Współczesne państwo demokratyczne

Transkrypt

1 Współczesne państwo demokratyczne

2 Współczesne państwo demokratyczne opiera się na koncepcji państwa prawa. Powstała ona na gruncie niemieckiej myśli konstytucyjnej w XIX w. (Robert von Mohl). Tym mianem określano państwo, którego władze działały na mocy i w granicach określonych formalnie ustanowionym prawem, a nie samowolnie i nieprzewidywalnie jako rządy despotyczne.

3 Struktura polityczno terytorialna państwa Wyróżniamy następujące typy ustroju polityczno-terytorialnego państwa: 1. państwo unitarne; 2. państwo federalne (złożone); 3. państwo zregionalizowane.

4 Państwo unitarne Państwo unitarne (jednolite) cechuje najprostszy rodzaj wewnętrznej organizacji. W państwie o takim ustroju centralne organy państwa sprawują niepodzielnie suwerenną władzę nad całym jego obszarem.

5 Nie wyklucza to istnienia wieloszczeblowego systemu organów władzy realizujących konstytucyjnie przyznane kompetencje na obszarze jednostek podziału terytorialnego (np. lokalne i regionalne organy administracji, instancje władzy sądowej).

6 Państwa mogą wiązać się w związki i porozumienia różne pod względem stopnia integracji (konfederacje, unie, wspólnoty, jak np.. Commonwealth Wspólnota Narodów, czyli rodzaj konfederacji Wielkiej Brytanii z suwerennymi państwami, które w przeszłości były jej dominiami, protektoratami czy koloniami). W tym przypadku każde z nich zachowuje jednak suwerenność, która podlega dobrowolnym i odwracalnym ograniczeniom.

7 Algorytm (wzór) podziału kompetencji między władze poszczególnych szczebli administracji odbywa się najczęściej według zasady pomocniczości (subsydiarności).

8 Władze centralne wykształciły różnorodne instrumenty oddziaływanie wobec władz samorządowych. Należą do nich: System dublowania władz administracyjnych tego samego szczebla (np. w Polsce na szczeblu województwa działają rządowy wojewoda i samorządowy sejmik, marszałek i zarząd województwa); System zespolenia władz rządowych i samorządowych na jednym szczeblu;

9 Instrumenty kontroli i nadzoru (zatwierdzanie lub możliwość wetowania przez władze rządowe wyborów i decyzji podjętych przez władze samorządowe (w Polsce np. możliwość uchylenia uchwały organu stanowiącego samorządu przez premiera); ustanawianie zarządu komisarycznego; rozpisywanie przedterminowych wyborów samorządowych.

10 Państwo federalne Państwo federalne złożone jest z części składowych: podmiotów federacji przybierających różne zwyczajowe nazwy (stany, kantony, konfederacje, kraje).

11 Federacja może zostać utworzona z inicjatywy suwerennych państw, które zawierają umowę federacyjną, zrzekając się części pierwotnie pełnej suwerenności. W taki sposób powstała federacja kantonów szwajcarskich lub Stany Zjednoczone Ameryki. Inną drogą jest wyodrębnienie się takich podmiotów z wcześniej jednolitej struktury państwowej. W taki sposób doszło np. w 1993 r. do federalizacji Belgii.

12 Ustrój federacji określa konstytucja federalna przyjmowana pierwotnie na zasadzie zgody wszystkich podmiotów zawierających federację. Suwerenna władza w państwie federalnym podzielona jest między centralne (federalne) organy państwa a organy jego części składowych podmiotów (stanów, krajów, kantonów). Dla organów federacji z reguły zastrzeżone są sprawy polityki zagranicznej, obronnej i celnej.

13 Federalny charakter państwa znajduje też odbicie w strukturze parlamentu federalnego (centralnego). Jedna z izb (zwana zwyczajowo niższą) reprezentuje ogół obywateli federacji. Podział mandatów między okręgi w wyborach do tej izby jest proporcjonalny do liczby zamieszkałych w nich wyborców. Funkcją izby niższej jest wyrażanie interesu państwa jako całości.

14 Druga izba (określana mianem wyższej) jest reprezentacją podmiotów federacji. Każdy z nich posiada w niej przeważnie równą reprezentację niezależnie od liczby obywateli mieszkających na jego terytorium. Niekiedy liczebność reprezentacji podmiotów uwzględnia jednak w pewnym stopniu różnice zaludnienia między poszczególnymi podmiotami.

15 System taki przyjęto przy określaniu składu Bundesratu w Niemczech. Jeśli chodzi o rolę w procesie legislacyjnym, izby są z reguły równouprawnione, niższa izba ma natomiast wyłączny głos przy powoływaniu i kontroli rządu.

16 Państwo zregionalizowane Państwo zregionalizowane jest formą pośrednią między państwem jednolitym a federalnym. Suwerenna władza państwowa należy tu wyłącznie do centralnych organów państwa, lecz regionalnym częściom składowym, na które jest podzielone, gwarantuje się szeroką autonomię prawno-polityczną na mocy konstytucji.

17 Jednak w odróżnieniu od federacji, regiony nie posiadały wcześniej ani nie uzyskują udziału w suwerennej władzy państwa. O ich statusie decyduje wola centralnych władz państwa i ona ustala zakres, warunki i ograniczenia regionalnej samodzielności. Statuty, które ją określają, mogą podlegać jednostronnej rewizji ze strony centralnych władz państwa.

18 Dzięki samodzielności prawno-politycznej regiony mają własne władze ustawodawcze i wykonawcze oraz odpowiedni zakres kompetencji, centralne władze państwa sprawują jednak nadzór formalny oraz merytoryczny.

19 Skład władz regionalnych jest kształtowany poprzez wybory dokonywane przez mieszkańców regionów. W wyniku wyborów bezpośrednich wyłania się parlament regionalny, który następnie powołuje odpowiedzialny przed nim rząd regionalny. W Szkocji i Walii, gdzie taki system wprowadzono w 1999 roku, szefa rządu regionalnego powołuje monarcha, a regionalny gabinet musi posiadać zaufanie regionalnego parlamentu.

20 Głowa państwa ma również prawo rozpisać przedterminowe wybory do parlamentu regionalnego. Decyzję taką może podjąć zarówno na wniosek szefa rządu regionalnego (premiera Szkocji lub Walii), jak i szefa rządu państwa (premiera Wielkiej Brytanii). W ten sposób władze centralne mają wpływ na kształtowanie składu władz regionalnych.

21 Centralne władze mogą także posiadać stałych reprezentantów (komisarzy państwowych) wyposażonych w kompetencje nadzorcze oraz możliwość czasowego ograniczenia (zawieszenia) autonomii regionalnej. Do państw zregionalizowanych należą Hiszpania i Włochy.

22 Autonomia Szczególnym typem organizacji władzy na części terytorium państwa jest autonomia. Region (część terytorium państwa) ma status zbliżony do części składowej w państwie federalnym. Posiada go jednak na zasadzie wyjątku od reguły, stanowiąc swoistą wyspę w strukturze prawnopolitycznej państwa.

23 Zakres samodzielności reguluje statut wyposażający jednostkę autonomiczną we własne wybieralne organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Status autonomii ma niekiedy umocowanie w centralnej konstytucji, ale z reguły może podlegać jednostronnej (odgórnej) modyfikacji.

24 Zdarza się, że wydanie statusu autonomicznego odbywa się na drodze negocjacji między parlamentem regionalnym a centralnym, natomiast jego ewentualne modyfikacje wymagają wzajemnego porozumienia (np. status organiczny autonomii śląskiej w okresie międzywojennym, statuty autonomiczne prowincji hiszpańskich).

25 Przykładem autonomii jest m.in. status: Grenlandii i Wysp Owczych na terytorium Danii; Wysp Alandzkich w ramach Finlandii; Kraju Basków i Katalonii w Hiszpanii; Sycylii i regionu Valle d Aosta we Włoszech.

26 Formy sprawowania władzy przez naród Można wyróżnić pośrednie i bezpośrednie formy sprawowania władzy przez naród. A. Pośrednie: 1. Wybór organów władzy: parlamentu, a w demokracjach prezydenckich także szefa państwa łączącego rolę głowy państwa i szefa rządu

27 B. Bezpośrednie: 1. Referendum: można je podzielić na kilka typów według poniższych kryteriów:

28 Rodzaje referendum ze względu na: podmioty uprawnione do rozpisywania referendum inicjowane odgórnie: przez władzę ustawodawczą (parlament, grupa posłów) lub wykonawczą (prezydent, rząd) inicjowane oddolnie: przez obywateli (z zastrzeżeniem minimalnej liczby inicjatorów koniecznej do wszczęcia procedury) referenda ustawodawcze: przedmiotem rozstrzygnięcia jest konkretny projekt aktu prawnego prawną formę przedmiotu konsultacji moc prawną referendum indykacyjne: głosujący opowiadają się w nim za lub przeciw określonym tezom polityczno-prawnym zredagowanym w formie pytań przez inicjatorów (np. "Czy jesteś za wyborem prezydenta w drodze wyborów powszechnych?" referenda stanowiące: ich wynik jest wiążący dla władz referenda konsultacyjne: ich wynik wskazuje władzom pożądany kierunek działania sposób rozpisania obligatoryjne: muszą być rozpisane w razie wystąpienia przesłanek fakultatywne: ich rozpisanie zależy od woli inicjatorów

29 2. Inicjatywa ludowa: jest to prawo wniesienia przez określoną liczebnie grupę obywateli projektu ustawy, który musi zostać rozpatrzony przez parlament w określonym terminie. Przedstawicielom inicjatorów zapewniony jest udział w procesie legislacyjnym (wystąpienie w parlamencie, zgładzania poprawek). Konstytucja RP przyznaje prawo inicjatywy ludowej grupie stu tysięcy wyborców.

30 3. Weto ludowe: jest to możliwość uchylenia ustawy w drodze referendum z inicjatywy obywateli. 4. Odwołanie z funkcji: jest to odwołanie z określonej funkcji rozstrzygane w drodze referendum.

31 Podstawowe instytucje demokracji

32 Władza ustawodawcza Funkcję władzy ustawodawczej pełni parlament, który rozwinął się ze zgromadzeń stanowych powstających w Europie między XIII a XIV w.

33 Parlamenty mogą być jedno- lub dwuizbowe. Parlamenty dwuizbowe występują w państwach federalnych i niektórych unitarnych. W państwie federalnym struktura parlamentu odzwierciedla złożoną strukturę państwa. Izba niższa jest reprezentacją państwa jako całości, a podział mandatów między okręgi jest proporcjonalny do liczby wyborców.

34 Izba wyższa reprezentuje natomiast części składowe (stany, landy, kantony) każde z nich z reguły dysponuje tą samą liczbą mandatów. Zasada ta ma przeciwdziałać majoryzowaniu (narzucaniu woli) słabszym przez liczebniejszych i wyrażać ideę równości poszczególnych podmiotów federacji. W państwach federalnych obie izby są z reguły równouprawnione co najmniej w zakresie stanowienia ustaw. Oznacza to, że decyzja może zapaść jedynie pod warunkiem zaakceptowania wniosku w jednakowej wersji przez obie izby.

35 Druga izba w państwach unitarnych pełni funkcję tzw. izby refleksji. Ma z reguły słabszą pozycję od pierwszej: może np. posiadać mniejsze kompetencje (np. brak wpływu na powołanie i odwołanie rządu), a jej stanowisko w sprawach legislacyjnych może być przełamane przez izbę niższą (ewentualnie przy podwyższonym progu większości w ponownym głosowaniu, np. do 3/5 lub 2/3 głosów). Druga izba może być wybierana na innych zasadach niż pierwsza (np. niezależne kadencje, rotacyjna wymiana składu, wybory pośrednie).

36 Zasadniczą funkcję parlamentu jest reprezentacja narodu jako suwerennego podmiotu władzy. W demokracjach prezydenckich parlament głównie stanowi prawo (władza ustawodawcza) oraz sprawuje kontrolę nad władzą wykonawczą pod względem przestrzegania prawa (odpowiedzialność konstytucyjna).

37 W demokracjach parlamentarnych jego rola jest znacznie większa i ważniejsza. Obok funkcji ustawodawczej posiada funkcje kreacyjne (decydujący wpływ na skład rządu, a niekiedy także innych organów władzy).

38 Funkcje kontrolne w stosunku do rządu są znacznie poszerzone. Obejmują nie tylko kontrolę konstytucyjności, ale również kontrolę polityczną obejmującą wszystkie aspekty jego działań (ocena i wybór celów, środków działań, aspekt zaufania personalnego). Uchwalenie wotum nieufności nie wymaga ze strony izby spełnienia żadnych dodatkowych warunków.

39 Władza ustawodawcza to pierwsza (obok wykonawczej i sądowniczej) z trzech głównych rodzajów władz. W RP sprawują ją Sejm i Senat. Do kompetencji Sejmu należy głównie: stanowienie prawa, kontrola rządu i kompetencje kreacyjne (wybór lub powoływanie określonych władz). Senat z kolei pełni funkcję izby refleksji (biorąc udział w procesie ustawodawczym). Sejm ma jednak decydujący głos w kwestii treści ustaw.

40 Zasady wyboru, organizacji i działania parlamentu

41 1. Skład parlamentu Ustala się go w drodze głosowania powszechnego. Wyłanianie jego przedstawicieli oparte jest zasadniczo na jednym z dwóch typów mechanizmu wyborczego: większościowym (według zasady "Zwycięzca bierze wszystko") lub proporcjonalnym (drużyny kandydatów dzielą się mandatami proporcjonalnie do liczby oddanych na nie głosów). 2. Kadencyjność Wybór składu izb ustala się na określony czas, np. cztery lata; do izby drugiej (refleksji) przeprowadza się niekiedy okresowe wybory części składu przy zachowaniu mandatu przez pozostałych przedstawicieli. 3. Sesyjność lub permanencja obrad Zasada sesyjności polega na ograniczeniu czasu obrad do okresu zwanego sesją. Sesję zwołuje i zamyka organ zewnętrzny wobec parlamentu (zwykle głowa państwa). Posiedzenia w ramach sesji zwołuje kierownictwo izby. Z kolei zasada permanencji polega na pozostawieniu w rękach kierownictwa izby decyzji o zwołaniu obrad. 4. Szczególny status prawnopolityczny przedstawicieli Współczesne demokracje powszechnie przyjmują zasadę wolnego mandatu. Oznacza to, że każdy poseł traktowany jest jako przedstawiciel ogółu społeczeństwa i z tego powodu nie może być ograniczany instrukcjami. Przeciwieństwem mandatu wolnego jest mandat imperatywny, związany z uznawaniem deputowanego wyłącznie za reprezentanta wyborców danego okręgu, którego działanie w parlamencie wyznaczają instrukcje wyborców (mandat ten występował np. w I RP). Przed naciskami ze strony władzy wykonawczej chroni go natomiast immunitet formalny i/lub materialny.

42 5. Jawność Posiedzenia parlamentalne izby odbywają się publicznie. Sprawozdania z posiedzeń nie podlegają cenzurze. W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne jest utajnienie obrad, co wymaga osobnej uchwały izby. 6. Autonomia wewnętrzna W granicach określonych przez konstytucję izby samodzielnie (w drodze własnych uchwał) określają szczegółowe regulaminy obrad (system wewnętrznych organów izby, porządek debat, zasady wnoszenia i rozpatrywania wniosków, przeprowadzania głosowań) Zasada debaty Zasada rozstrzygania większością głosów Podjęcie każdej decyzji poprzedza jawna debata (dyskusja) z zagwarantowaniem wszystkim zainteresowanym klubom (partiom, grupom politycznym oraz niezrzeszonym zajęcia swojego stanowiska w rozpatrywanej sprawie. Zasada debaty należy do naczelnych reguł parlamentaryzmu. Służy wszechstronnej analizie podejmowanych decyzji. W rękach opozycji stanowi podstawowy instrument kontroli władzy wykonawczej). Każdemu głosowaniu przypisane są dwa parametry: zasada quorum (kworum) - określanie większości niezbędnej do podjęcia decyzji, jakiej oczekuje wnioskodawca; jest to więc minimalna liczba uprawnionych, jaka musi wziąć udział w głosowaniu, aby decyzja była prawomocna; zasada większości - zróżnicowane pod względem wymaganego stopnia przewagi głosów.

43 Najczęściej spotyka się następujące rodzaje większości: Zwykła większość: większość głosów na tak nad głosami na nie przy odliczeniu głosów wstrzymujących się ; Bezwzględna (absolutna) większość głosów: przewaga głosów na tak nad sumą głosów na nie i wstrzymuję się (50% +1 na tak );

44 Kwalifikowana większość głosów: liczba głosów tak stanowi tyle lub więcej niż określony ułamek wszystkich oddanych głosów, np. 11/20, 3/5, 2/3; najczęściej stosowane są kwora: 1/3 uprawnionych, ½ uprawnionych, 2/3 uprawnionych.

45 Czasami większość definiowana jest nie w odniesieniu do liczby biorących udział w głosowaniu, lecz w stosunku do ogółu uprawnionych, np.: większość składu danego gremium (większość ustawowej liczby posłów), kwalifikowana większość składu (np. 2/3 ustawowej liczby głosów). Większość ta jest zarazem określeniem samego kworum: aby w Sejmie RP spełniony był np. warunek pierwszy, w głosowaniu musi wziąć udział 231 posłów i wszyscy muszą oddać głosy na tak.

46 Władza wykonawcza Wbrew nazwie sugerującej podrzędny charakter, władza wykonawcza jest najważniejszą instytucją władzy w państwie. Skupiona jest w rękach organu składającego się z relatywnie niewielkiej liczby osób zdolnych do podejmowania operatywnych decyzji. Posiada faktyczny monopol na dostęp do tajemnic państwowych i wszelkich informacji pozwalających na kierowanie państwem.

47 Walka o zdobycie władzy wykonawczej (obsadę najważniejszych stanowisk) jest zasadniczą treścią rywalizacji sił politycznych kraju (partii).

48 Immunitet to rodzaj szczególnego statusu przyznanego osobie pełniącej określoną funkcję. Wyróżnia się immunitet formalny i materialny.

49 Immunitet formalny nie jest wyłączeniem odpowiedzialności za naruszenie prawa (np. popełnienie wykroczenia lub przestępstwa), lecz polega na czasowym zawieszeniu jego ścigania. Odblokowanie postępowania uzależnione jest od zgody niezależnego organu władzy lub organu, w którego skład wchodzi osoba objęta takim immunitetem. Immunitet formalny jest też z zasady czasowy przysługuje na okres sprawowania danej funkcji.

50 Immunitet materialny polega na wyłączeniu określonego rodzaju odpowiedzialności (karnej lub cywilnej) za czyny konkretnego rodzaju. Jest z zasady trwały: wykluczenie odpowiedzialności trwa także po zakończeniu sprawowania danej funkcji. Immunitetem materialnym objęci są w Polsce posłowie, którzy nie ponoszą odpowiedzialności karnej za działania wchodzące w zakres wykonywania przez nich mandatu (np. przeprowadzone głosowania, treść przemówień).

51 Podnoszenie większości i kworum pełni ważne funkcje polityczne. Niewielkie podniesienie kworum ma przeciwdziałać zaskakiwaniu decyzji dzięki wykorzystywaniu nieobecności oponentów. Kworum połowy składu stosuje się więc np. przy ważnych decyzjach personalnych: wyborach, głosowaniu wotum zaufania lub nieufności. Inne znaczenie ma podnoszenie wymagań dotyczących głosowania.

52 Większość bezwzględna stosowana jest np. przy zatwierdzaniu składu rządu i ma na celu sprawdzenie, czy może on liczyć na trwałe i bezwarunkowe poparcie dla swojej polityki (czy przeprowadzi każdą ustawę). Wprowadzenie warunku większości kwalifikowanej włącza w proces podejmowania decyzji więcej sił politycznych, niż zazwyczaj uczestniczy w koalicji rządowej, czyli jakąś część opozycji.

53 Od spełnienia takiego warunku uzależnia się decyzje o kwestiach kluczowych dla państwa i społeczeństwa lub tych, które pociągają za sobą długofalowe konsekwencje. Na przykład w proces zmiany konstytucji lub postanowienie o akcesji do organizacji ponadnarodowych oraz odpowiedzialność za nie zostają włączone szerokie siły polityczne (rozstrzygnięcie z udziałem mniejszości).

54 Głowa państwa Głowa państwa wywodzi się z godności monarszej. W państwach demokracji parlamentarnej pełni przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i symboliczne. Głową państwa może być monarcha lub osoba sprawująca ten urząd z wyboru. W demokracjach prezydenckich wybieralny szef państw łączy role głowy państw i szefa rządu.

55 Szef rządu W demokracjach parlamentarnych jest nim premier kierujący kolegialnym (wieloosobowym) gabinetem opartym na zaufaniu izby. W demokracjach prezydenckich szefem rządu jest prezydent wyłaniany w głosowaniu powszechnym; jest on niezależny od zaufania parlamentu.

56 Systemy władz wykonawczych Elementy charakteryzujące relacje między władzą wykonawczą a parlamentem: Organizacja władzy wykonawczej: monizm (jedność) lub dualizm (dwoistość) ośrodka kierowniczego władzy wykonawczej; Tryb wyboru głowy państwa: w głosowaniu powszechnym lub głosowaniu parlamentarnym;

57 Relacje rządu (gabinetu) z parlamentem: odpowiedzialność polityczna lub niezależność polityczna; Rozdzielenie kompetencji w obrębie władzy wykonawczej: skupiona w jednym organie lub rozdzielona; Możliwość weta ustawodawczego władzy wykonawczej: należy do głowy państwa w porozumieniu z rządem;

58 Możliwość rozpisania przedterminowych wyborów parlamentarnych (rozwiązania parlamentu) przez władzę wykonawczą: należy samodzielnie do kompetencji głowy państwa lub do głowy państwa w porozumieniu z rządem; może być nielimitowana lub limitowana wystąpieniem określonych przesłanek, np. niepowołaniem rządu w terminie, nieuchwaleniem budżetu w terminie).

59 Władza wykonawcza w demokracji parlamentarnej

60 A. System parlamentarnogabinetowy klasyczny W systemie tym egzekutywnym (władza wykonawcza) jest domeną dwóch urzędów: głowy państwa (prezydenta wybieranego z reguły przez parlament lub dziedzicznego monarchę), który pełni funkcje reprezentacyjne i formalne, oraz szefa rządu (premiera), który stoi na czele kolegialnego gabinetu, czyli rządu. Rzeczywisty ośrodek władzy znajduje się jednak w rządzie złożonym z premiera i ministrów.

61 Są oni formalnie powoływani przez głowę państwa, muszą jednak posiadać zaufanie parlamentu (z reguły izby wyższej), a w razie jego utraty zobowiązani są do złożenia dymisji (odpowiedzialność polityczna). Rząd jest więc w rezultacie wyłaniany przez większość parlamentarną, a do odwołania (zmiany) dochodzi wówczas, gdy z koalicji występuje partia, bez której rząd znajduje się w mniejszości.

62 B. Kanclerski system rządów Jest odmianą systemu parlamentarnogabinetowego. Zmiany w nim wprowadzone miały na celu wzmocnienie pozycji szefa gabinetu wobec ministrów i rządu wobec parlamentu. Szef gabinetu ma konstytucyjnie zagwarantowane instrumenty kierowania polityką rządu oraz może swobodnie dobierać i zmieniać ministrów, którzy jednak na procedurze tzw. konstruktywnego wotum nieufności. Parlament może zmienić rząd jedynie przez wybór nowego szefa rządu.

63 C. System rządów zgromadzenia Model ten istnieje obecnie jedynie w Szwajcarii. Władza wykonawcza jest tu kolegialna (ministrowie są równi) i nie ma wyraźnego lidera politycznego, co wynika z zasady corocznej rotacji urzędu prezydenta. Rząd wybierany jest bezpośrednio przez parlament niezwłocznie po wyborach powszechnych. Rząd ani poszczególni jego ministrowie nie mogą zostać odwołani w drodze wotum nieufności przez cały okres kadencji parlamentu, a rząd nie może rozpisać przedterminowych wyborów.

64 Oprócz klasycznych kompetencji ustawodawczych parlament ma możliwość ukierunkowania polityki gabinetu poprzez wiążące rezolucje. W życiu politycznym bardzo istotną rolę odgrywają referenda przeprowadzone z inicjatywy wyborców. Zarówno na szczeblu federalnym, jak i kantonalnym, parlament i rząd znajdują się pod bardzo silną kontrolą społeczeństwa.

65 Rząd większościowy Typy rządów w systemach parlamentarnych Gabinet, który popiera stale i w sposób sformalizowany ponad połowa członków parlamentu. Rząd mniejszościowy Rząd pozaparlamentarny Rząd wielkiej koalicji Gabinet, który utracił czynne poparcie ponad połowy członków parlamentu, lecz istniejące procedury (np. konstruktywne wotum nieufności) pozwalają mu na dalsze sprawowanie władzy; rządem mniejszościowym może być także gabinet, który zgodnie z obowiązującymi procedurami powstał przy poparciu względnej większości posłów (w sytuacji, gdy zwolenników było więcej niż przeciwników, a głosy osób wstrzymujących się nie były brane pod uwagę). Rząd fachowców: gabinet, który nie został wyłoniony przez żadną większość parlamentarną, lecz korzysta z pozwolenia na urzędowanie ze strony izby; gabinety takie działają często w okresach chronicznych kryzysów politycznych. Gabinet popierany przez koalicję zawiązaną przez przeciwstawne programowo siły polityczne (co najmniej dwie), które w innej sytuacji są antagonistami. Wielkie koalicje powstają z reguły w sytuacji głębokiego kryzysu, któremu towarzyszą wzmożone zagrożenie bezpieczeństwa państwa, podstaw konstytucyjnego ustroju lub ładu społeczno-ekonomicznego.

66 Władza wykonawcza w demokracji prezydenckiej Demokracja prezydencka ukształtowała się i rozwinęła w Stanach Zjednoczonych. Władza wykonawcza ma jednego szefa. Prezydent jest zarazem głową państwa i szefem rządu. Wybierany jest w wyborach powszechnych, co daje mu silny mandat do sprawowania władzy.

67 W czasie kadencji nie może zostać odwołany przez parlament w drodze wotum nieufności. Ponosi natomiast odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie konstytucji, ustaw lub przestępstwo. W sytuacji rozdzielenia kompetencji ustawodawczych od wykonawczych pozwala mu to prowadzić stosunkowo niezależną od parlamentu politykę, tak długo jak nie wykracza poza obowiązujące prawo. To samo dotyczy polityki personalnej, gdyż obsada stanowisk ministerialnych jest w zasadzie jego prerogatywą.

68 Parlamentowi pozostaje więc warunkowanie polityki szefa państwa w drodze ustawodawczej. Coroczną okazję ku temu stwarza uchwalenie budżetu państwa. Środkiem równoważącym działania parlamentu jest silne weto prezydenckie, do jego przełamania niezbędne jest zmobilizowanie większości 2/3 głosów w obu izbach Kongresu. Szef państwa nie może natomiast skrócić kadencji izb, co jest innym elementem równowagi systemu.

69 System prezydencki z silnym liderem sprawnie funkcjonuje w warunkach dwupartyjnej sceny politycznej, nawet gdy większość w jednej lub obu izbach należy do partii opozycyjnej wobec szefa państwa. Do umiarkowanie bezkolizyjnego działania mechanizmu przyczyniają się: ugruntowana tradycja poszukiwania kompromisu; federalny charakter państwa (centralne instytucje władzy w znacznym stopniu odciążone są przez instytucje stanowe, gdzie rozgrywa się i amortyzuje istotna część konfliktów politycznych).

70 Władza wykonawcza w demokracji prezydencko-parlamentarnej Modelowym przykładem tego typu jest system ustrojowy V Republiki Francuskiej, ale jako pierwowzór można wskazać konstytucje: Finlandii, Republiki Weimarskiej oraz polską konstytucję kwietniową z 1935 r.

71 W systemie demokracji prezydenckoparlamentarnej z systemu parlamentarnogabinetowego zaczerpnięto osobne urzędy głowy państwa i szefa rządu. Głowa państwa wybierana jest w wyborach powszechnych i, pozostając niezależna od parlamentu, dzieli z szefem rządu i jego gabinetem istotną część władzy politycznej. Podstawowym instrumentem oddziaływania głowy państwa jest prerogatywa skracania kadencji parlamentu.

72 Szef rządu i gabinet odpowiadają politycznie przed parlamentem. Prowadzić to może do dwóch wariantów politycznego funkcjonowania centrum państwa: w warunkach zgody między prezydentem i większością parlamentarną ciężar władzy skupia się w rękach prezydenta, a gabinet służy za swego rodzaju polityczny sztab (w praktyce ponosi personalną odpowiedzialność przed głową państwa); drugi wariant, dla którego we francuskiej terminologii politologicznej ukuto określenie cohabitation (kohabitacja), polega na tym, że prezydent i większość parlamentarna wywodzą się z konkurencyjnych obozów politycznych.

73 Kłopot jest większy, gdy rozbieżność taka powstanie na skutek zwycięstwa opozycji w wyborach parlamentarnych przeprowadzonych podczas kadencji urzędującego prezydenta. Polityczny kontrast pogłębia dodatkowo dewaluacja starszego mandatu prezydenta na rzecz odnowionego mandatu parlamentu.

74 Kohabitacja wymusza praktyczny podział politycznych stref wpływów prezydenta i premiera, przy czym prezydent zwyczajowo odpowiada za sprawy zagraniczne i obronę narodową, natomiast premier za politykę wewnętrzną,