P R O B L E M Y SPOŁECZNE

Transkrypt

1 P R O B L E M Y SPOŁECZNE W P R Z ESTRZENI MIASTA Raport z badań socjologicznych nad wrocławskimi gospodarstwami domowymi Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych Mateusz Błaszczyk, Stanisław W. Kłopot Wrocław, luty 2010

2 Spis treści 1 Wprowadzenie Struktura badanych gospodarstw domowych Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych z osobami utrzymywanymi i niepełnosprawnymi Rodziny z dziećmi na utrzymaniu Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi Gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi Gospodarstwa domowe a system instytucjonalny Wrocławia Niepełnosprawni w gospodarstwach domowych Warunki mieszkaniowe wrocławskich gospodarstw domowych Uzależnienia i problemy prawne w gospodarstwach domowych Współwystępowanie problemów społecznych Spis tabel Spis rysunków Spis map

3 1 Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest raportem prezentującym wyniki socjologicznych badań wrocławskich gospodarstw domowych. Zostały one wykonane jako zadanie projektu Wrocławska diagnoza problemów społecznych realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej. Zasadniczymi celami badań było zidentyfikowanie zakresu występowania problemów społecznych, które dotykają mieszkańców miasta istniejących deficytów utrudniających funkcjonowanie gospodarstw domowych oraz dystrybucji badanych problemów społecznych w przestrzeni Wrocławia. Badania obejmowały następujące zagadnienia: struktura gospodarstw domowych (ze szczególnym uwzględnieniem występowania dzieci i młodzieży na utrzymaniu oraz osób starszych), aktywność ekonomiczna gospodarstw, sytuacja materialna, korzystanie z pomocy i wsparcia, niepełnosprawność, warunki mieszkaniowe, uzależnienia oraz problemy prawne. Pomiarów w terenie dokonała w okresie od sierpnia do grudnia 2009 roku firma Activ Group stosując metodę wywiadów kwestionariuszowych wspomaganych komputerem (Computer Assisted Personal Interwiew CAPI). Opracowany przez zespół badawczy Stowarzyszenia Wspólnota Europejska Nasza Wspólna Sprawa (partnera gminy Wrocław w realizacji projektu) wzór kwestionariusza, na podstawie którego opracowano aplikację komputerową do przeprowadzenia badań terenowych zamieszono w załączniku. Kwestionariusz składał się z pytań zamkniętych mających na celu ustalenie określonych faktów dotyczących funkcjonowania gospodarstwa. 3

4 Oprócz pytań o fakty kilka pytań miało za zadanie ujawnienie subiektywnie określanego wpływu badanych kwestii na funkcjonowanie rodziny/gospodarstwa. Populację do badań stanowiły mieszkające na terenie Wrocławia gospodarstwa domowe z osobami w wieku od 15 do 64 lat, czyli w wieku aktywności ekonomicznej. Pomiarem objęto losowo dobraną adresową próbę 2500 gospodarstw domowych spełniających ten warunek. Informatorem w gospodarstwie (osobą udzielającą odpowiedzi na zadawane pytania) były głowy gospodarstwa lub inne osoby posiadające niezbędne kompetencje do udzielenia żądanych informacji. Operatem doboru próby były dane zawarte w Terenowej Bazie Danych PESEL. Losowana próba była kontrolowana przestrzennie doboru dokonywano niezależnie w (scalonych) rejonach urbanistycznych. W każdym rejonie liczba wylosowanych gospodarstw była proporcjonalna do udziału gospodarstw z osobami w wieku produkcyjnym w danym rejonie względem ogółu takich gospodarstw w mieście. Udziały gospodarstw biorących udział w badaniach w poszczególnych rejonach urbanistycznych prezentuje mapa 1. Zauważyć można, że w niektórych rejonach o stosunkowo dużej powierzchni, znajdujących się przede wszystkim na peryferiach miasta, było bardzo mało obserwacji. Wynika to z niskiej liczby osób zamieszkujących te tereny, a co za tym idzie z niewielkiej gęstości zaludnienia. Niskie ilości obserwacji w stosunkowo dużych obszarowo rejonach urbanistycznych (szczególnie tych peryferyjnych) wynika z małej liczby mieszkańców oraz związanych z tym niewielkiej gęstości zaludnienia. Jest to przesłanka by sądzić, że z punktu całościowej polityki społecznej w mieście są to rejony mało istotne. Na próbie podstawowej zrealizowanych zostało 996 wywiadów (40%), w pozostałych przypadkach konieczne było sięgnięcie do adresów rezerwowych. Uzyskana wartość wskaźnika realizacji próby podstawowej nie odbiega od typowych wartości osiąganych obecnie w Polsce w tego typu badaniach. 4

5 Mapa I. Przestrzenny rozkład gospodarstw uczestniczących w badaniach Liczby oznaczają o ilości wywiadów zrealizowanych w danym rejonie urbanistycznym. Z uwagi na założone analizy zróżnicowań badanych zjawisk w przestrzeni konieczne było zastosowanie odpowiednich agregatów obszarowych, które uwzględniałyby zarówno kryterium geograficzne jak i społeczno-funkcjonalne. W badaniach uwzględniono trzy zmienne odnoszące się do struktury przestrzennej i administracyjnej Wrocławia: podział na rejony urbanistyczne, Rady Osiedli oraz dystrykty działania Terenowych Zespołów Pracy Socjalnej MOPS. Jednakże zmienne te nie do końca nadawały się do aplikacji w prowadzonych analizach. Podział na rejony urbanistyczne (w rzeczywistości stosowano podział na scalone rejony urbanistyczne) oraz Rady Osiedli okazał się nazbyt szczegółowy. Z uwagi na nierównomierne rozproszenie ludności w przestrzeni miasta w niektórych rejonach i Radach Osiedla, zwłaszcza znajdujących się na peryferiach miasta znalazło się w próbie zbyt mało obserwacji dla dokonania rzetelnej charakterystyki i wiarygodnej analizy. Problem ten dobrze ilustruje zamieszczona powyżej mapa. 5

6 Z kolei przyjęcie agregacji na podstawie rejonów działania ZTPS pociągało za sobą dwie zasadnicze niedogodności. Po pierwsze nie są one integralne przestrzennie jeden z rejonów nie stanowi jednego zwartego obszaru, a składa się z dwóch osobnych, oddzielonych w przestrzeni geograficznej, części. Po drugie takie jednostki nie pozwalają uchwycić specyfiki funkcjonalnej i społecznej struktury przestrzennej miasta. Dość szerokie ujęcie obszarowe powoduje, że takie jednostki są bardzo heterogeniczne nie tylko pod względem cech zbiorowości je zajmujących, ale przede wszystkim sposobów zagospodarowania, wyposażenia w infrastrukturę, użytkowania itp. Dlatego też dla potrzeb niniejszych badań opracowano specjalny schemat podziału Wrocławia na poszczególne części. Opiera się on na podziale administracyjnym na Rady Osiedli, stanowiąc kompromis między liczebnościami w próbie gospodarstw zajmujących daną część miasta, położeniem geograficznym a charakterystyką funkcjonalną. Przyjęty podział przedstawia mapa 2. 6

7 Mapa II. Jednostki analizy przestrzennej przyjęte w badaniach liczba obserwacji 1 Stare Miasto 51 2 Wielka Wyspa Borek 56 4 Brochów-Tarnogaj-Jagodno 55 5 Gaj 82 6 Gajowice Gądów-Popowice Pd Grabiszyn-Grabiszynek 54 9 Huby Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki Karłowice-Różanka Klecina - Oporów Ołbin - Kleczków Osiedla Wschodnie Krzyki-Partynice Leśnica Osiedla Północne Maślice - Pracze Odrzańskie Muchobór 71 7

8 20 Nadodrze Nowy Dwór Ołtaszyn - Wojszyce Zawidawie Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn Plac Grunwaldzki Powstańców Śląskich Przedmieście Oławskie Przedmieście Świdnickie Szczepin 103 Ogółem

9 2 Struktura badanych gospodarstw domowych Gospodarstwo domowe stanowi wspólnotę gospodarującą posiadanymi zasobami ekonomicznymi. Dzięki tym zasobom oraz wykonywanym w gospodarstwie domowym pracom członkowie gospodarstw zaspokajają swoje podstawowe potrzeby egzystencjalne. W większości przypadków są to rodzinne gospodarstwa domowe dwu lub więcej pokoleniowe, co oznacza, że członkowie tych gospodarstw są połączeni nie tylko wspólnotą ekonomiczną, ale przede wszystkim więzami pokrewieństwa lub powinowactwa. Z informacji o strukturze gospodarstw można wstępnie wnioskować o makrostrukturalnych uwarunkowaniach determinujących realizowane przez wrocławian wzory koleżeńskości i życia rodzinnego, sposoby życia warunkowane kondycją ekonomiczną gospodarstw domowych a także o obiektywnych możliwościach zaspokajania potrzeb zgodnie ze socjokulturowymi standardami akceptowanymi przez zbiorowość wielkomiejską. Uzyskane wyniki wskazują, że przeciętna liczba osób w gospodarstwach domowych wynosiła 2,5 czyli były to typowe małe, wielkomiejskie gospodarstwa domowe. Jak pokazuje tabela 1 ponad połowę (53% ogółu gospodarstw) stanowiły gospodarstwa jedno i dwuosobowe. Zwrócić należy uwagę na względnie niski (22%) odsetek gospodarstw domowych złożonych z czterech lub więcej osób. Wyniki tych badań potwierdzają ogólną tendencję do zmniejszania się liczebności gospodarstw domowych obserwowaną badaniach demografów i statystyków w ostatnich latach. Główną przyczyną występowania tej tendencji jest przede wszystkim spadek dzietności w rodzinach wrocławskich. W zrealizowanych badaniach tylko w 741 gospodarstwach domowych (30%) były dzieci i młodzież do lat 18. Pozostałe gospodarstwa składały się wyłącznie z osób dorosłych, powyżej 18 roku życia. 9

10 Tabela 1. Liczba osób w gospodarstwach domowych. Liczba osób Częstość Procent Procent skumulowany ,1 22, ,5 52, ,8 78, ,1 94, ,0 98, ,0 99,6 7 7,3 99,9 9 2,1 100,0 10 1,0 100,0 Ogółem ,0 Uzyskane wyniki badań wskazują również na to, że liczebność gospodarstw domowych pozostawała w związku z ich usytuowaniem w przestrzeni miasta w poszczególnych rejonach urbanistycznych. Na podstawie dotychczasowych badań nad strukturą społeczno-przestrzenną Wrocławia można wskazać na trzy czynniki, które w sposób bezpośredni wpływają na zróżnicowanie rozmieszczenia gospodarstw domowych w przestrzeni miasta. Pierwszy, to stan zasobów mieszkaniowych i ich zróżnicowana struktura powierzchniowa. Drugi, to czas zasiedlania poszczególnych rejonów urbanistycznych. W rejonach wcześniej zasiedlonych kolejne już pokolenia wrocławian tworzą gospodarstwa domowe reprodukując ukształtowaną w realnym socjalizmie strukturę społeczno-przestrzenną kwartałów ulic i modernistycznych osiedli mieszkaniowych. Trzeci to tempo budownictwa mieszkaniowego po 1990 roku i działanie rynku mieszkaniowego, wywołujące migracje przestrzenne młodszych, o względnie dobrej kondycji finansowej/zdolności kredytowej do nowo oddawanych budynków mieszkalnych. W konsekwencji te czynniki doprowadziły do zróżnicowania liczebności osób w gospodarstwach domowych w poszczególnych części Wrocławia. 10

11 Tabela 2. Przeciętna wielkość gospodarstw domowych w poszczególnych częściach Wrocławia. część Wrocławia liczba ludności w gospodarstwac h objętych badaniem liczba gospodarstw objętych badaniem przeciętna liczba osób w gospodarstwie Wielka Wyspa ,6 Borek ,2 Brochów-Tarnogaj-Jagodno ,7 Gaj ,6 Gajowice ,3 Gądów-Popowice Pd ,6 Grabiszyn-Grabiszynek ,6 Huby ,7 Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice- Osiniec - Kuźniki - Żerniki ,1 Karłowice-Różanka ,6 Klecina - Oporów ,9 Ołbin - Kleczków ,4 Osiedla Wschodnie ,1 Krzyki-Partynice ,7 Leśnica ,7 Osiedla Północne ,1 Maślice - Pracze Odrzańskie ,4 Muchobór ,7 Nadodrze ,5 Nowy Dwór ,6 Ołtaszyn - Wojszyce ,8 Zawidawie ,8 Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn ,5 Plac Grunwaldzki ,5 Powstańców Śląskich ,2 Przedmieście Oławskie ,3 Przedmieście Świdnickie ,3 Stare Miasto ,4 Szczepin ,1 Ogółem ,5 Analiza uzyskanych danych wskazuje, że większe gospodarstwa domowe występowały najczęściej w peryferyjnie usytuowanych częściach miasta: Zawidawie, Ołtaszyn- Wojszyce, Osiedla; Wschodnie i Północne, Klecina-Oporów, Brochów-Tarnogaj, Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec-Kuźniki Żerniki. Natomiast gospodarstwa małe występowały w Starym Mieście, Szczepinie, Gajowicach, Przedmieściu Świdnickim, Przedmieściu Oławskim, rejonie Powstańców Śląskich, Ołbinie Kleczkowie oraz Borku. W niektórych rejonach bardzo wyraźnie dominują małe gospodarstwa domowe. 11

12 Odsetki małych (jedno i dwuosobowych gospodarstw domowych) są o 5% wyższe od odsetka w całej próbie (średnia dla całej prób x=52%) w następujących częściach Wrocławia: Borku, Gajowicach, Ołbinie-Kleczkowie, Maślicach-Praczach, rejonie Powstańców Śląskich, Przedmieściu Oławskim i Świdnickim oraz Szczepinie. Natomiast gospodarstwa domowe relatywnie częściej liczyły cztery i więcej osób na Brochowie-Tarnogaju-Jagodnie, Jerzmanowie-Jarnołtowie-Strachowicach-Osińcu- Kuźnikach-Żernikach, Klecinie-Oporowie, Osiedlach Wschodnich, Osiedlach Północnych, Ołtaszynie-Wojszycach oraz Pilczycach-Kozanowie-Popowicach. W tych częściach występowanie cztero - i więcej osobowych gospodarstw było o 5% wyższe niż dla całej próby gospodarstw domowych objętych badaniem. Tabela 3. Typy gospodarstw domowych a część Wrocławia. gospodarstwa 1 i 2-osobowe gospodarstwa 3-osobowe gospodarstwa 4- i więcej osobowe Wielka Wyspa 47,7 29,5 22,8 Borek 71,4 17,9 10,7 Brochów-Tarnogaj-Jagodno 49,1 21,8 29,1 Gaj 48,8 26,8 24,4 Gajowice 59,3 24,6 16,1 Gądów-Popowice Pd ,5 18,5 Grabiszyn-Grabiszynek 44,4 31,5 24,1 Huby 49,4 28,4 22,2 Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec- Kuźniki-Żerniki 40,4 21,4 38,2 Karłowice-Różanka 49 28,6 22,4 Klecina-Oporów 34, ,9 Ołbin-Kleczków Osiedla Wschodnie 39,1 19,6 41,3 Krzyki-Partynice 44,3 28,9 26,8 Leśnica 47,4 28,9 23,7 Osiedla Północne 33,3 28,6 38,1 Maślice-Pracze Odrzańskie 64,1 15,4 20,5 Muchobór 53,5 22,5 24 Nadodrze 51,5 29,4 19,4 Nowy Dwór 54 21,1 24,9 Ołtaszyn-Wojszyce 45,9 21,6 32,5 Zawidawie 42,1 32,5 25,4 Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn 53,8 28,5 17,7 Plac Grunwaldzki 54,6 19,7 25,7 Powstańców Śląskich 66,4 17,9 15,7 Przedmieście Oławskie 58,5 24,5 17 Przedmieście Świdnickie 58, ,6 Stare Miasto 54,9 23,5 21,6 Szczepin 67 20,4 12,6 Ogółem 52,6 25,8 21,6 12

13 wiek Problemy społeczne w przestrzeni miasta Wysnuwane tu wnioski posiadają niezależne potwierdzenie w otrzymanych danych o strukturze wieku osób wchodzących w skład gospodarstw objętych badaniem. Jak pokazuje rysunek 1 odsetek dzieci i młodzieży do lat 18 w gospodarstwach domowych wynosił 17% ogółu osób wchodzących w skład gospodarstw. Co piąta osoba znajdowała się w przedziale wieku lata czyli w okresie osiągania stabilizacji społecznej, ekonomicznej i rodzinnej. W przedziale wieku lat mieściło się 31% ogółu osób. W sumie aż 37 % członków gospodarstw domowych miało 45 i więcej lat. Stanowi to dobrą ilustrację starzenia się zbiorowości wrocławskiej i pośrednio sugerują wzrost znaczenia tego problemu demograficznego dla rozwoju miasta i funkcjonowania zbiorowości miejskiej. Rysunek 1. Struktura wieku członków gospodarstw domowych 75 i w ięcej lat 2, lat 3, lat 31, lat 12, lat 20, lat 14, lat 3, lat 4,4 3-6 lat 5,8 0-2 lat 3, N=6358 % osób W ponad połowie gospodarstw domowych (54% ogółu) nie było dzieci ani młodzieży uczącej się, która nie przekroczyła 24 roku życia, a więc pozostającej prawnie na utrzymaniu rodziców lub opiekunów. 13

14 Tabela 4. Dzieci i młodzież ucząca się do 24 roku życia w gospodarstwach domowych. dzieci i młodzież ucząca się do 24 roku życia bez dzieci i młodzieży Ogółem (N) Liczba osób w gospodarstwie domowym Ogółem (N) 76,5% 83,2% 32,8% 15,2% 8,0% 7,7% ,5% 12,8% 58,8% 22,1% 20,0% 19,2% 14,3% ,9% 7,3% 61,2% 30,0% 26,9% 28,6% ,1% 1,0% 39,0% 30,8% 42,9% 100% 63 4,5% 1,0% 11,5% 14,3% 100% 8 5 2,0% 2 6 3,8% Informacje zawarte w tabeli 4 wskazują, że dzieci i ucząca się młodzież do 24 roku życia wchodziła w skład 1159 gospodarstw domowych objętych badaniem i stanowili oni 27% ogółu ludności w tych gospodarstwach. Część uczącej się młodzieży była już dorosła i mieszkała samodzielnie poza swymi domami rodzinnymi. Spośród 235 osób dorosłych uczących się lub studiujących 55% tworzyło jednoosobowe gospodarstwa domowe, 60 osób dwuosobowe a pozostałe 45 osób większe gospodarstwa domowe. Zwrócić też należy uwagę na 98 gospodarstw dwuosobowych, w których jedna osoba należała do zbioru dzieci i młodzieży uczącej się. Były to bowiem rodziny niepełne: dziecko i jego prawny opiekun. 14

15 Mapa III. Udział gospodarstw domowych z dziećmi i młodzieżą pozostającą na utrzymaniu a część Wrocławia Istnieje wyraźny związek pomiędzy sytuowaniem się gospodarstw domowych w przestrzeni miasta a liczbą dzieci i młodzieży w gospodarstwach domowych. Związek ten jest warunkowany kilkoma czynnikami współdziałającymi na rozmieszczenie tej kategorii gospodarstw. W przypadku studentów i uczniów samodzielnie zamieszkujących wpływ na alokację w przestrzeni miasta miała jak się zdaje przede wszystkim dostępność mieszkań w pobliżu konkretnych uczelni wrocławskich. Na alokację rodzinnych gospodarstw domowych z dziećmi i młodzieżą na utrzymaniu bez wątpienia wpływ miały: wiek, statusy społeczne użytkowników mieszkań, czas zasiedlenia poszczególnych osiedli i kwartałów ulic oraz kierunki migracji zewnętrznych jak i wewnętrznych. Dają się bowiem zauważyć rejony, w których dzieci i młodzieży jest relatywnie mało oraz rejony i kwartały ulic, w których udział gospodarstw z dziećmi i uczącą się młodzieżą jest znacznie wyższy niż dla całej próby gospodarstw domowych. 15

16 Analiza struktury wiekowej pozwala także na wstępne zdefiniowanie zasobów siły roboczej i jej potencjalnej elastyczności na zmieniającym się rynku pracy. Prawie co trzeci członek gospodarstwa domowego był w wieku produkcyjnym niemobilnym i starszym. W tym zbiorze osób 338 członków gospodarstw domowych miało 65 i więcej lat. Tabela 5. Osoby powyżej 65 roku życia w gospodarstwach domowych. Liczba osób powyżej 65 roku życia Liczba osób w gospodarstwach domowych Ogółem (N) ,4 87,8 90,0 77,0 69,2 42,9 50, ,6 7,4 8,7 16,0 19,2 28,6 50, ,8 1,2 7,0 11,5 28,6 48 0gółem (N) Osoby starsze wchodziły najczęściej w skład gospodarstw małych: 28% osób starszych było członkami cztero i więcej osobowych gospodarstw domowych, 40% osób starszych wchodziło w skład dwuosobowych gospodarstw a co trzeci (33%) żył w trzyosobowym gospodarstwie domowym. W sumie ¾ (73%) ogółu osób w wieku powyżej 65 lat żyło w gospodarstwach małych: dwu- i trzyosobowych. Tabela 6 pokazuje zależność pomiędzy strukturą wieku ludności w badanych gospodarstwach domowych i rejonami urbanistycznymi Wrocławia. Analiza danych wskazuje na to, że udział dzieci i młodzieży w niektórych, najczęściej dawno zasiedlonych rejonach jest znacznie niższy od odsetka w próbie całkowitej. Do takich rejonów należą: Borek, Nowy Dwór, Przedmieście Świdnickie, Ołtaszyn Wojszyce. 16

17 Tabela 6. Struktura wieku ludności gospodarstw domowych a część Wrocławia. liczba osób w gospoda rstwach WIEK 0-18 lat lat 45 i więcej lat Stare Miasto N=124 13,6 40,4 46 Wielka Wyspa N=278 18,5 44,6 39,5 Borek N=124 11,2 37,1 51,7 Brochów-Tarnogaj-Jagodno N=148 20,3 45,9 33,8 Gaj N=214 14,7 45,1 40,2 Gajowice N= ,2 38,8 Gądów-Popowice Pd. N=312 16,9 45,2 37,8 Grabiszyn-Grabiszynek N=140 19, ,3 Huby N=254 17,7 43,3 38,9 Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki N=129 17,5 52,6 29,9 Karłowice-Różanka N=384 16,1 43,7 40,2 Klecina - Oporów N=137 34, ,9 Ołbin - Kleczków N=455 17,5 52,6 29,9 Osiedla Wschodnie N=143 18,9 42,7 38,4 Krzyki-Partynice N=162 22,2 55,6 22,2 Leśnica N=206 13, ,4 Osiedla Północne N=131 23,8 42,7 33,5 Maślice - Pracze Odrzańskie N=92 14,1 57,6 28,3 Muchobór N=190 16,3 50,1 33,6 Nadodrze N=340 16, ,8 Nowy Dwór N=197 12,1 44,2 43,7 Ołtaszyn - Wojszyce N=105 12,5 50,5 37 Zawidawie N= ,3 29,7 Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn N=397 17, ,4 Plac Grunwaldzki N=166 13,8 49,4 36,8 Powstańców Śląskich N=311 17,4 47,5 35,1 Przedmieście Oławskie N=247 21,5 47,8 30,7 Przedmieście Świdnickie N=166 7,8 42,2 50 Szczepin N= ,1 34,9 Ogółem N= ,6 46,5 36,9 Natomiast wysokie odsetki dzieci i młodzieży występowały w: Klecinie-Oporowie, Krzykach-Partynicach, Osiedlach Północnych, Przedmieściu Oławskim, Brochowie- Tarnogaju, Grabiszynie-Grabiszynku. W przypadku starych części Wrocławia oznacza to wejście kolejnych pokoleń wrocławian w co najmniej drugą fazę cyklu rodzinnego. Osiedla, na których intensywnie rozwijało się budownictwo po 1990 roku: Klecina Oporów, osiedla Północne, Krzyki-Partynice, Brochów-Tarnogaj-Jagodno, zasiedlali najczęściej lokatorzy ustabilizowani rodzinnie bądź w początkowej fazie cyklu rodzinnego. 17

18 stan cywilny Problemy społeczne w przestrzeni miasta Jak pokazują dane dotyczące stanu cywilnego osób wchodzących w skład badanych gospodarstw (Rysunek 2) połowa uczestników badania ( 47%) pozostawała w związku małżeńskim, podczas gdy 4% ogółu nie sformalizowało swego związku. Z wprowadzonej niedawno możliwości separacji skorzystało 16 osób (0,3% ogółu). Zwrócić uwagę należy, że osób pozostających we wdowieństwie było w ankietowanych gospodarstwach domowych więcej (6% ogółu ludności gospodarstw) niż osób rozwiedzionych. Należy to tłumaczyć dwoma czynnikami; relatywnie wysokim udziałem osób dojrzałych i w podeszłym wieku oraz wielorodzinnym charakterem części gospodarstw domowych. Rysunek 2. Stan cywilny osób wchodzących w skład gospodarstw domowych N=6304 zamężna żonaty 46,6 pozostający w zw iązku nieformalnym 3,9 panna / kaw aler 40 w dow a / w dow iec 5,6 rozw iedziny(a) 3,6 w separacji 0, procent osób Rysunek 3 dobrze oddaje złożoną strukturę relacji krewniaczych wewnątrz badanych gospodarstw domowych. Zwrócić należy uwagę na współzamieszkiwanie z rodzicami ich dorosłych dzieci, które jeszcze nie założyły rodzin lub mają za sobą nieudane związki małżeńskie. Samotnych dzieci głowy gospodarstwa domowego, które miały w momencie badania 19 i więcej lat było aż 11% ogółu ludności w gospodarstwach domowych. 18

19 pokrewieństwo/powinowactwo względem głowy rodziny Problemy społeczne w przestrzeni miasta Czterdzieścioro pięcioro dzieci założyło rodzinę i przyprowadziło współmałżonka do domu rodziców. Rysunek 3. Stopień pokrewieństwa z głową gospodarstwa domowego osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego N=6358 brak danych 0,2 głow a rodziny 39,4 osoba nie będąca członkiem rodziny inny członek rodziny rodzic w nuk / w nuczka zięć / synow a dziecko przysposobione 1,4 1,7 2,1 1,9 0,7 0,3 dziecko rodzone/adoptow ane 28,5 partner nie będący w zw iązku małżeńskim 2,7 w spółmałżonek 21, procent osób Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że znikoma część badanych (7% ogółu gospodarstw domowych) była wielopokoleniowa: trójpokoleniowa lub nawet czteropokoleniowa. Niekiedy w skład gospodarstw domowych wchodzili inni krewni, lub nawet osoby obce. Wewnętrzna struktura gospodarstw domowych jest wypadkową struktury powierzchniowej wrocławskich zasobów mieszkaniowych a przede wszystkim złożonych relacji wewnątrzrodzinnych. Na tym etapie analizy nie daje się stwierdzić związków pomiędzy sytuowaniem się w przestrzeni miasta a strukturami pokrewieństwa wewnątrz gospodarstw domowych. 19

20 Kapitał kulturowy ludności w badanych gospodarstwach domowych został uchwycony przez informacje dotyczące poziomu wykształcenia osób wchodzących w skład gospodarstw domowych oraz pytania o umiejętności definiujące powszechnie oczekiwane kompetencje kulturowe; posiadanie prawa jazdy oraz umiejętność obsługi komputera. Z uzyskanych informacji wynika, że wśród dorosłych posiadanie prawa jazdy jest w miarę powszechne. Na 5299 osób w wieku 19 i więcej lat prawo jazdy posiadało 66% ogółu tych kategorii wiekowych. Równie imponująco prezentuje się umiejętność obsługi komputera w gospodarstwach domowych. Tylko co czwarta osoba w ankietowanych gospodarstwach nie posiadała tej niezbędnej w dzisiejszych czasach umiejętności. Przy interpretacji tych wyników należy pamiętać o dwu kwestiach. Po pierwsze, obsługi komputera uczą się już w szkole podstawowej, tym samym brak tej umiejętności charakteryzuje raczej osoby starsze i sądzić należy, że ten rodzaj niekompetencji jest względnie trwały. Po drugie, możliwość uzyskania prawa jazdy mają osoby dorosłe, zatem odsetki osób nim dysponujących będą się w czasie zwiększać. Przekroje terytorialne uwzględniane w badaniach nie różnicują - jak należało oczekiwać - stopnia kompetencji gospodarstw domowych. Nie były to bowiem kompetencje warunkowane konkretnym poziomem wykształcenia ludności, a raczej umiejętności o charakterze cywilizacyjnym. Kapitał kulturowy mierzony poziomem wykształcenia osób wchodzących w skład badanych gospodarstw domowych był nadspodziewanie wysoki. Jak ilustruje rysunek 4, co czwarta osoba miała skończone magisterskie/medyczne studia wyższe a kolejne 5% ogółu domowników miało wyższe studia zawodowe. Zgodnie z danymi spisowymi dla zbiorowości wrocławskiej najsilniej było reprezentowane wśród badanych wykształcenie średnie i pomaturalne. Posiadało je 35% ogółu ludności badanych gospodarstw domowych. 20

21 wykształcenie Problemy społeczne w przestrzeni miasta Rysunek 4. Poziom wykształcenia osób w badanych gospodarstwach domowych N=6283 bez w ykształcenia 10,6 podstaw ow e / gimnazjalne 9,8 zasadnicze zaw odow e 14 średnie 34,7 licencjackie (w yższe zaw odow e, inżynierskie) 5,1 w yższe (magisterskie, medyczne) 25, % osób w gospodarstwach Przestrzenny rozkład poziomu wykształcenia bardzo wyraźnie wskazuje na skojarzony związek pomiędzy zróżnicowaniem społeczno-przestrzennym Wrocławia ukształtowanym w okresie zasiedlenia i rozwoju przestrzennego miasta w okresie realnego socjalizmu a działaniem renty gruntowej po 1990 roku. W nowe atrakcyjne budownictwo rozwijane w starych osiedlach: Klecina Oporów, Krzyki-Partynice weszły gospodarstwa domowe o wysokich statusach społecznych i ekonomicznych. Zwiększył się zatem udział osób z wyższym wykształceniem w tych rejonach: na Krzykach i Partynicach co druga osoba posiadała pełne wyższe wykształcenie. Stare inteligenckie osiedla w warunkach gospodarki rynkowej utrzymały jednak swój dotychczasowy inteligencki charakter, chociaż odsetki osób z wyższym wykształceniem dla Wielkiej Wyspy, Borku, Karłowic są relatywnie niższe niż we wcześniej przywołanych osiedlach. 21

22 Tabela 7. Poziom wykształcenia ponadpodstawowego/ponadgimnazjalnego ludności ankietowanych gospodarstw domowych a część Wrocławia. Wielka Wyspa N=278 8,6 33,1 8,3 31,3 Borek N=124 9,7 38,7 4,8 29,0 wykształcenie Ludność średnie wyższe zasadnicze wyższe w gospodar i pomaturaln magisterskie zawodowe zawodowe stwach e Stare Miasto N=124 20,8 32,5 3,3 25,8 Brochów-Tarnogaj-Jagodno N=148 15,8 32,9 0,7 24,0 Gaj N=214 13,1 37,9 5,1 29,0 Gajowice N=271 24,7 32,4 6,6 15,4 Gądów-Popowice Pd. N=312 9,1 35,3 3,6 35,3 Grabiszyn-Grabiszynek N=140 12,9 30,9 9,4 23,7 Huby N=254 11,8 39,0 2,4 24,0 Jerzmanowo-Jarnołtów- Strachowice-Osiniec - Kuźniki - N=129 12,4 37,2 4,7 22,5 Żerniki Karłowice-Różanka N=384 13,5 32,6 3,4 28,6 Klecina - Oporów N=137 4,50 21,8 3,8 49,6 Ołbin - Kleczków N=455 15,5 32,4 4,2 22,8 Osiedla Wschodnie N=143 11,2 34,3 6,3 26,6 Krzyki-Partynice N=162 4,3 24,7 3,7 42,6 Leśnica N=206 15,1 38,0 10,2 19,5 Osiedla Północne N=131 19,1 32,8 2,3 17,6 Maślice - Pracze Odrzańskie N=92 20,7 43,9 9,8 11,0 Muchobór N=190 12,7 27,0 2,6 38,6 Nadodrze N=340 18,5 36,4 6,1 17,0 Nowy Dwór N=197 16,3 41,8 3,1 23,5 Ołtaszyn - Wojszyce N=105 13,3 38,1 10,5 23,8 Zawidawie N=317 10,1 37,9 5,7 26,5 Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn N=397 16,1 36,7 4,8 22,2 Plac Grunwaldzki N=166 12,0 48,8 1,8 18,1 Powstańców Śląskich N=311 10,2 32,6 4,6 31,6 Przedmieście Oławskie N=247 23,0 31,1 6,6 16,0 Przedmieście Świdnickie N=166 18,8 42,4 4,8 25,5 Szczepin N=218 11,8 29,7 9,4 28,3 Ogółem N= ,7 5,1 25,8 Odsetki w wierszach nie sumują się do 100%, gdyż tabela nie zawiera informacji o osobach z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia. Również mieszkańcy osiedli z wielkiej płyty z okresu obowiązywania normatywu gierkowskiego (Gądów-Popowice) legitymizują się wysokim wskaźnikiem wykształcenia. Zmienił się wyraźnie skład społeczny Muchoboru, gdzie przybyło osób o wyższym wykształceniu i tym samym wyższych statusach społecznych. Pozostaje to w związku z nowym budownictwem okresu transformacji systemowej. 22

23 Podział gospodarstw na gospodarstwa bez osób z wyższym wykształceniem oraz gospodarstwa, w których były osoby z wyższym wykształceniem ostrzej różnicuje przestrzeń miejską. Będzie to również jeden z istotnych czynników determinujących kondycję ekonomiczną gospodarstw domowych: im wyższy poziom wykształcenia tym relatywnie większa zdolność uzyskiwania wyższych niż przeciętne dochodów z pracy zarobkowej. Gospodarstw domowych z osobami z wyższym wykształceniem było 51% ogółu. W dziewięciu wyodrębnionych jednostkach analizy przestrzennej odsetki takich gospodarstw domowych były o co najmniej 5 punktów procentowych wyższe od średniej dla całej próby. Udział gospodarstw domowych z osobami z wyższym wykształceniem był szczególnie wysoki w dwu rejonach: Krzykach-Partynicach - 81% oraz Klecinie Oporowie 79 % gospodarstw w tych rejonach. Mapa IV. Przestrzenny rozkład gospodarstw domowych z osobami z wyższym wykształceniem Natomiast robotniczy charakter został utrzymany przez te rejony, w których jeszcze w czasach PRL koncentrowała ludność o niższych statusach społecznych. 23

24 W dziewięciu częściach Wrocławia odsetek gospodarstw bez osób z wyższym wykształceniem był wyższy o 5% od wskaźnika dla całej próby. Były to rejony: Gajowice, pl. Grunwaldzki, Maślice-Pracze Odrzańskie, Przedmieście Oławskie, Brochów-Tarnogaj-Jagodno, Nadodrze, Ołbin-Kleczków, Powstańców Śląskich oraz Osiedla Północne. W pozostałych obszarach zaobserwowano bardziej rozmytą, zrównoważoną strukturę gospodarstw według poziomu wykształcenia. Zbliżona była ona do rozkładu wykształcenia w próbie i odpowiadała opisanej już strukturze wykształcenia ludności. 24

25 3 Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych Na sytuację ekonomiczną gospodarstw mają przede wszystkim wpływ dochody budżetów oraz liczba osób z nich utrzymywanych. Generalnie źródła dochodów można podzielić na dwa rodzaje: pochodzące z aktywności ekonomicznej członków gospodarstw domowych oraz tzw. niezarobkowe źródła utrzymania, jak emerytury, renty, dochody z kapitałów, alimenty, stypendia, zasiłki socjalne itp. Sytuacja ekonomiczna w realizowanych badaniach została uchwycona w dwu wymiarach obiektywnym, poprzez analizę źródeł i wielkości dochodów stanowiących budżet gospodarstw domowych oraz subiektywnym ustalającym opinie badanych o sytuacji ekonomicznej gospodarstw. Zaznaczyć należy na wstępie, że respondenci nie zawsze chętnie informowali o swoich dochodach. Co więcej respondenci mają niejako naturalną tendencję do zaniżania swoich dochodów zwyczajnie nie pamiętają o wszystkich dochodach innych domowników i najczęściej zaokrąglają całkowitą sumę dochodów ich gospodarstw w dół. Ta prawidłowość mimowolnego zaniżania dochodów jest dobrze znana z badań socjologicznych i ekonomicznych. Informacje uzyskane w toku badań, stanowią zatem przybliżony obraz sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Informację o obiektywnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych ujęto w dwu podstawowych wymiarach: dochodu per capita w gospodarstwach domowych oraz dochodu na gospodarstwo domowe. Ponadto sytuację ekonomiczną gospodarstw próbowano także opisać poprzez odniesienie do minimów socjalnych opracowywanych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wyróżnionych (w zależności od liczby członków gospodarstw) typów gospodarstw. Dzięki temu uzyskano przybliżony do propozycji IPiSS podział gospodarstw na żyjące poniżej minimum socjalnego i gospodarstwa posiadające wyższe niż minimum socjalne dochody. Dla gospodarstw jednoosobowych estymowany dochód per capita kwalifikowany jako poniżej kryterium minimum socjalnego wynosił do 900 złotych, dla gospodarstw dwu i trzyosobowych wynosił do 750 złotych a dla czteroosobowych i większych deklarowany dochód domykał się do kwoty 700 złotych. Znaczna część gospodarstw domowych (44% ogółu gospodarstw domowych) była złożona tylko z osób posiadających własne źródła dochodów i wnoszących je do wspólnego budżetu. 25

26 procent gospodarstw Problemy społeczne w przestrzeni miasta Rysunek 5. Osoby utrzymywane w gospodarstwach domowych N= , , ,2 0, liczba osób na utrzymaniu w gospodarstwie Na utrzymaniu badanych gospodarstw domowych były łącznie 2163 osoby, czyli 34% ogółu osób w gospodarstwach domowych objętych badaniem. Najliczniej reprezentowane były gospodarstwa posiadające jedną a w dalszej kolejności dwie osoby na utrzymaniu. Przywołanie danych dotyczących wieku osób wchodzących w skład gospodarstw domowych, pozwala stwierdzić, że w zbiorze utrzymywanych dominują osoby dorosłe. Dochody z pracy, emerytury, renty, własnej działalności gospodarczej, oraz dodatkowe prace dorywcze były głównymi i zarazem najbardziej też efektywnymi pod względem wielkości środków pozostających w dyspozycji gospodarstw domowych. Dlatego w dalszych analizach będziemy również przywoływać niekiedy typologię gospodarstw wg głównych źródeł utrzymania: pracownicze, gospodarstwa emerytów i rencistów, gospodarstwa żyjące z socjalnych źródeł. 26

27 W ponad połowie gospodarstw domowych (58% ogółu) podstawowymi źródłami utrzymania była praca zarobkowa (na etacie, części etatu bądź własna działalność gospodarcza). Nie ma w nich dochodów z rent/emerytur ani ze źródeł socjalnych. Gospodarstwa takie nazywać będziemy gospodarstwami pracowniczymi. Dla 307 gospodarstw (12% ogółu) głównym (poza ewentualnymi dochodami ze stypendiów, prac dorywczych, zysków z kapitału itp.) źródłem dochodu były emerytury lub renty. Określane będą mianem gospodarstw emerytów i rencistów. Czysto socjalnych gospodarstw, dla których głównym źródłem utrzymania były zasiłki z pomocy społecznej oraz zasiłki dla bezrobotnych (nie występowały natomiast dochody z pracy, działalności gospodarczej, emerytur ani rent) było w próbie niespełna 1%, czyli 24 gospodarstwa domowe. Są to gospodarstwa socjalne. Zidentyfikowano również sporą grupę gospodarstw (6% ogółu), która nie miała dochodów ani z pracy, ani z emerytur/rent, ani z zasiłków socjalnych utrzymują się one z innych źródeł. W pozostałych gospodarstwach (22% ogółu) występowały zarówno dochody z pracy, emerytur / rent jak i ze źródeł socjalnych. Wyróżniono zatem 5 typów gospodarstw o względnie jednorodnych, głównych źródłach utrzymania. W konstruowaniu powyższej typologii pominięto inne, mniej efektywne źródła utrzymania jak alimenty, stypendia, zasiłki rodzinne, macierzyńskie itp. Stanowią one w naszym rozumieniu co najwyżej uzupełnienie budżetu. 27

28 Rysunek 6. Typy gospodarstw ze względu na podstawowe źródła dochodów 22% 58% 6% 1% gospodsratwa pracownicze gospodarstwa emerytów/rencistów gospodarstwa socjalne gospodarstwa utrzyywane z innych źródeł gospodarstwa mieszane 12% Szczegółowo źródła dochodów w gospodarstwach przedstawione są w tabelach Zaznaczyć należy, że osoby wchodzące w skład badanych gospodarstw domowych mogły dysponować więcej niż jednym źródłem dochodu np. z pracy i z działalności gospodarczej, z emerytury/renty i pracy itp. Tabela 8 zawiera o informacje o odsetku gospodarstw, w których dana liczba osób osiąga dochody z wymienionych źródeł. 28

29 Tabela 8. Liczba osób w gospodarstwach domowych posiadających dochody z pracy, emerytury lub renty. Liczba osób w gospodarstwa ch z danym źródłem dochodu w gospodarstwie : źródła dochodu w gospodarstwach prace praca emerytura renta dorywcze, zlecone itp. działalność gospodarcza % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw 0 28,6 73, ,3 87,5 1 37,1 18,1 7,2 7,8 11,1 2 29,7 8 0,7 0,9 1, , , , Ogółem (N) Osoby w gospodarstwach mogły dysponować więcej niż jednym źródłem dochodu. Wartości 0 wskazują na udziały mniejsze niż 0,05%. Symbol - wskazuje, że dane zjawisko nie wystąpiło. Najczęstszym źródłem dochodu (71% ogółu gospodarstw) w gospodarstwach domowych była praca zarobkowa na etacie lub części etatu. Emerytury były składową dochodu w 26% ogółu gospodarstw a działalność gospodarcza w 13% gospodarstw domowych. Połowa dorosłych członków gospodarstw domowych (51% z 5479 dorosłych członków gospodarstw domowych objętych badaniem) była aktywna zarobkowo. Zwrócić jednak należy uwagę na fakt, że w 29% gospodarstw nie było osób pracujących na etacie lub części etatu. Na ogólną liczbę 5479 dorosłych w gospodarstwach, 348 osób, czyli ok. 6% prowadziło działalność gospodarczą na własną rękę. Część dorosłych (4% ogółu) podejmowała prace dorywcze, zlecone, itp. dla uzupełnienia budżetu domowego. Istotnymi źródłami dochodu były również renty oraz emerytury. Wśród dorosłych członków ankietowanych gospodarstw było 217 rencistów (4 % ogółu) oraz 877 emerytów ( 16%). Jak pokazuje tabela 9 część domowników posiadała uprawnienia do świadczeń społecznych. Chociaż dla budżetu domowego może to być bardzo istotne zasilenie umożliwiające zaspokojenie jego potrzeb należy pamiętać, że uprawnienia te mają płynny charakter definiowany przez ustawodawcę lub, w przypadku alimentów, przez rzetelność osoby zobowiązanej do ich płacenia. Z pomocy stypendialnej korzystały 63 osoby w 61 gospodarstwach domowych. Finansowa pomoc socjalna świadczona była 68 osobom w 60 gospodarstwach domowych a uprawnienia do zasiłku dla bezrobotnych posiadało zaledwie 29 osób. Zasiłki rodzinne, macierzyńskie przysługiwały 74 osobom w 62 gospodarstwach. Alimenty uzyskało 95 osób w 79 gospodarstwach domowych. 29

30 Tabela 9. Źródła dochodu ze świadczeń społecznych w ankietowanych gospodarstwach domowych. Liczba osób w gospodarstwach z danym źródłem dochodu w gospodarstwie: źródła dochodu w gospodarstwach Zasiłek Stypendia Zapomogi, Zasiłek dla macierzyński, Alimenty zasiłki bezrobotnych zasiłek rodzinny % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw 0 (nikt) 97,6 97,6 98,9 96,8 97,5 1 2,4 2,2 1,1 2,7 2,2 2 0, ,4 0,2 3-0,2-0,1 0, Ogółem (N) Osoby w gospodarstwach mogły dysponować więcej niż jednym źródłem dochodu. Wartości 0 wskazują na udziały mniejsze niż 0,05%. Symbol - wskazuje, że dane zjawisko nie wystąpiło. Dorosłe osoby w gospodarstwach domowych uzyskiwały również dochody z kapitału zgromadzonego w akcjach, obligacjach, aktywności na giełdzie papierów wartościowych, najmu itp. Dane dotyczące pozostałych źródeł dochodów zostały zebrane w tabeli 10. Tabela 10. Inne źródła dochodu ankietowanych gospodarstw. Liczba osób w gospodarstwach z danym źródłem dochodu w gospodarstwie: dochody z kapitału źródła dochodów w gospodarstwie dochody z gier, pomoc finansowa konkursów itp rodziny spoza gospodarstwa domowego inne źródła % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw % gospodarstw 0 99,4 99,9 91, ,6 0,1 7,1 0, , , Ogółem (N) Osoby w gospodarstwach mogły dysponować więcej niż jednym źródłem dochodu.wartości 0 wskazują na udziały mniejsze niż 0,05%. Symbol - wskazuje, że dane zjawisko nie wystąpiło. Zwrócić należy uwagę na to, że z pomocy rodzinnej korzystało 250 osób żyjących w 208 gospodarstwach domowych. Na tego rodzaju dochody wskazano w 8% ogółu gospodarstw objętych badaniem. Niezależnie od wielkości finansowego wsparcia udzielanego przez członków rodziny, jest to dobitny dowód na silną więź łączącą członków rodzin badanych gospodarstw domowych. 30

31 Tabela 11. Gospodarstwa domowe według głównych źródeł utrzymania w rejonach Wrocławia (w %) typy gospodarstw domowych: utrzymujące się mieszane ogółem pracownicze /rencistów z innych (N) emerytów socjalne części Wrocławia źródeł Wielka Wyspa 55,2 11,4 0 12, Gądów-Popowice Pd 69,7 10,9 0 1,7 17,7 119 Borek 35,7 19,6 3,6 10,7 30,4 56 Brochów-Tarnogaj- 52,7 12,7 1,8 7,3 25,5 55 Jagodno Gaj 67,1 7,3 1,2 4,9 19,5 82 Gajowice 49,2 20,3 0 1,7 28,8 118 Grabiszyn- 44,4 18,5 3,7 5,6 27,8 54 Grabiszynek Huby 58,9 13,7 1,1 3,2 23,1 95 Jerzmanowo-Jarnołtów- 59,5 4, ,7 41 Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki Karłowice-Różanka 52,4 12,2 1,4 5,4 28,6 147 Klecina - Oporów 72,3 4,3 2,1 2,1 19,2 44 Ołbin - Kleczków 58,5 11,2 0,5 11,2 18,6 187 Osiedla Wschodnie 56,5 10,9 0 2,2 30,4 46 Krzyki- Partynice 72,9 5,1 0 6,8 15,2 59 Leśnica 59,2 11,8 1,3 5,3 22,4 75 Osiedla Północne 54,8 4,8 4,8 2,4 33,2 42 Maślice - Pracze 61,5 12,8 0 7, Odrzańskie Muchobór 60,6 12,7 0 4,2 22,5 71 Nadodrze 65,4 8,1 0,7 11,8 13,6 135 Nowy Dwór 52,6 18,4 0 2,6 26,4 76 Ołtaszyn - Wojszyce 81,1 8, ,8 37 Zawidawie 68,4 10,5 0,9 3,5 16,7 113 Pilczyce- Kozanów- 50,6 18,4 0,6 6,3 24,1 153 Popowice Pn. Plac Grunwaldzki 45,5 10,6 6,1 15,2 22,6 65 Powstańców Śląskich 57,1 18,6 0,7 8,7 14,9 136 Przedmieście Oławskie 57,5 10,4 0,9 14, Przedmieście 61,1 11,1 0 2, Świdnickie Stare Miasto 52,9 9, ,3 51 Szczepin 58,3 8,7 1 10,7 21,3 103 Ogółem 58,1 12,3 6,4 6,

32 Dane z tabeli 11 nie tylko pośrednio informują gdzie występują silniejsze ekonomicznie gospodarstwa domowe, ale również wskazują gdzie ulokowane są gospodarstwa domowe żyjące przede wszystkim z emerytur/rent, czyli na procesy starzenia się zbiorowości poszczególnych części miasta. Wysokie odsetki gospodarstw wyłącznie pracowniczych występowały na osiedlach: Zawidawie, Ołtaszyn Wojszyce, Gaj, Gądów-Popowice Pd., Krzyki Partynice, Klecina Oporów. Znacznie wyższe niż dla całej próby odsetki gospodarstw utrzymujących się przede wszystkim z emerytur i rent były w rejonach: Borek, Gajowice, Grabiszyn- Grabiszynek, Powstańców Śląskich, Pilczyce- Gądów- Popowice Północne oraz Nowy Dwór. Analiza informacji dotyczących deklarowanego łącznego dochodu netto w gospodarstwach wykazała bardzo duże jego zróżnicowanie. Średni miesięczny budżet, jakim dysponują objęte badaniem gospodarstwa wynosił nieco ponad 3700 złotych. Na taką wartość bardzo mocno jednak oddziałuje udział w próbie nielicznych gospodarstw, które dysponują bardzo wysokimi dochodami. Najwyższy zadeklarowany miesięczny dochód wynosił złotych, dwa następne to złotych oraz złotych. Kolejne gospodarstwa wykazywały dochody 15 i więcej razy mniejsze niż najwyższa uzyskana wartość. Jeśli średnią dochodów obliczy się bez uwzględnienia 5% najwyższych i najniższych dochodów to będzie ona ponad 400 złotych niższa i wyniesie 3289 złotych. Z uwagi na duże zróżnicowanie dochodów (wartość odchylenia standardowego była znacznie większa od średniej i wynosiła aż 7303 złote) oraz wspomniane zaburzenie rozkładu lepiej do opisu typowych dochodów posługiwać się medianą wskazującą środkową wartość w rozkładzie. Wynosiła ona 3000 złotych, co oznacza, że w połowie gospodarstw, w których udzielono informacji o dochodach wynosił on 3000 złotych lub więcej, w połowie zaś 3000 złotych lub mniej. W co dwudziestym gospodarstwie dochód był nie większy niż 876 złotych, co dziesiąte deklarowało dochody nie większe niż 1200 złotych Nie mniej niż ¼ gospodarstw uzyskiwała dochody na poziomie przynajmniej 4500 złotych, 10% najlepiej uposażonych przyznawało się do dochodów nie mniejszych niż 6000 złotych. 32

33 Tabela 12. Deklarowane dochody gospodarstwa - statystyki opisowe. Jakim przeciętnie budżetem dysponuje miesięcznie P. gospodarstwo? statystyka błąd standardowy średnia 3712,65 156,369 95% przedział ufności dla średniej dolna granica górna granica 3406, ,30 5% średnia obcięta 3288,75 mediana 3000,00 wariancja 5,333E7 odchylenie standardowe 7302,606 minimum 0 maksimum rozstęp rozstęp ćwiartkowy 2500 skośność 32,781,052 kurtoza 1274,752,105 Możliwości konsumpcji gospodarstw lepiej jednak opisują statystyki dochodu na osobę. Pamiętać należy, że w 66% gospodarstw obecne były osoby nie uzyskujące dochodów, a więc pozostające na utrzymaniu innych domowników. Przeciętna - uwzględniając wszystkie gospodarstwa - osób na utrzymaniu wynosiła 0,87, a w zbiorze gospodarstw z osobami bez własnych dochodów (a więc po wykluczeniu 1100 gospodarstw, w których każdy z członków miał własne źródła utrzymania) wskaźnik ten wynosił 1,55. Średni deklarowany dochód w przeliczeniu na osobę wynosił 1600 złotych, a po wyłączeniu 5% skrajnych odpowiedzi 1440 złotych. W połowie gospodarstw dochód nie przekraczał 1333 złotych. Także w tym przypadku zróżnicowanie dochodów było bardzo duże odchylenie standardowe wynosiło 2050 złotych. Tabela 13 prezentuje charakterystyczne wartości rozkładu analizowanej zmiennej, dzięki którym można precyzyjniej scharakteryzować zróżnicowanie dochodów na osobę w ankietowanych gospodarstwach. 33

34 Tabela 13. Dochód na osobę w gospodarstwie percentyle. dochód na osobę w gospodarstwie Przeciętne Percentyle ważone 5 450, ,00 Zawiasy Tukey'a , , , , , , , ,33 Pięć procent gospodarstw o najniższych możliwościach konsumpcyjnych dysponowało dochodem na osobę nie większym niż 450 złotych. Co czwarte uzyskiwało dochody w przeliczeniu na członka gospodarstwa na poziomie 1000 złotych lub mniej. Z drugiej strony 2000 złotych na osobę i więcej odnotowano w nie mniej niż 25% przypadków zaś 2500 złotych i więcej przynajmniej w co dziesiątym. W dalszych analizach posługiwać będziemy się skategoryzowanymi zmiennymi opisującymi sytuację dochodową ankietowanych gospodarstw. Kategorie utworzone zostały na podstawie danych w taki sposób, że w przypadku gospodarstw domowych podzielono je na pięć względnie równolicznych części a w przypadku dochodów na osobę na cztery kategorie o zbliżonej liczebności. Progi i udziały tworzące kategorie dochodów gospodarstwa przedstawia tabela 14 zaś kategorie dochodów na osobę tabela

35 Tabela 14. Kategorie dochodu netto w ankietowanych gospodarstwach domowych. Przedziały dochodu: Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany <= 1700 zł ,2 20,9 20, zł zł zł ,9 20,5 41, ,9 19,3 60, ,8 23,8 84,6 powyżej 5001 zł ,4 15,4 100 Ogółem ,2 100 nie wiem, trudno powiedzieć 43 1,7 Odmowa odpowiedzi nie dotyczy 2 0,1 Ogółem ,8 Gospodarstwa ogółem N= Tabela 15. Kategorie przeciętnego dochodu na jedną osobę w ankietowanych gospodarstwach domowych. Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany <= 850, ,6 20,2 20,2 850, , , , , , ,3 22,1 64,3 1500, , ,4 18,8 83,1 2000, ,8 16,9 100 Ogółem ,2 100 Systemowe braki danych ,8 ogółem Ważnym wskaźnikiem charakteryzującym sytuację ekonomiczną oraz możliwości konsumpcyjne jest subiektywne postrzeganie warunków życia. W kwestionariuszu zapytano, w jaki sposób gospodaruje się pieniędzmi. Uzyskane dane przedstawiono na poniższym wykresie. 35

36 Rysunek 7. Deklarowane przez respondentów warunki życia ich gospodarstw domowych Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana(i) gospodarstwie domowym? Żyjemy bardzo biednie, nie starcza nam naw et na podstaw ow e potrzeby 1,9 Żyjemy skromnie, musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarow ać 18,8 Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na pow ażniejsze zakupy 56,8 Żyjemy dobrze stać nas na w iele bez specjalnego oszczędzania 20,4 Żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozw olić na pew ien luksus 2 N= % wskazań W ponad połowie gospodarstw oceniono warunki życia jako przeciętne, przez co rozumiemy możliwość zaspokojenia codziennych potrzeb gospodarstwa i konieczność oszczędzania na poważniejsze (większe) wydatki. Tylko 2% respondentów żyło swej ocenie (bardzo) biednie, to jest nie starczało im na codzienne potrzeby. Konieczność bardzo oszczędnego gospodarowania budżetem deklarowano w blisko co piątym gospodarstwie. Samoocena warunków życia pozwala wysnuć wnioski o relatywnie dobrej kondycji ekonomicznej wrocławskich gospodarstw domowych. 36

37 Tabela 16. Deklarowany poziom warunków życia gospodarstw domowych a estymowany poziom minimum socjalnego. Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana(i) gospodarstwie domowym? estymowany poziom minimum socjalnego powyżej poniżej przybliżonego przybliżonego wskaźnika wskaźnika minimum minimum socjalnego socjalnego Ogółem Żyjemy bardzo biednie, nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby 0,60% 9,9% 2,1% Żyjemy skromnie, musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować 15,4% 46,2% 20,3% Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy 60,2% 38,4% 56,7% Żyjemy dobrze stać nas na wiele bez specjalnego oszczędzania 21,7% 5,5% 19,1% Żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozwolić na pewien luksus 2,1% 1,7% Ogółem (N) Potwierdzenie wcześniejszych analiz znajdujemy również w odniesieniu subiektywnych ocen warunków życia do estymowanego minimum socjalnego. Proporcjonalnie częściej gospodarstwa posiadające dochody powyżej minimum socjalnego definiowały swe warunki życia jako średnie, dobre i bardzo dobre. Ale także wśród gospodarstw o niższych dochodach od minimum socjalnego zdarzały się gospodarstwa określające swe warunki życia jako przeciętne a nawet dobre. Dowodzi to, jak złożony jest proces definiowania swego położenia ekonomicznego. Samoocena warunków życia jest bowiem wypadkową poziomu zaspokojenia zróżnicowanych potrzeb gospodarstw domowych konfrontowanych z bogatym spectrum ich aspiracji konsumpcyjnych. Nie pozostaje zatem w prostym, bezpośrednim związku z sytuacją dochodową gospodarstw. Może być tak, że gospodarstwa domowe dysponujące wysokimi dochodami będą się oceniały jako biedne lub skromnie żyjące a gospodarstwa z niskimi dochodami oceniać się mogą jako przeciętne czy żyjące dobrze pod względem materialnym. 37

38 Zestawienie miesięcznych dochodów gospodarstw domowych i ich deklarowanego dochodu miesięcznego zawarte w tabeli 17 pozwala na konfrontację pomiędzy obiektywnymi wskaźnikami ekonomicznymi a ocenami poziomu życia dokonywanymi przez uczestników badań. Z porównania tego wnioskować możemy o realistycznych ocenach warunków życia gospodarstw domowych. Zazwyczaj nie rozmijały się one z obiektywnymi wskaźnikami ich kondycji ekonomicznej. Tabela 17. Deklarowane warunki życia a miesięczny dochód netto badanych gospodarstw domowych. Deklarowane warunki życia Średnia Mediana Odchylenie standardowe N Żyjemy bardzo biednie, nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby ,2 45 Żyjemy skromnie, musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować 2064, ,6 437 Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy 3459, , Żyjemy dobrze stać nas na wiele bez specjalnego oszczędzania 5436, , Żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozwolić na pewien luksus 15452, ,6 38 Ogółem 3721, , Średni dochód gospodarstw określających się jako bardzo biedne wynosił 1207 złotych, przy czym dla połowy gospodarstw nie przekraczał 915 złotych. Z kolei żyjące skromnie gospodarstwa dysponowały średnim dochodem 2064 złote, a połowa z nich posiadała dochód do 1900 złotych. Gospodarstwa żyjące na średnim poziomie dysponowały przeciętnym dochodem w wysokości 3460 złotych, a połowa z nich mieściła się w dochodzie nie przekraczającym 3000 złotych. Rozmieszczenie gospodarstw o różnych dochodach w przestrzeni miasta pozwala na wyraźne wyróżnienie obszarów, w których koncentruje się dostatek, bogactwo oraz takich rejonów, w których znacznie zwiększa się prawdopodobieństwo spotkania ubogich gospodarstw domowych. 38

39 Na mapie 5 zaprezentowano przestrzenne zróżnicowanie mediany dochodów na osobę w gospodarstwie. Najwyższe przeciętne wartości tego wskaźnika zaobserwowano w osiedlach Klecina- Oporów oraz Krzyki-Partynice. W tych częściach miasta - oraz na Wielkiej Wyspie najwyższy (przekraczający 25%) jest także odsetek gospodarstw o dochodach na osobę wyższych niż 2000 złotych. Relatywnie najgorzej pod względem możliwości konsumpcji wskazywanej dochodem na osobę sytuują się gospodarstwa z rejonu placu Grunwaldzkiego, Nadodrza oraz Grabiszynu i Grabiszynku. W osiedlach tych odsetek gospodarstw o najniższych dochodach per capita (nie przekraczających 850 złotych) jest wyższy niż 30%. Mapa V. Przestrzenne zróżnicowanie dochodu na osobę w gospodarstwie porównanie median 39

40 Tabela 18 wskazuje deklarowane sposoby gospodarowania oszczędnościami w badanych gospodarstwach. Ponad połowa gospodarstw domowych (58% tych, w któych udzielono informacji o pozostających w ich posiadaniu zasobach finansowych), dysponowała oszczędnościami, nadwyżką środków finansowych w stosunku bieżących wydatków na zaspokojenie swych potrzeb. Prawie co trzecie gospodarstwo oszczędności trzymało na lokatach bankowych w złotówkach lub w innych walutach. Co piąte gospodarstwo trzymało oszczędności w skarpecie. Znacznie mniej popularne były aktywniejsze formy oszczędzania i pomnażania kapitału: obligacje, akcje, uczestnictwo w funduszach inwestycyjnych. Tabela 18. Deklarowane sposoby gospodarowania oszczędnościami.. Czy mają Państwo oszczędności? NIE TAK Ogółem (N) na lokatach bankowych (w PLN i w walutach obcych) 68,9% 31,1% 2427 ulokowane w obligacjach 96,0% 4,0% 2427 w funduszach inwestycyjnych, akcjach itp. 91,3% 8,7% 2431 na indywidualnych kontach emerytalnych 91,0% 9,0% 2435 zainwestowane w nieruchomości 94,8% 5,2% 2435 zainwestowane w inne niż nieruchomości dobra materialne 98,2% 1,8% 2433 w gotówce 79,5% 20,5% 2433 w innej formie 95,1% 4,9% 2435 W gospodarstwach domowych mogły występować wielorakie sposoby gospodarowania oszczędnościami Aby uzyskać pośrednie informacje dotyczące rozmiarów gromadzonych oszczędności zapytano respondentów przez ile miesięcy mogliby się utrzymać na niezmienionej stopie życiowej ze swoich oszczędności. Uzyskane dane przedstawiono na rysunku 8. Na pokaźne oszczędności zgromadzone przez część gospodarstw domowych wskazuje fakt, że co czwarte z tych gospodarstw mogłoby się utrzymać na niezmienionym poziomie przez dłużej niż pół roku. 40

41 Rysunek 8. Zasoby oszczędności gospodarstw Jak długo mogliby się P. utrzymać nie zmieniając poziomu życia z posiadanych zasobów finansowych, gdyby nagle zabrakło wszystkich dochodów w P. gospodarstwie? Proszę podać czas w miesiącach. N=2480 pow yżej 1 roku 4,3 od 7 miesięcy do roku 21,3 od 4 do 6 miesięcy 4 od 2 do 3 miesięcy 19,4 do 1 miesiąca 8,9 bez oszczędności 42, procent odpowiedzi Jest w miarę oczywiste, że wielkość środków, które gospodarstwa domowe zaoszczędziły jest skorelowana z ich przeciętnymi dochodami. Zależność tę prezentuje tabela 19. Tabela 19. Zasoby oszczędności a dochody gospodarstw. kategorie dochodu w gospodarstwie N Zasób oszczędności powyżej <= 1700 zł zł zł zł 5001 zł bez oszczędności 66,40% 50,1% 42,5% 31,5% 15,4% 918 do 1 miesiąca 11,6% 12,1% 8,6% 9,7% 5,1% 210 od 2 do 3 miesięcy 10,3% 20,6% 20,8% 21,2% 17,2% 393 od 4 do 6 miesięcy 1,8% 1,6% 5,5% 4,2% 6,9% 83 od 7 miesięcy do roku 9,0% 13,6% 20,0% 29,0% 41,3% 473 powyżej 1 roku,9% 2,0% 2,6% 4,4% 14,2% 94 Ogółem (N) Im mniejszy dochód gospodarstwa, tym rzadziej, a także tym mniejszymi zasobami oszczędności one dysponują. 41

42 Wśród gospodarstw o najniższych całkowitych dochodach (nie większych niż 1700 złotych) 2/3 zadeklarowało, że nie ma żadnych oszczędności. Inaczej jest w kategorii gospodarstw o relatywnie największych dochodach: tu odsetek nie posiadających oszczędności wynosił tylko 15%. Niezależnie od aspiracji konsumpcyjnych gospodarstw domowych, z ich budżetów muszą być pokrywane stałe koszty utrzymania związane z eksploatacją mieszkania, urządzeń cywilizacyjnych jak samochód czy usługi telefoniczne oraz opłaty związane z opieką i kształceniem dzieci i młodzieży, koszty związane z leczeniem, ze zobowiązaniami kredytowymi i alimentacyjnymi członków gospodarstw domowych. Wydatki te są powszechne, ponoszone przez większość gospodarstw domowych. Z tych powszechnych wydatków, największym obciążeniem były koszty związane z eksploatacją mieszkania oraz opieki nad dziećmi i kształceniem dzieci i młodzieży. Średni koszt utrzymania mieszkania wynosił 448 złotych, przy czym połowa respondentów płaciła przeciętnie do 400 złotych. Ponoszone koszty związane z nauką i pobytem dzieci w żłóbkach i przedszkolach były już znacznie niższe. Średnie wydatki gospodarstw domowych na te cele wynosiły 318 złotych a połowa gospodarstw mieściła się w kwocie do 200 złotych. 42

43 Tabela 20. Najważniejsze wydatki z budżetu gospodarstw domowych - statystyki opisowe. Ile (w przybliżeniu) w P. gospodarstwie domowym wynoszą miesięcznie wydatki na: Średnia Mediana Dolny kwartyl Górny kwartyl Odchylenie standardowe opłaty za użytkowanie mieszkania (czynsz, opłata za zarządzanie, fundusz remontowy, wodę) opłaty za prąd, gaz opłaty za usługi telefoniczne i internet (zarówno telefony komórkowe jak i stacjonarne) opłaty związane z nauką i kształceniem (żłobek, szkoła, przedszkole, studia, zajęcia pozalekcyjne) eksploatację samochodu, bilety na środki komunikacji publicznej, taksówki itp alimenty i inne zasądzone opłaty koszty leczenia i opieki nad osobami chorymi (wliczając leki) spłatę rat kredytów i innych długów i zobowiązań finansowych Obliczone względem wszystkich, gospodarstw, które ponoszą dany rodzaj opłat (wykluczono odpowiedzi "0 zł ). N Kolejnymi w miarę powszechnymi wydatkami były koszty komunikacyjne: eksploatacja samochodu, bilety komunikacji zbiorowej itp. Średnie wydatki na te cele wynosiły w ankietowanych gospodarstwach 255 złotych a mediana złotych dwieście. Pod względem wysokości wydatków ponoszonych przez znaczną część wrocławskich gospodarstw domowych najwyższe były kwoty spłacanych kredytów i innych zobowiązań finansowych. Średnie sumy wydawane z budżetu na te cele przez 779 gospodarstw, czyli 31% ogółu gospodarstw wynosiły 700 złotych a mediana czterysta złotych. Należy sądzić, że większość tych zobowiązań stanowiły kredyty hipoteczne. Wbrew potocznym opiniom wydatki związane z leczeniem, kupnem leków zważywszy na strukturę wieku badanych gospodarstw nie były zbyt duże; mediana wynosiła dokładnie 100 złotych a średnie wydatki to kwota 164 złotych. Problem względnie stałego ponoszenia kosztów tego typu dotyczył 38% gospodarstw w próbie. Na podstawie zgromadzonych informacji nie potrafimy jednak stwierdzić, czy pociąga to za sobą deprywację potrzeb w tym zakresie, konieczność rezygnacji z zalecanych leków i płatnych procedur podtrzymujących zdrowie. 43

44 Jak ilustruje tabela 21 części gospodarstw domowych nie udawało się zbilansować swych dochodów z wydatkami. Gospodarstw, które miały stale problemy z zaspokojeniem najważniejszych potrzeb było niewiele. Najwięcej gospodarstw 3% ważnych wskazań uskarżało się na brak środków na kulturę, rozrywkę oraz na czynsze i inne opłaty mieszkaniowe (2% wskazań). Niewielka część gospodarstw nie posiadała środków na zakup żywności, odzieży i obuwia, pokrycie kosztów leczenia. Stale i dość często brakowało na żywność 59 gospodarstwom, 73 gospodarstwa miały stałe lub częste trudności z pokryciem kosztów leczenia domowników a 71 gospodarstw często nie miało na odzież i buty. Tabela 21. Problemy finansowe gospodarstw domowych. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło się, że w gospodarstwie zabrakło pieniędzy na: tak, zdarza tak, mamy tak, zdarza N się od tak, jeden, z tym stale się dość nie, nigdy czasu do dwa razy problemy często czasu czynsz i opłaty związane z mieszkaniem 2,3 1,9 4,5 6,2 85, żywność 1,2 1,2 3,1 2,6 91, wydatki związane z leczeniem 1,0 2,0 3,4 2,7 90, edukację 0,4 0,4 1,9 1,8 95, odzież, obuwie 1,5 1,7 4,8 3,9 88, środki czystości i higieny osobistej 1,0 1,3 1,8 1,5 94, wydatki z wiązane z kulturą i rozrywką 2,8 3,0 7,4 4,0 82, spłatę kredytów konsumpcyjnych 0,9 1,1 1,7 3,5 92, Gospodarstwa mogły wskazywać na wiele problemów finansowych. Wraz ze wzrostem przeciętnych dochodów na jedną osobę w gospodarstwie domowym obserwujemy systematyczny wzrost wydatków z budżetu gospodarstw. Szczególnie bogatsze gospodarstwa obciążone są kredytami i zobowiązaniami finansowymi. Jest to w miarę zrozumiałe, bo i zdolność kredytowa tych gospodarstw była większa. Niezależnie jednak od obciążeń kredytowych gospodarstwa lepiej sytuowane więcej wydają na rozwiązanie problemów komunikacyjnych, opiekę nad dziećmi i edukację dzieci i młodzieży, usługi telefoniczne itp. 44

45 Realizowana jest względnie prosta zasada; więcej mają środków finansowych do dyspozycji i więcej też wydają by podtrzymać osiągnięty poziom życia. W świetle zgromadzonych informacji znakomita większość gospodarstw domowych radziła sobie finansowo z zaspokojeniem podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Tabela 22. Kategorie dochodu per capita w gospodarstwach domowych a przeciętne wydatki gospodarstw domowych statystyki opisowe. dochód na osobę w gospodars twie <= 850,00 850, , , , , , ,01+ Ogółem Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy zdarzyło się, że w gospodarstwie zabrakło pieniędzy na: czynsz i pochodne opłaty za prąd, gaz usługi telekomuni kacyjne opieka nad dziećmi i kształceni e Komunikacja, samochód alimenty i inne zasądzone opłaty koszty leczenia kredyty, długi Średnia 407,8 177,4 116,9 302,6 162,7 403,9 160,4 378,6 Mediana 370,0 130,0 100,0 200,0 100,0 400,0 100,0 300,0 N 431,0 423,0 399,0 138,0 284,0 13,0 200,0 144,0 Odchylenie standardo we 275,9 152,4 96,6 440,1 138,0 90,1 136,5 308,7 Średnia 432,7 186,6 133,8 255,3 202,3 326,0 157,3 558,9 Mediana 400,0 130,0 100,0 200,0 150,0 326,0 120,0 300,0 N 473,0 468,0 457,0 161,0 366,0 2,0 209,0 143,0 Odchylenie standardo we 283,1 188,0 150,5 226,8 217,8 149,9 136,2 648,7 Średnia 455,2 185,1 148,7 305,5 232,9 1530,0 162,3 543,4 Mediana 400,0 130,0 120,0 200,0 200,0 500,0 100,0 400,0 N 470,0 463,0 467,0 174,0 395,0 10,0 188,0 135,0 Odchylenie standardo we 508,7 195,1 102,0 263,8 188,7 3020,8 130,9 463,8 Średnia 483,3 176,4 169,0 379,5 269,1 650,0 173,4 671,8 Mediana 400,0 120,0 150,0 300,0 200,0 650,0 150,0 500,0 N 400,0 391,0 394,0 110,0 351,0 2,0 133,0 139,0 Odchylenie standardo we 351,0 166,5 108,0 349,0 222,8 70,7 133,6 522,0 Średnia 471,2 175,0 189,4 446,4 399,2 600,0 172,2 1341,4 Mediana 400,0 120,0 150,0 300,0 300,0 500,0 100,0 830,0 N 356,0 354,0 356,0 86,0 314,0 7,0 108,0 144,0 Odchylenie standardo we 276,9 167,5 128,5 425,2 374,6 326,6 149,8 2071,6 Średnia 448,6 180,6 150,2 323,1 252,6 785,4 163,6 701,2 Mediana 400,0 120,0 120,0 200,0 200,0 475,0 100,0 400,0 N 2130,0 2099,0 2073,0 669,0 1710,0 34,0 838,0 705,0 Odchylenie standardo we 356,0 175,5 121,5 341,6 251,7 1660,8 136,3 1088,4 45

46 Wrocławskie gospodarstwa domowe jak można wnosić z tabeli 22 bardzo racjonalnie i oszczędnie gospodarowały swymi budżetami. Niezależnie od swych aspiracji konsumpcyjnych dostosowywały wydatki do przychodów budżetu. Dla kapitału kulturowego wrocławskiej zbiorowości istotną zdaje się informacja o reprodukcji statusów społecznych zapośredniczonej przez system edukacyjny. Silniejsze ekonomicznie gospodarstwa domowe wydawały relatywnie więcej na opiekę nad dziećmi i ich edukację. W najniższej grupie dochodowej mediana wydatków na te cele wynosiła 200 złotych a w najwyższej złotych trzysta. Oznacza to, że dzieci z rodzin bogatszych dzięki dodatkowym płatnym zajęciom maja szansę uzyskania znacznie większego kapitału kulturowego od swych uboższych rówieśników. Reguła ta znana z socjologii edukacji utrwala w wymiarze międzypokoleniowym zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne zbiorowości wielkomiejskiej. Rozkład przestrzenny potwierdza już wcześniejsze obserwacje, dotyczące ekonomicznej polaryzacji w mieście: występowania względnie dużych obszarów dostatku/bogactwa oraz rejonów, w których relatywnie częściej są zamieszkiwane przez uboższe grupy ludności. 46

47 Tabela 23. Gospodarstwa radzące sobie z wydatkami a część Wrocławia. część Wrocławia: czynsz i opłaty związane z mieszkan iem żywność wydatki związane z leczenie m nie brakuje pieniędzy na: edukacje odzież, obuwie środki czystości i higieny osobistej wydatki związane z kulturą i rozrywką spłatę kredytów konsump cyjnych Wielka Wyspa 91,3% 97,1% 98,1% 96,2% 97,1% 97,1% 88,5% 90,4% Borek 94,4% 96,3% 98,1% 48,1% 94,4% 96,3% 87,0% 44,4% Brochów-Tarnogaj-Jagodno 74,5% 86,3% 82,4% 84,3% 82,4% 96,1% 74,5% 84,3% Gaj 92,5% 96,3% 96,3% 97,5% 92,5% 97,5% 85,0% 95,0% Gajowice 81,4% 87,3% 93,2% 91,5% 94,1% 94,1% 93,2% 92,4% Gądów-Popowice Pd. 88,0% 98,3% 98,3% 97,4% 87,2% 98,3% 80,3% 94,0% Grabiszyn-Grabiszynek 85,2% 92,6% 88,9% 50,0% 96,3% 98,1% 88,9% 59,3% Huby 92,6% 97,9% 97,9% 97,9% 100,0% 100,0% 97,9% 98,9% Jerzmanowo-Jarnołtów- Strachowice-Osiniec-Kuźniki- Żerniki 85,4% 100,0% 90,2% 90,2% 92,7% 95,1% 80,5% 87,8% Karłowice-Różanka 91,4% 95,7% 94,2% 91,4% 90,6% 98,6% 86,3% 89,2% Klecina - Oporów 91,5% 100,0% 95,7% 97,9% 89,4% 100,0% 85,1% 95,7% Ołbin - Kleczków 81,0% 92,2% 88,8% 89,9% 90,5% 96,6% 86,6% 85,5% Osiedla Wschodnie 95,7% 100,0% 100,0% 100,0% 95,7% 100,0% 95,7% 95,7% Krzyki-Partynice 89,8% 94,9% 94,9% 93,2% 88,1% 98,3% 81,4% 94,9% Leśnica 80,9% 89,7% 88,2% 89,7% 88,2% 97,1% 72,1% 75,0% Osiedla Północne 73,2% 92,7% 90,2% 95,1% 90,2% 95,1% 70,7% 80,5% Maślice - Pracze Odrzańskie 97,3% 97,3% 94,6% 89,2% 91,9% 94,6% 86,5% 81,1% Muchobór 88,9% 92,1% 90,5% 96,8% 93,7% 98,4% 88,9% 95,2% Nadodrze 84,4% 92,2% 87,5% 89,1% 88,3% 96,1% 70,3% 80,5% Nowy Dwór 84,2% 93,4% 85,5% 89,5% 89,5% 97,4% 78,9% 93,4% Ołtaszyn - Wojszyce 78,4% 91,9% 86,5% 89,2% 91,9% 94,6% 89,2% 86,5% Zawidawie 84,8% 94,3% 93,3% 85,7% 82,9% 96,2% 74,3% 78,1% Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn 92,9% 91,6% 85,8% 82,6% 81,3% 92,9% 76,1% 78,1% Plac Grunwaldzki 81,0% 90,5% 85,7% 82,5% 88,9% 95,2% 76,2% 79,4% Powstańców Śląskich 86,4% 96,4% 92,1% 78,6% 85,0% 96,4% 75,0% 82,1% Przedmieście Oławskie 80,2% 94,1% 77,2% 82,2% 74,3% 91,1% 63,4% 63,4% Przedmieście Świdnickie 98,6% 97,2% 97,2% 86,1% 97,2% 94,4% 91,7% 69,4% Stare Miasto 94,1% 94,1% 88,2% 72,5% 94,1% 96,1% 80,4% 56,9% Szczepin 89,9% 97,0% 90,9% 90,9% 92,9% 100,0% 84,8% 88,9% Tabela przedstawia procenty gospodarstw, które nie miały problemów z zaspokojeniem danego rodzaju potrzeb. 47

48 Rozkłady przestrzenne odsetek gospodarstw domowych radzących sobie z zaspokojeniem zidentyfikowanych w tabeli 23 potrzeb wskazują, gdzie w mieście występują enklawy dostatku, a gdzie ubóstwa. W dostatnich/bogatych rejonach proporcjonalnie niższe odsetki gospodarstw miały trudności w utrzymaniu mieszkania, zaspokojeniu potrzeb żywnościowych, odzieżowych oraz z podtrzymaniem zdrowia, leczeniem. Nie musiały też te gospodarstwa zbytnio oszczędzać w wydatkach na kulturę, edukację czy higienę osobistą. Poziom deprywacji tych potrzeb w innych częściach miasta był znacznie wyższy. Potwierdza te spostrzeżenia czytelny związek pomiędzy wysokością dochodów w gospodarstwach a możliwościami finansowania potrzeb tych gospodarstw. Jak pokazuje tabela 24 im wyższy był średni dochód w gospodarstwie domowym, tym wyższe były odsetki gospodarstw domowych, które mogły bez trudności sfinansować wyróżnione kategorie potrzeb członków gospodarstw. Z analizowanego materiału wynika, że w przypadku braku środków finansowych gospodarstwa domowe najczęściej oszczędzają na kulturze, wydatkach na odzież i obuwie oraz kosztach związanych z edukacją. Tabela 24. Brak problemów z płatnościami a wysokość dochodu gospodarstwa domowego. kategorie dochodu w gospodarstwie nie brakuje pieniędzy na: <= 1700 zł zł zł zł powyżej 5001 zł czynsz i opłaty związane z mieszkaniem 72,2% 82,4% 87,2% 93,9% 97,3% żywność 80,2% 93,3% 97,8% 98,8% 99,1% wydatki związane z leczeniem 78,5% 88,7% 94,9% 95,7% 97,0% edukacje 75,6% 85,2% 88,4% 92,6% 96,1% odzież, obuwie 78,7% 85,0% 89,6% 95,3% 97,6% środki czystości i higieny osobistej 90,6% 94,9% 96,6% 99,2% 99,7% wydatki z wiązane z kulturą i rozrywką 63,5% 73,8% 82,2% 90,2% 94,6% spłatę kredytów konsumpcyjnych 70,5% 78,0% 85,5% 87,9% 92,8% Tabela prezentuje odsetki gospodarstw, w których nie brakowało pieniędzy na wyszczególnione rodzaje wydatków. 48

49 W wywiadach zapytano, ile winien wynosić dochód na jedną osobę w gospodarstwach domowych by mogły one zaspokajać potrzeby na poziomie: podstawowym, średnim i dostatnim. Proponowane przez uczestników badań dochody per capita bardzo dobrze ilustrują rozdźwięk pomiędzy faktycznymi realiami ekonomicznymi, w jakich żyły gospodarstwa domowe uczestniczące w badaniach a ich aspiracjami konsumpcyjnymi i wyobrażeniami o życiu na średnim poziomie lub dostatnim poziomie życia w wielkomiejskich warunkach. Zaobserwowane różnice wynikały również z osiągniętego już poziomu życia. Gospodarstwa domowe, żyjące poniżej lub na poziomie minimum socjalnego znacznie niżej szacowały dochody na jedną osobę w gospodarstwie domowym umożliwiające zaspokojenie potrzeb na poziomie podstawowym, średnim i dostatnim. Gospodarstwa żyjące powyżej minimum socjalnego wymieniały z reguły znacznie wyższe kwoty dochodu na osobę w gospodarstwie umożliwiające zaspokojenie potrzeb na tych poziomach. Widać to bardzo wyraźnie po różnicach w medianach postulowanych dochodów per capita przez te dwie grupy gospodarstw domowych. Co wydaje się też naturalnym, wraz ze wzrostem szacowanych kwot potrzebnych do osiągnięcia określonego standardu życia wzrastało ich przeciętne zróżnicowanie (wyrażone wartością odchylenia standardowego). Innymi słowy wśród gospodarstw o dochodach lokujących je w okolicach bądź poniżej minimum socjalnego poszczególne progi dochodowe definiowano w sposób bardziej podobny (mniejszy był rozrzut odpowiedzi) niż w pozostałych gospodarstwach. Jednocześnie mniejsze było zróżnicowanie jeśli chodzi o określenie poziomu dochodów pozwalających na zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb, niż w przypadku życia dostatniego, bez problemów finansowych. 49

50 Tabela 25. Postulowane dochody gospodarstw pozwalające na zaspokojenie na odpowiednim poziomie potrzeb rodziny a estymowany poziom minimum socjalnego. estymowany poziom minimum socjalnego powyżej przybliżonego wskaźnika minimum socjalnego poniżej przybliżonego wskaźnika minimum socjalnego Ogółem zaspokojenie jedynie podstawowych potrzeb postulowany dochód pozwalający na: życie na średnim poziomie dostatnie życie, bez problemów finansowych Średnia 1572, , ,68 Mediana 1500, , ,00 Odchylenie standardowe 956, , ,827 N Średnia 1242, , ,79 Mediana 1000, , ,00 Odchylenie standardowe 722, , ,945 N Średnia 1519, , ,20 Mediana 1500, , ,00 Odchylenie standardowe 931, , ,823 N Gospodarstwa zlokalizowane w poszczególnych rejonach miasta dość gruntownie rozmijały się w szacowaniu dochodów warunkujących zaspokojenie potrzeb na wyróżnionych w badaniu poziomach z deklarowaną przez nich własną sytuacją ekonomiczną. Postulowany średni dochód na jedną osobę umożliwiający zaspokojenie potrzeb na minimalnym, podstawowym poziomie miał wynosić około 1509 złotych. Przypomnieć wypada, że w 64% gospodarstw średni dochód per capita nie przekraczał 1500 złotych. Wytłumaczenie tej zasadniczej rozbieżności pomiędzy realiami ekonomicznymi a szacowaniem dochodów umożliwiającym zaspokojenie potrzeb jest dwojakie i niekoniecznie rozłączne. Pierwsze w miarę oczywiste wyjaśnienie wskazuje na rozbudzone aspiracje badanych gospodarstw domowych tłumione przez ich realne, obiektywne sytuowanie ekonomiczne. Drugie, że poprzez szacowanie dochodu per capita udzielali odpowiedzi na inne pytanie: ile winien wynosić dochód jednoosobowego gospodarstwa domowego, by zapewnić podstawowy, średni i dostatni poziom życia. Gdyby przyjąć taką interpretację, to szacunki te wcale nie są zbyt zawyżone ani nie realistyczne. 50

51 Wyrażają one prostą prawidłowość, potwierdzaną we wszystkich analizach statystycznych i socjoekonomicznych, systematycznego spadku kosztów utrzymania wraz ze zwiększającą się liczbą osób w gospodarstwie domowym czy rodzinie. Potwierdzeniem dla tego drugiego wyjaśnienia podnoszonej rozbieżności są dane ujmujące opinie o przeciętnych dochodach agregowane w przyjętych jednostkach analizy przestrzennej. Nawet w osiedlach, w których relatywnie więcej było gospodarstw o przeciętnej lub nawet złej sytuacji ekonomicznej szacunki te były zawyżane, chociaż mieściły się zazwyczaj poniżej średnich szacunków dla próby całkowitej. W rejonach zamieszkanych przez bogatsze gospodarstwa domowe częściej postulowane dochody na jedną osobę były wyższe od średnich dla próby. Największe różnice ujawniały się w definiowaniu dochodu umożliwiającego średni, a przede wszystkim dostani poziom życia. 51

52 Tabela 26. Przestrzenny rozkład postulowanych średnich dochodów na jednego członka rodziny gwarantujący zaspokojenie potrzeb na danym poziomie. część Wrocławia Ile powinien wynosić dochód na osobę w rodzinie, aby można było: zaspokajać jedynie podstawowe potrzeby żyć na średnim poziomie żyć dostatnio, bez problemów finansowych Wielka Wyspa 1412, , ,43 Borek 1480, , ,93 Brochów-Tarnogaj-Jagodno 1409, , ,18 Gaj 1257, , ,88 Gajowice 2869, , ,92 Gądów-Popowice Pd. 1164, , ,30 Grabiszyn-Grabiszynek 1237, , ,78 Jerzmanowo-Jarnołtów-Strachowice-Osiniec - Kuźniki - Żerniki Huby 1433, , , , , ,62 Karłowice-Różanka 1769, , ,48 Klecina - Oporów 1710, , ,00 Ołbin - Kleczków 1382, , ,13 Osiedla Wschodnie 1397, , ,96 Krzyki-Partynice 1742, , ,61 Leśnica 1723, , ,00 Osiedla Północne 1652, , ,05 Maślice - Pracze Odrzańskie 1664, , ,33 Muchobór 1569, , ,42 Nadodrze 1385, , ,24 Nowy Dwór 1418, , ,63 Ołtaszyn - Wojszyce 1894, , ,35 Zawidawie 1398, , ,81 Pilczyce-Kozanów-Popowice Pn 1278, , ,78 Plac Grunwaldzki 1537, , ,36 Powstańców Śląskich 1528, , ,29 Przedmieście Oławskie 1464, , ,55 Przedmieście Świdnickie 1172, , ,56 Stare Miasto 1084, , ,73 Szczepin 1273, , ,80 OGÓŁEM 1509, , ,70 Podsumowaniem tej części omówienia sytuacji ekonomicznej badanych gospodarstw domowych jest zestawienie ilustrujące ujawnianie się dużych problemów ekonomicznych w badanych gospodarstwach. Rozumiemy przez nie stale lub często występujące problemy z zaspokojeniem potrzeb o charakterze egzystencjalnym, to jest opłat mieszkaniowych, wydatków na żywność, odzież, obuwie, środki higieny osobistej czy też pokrywanie kosztów leczenia. 52

53 Ogółem gospodarstwa, w których deklarowano, że stale lub często brakuje pieniędzy na zaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb stanowiły 6% próby. Na mapie 6 zaprezentowano przestrzenne zróżnicowanie występowania takich gospodarstw. Mapa VI. Problemy ekonomiczne gospodarstw domowych a ich lokalizacja w przestrzeni miasta Nie zaobserwowano również wysokiej koncentracji gospodarstw z problemami o charakterze ekonomicznym w poszczególnych częściach miasta. Jednak w kilku osiedlach odsetek gospodarstw mających duże problemy ekonomiczne znacznie przekraczał udział dla całej próby. Były to rejony: Brochów-Tarnogaj-Jagodno (16% takich gospodarstw), Przedmieście Oławskie (14%), Gajowice (13%), oraz rejon pl. Grunwaldzkiego (12%). Podsumowując rozważania dotyczące sytuacji ekonomicznej wrocławskich gospodarstw domowych warto sięgnąć do danych opisujących subiektywny aspekt tego zagadnienia. 53

54 Odpowiedzi na pytanie Czy gdyby P. sytuacja materialna była lepsza, to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? (na skali od 1 - zdecydowanie gorzej do 9 - zdecydowanie lepiej ) ujawniają zakres nie w pełni zaspokojonych aspiracji o charakterze materialnym. W świetle uzyskanych danych wydaje się, że jest ona bardzo duży przeciętnie 4 z 5 respondentów (79%) uznało, że poprawienie sytuacji materialnej wpłynęłoby korzystnie na życie rodziny a aż 31% ogółu wskazało maksymalną wartość na skali - 9. W co piątym gospodarstwie uznano, że poprawa warunków materialnych nie zmieniłaby toku życia rodziny. Można zatem uznać, że w około 20% gospodarstw aspiracje materialne zostały zaspokojone. Średnia wartość odpowiedzi wynosiła 7,26, mediana 7 a odchylenie standardowe 1,53. 54

55 4 Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych z osobami utrzymywanymi i niepełnosprawnymi. Kondycja ekonomiczna gospodarstw jest konsekwencją wysokości uzyskiwanych dochodów i liczby osób na utrzymaniu. Im większa liczba osób nie dysponujących efektywnymi źródłami dochodu, tym relatywnie słabsza kondycja gospodarstw, których są członkami. 4.1 Rodziny z dziećmi na utrzymaniu Wśród badanych gospodarstw domowych było tylko 744 (30 % ogółu) gospodarstw z dziećmi na utrzymaniu. Możliwości konsumpcyjne gospodarstw z dziećmi na utrzymaniu były porównywalne do tych tylko z osobami dorosłymi. Do takich wniosków prowadzić może porównanie dokonanych ocen kondycji ekonomicznej w tych dwóch kategoriach gospodarstw. Rozkład tej zmiennej nie różnicuje się w statystycznie istotny sposób w zależności od tego, czy gospodarstwach występują dzieci do lat 18, czy też nie (chi2=8,701, df=4, p=0,069). Uwzględnienie obiektywnych wskaźników jak deklarowane dochody gospodarstw domowych i ich odniesienie do liczby osób w gospodarstwie wskazują jednak na coś innego. W niższych kategoriach dochodowych proporcjonalnie mniej niż gospodarstw złożonych wyłącznie z osób dorosłych jest rodzin z małymi dziećmi. Wnioskować należy przynajmniej o dwu istotnych kwestiach: po pierwsze rodzice starają się zapewnić dostateczne do utrzymania rodzin dochody i po drugie, do decyzji prokreacyjnych wrocławianie dochodzą już po osiągnięciu możliwej w danym momencie ich biografii zawodowej stabilizacji ekonomicznej. Dodatkowo wydaje się, że są bardziej ruchliwi na rynku pracy. Wskazuje to na porównanie dochodów, z którego wynika, że gospodarstwa z dziećmi na utrzymaniu są w relatywnie lepszej sytuacji ekonomicznej niż te bez dzieci. 55

56 Tabela 27. Przeciętny dochód gospodarstw domowych z dziećmi na utrzymaniu kategorie dochodu w gospodarstwie dzieci w gospodarstwie gospodarstwa bez dzieci gospodarstwo z dzieckiem (dziećmi) Ogółem 1 <= 1700 zł 26,2% 7,8% 20,9% zł 22,5% 15,8% 20,5% zł 18,7% 21,1% 19,3% zł 21,2% 30,3% 23,8% 5 powyżej 5001 zł 11,5% 25,0% 15,4% Ogółem (N) Dzieci w obecnych realiach są luksusem ekonomicznym, ale jak wynika z powyższego zestawienia rodzice byli do swych zadań, przynajmniej od strony ekonomicznej dobrze przygotowani. Dochód per capita w gospodarstwach domowych z dziećmi na utrzymaniu dobrze ilustruje podnoszone wyżej prawidłowości. Inaczej niż w powyższej tabeli (uwzględniającej cały dochód gospodarstwa) w przypadku wskaźnika dochodu na osobę w niższych przedziałach dochodowych znacznie wyższe są odsetki gospodarstw z dziećmi na utrzymaniu niż gospodarstw z osobami dorosłymi. Na 627 gospodarstw z dziećmi, które udzieliły informacji dotyczących wysokości dochodów aż 55% tych gospodarstw nie przekroczyło 1200 złotych dochodu na jedną osobę w gospodarstwie. Odsetek gospodarstw składających się tylko z dorosłych, w których przeciętny dochód na jednego domownika nie przekraczał 1200 złotych wynosił 37% tych gospodarstw, które udzieliły informacji o swej sytuacji dochodowej. Wynika to przede wszystkim z faktu, że dzieci do lat 18-tu są nieaktywne ekonomicznie i same nie wnoszą dochodów do gospodarstwa. W gospodarstwach składających się wyłącznie z dorosłych średnia osób na utrzymaniu (bez własnych dochodów) wynosiła 0,48, a w gospodarstwach z dziećmi 1,77. Wnioskować należy zatem, że decyzje o posiadaniu dzieci mają swój kontekst ekonomiczny, związany z osiągnięciem stabilizacji życiowej i materialnej. Wspomniany wcześniej brak zróżnicowań w rozkładzie subiektywnych ocen kondycji ekonomicznej (wobec istotnych obiektywnych zróżnicowań sytuacji ekonomicznej) sugeruje, że mamy też do czynienia z różnym rozumieniem potrzeb gospodarstwa, a w związku z tym odmiennym sposobem postrzegania swojej sytuacji życiowej. 56

57 Można sądzić, że fakt konieczności utrzymania dzieci jest w gospodarstwach je posiadających przyjmowany jako oczywista i naturalna sprawa a wywołana nim zmiana struktury potrzeb gospodarstwa oraz ograniczenie możliwości konsumpcji (głównie osób dorosłych) nie stanowi w nich szczególnego problemu. W większości przypadków dochody gospodarstw domowych z dziećmi na utrzymaniu pozwalały im w porównywalny z innymi gospodarstwami sposób zaspokajać podstawowe potrzeby domowników. Jednakże część gospodarstw z dziećmi na utrzymaniu miała w ubiegłych 12 miesiącach kłopoty z sfinansowaniem środków zaspokajających potrzeby swych rodzin. Tabela 28. Gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu radzące sobie z wydatkami. Wystarcza środków finansowych na: dzieci w gospodarstwie gospodarstwo bez dzieci gospodarstwo z dzieckiem (dziećmi) czynsz i opłaty związane z mieszkaniem 88,40% 84,30% Żywność 94,20% 94,40% wydatki związane z leczeniem 91,20% 91,40% Edukacje 85,20% 93,50% odzież, obuwie 90,40% 87,90% środki czystości i higieny osobistej 96,60% 96,40% wydatki z wiązane z kulturą i rozrywką 81,50% 82,90% spłatę kredytów konsumpcyjnych 82,50% 85,70% Ogółem (N) Tabela przedstawia % gospodarstw, które deklarowały brak problemów ze sfinansowaniem danego rodzaju potrzeb. Powyższe zestawienie dowodzi, że gospodarstwa domowe z dziećmi na utrzymaniu w podobnym stopniu radziły sobie z trudnościami ekonomicznym. Tylko w opłatach za czynsz i pochodnych oraz w z pieniędzmi na kupno obuwia i odzieży rodziny te miały większe problemy niż gospodarstwa osób dorosłych. Lepiej sobie natomiast radziły ze spłatą kredytów i finansowaniem kosztów kształcenia. Choć nie można lekceważyć problemów ekonomicznych rodzin z dziećmi na utrzymaniu, to zebrane informacje dowodzą stosunkowo niewielkiej skali problemu niewydolności finansowej tych rodzin. 57

58 Tabela 29. Postulowane przeciętne dochody na jedną osobę przez gospodarstwa z dziećmi na utrzymaniu statystyki opisowe. dzieci w gospodarstwie: gospodarstwo bez dzieci gospodarstwo z dzieckiem (dziećmi) Ogółem Ile powinien wynosić dochód na osobę w rodzinie, aby można było: zaspokajać jedynie żyć dostatnio, bez żyć na średnim podstawowe problemów poziomie potrzeby finansowych Średnia 1538, , ,73 Mediana N Odchylenie standardowe 906, , ,996 Średnia 1440, , ,18 Mediana N Odchylenie standardowe 929, , ,379 Średnia 1509, , ,7 Mediana N Odchylenie standardowe 914, , ,309 Rodziny posiadające dzieci na utrzymaniu powściągliwiej niż gospodarstwa dorosłych postulowali wysokość przeciętnych dochodów niezbędnych dla utrzymania na poziomie podstawowym i średnim. W tych przypadkach średnie proponowanych przez nie dochodów per capita były niższe podobnie jak i mediany. Różnica w przypadku dostatniego życia jest statystycznie nieistotna. W tym miejscu warto poruszyć jeszcze jedną kwestię. W badaniach podjęto też próbę subiektywnego postrzegania wpływu, jaki obecność dzieci ma tok życia rodzinnego. Respondentów proszono o określenie na dziewięciopunktowej skali na ile lepiej lub gorzej układałoby się życie rodzinne (odpowiedź 1 oznaczała - zdecydowanie gorzej, 9 zdecydowanie lepiej ) gdyby w gospodarstwie były dzieci lub (w przypadku gospodarstw, w których dzieci są obecne) było więcej dzieci. Ujawnione wyniki wskazują na dość dużą niejednoznaczność opinii w tej kwestii. Dla ponad 1/3 respondentów (37%) posiadanie dzieci/większej liczby dzieci nie wpłynęłoby na sytuację rodzinną. Jednakże aż w 39% gospodarstw stwierdzono, że stanowiłoby to większe lub mniejsze utrudnienie (odpowiedzi od 1 do 4 na skali). Tylko w niespełna ¼ gospodarstw uważano, że zmiana liczby dzieci korzystnie wpłynęłaby na życie rodzinne. Opinie na temat obecności dzieci w rodzinie nie są różnicowane przez posiadanie dzieci ani ich wiek. 58

59 Uzyskana wartość średnia przy użyciu omawianej skali wynosiła 4,61, mediana 5, a odchylenie standardowe 2, Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi. Istotnym problemem określającym sposób życia i funkcjonowania gospodarstwa domowego jest bezrobocie. W naszych badaniach kategoria ta obejmuje osoby o różnej sytuacji: szukających pracy, ale też nie szukających pracy oraz osoby zajmujące się domem. Bezrobotni szukający pracy obecni byli w 7% gospodarstw, nie szukający pracy w 2% a osoby niepracujące, zajmujące się domem w 5%. Gospodarstwa domowe z osobami bezrobotnymi obejmuje te domostwa, w których występowała którakolwiek z powyższych sytuacji zawodowych, wliczając także ich kombinacje (np. osoba poszukująca pracy + osoba zajmująca się domem). Gospodarstw, których dotyczy problem bezrobocia w próbie było w sumie 355, co stanowi 14% ogółu. O wadze problemu bezrobocia w gospodarstwie świadczyć mogą subiektywne przekonania określające wpływ problemu bezrobocia na funkcjonowanie rodziny. W toku wywiadu poproszono o określenie czy gdyby w gospodarstwie nie było osób bezrobotnych, które mogłyby podjąć pracę, życie rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej. Przy odpowiedzi informatorzy posługiwali się 9-cio stopniową skalą, na której 1 oznaczało zdecydowanie gorzej zaś 9 - zdecydowanie lepiej. Średnia wartość z pomiaru na takiej skali wynosiła 6,65, a więc powyżej środka skali. W większości gospodarstw bowiem obecność osób bezrobotnych uważano za problem istotnie dotykający gospodarstwa i wpływający na tok spraw w nim się dziejących. Tylko w niespełna 1/3 z nich (32%) uznano, że podjęcie pracy przez osoby bezrobotne w gospodarstwie nie wpłynęłoby pozytywnie na życie rodziny. Natomiast w co czwartym gospodarstwie z osobami bezrobotnymi wybrano odpowiedź 9 - a więc aktywizacja zawodowa bezrobotnych w przekonaniu członków gospodarstwa zdecydowanie polepszyłaby ich jakość życia. 59

60 Tabela 30. Ocena wpływu obecności osoby bezrobotnej w gospodarstwie na funkcjonowanie rodziny statystyki opisowe. Czy gdyby w P. gospodarstwie domowym nie było osób bezrobotnych, które mogłyby podjąć pracę, to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? statystka błąd standardowy średnia 6,65,110 95% przedział ufności średniej dolna granica 6,43 górna granica 6,86 5% średnia obcięta 6,82 mediana 7,00 wariancja 4,285 odchylenie standardowe 2,070 dolny kwartyl 5 górny kwartyl 8 rozstęp ćwiartkowy 3 skośność -,830,129 kurtoza,354,258 Problem bezrobocia ma w perspektywie gospodarstwa domowego przede wszystkim wymiar ekonomiczny, wiążący się ze zmniejszeniem zdolności do zaspokojenia potrzeb o charakterze materialnym. Tabela 31. Opinie o warunkach życia gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi. Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana(i) gospodarstwie domowym? Żyjemy bardzo biednie, nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby Żyjemy skromnie, musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy Żyjemy dobrze stać nas na wiele bez specjalnego oszczędzania Żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozwolić na pewien luksus osoby bezrobotne w gospodarstwie gospodarstwa bez osób bezrobotnych gospodarstwa z osobami bezrobotnymi Ogółem 1,4% 5,4% 1,9% 16,7% 31,6% 18,8% 58,2% 48,6% 56,8% 21,6% 13,0% 20,4% 2,1% 1,4% 2,0% Ogółem (N) Sytuacja ekonomiczna gospodarstw z osobami bezrobotnymi była znacznie gorsza niż pozostałych gospodarstw. Częściej tym właśnie gospodarstwom brakowało na podstawowe potrzeby. Prawie dwukrotnie wyższy odsetek tych gospodarstw w porównaniu z pozostałymi wskazywał na konieczność oszczędnego gospodarowania 60

61 budżetem, na bardzo skromne warunki życia. Niższe były też odsetki gospodarstw z osobami bezrobotnymi wskazujące na przeciętne i dobre warunki życia. Potwierdzenie gorszej w stosunku do pozostałych kondycji ekonomicznej tych gospodarstw znajdujemy w informacjach o przeciętnych dochodach gospodarstw. Dwukrotnie wyższy odsetek gospodarstw z osobami bezrobotnymi znajdował się w dolnym przedziale dochodów nie wyższych od 1700 złotych na gospodarstwo. W wyższych przedziałach dochodowych różnice pomiędzy gospodarstwami nie były już tak duże. Dochód na jedną osobę w rodzinie w gospodarstwach domowych z osobami bezrobotnymi był znacznie niższy niż w pozostałych gospodarstwach. W ponad połowie (56%) tych gospodarstw nie przekraczał 850 złotych na osobę. W kolejnych 21% gospodarstwach dochód osobisty mieścił się w przedziale 850, złotych. W porównaniu z pozostałymi gospodarstwami jak i z gospodarstwami posiadającymi dzieci na utrzymaniu sytuacja ekonomiczna tych gospodarstw była najgorsza. Tabela 32. Przeciętny dochód gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi. kategorie dochodu w gospodarstwie osoby bezrobotne w gospodarstwie gospodarstwa bez osób bezrobotnych gospodarstwa z osobami bezrobotnymi Total <= 1700 zł 18,7% 34,8% 20,9% zł 20,1% 23,2% 20,5% zł 19,7% 17,2% 19,3% zł 24,8% 17,9% 23,8% powyżej 5001 zł 16,7% 7,0% 15,4% Ogółem (N) Proporcjonalnie więcej gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi miało problemy finansowe z zaspokojeniem podstawowych potrzeb: utrzymaniem mieszkania, kupnem żywności, odzieży, butów itp. Informacje zestawione w zamieszonej poniżej tabeli wskazują również na zakres wyłączeń z konsumpcji. Podobnie jak i w pozostałych gospodarstwach mających trudności finansowe, również i w tych szuka się oszczędności w ograniczeniu wydatków na kulturę i rozrywkę. 61

62 Tabela 33. Gospodarstwa domowe z osobami bezrobotnymi radzące sobie z wydatkami. nie brakuje pieniędzy na: osoby bezrobotne w gospodarstwie gospodarstwa bez osób bezrobotnych gospodarstwa z osobami bezrobotnymi czynsz i opłaty związane z mieszkaniem 89,50% 72,40% Żywność 95,50% 86,50% wydatki związane z leczeniem 93,40% 77,90% Edukację 88,90% 80,10% odzież, obuwie 91,70% 76,70% środki czystości i higieny osobistej 97,70% 89,30% wydatki z wiązane z kulturą i rozrywką 83,90% 69,30% spłatę kredytów konsumpcyjnych 84,70% 75,20% Ogółem (N) Tabela przedstawia % gospodarstw, które deklarowały brak problemów ze sfinansowaniem danego rodzaju potrzeb. Rozkłady odpowiedzi na pytanie ile powinny wynosić dochody na jedną osobę w rodzinie by zagwarantować egzystencję rodzinie na poziomie podstawowym, średnim i dostatnim mają podobną tendencję do odpowiedzi rodzin z dziećmi na utrzymaniu. Jednak w tym przypadku także opinie na temat dochodów potrzebnych do życia dostatniego różniły się w statystycznie istotny sposób postulowany poziom dochodów, który zapewniłby życie bez problemów finansowych w gospodarstwach bez osób bezrobotnych był wyższy niż w przypadku gospodarstw, których dotyczy problem bezrobocia. 62

63 Tabela 34. Postulowane przeciętne dochody na jedną osobę przez gospodarstwa z bezrobotnymi - statystyki opisowe gospodarstwa domowe: statystyki dochód warunkujący poziom życia na: poziomie podstawowym średnim poziomie na poziomie dostatnim gospodarstwa bez osób bezrobotnych gospodarstwa z osobami bezrobotnymi Ogółem Średnia 1542, , ,08 Mediana N Odchylenie standardowe 926, , ,075 Średnia 1308, , ,18 Mediana N Odchylenie standardowe 812, , ,502 Średnia 1509, , ,7 Mediana N Odchylenie standardowe 914, , , Gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi W ankietowanych gospodarstwach było w sumie 197 osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych itp. - generalnie takich, które mają problemy zdrowotne trwające dłużej niż pół roku i z tego powodu nie mogą w pełni wykonywać pewnych czynności w pracy, w szkole, prowadzeniu domu, czynności higienicznych, samoobsługi itp. Mieszkali oni w 177 objętych badaniem gospodarstwach w 20 z nich były po dwie osoby niepełnosprawne. W interesującej nas tu kategorii osób 61 z nich miało 65 lat i więcej. Dzieci i młodzieży do lat 18 było wśród osób niepełnosprawnych 12 osób. W sumie 37% ogółu niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia niepełnosprawności wymagało mniejszej lub większej pomocy i opieki ze strony innych członków ich rodzin. 63

64 Tabela 35. Opinie o warunkach życia gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi. gospodarstwa domowe: Ocena poziomu życia gospodarstwa bez osób niepełnosprawnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi Ogółem Żyjemy bardzo biednie, nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby 1,6 6,2 1,9 Żyjemy skromnie, musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować 17,6 34,5 18,8 Żyjemy średnio starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy 57,5 48,6 56,8 Żyjemy dobrze stać nas na wiele bez specjalnego oszczędzania 21,1 10,2 20,4 Żyjemy bardzo dobrze możemy sobie pozwolić na pewien luksus 2,1 0,6 2,0 Ogółem (N) Obecność osób niepełnosprawnych w gospodarstwie domowym bardzo czytelnie wpływa na ich kondycję ekonomiczną. Odsetki gospodarstw żyjących bardzo skromnie i biednych były znacznie wyższe (łącznie 41% tej kategorii gospodarstw) niż w pozostałych gospodarstwach. Tym samym relatywnie mniej gospodarstw definiowało swe warunki życia jako przeciętne lub jeszcze lepsze. Tabela 36. Przeciętny dochód gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi. kategorie dochodu w gospodarstwie osoby niepełnosprawne w gospodarstwie gospodarstwa bez osób niepełnosprawnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi Ogółem <= 1700 zł 20,0% 31,5% 20,9% zł 20,5% 20,8% 20,5% zł 19,5% 17,3% 19,3% zł 24,1% 20,2% 23,8% powyżej 5001 zł 15,8% 10,1% 15,4% Ogółem (N) Prawie co trzecie gospodarstwo domowe z osobami niepełnosprawnymi (32% tej kategorii gospodarstw) miało przeciętny dochód nie przekraczający 1700 złotych. W dochodach pomiędzy 1700,01 a 2500 złotych mieściło się kolejne 21% gospodarstw. 64

65 W sumie ponad połowa gospodarstw ( 52% tej kategorii) mieściła się w dochodach do 2500 złotych. Przeciętna sytuacja ekonomiczna gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi była nieznacznie lepsza od sytuacji gospodarstw domowych z osobami bezrobotnymi. Tabela 37. Gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi radzące sobie z wydatkami. nie brakuje pieniędzy na: osoby niepełnosprawne w gospodarstwie gospodarstwa bez osób niepełnosprawnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi czynsz i opłaty związane z mieszkaniem 87,9% 76,6% żywność 94,7% 87,3% wydatki związane z leczeniem 92,2% 77,8% edukację 88,4% 77,2% odzież, obuwie 90,3% 80,4% środki czystości i higieny osobistej 96,7% 93,7% wydatki związane z kulturą i rozrywką 82,7% 70,9% spłatę kredytów konsumpcyjnych 83,8% 77,8% Ogółem (N) Tabela przedstawia % gospodarstw, które deklarowały brak problemów ze sfinansowaniem danego rodzaju potrzeb. Wskazują na to odsetki gospodarstw, którym nie brakowało środków na spłaty zobowiązań finansowych i wydatki związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego oraz zaspokojeniem potrzeb ich członków. Podkreślić jednak należy odmienną nieco jakościowo sytuację w przypadku środków niezbędnych na leczenie, zakup leków itp. W przypadku osób niepełnosprawnych deprywacja tego rodzaju potrzeb ma szczególne negatywne znaczenie, trudności z ponoszeniem kosztów leczenia opieki oraz farmaceutyków miało 22% gospodarstw tej kategorii. 65

66 Tabela 38. Postulowane przeciętne dochody na jedną osobę przez gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi statystyki opisowe. dochód per capita pozwalający na: gospodarstwa domowe zaspokojenie podstawowych potrzeb życie na średnim poziomie życie dostatnie, bez problemów finansowych gospodarstwa bez osób niepełnosprawnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi Ogółem Średnia 1518, , ,62 Mediana N Odchylenie standardowe 927, , ,463 Średnia 1392,2 2254, ,93 Mediana N Odchylenie standardowe 711, , ,134 Średnia 1509, , ,7 Mediana N Odchylenie standardowe 914, , ,309 Przedstawione powyżej zestawienie wskazuje podobnie jak w przypadku gospodarstw z osobami bezrobotnymi tendencję do artykułowania niższych aspiracji materialnych niż przez gospodarstwa, w których występują osoby niepełnosprawne. Statystycznie istotna (na poziomie istotności =0,01) jest jednak tylko różnica w przypadku postulowanych dochodów potrzebnych do życia na średnim poziomie. Porównanie informacji uzyskanych o sytuacji dochodowej trzech kategorii gospodarstw domowych: z dziećmi na utrzymaniu, z osobami bezrobotnymi oraz z niepełnosprawnymi, pozwala na stwierdzenie, że w najgorszej sytuacji były gospodarstwa domowe z osobami bezrobotnymi w najlepszej zaś rodziców mających dzieci na utrzymaniu. 66

67 5 Gospodarstwa domowe a system instytucjonalny Wrocławia Rozbudowany system instytucjonalny miasta może służyć pomocą gospodarstwom domowym jak i świadczyć pomoc indywidualną członkom gospodarstw domowych. Oczywiście optymalną sytuacją jest względna samowystarczalność gospodarstw domowych, czyli ich zdolność do rozwiązywania problemów we własnym zakresie, przy pomocy posiadanych przez nie zasobów/ kapitałów. Najczęściej jednak w trudnych sytuacjach problemowych gospodarstwa domowe są zmuszone korzystać z pomocy nieformalnej świadczonej przez członków rodziny spoza konkretnego gospodarstwa, kręgu przyjaciół, znajomych czy sąsiadów. Rozluźnianie/atrofia nieformalnych więzi powoduje, że w coraz większym stopniu w różnorakie sytuacje problemowe wkraczają instytucje i inne grupy formalne. Zasadniczymi kwestiami definiującymi relacje gospodarstw z zewnętrznym otoczeniem instytucjonalnym są: a) poziom kompetencji kulturowej członków gospodarstw; w tym wypadku wiedza do jakiej instytucji zwrócić się z konkretnym problemem i w jakim zakresie dana instytucja może oczekiwanego wsparcia udzielić, b) poziom zaufania do zewnętrznego otoczenia instytucjonalnego wynikający z dotychczasowych doświadczeń członków gospodarstw, przekonań dotyczących funkcjonowania sfery publicznej itp, c) zakres regulacji normujących działania instytucjonalne, d) opinie społeczne o efektywności działania instytucji i stosunku ich funkcjonariuszy do klientów objętych zakresem instytucjonalnego działania. Informacje o zakresie instytucjonalnego wsparcia świadczonego wrocławskim gospodarstwom domowym uzyskano z kilku pytań zadanych reprezentantom ankietowanych gospodarstw domowych. Tylko co dziesiąte gospodarstwo domowe korzystało z wsparcia otoczenia zewnętrznego: systemu instytucjonalnego, organizacji/fundacji, podmiotów gospodarczych w których byli zatrudnieni członkowie badanych gospodarstw jak i pomocy obcych ludzi. Z wyróżnionych kategorii gospodarstw najczęściej pomocy na zewnątrz gospodarstwa szukały rodziny z osobami niepełnosprawnymi oraz z biernymi zawodowo. 67

68 Tabela 39. Korzystanie ze wsparcia w wyróżnionych kategoriach gospodarstw domowych. N nie korzystały (%) korzystały (%) Gospodarstwa ogółem ,4 10,6 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,7 14,3 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,8 28,2 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,2 32,8 Komentowane z powyższej tabeli dane nie są rozłączne: innymi słowy osoba korzystająca ze wsparcia ze względu na swoje cechy mogła być zaliczona do więcej niż jedna z wyróżnionych kategorii. Na przykład wyłączona z rynku pracy osoba niepełnosprawna lub niepełnosprawne dziecko. Potrzebujący mogli się zwracać do wielu podmiotów oferujących bezpłatną pomoc lub płatne usługi rozwiązujące problemy funkcjonalne gospodarstw domowych i egzystencjalne ich członków. Niektóre gospodarstwa kontaktowały się z wieloma instytucjami, ale znakomita większość 194 gospodarstwa, czyli 73% pozostających w kontaktach z tym zewnętrznym otoczeniem, kontaktowała się tylko z jedną instytucją. Z dwoma podmiotami kontaktował się kolejnych 56 gospodarstw. Tylko 16 gospodarstw kontaktowało się z trzema i więcej podmiotami. Skala samodzielności gospodarstw jak można sądzić z tych informacji była bardzo duża. Zgromadzone i komentowane w tej części omówienia informacje nie pozwalają jednoznacznie zinterpretować przyczyn tego stanu rzeczy; czy przytoczone niskie wskaźniki rzeczywiście wskazują na brak sytuacji problemowych w gospodarstwach czy też brak jest obiektywnego skojarzenia systemu instytucjonalnego z potrzebującymi wsparcia mieszkańcami miasta. 68

69 Tabela 40. Kontakty gospodarstw domowych w ostatnich 12 miesiącach z otoczeniem instytucjonalnym. nie tak Ogółem (N) Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Pomocy Rodzinie 94,0 6, Dom pomocy społecznej 99,6 0, Powiatowy lub Wojewódzki Urząd Pracy, Klub Pracy 97,5 2, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) 98,8 1, Centrum Integracji Społecznej 99,9 0, Środowiskowy dom samopomocy 99,9 0, Klub Integracji Społecznej 100 0, Dzienny dom pomocy 99,9 0, Dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży 100 0, Schronisko dla matek, dom dla bezdomnych 100 0, Klub samopomocy 99,8 0, Obcy ludzie 97,6 2, Zakład pracy, w którym pracuje osoba niepełnosprawna/chora 99,8 0, Zakład pracy, w którym pracuje osoba zdrowa 99,3 0, Organizacja pozarządowa 99,8 0, Kuchnia charytatywna 99,4 0, Adwokat, prawnik 95,7 4, Żłobek, przedszkole 96,4 3, Nie udało się zidentyfikować członków gospodarstw domowych, którzy korzystali z Klubów Integracji Społecznej, domów dla matek z małoletnimi dziećmi, schronisk dla matek, bezdomnych itp. Najczęściej wśród podmiotów, z których pomocy korzystano wymieniano MOPS, adwokatów, prawników, CPR oraz Urząd Pracy. Inne instytucje i organizacje wymieniane były przez nieznaczną statystycznie grupę gospodarstw. Tylko 266 (11% ogółu) gospodarstw kontaktowało się dla rozwiązania swoich problemów z podmiotami wymienionymi w powyższej tabeli. Zwrócić należy uwagę na względnie wysoki wskaźnik (4,3% ogółu gospodarstw) gospodarstw domowych korzystających z porad i innych usług prawników, adwokatów. Dowodzić to może zagubienia wrocławian w gąszczu przepisów regulujących poszczególne sfery ich aktywności jak również zmiany cywilizacyjnej coraz szerszego korzystania z usług prawnych wzorem obywateli krajów Europy Zachodniej czy USA. 69

70 Mapa VII. Przestrzenny rozkład gospodarstw korzystających z pomocy MOPS lub PCPR Przestrzenny rozkład opisujący odsetki gospodarstw, które korzystały z różnego rodzaju pomocy oferowanej przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej oraz Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie wskazuje na duże zróżnicowanie tego zjawiska. Najczęściej z wsparcia tych instytucji korzystają gospodarstwa lokujące się na Oławskim Przedmieściu, Osiedlach Zachodnich oraz Zawidawiu (12%). Klientami MOPS i PCPR było też co dziesiąte objęte badaniem gospodarstwo z obszaru Brochowa-Tarnogaju- Jagodna, Placu Grunwaldzkiego i Jerzmanowa-Jarnołtowa-Strachowic-Osińca-Kuźnik i Żernik. W próbie nie było żadnego gospodarstwa korzystającego z pomocy tych instytucji na Praczach Odrzańskich i Maślicach. Warto zauważyć, że przestrzenny rozkład korzystania z pomocy MOPS/PCPR tylko częściowo zbieżny jest z rozkładem sytuacji ekonomicznej. 70

71 Niemniej jednak zależność między sytuacją dochodową gospodarstw domowych a kontaktami z MOPS, PCPR jest dość oczywista i znalazła swoje potwierdzenie w przeprowadzonych analizach. Słabsze ekonomicznie gospodarstwa korzystały częściej z pomocy tych instytucji. Tabela 41. Dochód na jedną osobę w gospodarstwie domowym a korzystanie z pomocy MOPS/PCPR. Dochód na osobę w gospodarstwie: korzystanie ze wsparcia gospodarstwa nie korzystające ze wsparcia żadnego podmiotu gospodarstwa korzystające ze wsparcia Ogółem <= 850,00 16,3% 50,6% 20,2% 850, ,00 21,4% 27,1% 22,0% 1200, ,00 23,2% 13,4% 22,1% 1500, ,00 20,6% 4,5% 18,8% 2000,01 18,5% 4,5% 16,9% Ogółem (N) Jak można było oczekiwać relatywnie częściej z pomocy MOPS, PCPR korzystały gospodarstwa lub ich członkowie znajdujący się w trudnej sytuacji: rodzinnej, wyłączeni z rynku pracy, osoby niepełnosprawne. Analizy statystyczne potwierdzają związek pomiędzy posiadaniem dzieci, biernością zawodową, niepełnosprawnością a korzystaniem z tych instytucji. Tabela 42. Kategorie gospodarstw korzystających z MOPS/PCPR. N nie korzystały (%) korzystały (%) Gospodarstwa ogółem w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,9 10,1 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,6 18,4 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,6 19,4 Co dziesiąta rodzina z dziećmi na utrzymaniu korzystała ze wsparcia ośrodka pomocy społecznej/powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Wcześniejsze analizy ujawniły, że sytuacja ekonomiczna rodzin z dziećmi na utrzymaniu była relatywnie lepsza niż w gospodarstwach składających się tylko z osób dorosłych. 71

72 Należy przypuszczać, że w rodzinach szukających wsparcia w tych instytucjach ujawniły się również inne problemy, z których rozwiązaniem nie mogły sobie te gospodarstwa poradzić. Prawie co piąta osoba bierna zawodowo kontaktowała się z MOPS/PCPR. Z wcześniejszych analiz wynika, że tylko znikoma część wyłączonych z rynku pracy zachowała uprawnienia do zasiłku dla bezrobotnych, jeśli zatem mogli skorzystać z pomocy MOPS z racji obniżenia dochodów w gospodarstwie to oczywiście te uprawnienia realizowali. Logika funkcjonowania systemu pomocy społecznej jest taka wystarczy wejść w system, nauczyć się w nim poruszać by korzystać z różnych tytułów wsparcia i można bardzo długo w nim pozostawać. Również 19% gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi skorzystało ze wsparcia tych instytucji. Potwierdzają się wcześniejsze analizy dotyczące relatywnie słabszej kondycji ekonomicznej gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi w ich składzie. W okresie 12 miesięcy poprzedzających realizację badań tylko 42 osoby wyłączone z rynku pracy skorzystały z pomocy rynku pracy. Zastanawiający jest fakt, że tak mało osób biernych zawodowo kontaktowało się z tą instytucją. Dla 29 osób pobierających zasiłek dla bezrobotnych kontakt z tą instytucją był w świetle przepisów prawnych niejako wymuszony. Tabela 43. Korzystający ze wsparcia urzędu pracy. N nie korzystały korzystały (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,5 2,5 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,3 2,7 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,5 9,5 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,9 19,4 Z informacji zawartych w tabeli wynika, że wyłączeni z rynku pracy starannie omijali instytucję, której podstawowym zadaniem jest aktywizacja zawodowa i kontrolowanie sytuacji na rynku pracy. Można oczywiście zakładać, że wraz z nabyciem ubezpieczenia zdrowotnego i pakietem socjalnym uzyskanym przy spełnianiu kryteriów dochodowych maleje zainteresowanie pracą części wyłączonych z rynku osób. 72

73 Ale równie uprawomocnioną tezą w świetle badań nad zachowaniami sposobami poszukiwania i znajdowania pracy przez bezrobotnych, jest stwierdzenie, że instytucja ta słabo wywiązuje się ze swych zadań. Gospodarstwa domowe często korzystały z porad prawników i usług adwokatów. Istnieje czytelny związek pomiędzy sytuacją dochodową gospodarstw a korzystaniem z tego rodzaju usług. Na najczęściej płatną obsługę prawną częściej mogły sobie pozwolić osoby z wyższym dochodem na jedną osobę w rodzinie. Tabela 44. Korzystający z usług prawników, adwokatów. N nie korzystały (%) korzystały (%) Gospodarstwa ogółem ,7 4,3 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,7 5,3 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,7 4,2 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,8 6,2 Nieco częściej korzystały z niej gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi i z dziećmi na utrzymaniu. Częstsze korzystanie z pomocy prawnej przez rodziny z dziećmi na utrzymaniu jest jak się zdaje wymuszone systemem regulacji prawnych dotyczących opieki nad dziećmi, alimentów, zasiłków rodzinnych i pomocy socjalnej adresowanej do dzieci w rodzinach lub do całych rodzin kwalifikujących się do socjalnego wsparcia. Również należy sądzić, że gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi w dochodzeniu uprawnień związanych z niepełnosprawnością musiały korzystać z pomocy prawnej. Wskazują na to szczególnie niskie odsetki korzystających z pomocy prawnej osób niepełnoprawnych oraz bezrobotnych. trudno bowiem twierdzić, że osoby te miały problemów wymagających pomocy prawnej od pozostałych gospodarstw domowych. Częstsze korzystanie z pomocy prawnej przez rodziny z dziećmi na utrzymaniu, pomijając już ich relatywnie lepszą kondycję ekonomiczną, po części jest wymuszone systemem regulacji prawnych dotyczących opieki nad dziećmi, alimentów, zasiłków rodzinnych i pomocy socjalnej adresowanej do dzieci w rodzinach lub do całych rodzin kwalifikujących się do socjalnego wsparcia. 73

74 Tabela 45. Korzystający z przedszkola, żłobka. N nie korzystały (%) korzystały (%) Gospodarstwa ogółem ,4 3,6 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,5 11,5 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,9 6,1 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,6 3,4 Oczywistym jest, że klientami przedszkoli i żłobków są gospodarstwa z dziećmi w wieku kwalifikującym je do tego rodzaju usług. Wśród 336 gospodarstw, w których były dzieci w wieku do 6 lat niespełna ¼ (22%) korzystało z usług opiekuńczo wychowawczych w żłobkach i przedszkolach. Ciekawszy jest jednak wskaźnik objęcia tylko edukacją przedszkolną. Badania ujawniły, że na 194 gospodarstwa, które mają dzieci w wieku przedszkolnym (od 3 do 6 lat), tylko w co trzecim (34%) dzieci uczęszczały do tego typu placówki. Trudno jednak rozstrzygnąć, czy jak się wydaje stosunkowo niska wartość tego wskaźnika wynika z faktu ograniczonej dostępności do edukacji przedszkolnej, czy też jest spowodowana tym, że funkcje opiekuńcze nad małymi dziećmi gospodarstwa organizują w inny sposób we własnym zakresie. Można tu dodać, że bierność zawodowa nie wyłączała z kontaktów z instytucjami opiekuńczo - wychowawczymi. Z usług przedszkola żłobka korzystało 26 gospodarstw z osobami nie pracującymi zarobkowo. Tabela 46. Korzystający z pomocy obcych ludzi. N nie korzystały (%) korzystały (%) Gospodarstwa ogółem ,6 2,4 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,1 1,9 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,3 4,7 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,4 5,6 Prawie takim samym zaufaniem jak urząd pracy, potrzebujący wsparcia członkowie gospodarstw domowych darzyli obcych ludzi, do których zwracali się o porady, czy inne formy pomocy. Relatywnie częściej korzystali z niej niepełnosprawni oraz bierni zawodowo. 74

75 Gospodarstwa domowe korzystały również z innych form wsparcia służących lepszej organizacji gospodarstw domowych, zaspokojeniu różnorakich potrzeb członków gospodarstw domowych. Interesowało nas w tym przypadku raczej co otrzymują gospodarstwa, niż od kogo ( jakiego podmiotu) tę pomoc otrzymują. Tabela 47. Korzystanie z form pomocy przez członków gospodarstw domowych. Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy ktokolwiek z członków P. gospodarstwa domowego korzystał z: zajęć w lokalnym domu kultury pomocy w formie opieki bytowej (pomoc w codziennym życiu) dla niepełnosprawnych, niedołężnych itp. posiłków pobytu w mieszkaniu chronionym pomocy prawnej adwokata, radcy, notariusza pomocy psychologiczne j z pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego (ale nie z Urzędu Pracy) szkoleń zawodowych lub przekwalifikowania (ale nie z Urzędu Pracy) kredytów, pożyczek (także poza bankowych) pomocy w formie materialnej, rzeczowej (żywność, odzież, różne sprzęty do gospodarstwa, wyprawka szkolna itp.) zajęć pozalekcyjnych dla dzieci pomocy w załatwianiu spraw urzędowych wsparcia finansowego (zapomóg, zasiłków) nie korzysta (%) Korzysta (%) Ogółem (N) 96,5 3, ,6 0, ,7 1, ,9 0, ,2 3, ,8 1, ,8 2, ,7 2, ,0 11, ,9 1, ,4 6, ,6 1, ,5 3, Zestawienie pokazuje skalę zależności gospodarstw domowych od zewnętrznego otoczenia. Najwięcej gospodarstw domowych (11% ogółu) korzystało z różnego rodzaju kredytów, pożyczek tak z banków jak i z innych źródeł, takich jak kasy zapomogowe, zakłady pracy, osoby prywatne itp. W dalszej kolejności korzystano z zajęć pozalekcyjnych dla dzieci, pomocy prawnej, zapomóg, zasiłków finansowych oraz szkoleń zawodowych nie organizowanych przez urząd pracy. Z innych form pomocy korzystano znacznie rzadziej. 75

76 Respondenci reprezentujący gospodarstwa domowe wskazywali również na ile tego rodzaju formy pomocy są potrzebne. Wskazania te różnią się od poprzednich wskaźników korzystania z tych form pomocy. Dostrzegano korzyści dla swych gospodarstw domowych, jakie wynikały z tych potencjalnych zabezpieczeń oferowanych przez otoczenie zewnętrzne. Podkreślanie potrzeby tych form pomocy warunkowane było oczywiście wieloma czynnikami. Decydującym jak się wydaje z analizy statystycznej informacji było doświadczenie respondentów z korzystania już z tych form wsparcia i doraźnych korzyści, jakie z nich miały gospodarstwa. Zatem podstawowy trzon grupy gospodarstw wskazujących na potrzebę utrzymywania tych form wsparcia stanowiły gospodarstwa już wcześniej z nich korzystające. Tabela 48. Deklarowana potrzeba korzystania z różnych form pomocy i wsparcia. Czy istnieje potrzeba korzystania z takich form wsparcia jak: brak potrzeby korzystania (%) potrzeba korzystania (%) Ogółem (N) zajęcia w lokalnym domu kultury 93,0 7, pomoc w formie opieki bytowej (pomoc w codziennym życiu) dla niepełnosprawnych, 97,7 2, niedołężnych itp. posiłki 97,1 2, pobyt w mieszkaniu chronionym 98,9 1, pomoc prawna adwokata, radcy, notariusza 95,3 4, pomoc psychologiczna 96,7 3, pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe (ale nie z Urzędu Pracy) 95,7 4, szkolenia zawodowe lub przekwalifikowanie (ale nie z Urzędu Pracy) 95,4 4, kredyty, pożyczki (także poza bankowe) 90,6 9, pomoc w formie materialnej, rzeczowej (żywność, odzież, różne sprzęty do gospodarstwa, wyprawka 95,9 4, szkolna itp.) zajęcia pozalekcyjne dla dzieci 92,6 7, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych 96,6 3, wsparcie finansowe (zapomogi, zasiłki) 92,3 7, Istnieje bardzo małe zainteresowanie ofertą działających domów kultury. Tylko w 7% ogółu gospodarstw artykułowano potencjalne zainteresowanie ofertą tych instytucji. 76

77 Tabela 49. Zainteresowanie korzystaniem z zajęć w domach kultury. N nie tak (%) (%) Gospodarstwa ogółem w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,2 12,8 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,4 8,6 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,1 10,9 W badaniu nie pytano o jakość tej oferty, ocenę działalności tej instytucji. Trudno zatem jednoznacznie odpowiedzieć, czy brak zainteresowania wynika ze zmiany sposobu wykorzystania wolnego czasu, czy też z racji braku adekwatnego programu zajęć z zbieżnych z potencjalnymi potrzebami usługobiorców. Wśród wyróżnionych kategorii rodzin potrzebę korzystania z tej placówki, częściej dostrzegały gospodarstwa z dziećmi na utrzymaniu, ale i w tej grupie gospodarstw wskaźnik wskazań twierdzących wynosił tylko 13% tej kategorii gospodarstw. Tabela 50. Potrzeba pomocy prawnej adwokata, radcy, notariusza. N nie tak (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,3 7 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,9 6,1 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,6 6,4 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,5 8,5 Przydatność pomocy prawnej dostrzegało 5% ogółu gospodarstw domowych. W wyróżnionych kategoriach gospodarstw rodziny z osobami niepełnosprawnymi częściej wskazywały na potrzebę pomocy prawnej, usług adwokata, radcy czy notariusza. Odsetki wskazań były niskie; najwyższe (9%) w gospodarstwach z osobami niepełnosprawnymi. Tabela 51. Potrzeba korzystania z pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego poza urzędem pracy. N nie tak (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,7 4,3 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,7 4,3 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,1 gospodarstwa z niepełnosprawnymi

78 Rola działających na rynku pracy podmiotów świadczących usługi w zakresie poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy w aktualnych realiach wrocławskiego rynku pracy zdaje się być coraz większa. W sposób czytelny usługi te zwiększają mobilność siły roboczej i dostosowanie jej do oczekiwań pracobiorców. Ale wśród ankietowanych gospodarstw domowych akceptacja tej formy pomocy również nie była duża. Nawet gospodarstwach z biernymi zawodowo odsetek aprobujących wskazań wynosił tylko 12% ogółu tej kategorii gospodarstw. Tabela 52. Potrzeba szkoleń zawodowych organizowanych poza urzędem pracy. nie tak N (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,4 4,6 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,4 5,6 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,2 9,8 gospodarstwa z niepełnosprawnym i ,2 6,8 Jeszcze niższe wskaźniki aprobaty były dla podmiotów oferujących szkolenia zawodowe poza Urzędem Pracy. W żadnej z wyróżnionych kategorii gospodarstw nie przekroczyły 10% a dla całej próby tylko co dwudzieste gospodarstwo widziało potrzebę utrzymywania tej formy wsparcia dla swoich gospodarstw domowych. Tabela 53. Potrzeba korzystania z kredytów i pożyczek. nie tak N (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,6 9,4 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,3 12,7 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,9 9,1 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,2 15,8 Nieco wyższą akceptację uzyskała możliwość pożyczek, zaciągania kredytów, czyli możliwość doraźnego lub długofalowego rozwiązania problemów finansowych związanych z zaspokojeniem bieżących potrzeb lub realizacją większych inwestycji przez gospodarstwa domowe. Prawie co dziesiąte gospodarstwo z ogółu gospodarstw 78

79 dostrzegało korzyści z istnienia rozbudowanych form kredytowania. Pożyczki udzielane są najczęściej osobom/ gospodarstwom rokującym nadzieję ich zwrotu w przewidywalnym terminie. Tym należy tłumaczyć znacznie mniejsze zainteresowanie tą formą wsparcia gospodarstw domowych z osobami biernymi zawodowo w odniesieniu o gospodarstw z dziećmi czy też osobami niepełnosprawnymi. Tabela 54. Potrzeba pomocy rzeczowej, materialnej. N nie tak (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,9 4,1 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,3 5,7 gospodarstwa z biernymi zawodow ,5 8,5 o gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,6 12,4 Rzeczową pomocą, materialną pomocą również nie byli zbyt zainteresowani reprezentanci gospodarstw domowych. Częściej gospodarstwa domowe osób niepełnosprawnych dostrzegały potrzebę utrzymania tej formy wsparcia. Tabela 55. Potrzeba zajęć pozalekcyjnych dla dzieci. N nie tak (%) (%) Gospodarstwa ogółem ,6 7,4 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,8 20,2 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,5 9,5 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,1 12,4 Jak można było oczekiwać zainteresowanie zajęciami pozalekcyjnymi wyrażali rodzice z dziećmi na utrzymaniu, dla których organizacja tego rodzaju zajęć miała dwojakie korzyści: a) poszerzała umiejętności, wiedzę, kompetencje kulturowe oraz b) wypełniała czas wolny ich pociechom w sposób kontrolowany przez dorosłych. Co piąte gospodarstw z dziećmi na utrzymaniu wskazało potrzebę podtrzymania tej formy wsparcia. 79

80 Tabela 56. Potrzeba wsparcia finansowego- zapomóg zasiłków. N nie(%) tak(%) Gospodarstwa ogółem ,3 7,7 w tym: rodziny z dziećmi na utrzymaniu ,4 9,6 gospodarstwa z biernymi zawodowo ,7 4,2 gospodarstwa z niepełnosprawnymi ,8 22,2 Podobnie jak rzeczową, materialną pomocą tak i systemem zasiłków, zapomóg najbardziej zainteresowane były gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi i z dziećmi na utrzymaniu. Ale i w tym przypadku, potrzebę otrzymywania zasiłków i zapomóg artykułowały generalnie niewielkie ilości wrocławskich gospodarstw. Przeprowadzanie badania miały na celu między innymi zweryfikowanie dwóch hipotez dotyczących funkcjonowania w mieście systemu wsparcia i pomocy. Pierwsza z nich zakładała, że oferta pomocowa nie trafia do potrzebujących. Druga, że proponowane formy pomocy, wsparcia rozmijają się z oczekiwaniami i potrzebami gospodarstw domowych. Towarzyszyło temu przekonanie o pewnym rodzaju zagubienia reprezentantów gospodarstw domowych w świecie instytucji i organizacji, od których mogliby oczekiwać pomocy oraz wsparcia. To zagubienie powodować miało brak skojarzenia pomiędzy faktycznie potrzebującymi a świadczącymi pomoc. Z badań wynika, ze założenia te nie były uzasadnione. Reprezentanci gospodarstw domowych dzięki swym kapitałom kulturowym posiadali dobrą orientację w systemie instytucjonalnym zbiorowości miejskiej. Umieli realizować swoje uprawnienia i posiadali orientację gdzie/w jakich podmiotach mogą je zrealizować. System instytucjonalnego wsparcia i formy pomocy traktowali podobnie jak inne podmioty konsumpcji zbiorowej. Co prawda aktualnie nie korzystali i nie byli zbyt zainteresowani ich aktualną ofertą, ale było dla nich oczywiste istnienie i funkcjonowanie tych instytucji/podmiotów w przestrzeni miasta. Można przypuszczać, że brak szerszego zainteresowania systemem pomocy gospodarstwom wynika, przynajmniej po części, z tego, że ewentualne deficyty dezorganizujące funkcjonowanie rodziny lub gospodarstwa zaspokajano przede wszystkim we własnym zakresie. Do problemu tego wrócimy w dalszej części opracowania, przy analizach generalizujących diagnozy dotyczące występowania problemów społecznych w mieście. 80

81 kategoria wieku Problemy społeczne w przestrzeni miasta 6 Niepełnosprawni w gospodarstwach domowych Szczególne zainteresowanie w badaniach poświęcono problemowi niepełnosprawności. Kwestię tę rozpatrywano w dwóch ujęciach: problemów osób niepełnosprawnych oraz gospodarstw, w których obecne są takie osoby. Za niepełnosprawnych uznawano takie osoby, które mają problemy zdrowotne trwające dłużej niż pół roku i z tego powodu nie mogą w pełni wykonywać pewnych czynności w pracy, szkole, prowadzeniu domu, czynności higienicznych, samoobsługi, itp. W badanych gospodarstwach żyło 197 osób niepełnosprawnych, w tym: 12 dzieci w wieku do 18 lat włącznie (6% niepełnosprawnych), 32 osoby w wieku od 19 do 44 lat (16%), 92 osoby (47%) w wieku lata oraz 61 (41%) w wieku 65 i więcej lat. Szczegółowe informacje o rozkładzie wieku niepełnosprawnych w objętych badaniem gospodarstwach prezentuje wykres 9. Rysunek 9. Struktura wieku osób niepełnosprawnych w ankietowanych gospodarstwach. n= i w ięcej lat 22, lat 8, lat 46, lat 6, lat 5, lat 4, lat 1, lat,5 3-6 lat 2,5 0-2 lat 1,5,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 procent 81

82 wykształcenie Problemy społeczne w przestrzeni miasta Łącznie 153 osoby czyli ponad 3/4 objętych pomiarem były w wieku 45 i więcej lat, co w znacznym stopniu determinuje ich sytuowanie się w strukturze gospodarstw domowych ale również w tak istotnych wymiarach życia, jak rodzina, praca, sytuacja materialna czy społeczna. W 20 gospodarstwach było po dwie osoby niepełnosprawne a w 157 gospodarstwach (89% ogółu gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi) było po jednej osobie niepełnosprawnej. Większość niepełnosprawnych założyła własne rodziny: 39% pozostawało w związku małżeńskim, 5 osób aktualnie pozostawało w związku nieformalnym kolejne 34% ogółu niepełnosprawnych miało za sobą doświadczenia małżeńskie byli to wdowcy/wdowy oraz osoby rozwiedzione. Prawie połowa z nich, (46%) ogółu była głowami ankietowanych gospodarstw domowych. Rysunek 10. Wykształcenie osób niepełnosprawnych nie w iem, trudno pow iedzieć 0,5 w yższe (magisterskie, medyczne) 9,1 licencjackie (w yższe zaw odow e)) 1,5 średnie 36 zasadnicze zaw odow e 24,9 podstaw ow e / gimnazjalne 22,3 bez w ykształcenia 5, procent Wykształcenie niepełnosprawnych było pochodną ich wieku, czasu nabycia niepełnosprawności i stopnia dysfunkcjonalności/głębokości upośledzenia. 82

83 przyczyna niepełnosprawności Problemy społeczne w przestrzeni miasta Trzy czwarte objętych pomiarem (77%) ogółu posiadała kwalifikacje umożliwiające im aktywność zawodową. Co piąty posiadał wykształcenie zasadnicze zawodowe, 36% miało wykształcenie średnie a aż 21 (11%) osób posiadało wykształcenie wyższe, w tym 18 niepełnosprawnych miało wyższe magisterskie. Mimo relatywnie dobrego wykształcenia, kompetencje kulturowe wyznaczane umiejętnością obsługi komputera i posiadaniem prawa jazdy nie były w tej kategorii zbyt wysokie. Tylko 31% posiadało prawo jazdy a 38% umiało posługiwać się komputerem. W większości przypadków (53%) niepełnosprawność ujawniła się już w dorosłym życiu a w 13% przypadkach po sześćdziesiątym roku życia. Aż 42 osoby urodziły się z wadą wrodzoną, 14 osób dotknęła niepełnosprawność we wczesnym dzieciństwie a pozostałych w okresie pomiędzy 8 a 18 rokiem życia. Rysunek 11. Przyczyny niepełnosprawności n=196 nie w iem, trudno pow iedzieć 13,8 choroba nabyta 46,4 uraz, w ypadek, zatrucie 18,4 choroba w rodzona 21, procent Wśród przyczyn niepełnosprawności dominowały te, które wiązać należy z rozwojem medycyny oraz procedur diagnostycznych: choroby i wady wrodzone, które dotknęły 21% ogółu niepełnosprawnych oraz choroby nabyte w toku życia. 83

84 status formalny Problemy społeczne w przestrzeni miasta Należy zakładać, że większość z nich to choroby cywilizacyjne, z którymi coraz lepiej radzi sobie współczesna medycyna. Status formalny, czyli nabycie kategorii inwalidztwa lub uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności posiadało 4/5 niepełnosprawnych. Co czwarta (27%) osoba niepełnosprawna, która udzieliła informacji o swym prawnym statusie posiadała I grupę inwalidztwa lub równorzędne orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności. Niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym lub z II grupą inwalidztwa było 33% ogółu niepełnosprawnych. W sumie 60% ogółu niepełnosprawnych miało istotne ograniczenia w funkcjonowaniu na rynku pracy i w życiu codziennym. Rysunek 12. Status formalny niepełnosprawnych n=185 brak orzeczenia 15,1 lekki stopień niepełnosprawności, III grupa inwalidzka 26,5 umiarkowany stopień niepełnosprawności, II grupa inwalidzka 31,9 znaczny stopień niepełnosprawności, I grupa inwalidzka 26, procent Pozostali niepełnosprawni posiadali lekki stopień niepełnosprawności /III grupę inwalidzką/ lub nie mieli odpowiedniego orzeczenia. Zaliczyć do nich wypada również i osoby które nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie. 84

85 Istnieje w miarę oczywisty związek pomiędzy wiekiem a stanem zdrowia, w tym przypadku stopniem niepełnosprawności. Uchylając problem wad i dysfunkcji wrodzonych poziom niepełnosprawności/ inwalidztwa rośnie wraz z wiekiem badanych. Tabela 57. Stopień niepełnosprawności a wiek niepełnosprawnych. kategoria wieku osoby niepełnosprawnej posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności do 24 lat od 25 do 64 lat znaczny stopień niepełnosprawności, I grupa inwalidzka umiarkowany stopień niepełnosprawności, II grupa inwalidzka lekki stopień niepełnosprawności, III grupa inwalidzka brak orzeczenia 65 i więcej lat Ogółem 23,5% 23,6% 32,8% 26,5% 41,2% 34,5% 24,1% 31,9% 17,6% 32,7% 17,2% 26,5% 17,6% 9,1% 25,9% 15,1% Ogółem (N) Niepełnosprawni funkcjonowali w stosunkowo nielicznych gospodarstwach domowych. Połowa z nich (51%) przebywała w jedno i dwuosobowych gospodarstwach, 22% w trójosobowych, a pozostali w większych gospodarstwach. Oznacza to, że pomoc domowników niepełnosprawnym członkom rodzin ma z natury rzeczy ograniczony charakter. Nie wyklucza to oczywiście pomocy krewnych nie mieszkających wraz z osobami niepełnosprawnymi. Należy pamiętać o naszych małych mieszkaniach, w których trudno się pomieścić dwóm rodzinom. W 46 gospodarstwach domowych niepełnosprawni byli na tyle samodzielni, że obywali się bez pomocy domowników. W większości gospodarstw (56% ogółu gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi) niepełnosprawni mieli zapewnioną stała opiekę, a w 17 gospodarstwach opieka była świadczona w razie potrzeby, pogorszenia się stanu zdrowia chorych. W 10 gospodarstwach, mimo potrzeby takiej opieki nie zapewniono. Kondycja ekonomiczna gospodarstw domowych z osobami niepełnosprawnymi w ich składzie była już wcześniej komentowana w raporcie. W tym miejscu referujemy tylko poziom aktywności zawodowej a poprawniej rzecz ujmując skalę wyłączenia z rynku pracy. 85

86 W pełnym wymiarze godzin pracowało 16 osób (8% niepełnosprawnych), cztery osoby prowadziły działalność gospodarczą na własną rękę, w niepełnym wymiarze godzin pracowało siedmiu niepełnosprawnych a sześciu zatrudniało się do prac sezonowych. W sumie 33 osoby na 124 osoby w wieku lat - czyli 27% - były aktywne zarobkowo. Największą kategorię niepełnosprawnych stanowili emeryci i renciści (144 osoby, czyli prawie ¾ ogółu niepełnosprawnych), a więc osoby posiadające własne źródło dochodu. Niepełnosprawność wywołana chorobami, wadami wrodzonymi bądź urazami wywoływała istotne problemy w życiu badanych Tabela 58. Ograniczenia w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych. ograniczenia wynikające z niepełnosprawności: dotyczą (%) nie dotyczą (%) Ogółem (N) obniżona sprawność zmysłowa 36,8 63,2 193 obniżona sprawność intelektualna 20,3 79,7 192 zaburzenia równowagi emocjonalnej 24,4 75,6 193 obniżona sprawność komunikowania się 20,1 79,9 194 obniżona sprawność ruchowa 71,6 28,4 194 mózgowe porażenie dziecięce 3,1 96,9 195 obniżona sprawność psychofizyczna wywołana chorobami somatycznymi Niepełnosprawnych mogło dotyczyć wiele problemów. 18,5 81,5 195 Indeks ograniczeń wywołanych niepełnosprawnością był w przypadku badanych bardzo bogaty i z natury rzeczy wywoływał problemy w ich funkcjonowaniu w rodzinie, pracy, życiu społecznym. Przekładały się one bezpośrednio na trwałą lub okresową zdolność do samoobsługi, nauki, prowadzenia gospodarstwa domowego itp. zakres tych ograniczeń dotyczących poszczególnych wymiarów życia pokazuje kolejna tabela. 86

87 Tabela 59. Wskazywane ograniczenia aktywności życiowej niepełnosprawnych. ograniczenia wynikające z niepełnosprawności: dotyczą (%) nie dotyczą (%) Ogółem (N) ograniczenia w samoobsłudze 24,1 75,9 195 ograniczenia/ niezdolność do nauki w szkole 18,1 81,9 188 ograniczenie zdolności/ możliwości pracy 69,8 30,2 192 ograniczenie zdolności prowadzenia domu 44,2 55,2 197 ograniczenia w poruszaniu się poza domem 53,8 46,2 195 Niepełnosprawni mogli mieć różnego rodzaju ograniczenia w funkcjonowaniu. Skala ograniczeń, wykluczeń z różnych sfer aktywności jest bardzo duża. Co czwarty niepełnosprawny miał trudności w samodzielnych czynnościach higienicznych, spożywaniu posiłków, ubieraniu itp. Ograniczenia lub niezdolność do nauki szkolnej dotyczyło 18% niepełnosprawnych. Najczęściej wskazywano ograniczenia/trudności na rynku pracy i w czasie pracy (70% ogółu niepełnosprawnych) oraz ograniczenia w poruszaniu się poza mieszkaniem (54%). Informacje z powyższych tabel wskazują na duży stopień zależności niepełnosprawnych od pozostałych członków ich gospodarstw domowych oraz od instytucjonalnego wsparcia. Potwierdzają to dalsze informacje zebrane w toku badań. 87

88 Tabela 60. Zakres udzielanego wsparcia gospodarstwom z osobami niepełnosprawnymi oraz oczekiwania z nim związane. formy wsparcia pomoc bytowa w samoobsłudze i gospodarstwie domowym uczestnictwo w imprezach kulturalnych zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny; wózki, protezy, kule itp zaopatrzenie w środki pomocnicze: soczewki, cewniki, aparaty słuchowe itp pomoc w dostosowaniu mieszkania do potrzeb pomoc w formie finansowej; zasiłki, zapomogi pomoc w formie kredytowej( w tym pożyczki) pomoc materialna, rzeczowa Rehabilitacja aparatura podtrzymująca życie opieka pielęgniarska lub medyczna % korzystających z danej formy wsparcia Gospodarstwa mogły oczekiwać i korzystać z różnego rodzaju wsparcia. % deklarujących potrzebę danej formy wsparcia 6,9 13,1 3,4 9,1 7,3 14,1 9,6 15,3 10,7 14,7 2,3 13,1 18,2 27,1 4,5 9,7 4 13,6 24,3 36,4 0,6 2,3 10,2 20,4 Pierwszorzędne znaczenie dla korzystających ze wsparcia miały te jego formy, które bezpośrednio wpływały na podtrzymanie aktualnego stanu zdrowia, poprawę zdrowotnego dobrostanu. Z informacji uzyskanych w toku badań wynika, że spora część niepełnosprawnych napotykała na trudności w dostępie do sprzętu rehabilitacyjnego, ortopedycznego, pomocniczych środków medycznych: soczewek, aparatów słuchowych, cewników itp. Na jeszcze wyższym poziomie były deprywowane potrzeby w zakresie dostępu do zabiegów rehabilitacyjnych, opieki pielęgniarskiej lub medycznej. Nie posiadamy informacji na ile barierą zaspokojeniu tych potrzeb była organizacja systemu opieki zdrowotnej: długi czas oczekiwania na zabiegi, aparaty i inne środki medyczne bądź paramedyczne, na ile zaś odpłatność za pewne zabiegi, środki i urządzenia poprawiające jakość życia niepełnosprawnych. Ważnym jest, że czterech niepełnosprawnych miało ograniczony dostęp do aparatury podtrzymującej życie. Pomiar subiektywnej oceny wpływu obecności osób niepełnosprawnych na tok życia gospodarstwa wskazuje, że niepełnosprawność domowników postrzegana jest jako duży problem. 88

89 Średnia wartość odpowiedzi na pytanie Czy gdyby w P. gospodarstwie domowym nie było problemów z niepełnosprawnością i osobami przewlekle chorymi, to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? (odpowiedzi na skali od 1 - zdecydowanie gorzej do 9 - zdecydowanie lepiej ) wynosiła 7,82 (mediana równa była 9, odchylenie standardowe 1,54), co jednoznacznie sugeruje, iż w gospodarstwach z osobami niepełnosprawnymi dotkliwie odczuwana jest konieczność opieki nad takimi domownikami i stanowi istotne obciążenie nie tylko finansowe, ale także psychiczne, fizyczne czy dotyczące organizacji życia rodzinnego. Znamienne, że ponad połowa (53% w tej kategorii gospodarstw) odpowiedzi to wskazania na maksymalną wartość skali (9 zdecydowanie lepiej), a tylko 15% uznało, że hipotetyczne wyeliminowanie problemu niepełnosprawności nie wpłynęłoby (ani korzystnie ani niekorzystnie) na życie rodzinne (odpowiedź 5 środek skali). 89

90 7 Warunki mieszkaniowe wrocławskich gospodarstw domowych Zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych stanowi jedną z najistotniejszych kwestii w życiu niemal każdej rodziny. Szczególnie interesujące jest więc określenie, na ile obecna sytuacja mieszkaniowa, w której znalazły się gospodarstwa objęte badaniem zaspakaja ich potrzeby i aspiracje. Pomocne w tym zadaniu będzie przeanalizowanie oceny wpływu sytuacji mieszkaniowej na bieg życia rodzinnego. Odpowiedzi na zadane w gospodarstwach pytanie Czy gdyby P. warunki mieszkaniowe były lepsze od obecnych, to to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? pokazują, że o satysfakcji z obecnej sytuacji materialnej deklaruje około 1/3 pytanych (34% - łącznie odpowiedzi od 1 do 5 na dziewięciopunktowej skali, gdzie 1 oznacza zdecydowanie gorzej a 9 zdecydowanie lepiej. Średnia wartość wynosiła 6,71, mediana równa była 7 a odchylenie standardowe 1,58. Można zatem sądzić, że znaczna część objętej badaniami próby nie do końca ma zaspokojone aspiracje i potrzeby mieszkaniowe. Zaznaczyć jednak należy, że specyfika potrzeb mieszkaniowych jest zmienna w różnych fazach cyklu życia rodzinnego zazwyczaj inne potrzeby w tym względzie mają osoby samotne, inne gospodarstwa, które jeszcze nie mają dzieci, jeszcze inne rodziny nuklearne czy gospodarstwa, z których wyszły już dorosłe dzieci. Podkreślić też trzeba, że prezentowany tu wskaźnik stanowi pewną generalizację łącząc z jednej strony subiektywne aspiracje dotyczące jakości mieszkania, jego lokacji czy wyposażenia, które są w znacznym stopniu definiowane kulturowo z drugiej zaś obiektywne uwarunkowania związane z brakiem mieszkania, jego przegęszczeniem, brakiem dostępu do mediów itp. Współzamieszkiwanie gospodarstw domowych jest jednym z istotnych definiujących poziom jakość życia. Przyjmuje się bowiem, że każde samodzielne gospodarstwo domowe powinno posiadać niezależne mieszkanie do swej dyspozycji. Nie wyklucza to współzamieszkiwania z wyboru, czyli sytuacji kiedy wielopokoleniowa grupa rodzinna chce i mieszka razem, nawet jeśli prowadzi odrębne gospodarstwa domowe. Większość badanych gospodarstw (88% ogółu) posiadała odrębne mieszkania. Co dziewiąte gospodarstw współzamieszkiwało (12% ogółu) z innymi gospodarstwami; w tym większość (186, czyli 7% ogółu) dzieliła mieszkanie z jednym gospodarstwem. 90

91 status mieszkania Problemy społeczne w przestrzeni miasta Pozostałe gospodarstwa mieszkały w jeszcze większym zagęszczeniu, dzieląc mieszkanie z dwoma, trzema i więcej gospodarstwami. W badaniach zidentyfikowano nawet 5 gospodarstw, które zajmowały mieszkanie z sześcioma innymi gospodarstwami. Większość z nich (56 % współzamieszkujących gospodarstw) dzieliła mieszkanie z niespokrewnionymi gospodarstwami domowymi, czyli mieszkała kątem, współwynajmowała mieszkanie z innymi osobami lub z powodów ekonomicznych podnajmowała zajmowane mieszkanie. Rysunek 13. Stan prawny mieszkania użytkowanych mieszkań n=2458 mieszkanie "u rodziny" 1,6 mieszkanie pokój wynajmowane od innych 12,3 mieszkanie zakładowe / służbowe 0,8 mieszkanie komunalne / kwaterunkowe 16 mieszkanie spółdzielcze lokatorskie / TBS 3,7 mieszkanie własnościowe spółdzielcze 16,4 mieszkanie własnościowe pełna własność 37,1 własny dom część/ domu szeregówka, bliźniak itp 12 procent Połowa (49 % ogółu gospodarstw) posiadała mieszkania na wyłączną własność, w tym 12% posiadało własne domy. Jeśli dołączymy właścicieli mieszkań spółdzielczych, to blisko 2/3 ogółu gospodarstw posiadało akt własności zajmowane lokum. Mieszkania kwaterunkowe, lokatorskie i w TBS-ach, zakładowe służbowe zajmowało kolejne 21% gospodarstw, które udzieliły informacji o swym prawie do lokalu. 91

92 typ budynku Problemy społeczne w przestrzeni miasta Mieszkanie wynajmowane od obcych, mieszkanie przy rodzinie deklarowało 14% reprezentantów gospodarstw domowych. W domu jednorodzinnym, bliźniaku, domu podzielonym na mieszkania mieszkało15% gospodarstw domowych. Mieszkania w kamienicach czynszowych użytkowało co piąte gospodarstwo domowe. W budynkach wolnostojących, blokach były zlokalizowane 64% ogółu mieszkań. Już po tym rozkładzie, w którym dominują mieszkania zlokalizowane w blokach, można stwierdzić, że większość gospodarstw domowych zajmowała mieszkania wyposażone w komplet infrastruktur technicznych, małe powierzchniowo i o niewielkiej liczbie pokoi. Rysunek 14. Typ budynków, w których mieściły się mieszkania ankietowanych gospodarstw n=2471 apartamentow iec,1 blok mieszkalny do 4 pieter 29,0 blok mieszkalny pow yżej 4 pięter 35,2 kamienica 21,0 budynek jednorodzinny W zabudow ie szeregow ej 1,8 w illa lub duży dom podzielone na mieszkania 2,7 budynek jednorodzinny w olnostojący, bliźniak 10,2,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 procent Mieszkania co najwyżej dwupokojowe zajmowało 49% ogółu ankietowanych gospodarstw domowych. Co trzecie (36% ogółu) zajmowane mieszkanie było trzypokojowe, pozostałe to czteropokojowe i większe. Struktura funkcjonalna większości mieszkań została zdefiniowana czasem budowy budynków mieszkalnych, obowiązującymi regulacjami prawnymi dotyczącymi mieszkań komunalnych oraz zmieniającymi się w czasie normatywami urbanistyczno-architektonicznymi obowiązującymi do 1990 roku. 92

93 liczba izb mieszkalnych (pokoi) Problemy społeczne w przestrzeni miasta Rysunek 15. Liczba pokoi w zajmowanych mieszkaniach n= i w ięcej 2,8 5 pokoi 3,8 4 pokoje 8,8 3 pokoje 35,6 2 pokoje 40,3 1 pokój 8, procent Tabela 61. Powierzchnia mieszkań zajmowanych przez ankietowane gospodarstwa domowe statystyki opisowe Powierzchnia użytkowa mieszkania Statystyka Błąd standardowy Średnia 65,26 0,839 95% przedział ufności dla Dolna granica 63,62 średniej Górna granica 66,91 5% średnia obcięta 59,49 Mediana 55 Wariancja 1741,869 Odchylenie standardowe 41,736 Minimum 12 Maksimum 500 Rozstęp 488 Rozstęp ćwiartkowy 21 Skośność 4,123 0,049 Kurtoza 25,801 0,098 Przeciętna powierzchnia zajmowanych mieszkań wynosiła 65 m 2 powierzchni użytkowej. Wskaźnik ten jest jednak zawyżony przez udział w próbie mieszkań o bardzo dużych powierzchniach największa posiadłość liczyła aż 500 m 2 powierzchni użytkowej. Typowe mieszkanie miało powierzchnię między 46 m 2 a 67 m 2 powierzchnia przynajmniej 50% mieszkań mieściła się w tych granicach). Co drugie mieszkanie miało powierzchnię mniejszą niż 55 m 2. 93

94 powierzchnia mieszkania Problemy społeczne w przestrzeni miasta Rysunek 16. Powierzchnia użytkowa mieszkania (kategorie) n= i w ięcej m2 19, m2 7, m2 20, m2 20, m2 19 do 38 m2 13, procent Istnieje czytelna zależność między powierzchnią użytkowanego mieszkania a jego stanem prawnym. Pokazuje ją tabela 62. Tabela 62. Powierzchnia użytkowa a stan prawny użytkowanych mieszkań statystyki opisowe. Stan prawny mieszkania własny dom część/ domu szeregówka, bliźniak itp mieszkanie własnościowe pełna własność Powierzchnia użytkowa mieszkania Średnia Mediana Odchylenie standardowe 136,56 120,00 74, ,35 55,00 26, mieszkanie własnościowe spółdzielcze 55,35 54,00 15, mieszkanie spółdzielcze lokatorskie / TBS 54,40 52,00 13, mieszkanie komunalne / kwaterunkowe 52,36 50,00 18, mieszkanie zakładowe / służbowe 49,55 51,50 7, mieszkanie pokój wynajmowane od innych 50,00 50,00 15, mieszkanie "u rodziny" 59,97 57,00 23, Ogółem 65,46 55,00 41, N Dwa zestawienia (tabele 62 i 63) wskazują na interesującą zależność: wraz ze wzrostem powierzchni użytkowej mieszkań rosło zainteresowanie gospodarstw domowych nabywaniem ich na własność od spółdzielni mieszkaniowych i z zasobu komunalnego. 94

95 Nie wdając się w ocenę polityki mieszkaniowej spółdzielni mieszkaniowych ani też miasta Wrocławia podkreślić należy ukształtowanie się w okresie minionych dwudziestu lat wolnego rynku mieszkaniowego, na którym mieszkania mogą być swobodnie zbywane, wynajmowane itp. Na 2104 mieszkania, do których lokatorzy mieli jakiś tytuł prawny, mieszkania w TBS-ach, komunalne, zakładowe i lokatorskie spółdzielcze stanowiły tylko ¼ (24%) zasobów. Zatem trzy czwarte mieszkań mogło być teoretycznie przedmiotem swobodnego obrotu rynkowego. Tabela 63. Rodzaj budynku a powierzchnia użytkowa zajmowanych mieszkań. W jakim budynku znajduje się mieszkanie? budynek jednorodzinny wolnostojący, bliźniak willa lub duży dom podzielone na mieszkania budynek jednorodzinny w zabudowie szeregowej Średnia Powierzchnia użytkowa mieszkania Mediana Odchylenie standardowe 138,72 120,00 73, ,98 80,00 64, ,66 120,00 76, kamienica 56,57 54,00 21, blok mieszkalny powyżej 4 pięter 52,65 52,00 13, blok mieszkalny do 4 pieter 54,45 53,00 15, apartamentowiec 62,50 62,50 7,778 2 Ogółem 65,37 55,00 41, N Standard wyposażenia mieszkań w infrastruktury techniczne jest jednym z istotnych wskaźników warunków mieszkaniowych jak również pośrednio definiuje jakość życia mieszkańców Wrocławia. Jak należało oczekiwać, w nielicznych tylko mieszkaniach brakowało wody z miejskiego wodociągu, ustępu spłukiwanego wodą, łazienki z wanną/ prysznicem czy gazu z sieci. 95

96 Tabela 64. Wyposażenie mieszkań w infrastruktury techniczne. infrastruktura techniczna mieszkań Nie (%) Tak (%) Ogółem (N) bieżąca ciepła woda 11,40% 88,60% 2496 ustęp spłukiwany wodą 2,10% 97,90% 2499 łazienka z wanną lub prysznicem 2,40% 97,60% 2499 woda z miejskiego wodociągu 0,40% 99,60% 2499 centralne ogrzewanie (MPEC / Fortum, lokalna kotłownia) szerokopasmowy dostęp do internetu (stałe łącze, Neostrada, Dialnet itp.) gaz z sieci 6,60% 93,40% ,60% 80,40% ,90% 82,10% 2499 telewizja satelitarna / kablowa 23,20% 76,80% 2498 przyłącze prądu trójfazowego 380/400V (tzw. "siła") telefon stacjonarny 32,00% 68,00% ,90% 36,10% 2484 Braki innych elementów infrastruktury technicznej przekroczyły 10% ogółu mieszkań zajmowanych przez ankietowane gospodarstwa domowe - w pewnym stopniu ilustruje to historię przestrzennego rozwoju miasta. Jak można było oczekiwać, najgorzej wyposażone były mieszkania w przyłącza prądu trójfazowego 380/400 V. Tylko 36% je posiadało. Tak zwana siła nie jest standardowym wyposażeniem mieszkań w zwartej zabudowie i w normalnym użytkowaniu mieszkania nie jest potrzebna. Przyłącze prądu trójfazowego bardzo często jednak warunkuje możliwość prowadzenia działalności produkcyjnej (wytwórczej) w zajmowanych lokalach. Gospodarstwa posiadające dostęp do tego rodzaju energii elektrycznej takie najczęściej występują w obszarach zabudowy jednorodzinnej, na peryferiach miasta. Siła praktycznie niedostępna jest w centrum (szczególnie Starego Miasta) bardzo rzadko znajduje się w osiedlach mieszkaniowych budowanych przed spółdzielnie w latach 60-, 70- i 80-tych. Braki innych elementów infrastruktury były już relatywnie mniejsze: telefonów stacjonarnych nie posiadała 1/3 (32%) gospodarstw domowych. W dobie telefonów komórkowych oraz internetu przestaje to być istotnym wskaźnikiem jakości życia. Dostęp do szerokopasmowego internetu deklarowało 4/5 gospodarstw domowych. 96

97 Mapa VIII. Wyposażenie gospodarstw w szerokopasmowy dostęp do internetu Utrzymanie mieszkania jest sztywnym i znaczącym wydatkiem z budżetu gospodarstw domowych, podobnie jak comiesięczne koszty ponoszone na opłaty za internet, tv, telefony stacjonarne i komórkowe definiujące cywilizacyjne standardy życia gospodarstw domowych. Przeciętne koszty utrzymania były już prezentowane w rozdziale dyskutującym kondycję ekonomiczną gospodarstw domowych. Część gospodarstw domowych miała zobowiązania związane z zaleganiem z opłatami za użytkowanie mieszkania, część natomiast spłacała kredyty hipoteczne/mieszkaniowe zaciągnięte na uzyskanie niezbędnego dla siebie mieszkania. Są to w przeważającej mierze dwie odrębne kategorie gospodarstw. Trudności z opłatami za eksploatację mieszkania dotyczyły raczej rodzin w złej kondycji finansowej. Obciążenia związane z kredytami - przekładające się bezpośrednio na poziom życia gospodarstw - dotyczyły gospodarstw relatywnie młodych i o odpowiedniej zdolności kredytowej skrupulatnie sprawdzanej przez kredytodawców. 97

98 Tabela 65. Trudności w utrzymaniu mieszkania. Czy mieszkanie jest obciążone kredytem hipotecznym? Czy zalegają z opłatami za wynajem mieszkania lub czynsz? Czy korzystają z dodatku mieszkaniowego? tak (%) nie (%) brak danych (%) Ogółem (N) 8,2 90,7 1, ,8 95,6 0, ,1 97,3 0, Co dwunaste mieszkanie było obciążone kredytem hipotecznym. Jest natomiast zastanawiające, dlaczego tak mało gospodarstw korzysta z dodatków mieszkaniowych? Zgodnie z przepisami ubiegać się mogą o nie gospodarstwa domowe użytkujące mieszkania małe oraz mieszczące się w określonych przedziałach dochodowych w zależności od typu gospodarstwa domowego. We Wrocławiu dla jednoosobowego gospodarstwa próg ten wynosił 175% najniższej emerytury, czyli 1045 złotych a dla wieloosobowych 125%, czyli 746,83 złotych per capita. W świetle informacji uzyskanych o kondycji ekonomicznej gospodarstw wiele z nich mogłoby korzystać z tego świadczenia. Wnioskować należy, że znacznie większa część gospodarstw nie płaciła czynszu niż przyznali się do tego reprezentanci gospodarstw domowych udzielający informacji ankieterom. Istotnym wskaźnikiem poziomu i jakości życia było wyposażenie wrocławskich gospodarstw domowych umożliwiające ich funkcjonowanie, spędzanie wolnego czasu, wspomagające pracę, naukę, rozrywkę. Tabela 66. Wyposażenie gospodarstw domowych. Wyposażenie w: nie ma (%) jest (%) Ogółem (N) telewizor kolorowy 5,2% 94,8% 2495 odtwarzacz DVD 33,1% 66,9% 2495 zestaw hi-fi 46,9% 53,1% 2495 komputer stacjonarny 38,0% 62,0% 2495 komputer przenośny (notebook, laptop, netbook) 47,4% 52,6% 2495 zmywarka 74,5% 25,5% 2495 lodówka 1,5% 98,5% 2495 samochód osobowy 39,2% 60,8% 2495 samochód ciężarowy / dostawczy 97,5% 2,5% 2495 rower 37,3% 62,7%

99 Niemal wszystkie gospodarstwa posiadały lodówki, telewizory kolorowe. Tylko co czwarte gospodarstwo posiadało zmywarkę a 62 gospodarstwa samochody ciężarowe/dostawcze. Bardzo wysoki odsetek gospodarstw posiadał komputery przenośne i stacjonarne; odpowiednio 53% i 62% ogółu z tych gospodarstw, które udzieliły odpowiedzi. Pozostały sprzęt był na wyposażenie ponad 60% gospodarstw domów 99

100 8 Uzależnienia i problemy prawne w gospodarstwach domowych W badanych gospodarstwach domowych zidentyfikowano osoby, których zachowanie odbiegające od przyjętych w danym gospodarstwie norm spowodowało interwencję pomocową z zewnątrz: policji/straży miejskiej, lekarską, terapeutyczną itp. Pozostajemy w tym przypadku na poziomie subiektywnych definicji. W jednych gospodarstwach permanentne stany upojenia alkoholowego domowników/domownika i awantury pod wpływem alkoholu nie będą powodowały interwencji policji/straży miejskiej wzywanej przez członków gospodarstwa, co najwyżej zmęczeni sąsiedzi poproszą o interwencję. W innym przypadku, zwiększenie częstotliwości picia nawet lekkiego alkoholu może wywoływać zaniepokojenie pijącego lub domowników i powodować szukanie rady/ pomocy psychoterapeutów, czy w poradniach przeciwalkoholowych. Dobrą ilustracją socjokulturowo definiowanych uzależnień jest kwestia nadmiernego przesiadywania przed komputerem podnoszona przez respondentów. Dodajmy jeszcze, że prezentowane dane opierają się na deklaracjach respondentów, którzy mogli unikać bądź fałszować odpowiedzi na drażliwe kwestie dotyczące ich życia. Niemniej jednak uzyskane informacje pozwalają określić przybliżone, minimalne progi zasięgu analizowanych tu zjawisk. Tabela 67. Uzależnienia i problemy psychiczne w badanych gospodarstwach domowych. uzależnienia: występują (%) nie występują (%) brak danych (%) ogółem (N) nadużywanie alkoholu 1,6 97,6 0, depresja, nerwice itp 2,7 96,6 0, zażywanie narkotyków 0,3 99,1 0, nadużywanie leków, lekomania 0,2 99,3 0, uzależnienie od internetu, gier komputerowych, hazardu, niepotrzebnych zakupów itp. 1 98,5 0, pracoholizm 1,8 97,7 0, W sumie w 157 gospodarstwach domowych, czyli 6% ogółu gospodarstw, ujawniły się sytuacje problemowe wywołane uzależnieniami ich członków. 100

101 Spośród gospodarstw dotkniętych uzależnieniami największą część stanowiły gospodarstwa z osobami znerwicowanymi, w depresji, pracoholików oraz z osobami nadużywającymi alkoholu. W części gospodarstw domowych ujawniły się problemy członków, wymagające sądowego rozstrzygnięcia, zakończone wyrokiem sądowym. Tabela 68. Rodzaj spraw / problemów członków gospodarstw domowych rozstrzyganych przez sąd. rodzaj sprawy: nie tak Ogółem (N) przed sądem karnym (sprawy karnej) 97,90% 2,10% 2485 przed sądem cywilnym (sprawy cywilnej) 97,00% 3,00% 2488 sprawy dotyczącej rozwodu lub separacji 96,60% 3,40% 2487 przed sądem pracy 98,90% 1,10% 2488 przed sądem rodzinnym i opiekuńczym 98,40% 1,60% 2488 sprawy o charakterze finansowym, budowlanym, administracyjnym przed sądem lub arbitrażem gospodarczym 98,80% 1,20% 2483 W problemach prawnych dominowały kwestie związane z rozpadem rodziny i jej dysfunkcjonalnością sprawy rozwodowe lub o separację - 85 przypadki, oraz inne problemy rodzinne rozstrzygane (41 przypadków) przed sądem rodzinno- opiekuńczym. W 52 przypadkach rozstrzygnięcia sądu dotyczyły spraw karnych, w których uczestniczyli członkowie badanych gospodarstw domowych. Z uzyskanych informacji wynika, że 17 rodzinom została założona niebieska karta, czyli zdarzały się w nich przypadki przemocy w rodzinie. Więcej o charakterze problemów z uzależnieniami, problemami psychicznymi czy sytuacjami problemowymi wymagającymi rozstrzygnięć sądowych można wnioskować na podstawie oceny wpływu tego rodzaju zdarzeń na sytuację rodzinną. W gospodarstwach, w których zidentyfikowano omawiane problemy poproszono o określenie czy gdyby ich nie było, to życie rodziny układałoby się lepiej czy też gorzej. Odpowiadając respondenci posługiwali się skalą od 1 zdecydowanie gorzej do 9 zdecydowanie lepiej. Dane opisujące uzyskane rozkłady prezentuje tabela

102 Tabela 69. Ocena wpływu problemów z uzależnieniami i problemów prawnych na życie rodziny. Czy gdyby w P. gospodarstwie domowym nie było problemów z uzależnieniami, to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? Czy gdyby w P. gospodarstwie domowym nie było problemów z prawem, to życie P. i P. rodziny układałoby się lepiej, czy też gorzej? N Ważne Braki danych Średnia 7,18 6,44 Mediana 7,00 6,00 Dominanta 9 5 Odchylenie standardowe 1,719 1,786 Percentyle 25 5,00 5, ,00 6, ,00 Problemy z uzależnieniami uznać można za relatywnie bardziej znaczące i w większym stopniu obciążające gospodarstwa, w których występowały. Niemniej jednak w nieco ponad ¼ gospodarstw uznano, że nie stanowią one większego problemu. Można sądzić zatem, że interwencje, jakie za sobą pociągnęły miały charakter raczej profilaktyczny lub też dotyczyły spraw nie wpływających na tok życia rodziny. W przypadku problemów wymagających rozstrzygnięć sądowych w co drugim gospodarstwie, w którym takie problemy wystąpiły (49%) uznano, że gdyby ich nie było, życie rodziny układałoby się tak samo. Kolejne 6% odpowiedzi sugerowały korzystne konsekwencje, jakie przyniosły dla pożycia rodzinnego sądowe interwencje (wskazane odpowiedzi od 1 do 4). Uzyskane rozkłady wydają się świadczyć o tym, że w znacznej mierze problemy prawne nie dotyczyły bezpośrednio kwestii rodzinnych i nie angażowały w sprawy sądowe całego gospodarstwa jako podmiotu w sprawie. 102

103 9 Współwystępowanie problemów społecznych W analizach podjęto problem współwystępowania problemów społecznych w gospodarstwach. W tym kontekście interesujące było zidentyfikowanie takich gospodarstw, w których występują zjawiska pozostające w zasięgu interwencji polityki społecznej prowadzonej w mieście. Zaliczono do nich takie kwestie jak: starość (gospodarstwa, w których znajdują się osoby w wieku powyżej 65 roku życia); wielodzietność (gospodarstwa z trzema i więcej dziećmi na utrzymaniu); problemy mieszkaniowe (gospodarstwa dzielące mieszkania z innymi gospodarstwami domowymi i mieszkające u rodziny ); ubóstwo (gospodarstwa, w których stale lub często występują problemy z dokonywaniem opłat mieszkaniowych, zakupu żywności, pokrywania kosztów leczenia, odzieży i obuwia czy też środków higieny osobistej); niepełnosprawność (gospodarstwa, w których występują osoby mające problemy zdrowotne trwające dłużej niż pół roku i z tego powodu nie mogące w pełni wykonywać pewnych czynności w pracy, w szkole, prowadzeniu domu, czynności higienicznych, samoobsługi itp.); bezrobocie (gospodarstwa z osobami wyłączonymi z rynku pracy: które pozostają na zasiłku przedemerytalnym lub są bezrobotnymi poszukującymi pracy); uzależnienia (gospodarstwa, w których deklarowano, że są obecnie lub były w ciągu ostatnich 2 lat sytuacje związane z alkoholizmem, zażywaniem narkotyków, lekomanią, zachowaniami kompulsywnymi, pracoholizmem czy też depresjami i zaburzeniami nerwowymi, które wymagały interwencji, pomocy konsultacji lub terapii); problemy prawne (gospodarstwa z osobami, które miały problemy wymagające rozstrzygnięcia sprawy przed sądem karnym). W poniższej tabeli przedstawiono udziały w próbie gospodarstw, w których zidentyfikowane zostały omawiane problemy. 103

104 Tabela 70. Zasięg analizowanych kwestii społecznych. liczba gospodarstw udział w próbie (% przypadków) gospodarstwa z osobami w wieku 65 i więcej lat ,6 gospodarstwa z 3 i więcej dziećmi na utrzymaniu 74 3 gospodarstwa dzielące mieszkania z innymi lub mieszkające u rodziny gospodarstwa w których stale lub często brakuje pieniędzy na zaspokojenie potrzeb egzystencjalnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi i wymagającymi opieki 177 7,1 gospodarstwa z osobami bezrobotnymi poszukującymi pracy lub na zasiłkach przedemerytalnych 185 7,4 gospodarstwa mające problemy z uzależnieniami 157 6,3 gospodarstwa z osobami mającymi problemy prawne o charakterze karnym 52 2,1 OGÓŁEM (N) 2500 Powyższe zestawienie sugeruje, że najczęściej spotykany problem dotyczy kwestii mieszkaniowej. Aż 13% gospodarstw dzieli mieszkanie/dom z innymi gospodarstwami lub też mieszka u rodziny, bez prawa do własnego mieszkania 1. Można przypuszczać, że deficyty mieszkaniowe wynikają przede wszystkim z ograniczonej dostępności ekonomicznej mieszkań. 30% gospodarstw z problemami mieszkaniowymi to gospodarstwa nie posiadające dochodów z pracy, emerytury/renty 1 Należy zauważyć, że problem mieszkaniowy może być większy. Nie została oszacowana ilość gospodarstw domowych, które wynajmują mieszkania na czarno, bez umowy, a co za tym idzie bez uregulowanego prawa do zajmowania lokalu mieszkalnego. 104

105 ani opieki społecznej (wśród gospodarstw z samodzielnym mieszkaniem wskaźnik ten wynosi 10 razy mniej 3%). Zwrócić jednak trzeba uwagę, że wartość ta zawyżona może być przez tak zwane mieszkania studenckie - grupy studentów wspólnie wynajmujące we Wrocławiu lokum dzieląc między siebie koszty jego użytkowania. Względnie powszechna jest także obecność seniorów (osób w wieku 65 i więcej lat) w gospodarstwach, które stanowiły badaną populację (a więc gospodarstwach osób w wieku produkcyjnym). W sumie przynajmniej jedna osoba w takim wieku występowała w 12% ankietowanych gospodarstw domowych. Mniej powszechne są gospodarstwa, w których występuje problem bezrobocia, osób niesamodzielnych (niepełnosprawnych, przewlekle chorych, wymagających szczególnej opieki), wymagających interwenci lub pomocy z powodu uzależnień, zachowań kompulsywnych lub zaburzeń depresyjnych i emocjonalnych oraz gospodarstwa mające regularne problemy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb (wnoszenia opłat mieszkaniowych, zakupu żywności, leków, odzieży czy środków higieny osobistej) problemy takie dotyczyły 6-7% gospodarstw domowych w próbie. Stosunkowo najrzadziej pojawiała się kwestia wielodzietności oraz problemów prawnych o charakterze przestępczym (rozstrzyganych w wydziałach karnych sądów). Ogółem wspomniane szczególne kwestie społeczne dotyczą w sumie 42% gospodarstw domowych, w tym 30% występuje tylko jeden z omawianych problemów, zaś w 61 gospodarstwach (2,5% ogółu) odnotowano więcej niż 2 różne problemy. 105

106 Rysunek 17. Gospodarstwa, których dotyczą szczególne kwestie społeczne n=2485 gospodarstw a, których dotyczy 5 badanych kw estii 0,1 gospodarstw a, których dotyczą 4 badane kw estie 0,6 gospodarstw a, których dotyczą 3 badane kw estie 1,8 gospodarstw a, których dotyczą 2 badane kw estie 9,2 gospodarstw a, których dotyczy 1 badana kw estia 29,6 gospodarstw a, których nie dotyczą kw estie społeczne 58, procent Zastosowane kryteria wyodrębniania szczególnych kwestii społecznych są dość szerokie, szczególnie w przypadku problemu starości oraz problemów mieszkaniowych. Generalnie rzecz biorąc kwestie te, choć obecne w polityce społecznej miasta, trudno traktować jako samoistny problem społeczny. Zarówno zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych jak i organizacja życia osób starych pozostaje przede wszystkim w gestii samych zainteresowanych, zaś jako problem stający się podstawą do interwencji zewnętrznej pojawiają się dopiero w korelacji z innymi problemami społecznymi. Dlatego też z prezentowanych dalej analiz wyłączone zostaną przypadki, w których wyłącznie obecności osób powyżej 65-go roku życia oraz te, w których występuje tylko problem nie dysponowaniem samodzielnym mieszkaniem. W ten sposób zidentyfikowane mogą zostać gospodarstwa, których dotyczą różnego rodzaju problemy społeczne. W sumie stanowiły one niemal ¼ badanej próby (24%). W połowie z nich (13% ogółu) występował tylko jeden z badanych problemów. 106

107 Rysunek 18. Gospodarstwa, w których występują problemy społeczne n=2485 gospodarstw a, których dotyczy 5 badanych problemów 0,1 gospodarstw a, których dotyczą 4 badane problemy 0,6 gospodarstw a, których dotyczą 3 badane problemy 1,8 gospodarstw a, których dotyczą 2 badane probloemy 9,3 gospodarstw a, których dotyczy 1 badany problem 12,7 gospodarstw a, których nie dotyczą problemy społeczne 75, procent Analiza korelacji między występowaniem poszczególnych problemów społecznych pozwoliła ujawnić pewne charakterystyki ich współwystępowania. Generalnie rzecz biorąc teza o nawarstwianiu się (czy może raczej kumulowaniu) poszczególnych problemów o charakterze socjalnym w określonych gospodarstwach nie znajduje potwierdzenia w zgromadzonym materiale empirycznym. Można jedynie zauważyć znaczącą korelację między niepełnosprawnością a starością (współczynnik phi=0,259 2 ). Sugeruje on dość oczywistą tezę, iż problem ograniczonej samoobsługi i konieczność opieki częściej dotyczy osób starszych, w wieku emerytalnym. Dużo ciekawiej prezentują się zależności wskazujące na rozłączność poszczególnych problemów społecznych. W gospodarstwach z osobami niepełnosprawnymi rzadziej występują problemy o charakterze mieszkaniowym (phi=-0,116), problemy braku pracy (phi=-0,288), uzależnień (phi=-0,202), z zaspokojeniem potrzeb ekonomicznych (phi=- 0,120). 2 Współczynnik obliczony tylko wśród gospodarstw, w których występują analizowane problemy społeczne - N=606. Cytowane zależności są statystycznie istotne na poziomie istotności =0,

108 Odnotowano także odwrotną zależność między obecnością osoby wymagającej opieki z przyczyn zdrowotnych a wielodzietnością. Tak więc w gospodarstwach z trojgiem lub więcej dzieci na utrzymaniu raczej nie spotyka się osób niepełnosprawnych, obłożnie chorych, wymagających wzmożonej opieki czy powodów ograniczenia samoobsługi. Tabela 71. Gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi a wielodzietność. osoby niepełnosprawne w gospodarstwie gospodarstwa wielodzietne gospodarstwa bez osób niepełnosprawnych gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi Ogółem gospodarstwa z mniej niż 3 dziećmi/młodzieżą na utrzymaniu 84,0% 97,7% 88,00% gospodarstwa z trzema lub więcej dziećmi (młodzieżą) na utrzymaniu 16,0% 2,3% 12,0% Ogółem (N) Ujawnione zależności wydają się dowodzić tezy, że osoby wymagające szczególnej opieki, zwłaszcza w wieku emerytalnym, znajdują ją u rodzin o ustabilizowanej sytuacji życiowej. Innymi słowy rodziny mające odpowiednie warunki ekonomiczne, mieszkaniowe itp. częściej skłonne są do przyjęcia opieki nad wymagającymi pomocy członkami rodziny. W gospodarstwach z trzema lub więcej dziećmi na utrzymaniu rzadziej spotyka się osoby bezrobotne (phi=-0,178), mające problemy z uzależnieniami (phi=-0,148) czy też z problemami o charakterze prawno-karnym (phi=-0,113). Tabela 72. Gospodarstwa wielodzietne a wyłączenie z rynku pracy. gospodarstwa wielodzietne gospodarstwa gospodarstwa z wyłączonymi z rynku pracy gospodarstwa z mniej niż 3 dziećmi na utrzymaniu z trzema lub więcej dziećmi na utrzymaniu Ogółem gospodarstwa bez osób na zasiłkach przedemerytalnych lub poszukującymi 66,6% 91,8% 69,6% pracy gospodarstwa z osobami na zasiłkach przedemerytalnych lub poszukującymi 33,4% 8,2% 30,4% pracy Ogółem (N)

109 Można sądzić, że obowiązki wobec wychowywanych dzieci idą zazwyczaj w takim przypadku w parze z pewną odpowiedzialnością i mobilizacją rodzin skutkującą rzadszym uwikłaniem takich rodzin w problemy o charakterze społecznym. Wśród gospodarstw z osobami, których dotyczy problem bezrobocia oprócz wspomnianej już odwrotnej zależności z występowaniem niepełnosprawnych podobna relacja dotyczy także obecności osób powyżej 64 roku życia. Tabela 73. Wyłączenie z rynku pracy a obecność osób w wieku powyżej 64 lat. gospodarstwa wyłączonych z rynku pracy gospodarstwa gospodarstwa z osobami powyżej 64 roku życia gospodarstwa bez osób na zasiłkach przedemerytalnych lub poszukującymi prac z osobami na zasiłkach przedemerytalnych lub poszukującymi pracy Ogółem gospodarstwa bez osób w wieku 65 i więcej lat 79,1% 88,6% 82,0% gospodarstwa z osobami w wieku 65 i więcej lat 20,9% 11,4% 18,0% Ogółem (N) Poza tym odnotowano jeszcze statystycznie istotną asocjację między gospodarstwami z osobami bezrobotnymi poszukującymi pracy i na zasiłkach przedemerytalnych a gospodarstwami, w których konieczna była pomoc lub interwencja związana z problemem uzależnień, zachowań kompulsywnych bądź depresji i zaburzeń emocjonalnych. Współczynnik korelacji (phi=-0,113) wskazuje, że ten drugi problem wśród gospodarstw dotkniętych bezrobociem występuje relatywnie rzadziej. Zwrócić należy też uwagę na przestrzenne zróżnicowanie występowania gospodarstw dotkniętych problemami społecznymi. Szczególnie wysokie odsetki odnotowano w takich częściach miasta jak Brochów-Tarnogaj-Jagodno (42%), Wielka Wyspa (37%), Plac Grunwaldzki i Osiedla Północne (po 36%) oraz Zawidawie (35%). Z drugiej strony najniższe udziały takich gospodarstw (mniej niż 15%) odnotowano w rejonie Starego Miasta, Krzyków-Partynic i Szczepina. 109

110 Mapa IX. Występowanie gospodarstw z problemami społecznymi w przestrzeni Wrocławia Wcześniej zaprezentowane analizy wykazały, że trudno mówić o współwystępowaniu problemów społecznych w poszczególnych gospodarstwach. Ujawnione zróżnicowania przestrzenne mogą więc także dotyczyć segregacji i koncentracji odmiennych problemów w przestrzeni miejskiej. Dlatego też warto głębiej przeanalizować, z jakiego rodzaju kwestiami społecznymi spotkać można się w gospodarstwach zajmujących obszary gdzie odsetki gospodarstw dotkniętych problemami społecznymi są szczególnie wysokie. W rejonie Brochów-Tarnogaj-Jagodno dwukrotnie więcej niż przeciętnie w całym Wrocławiu w gospodarstwach znajdują się osoby niepełnosprawne (15%). Bardzo wysoki (w porównaniu do całego miasta) jest także odsetek gospodarstw mających problemy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb materialnych (16%) oraz z osobami, które nie mogą znaleźć pracy bądź znajdują się na zasiłkach przedemerytalnych (13%). 110