REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU

Transkrypt

1 ASK, 1997, nr 1-2 (5-6), strony Copyright by ASK, ISSN Barbara Engelking-Boni REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU Opierajqc się na doświadczeniach z realizowanych przeze mnie badań nad ofiarami Holocaustu, wskazuję na specyficzne cechy warsztatu metodologicznego, które występujq w tym nurcie badań jakościowych. Wynikajq one z posługiwania się nie ustrukturalizowanym wywiadem narracyjnym, przechodzqcym w wielu sytuacjach w opowieść (relację z losów wojennych - w rozpatrywanym tu badaniu). Omawiam też ograniczenia tej techniki, zwiqzane z: (i) niereprezentatywnościq badanych osób, (ii) trudnościami językowymi i kulturowymi, (iii) niebezpieczeństwem pomijania różnic w doświadczeniach wojennych respondentów, różnicujqcych ich przeżycia. Badania te rozpoczęłam w roku 1988, zaraz po ukończeniu studiów psychologicznych. Wykształcenie w zasadniczym stopniu zdeterminowało mój sposób patrzenia na problemy ocalałych, sposób formułowania pytań, a także - myślenie metodologiczne, a więc i wybór metody badawczej. Zasadniczym celem moich badań było zrozumienie - na ile jest ono w tym wypadku możliwe - doświadczeń ludzi, którzy przeżyli Zagładę. DOTYCHCZASOWE BADANIA NAD NASTĘPSTWAMI DOŚWIADCZEŃ OBOZOWYCH Przeżycia wojenne pozostawiają swoje piętno na całym dalszym życiu ocalałych. Pierwsze prace dotyczące następstw doświadczeń obozowych ukazały się w krajach skandynawskich. W 1952 roku opublikowano raport o stanie zdrowia fizycznego i psychicznego byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Stwierdzono, że około 75% badanych wykazuje zaburzenia nerwicowe i neurasteniczne. W 1954 r. duńscy psychiatrzy - Herman i Thygesen - na podstawie szczegółowych badań prowadzonych od 1947 opisali syndrom obozu koncentracyjnnego (Konzentrationlagersyndrom - KZ). Rozumiano go jako szerokie spektrum zaburzeń * Uwagi do autora lub prośby o nadbitki prosimy kierować do: Barbara Engelking-Boni, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa, ul. Nowy Świat 72, tel. (22) , w Artykuł przygotowany na podstawie referatu wygłoszonego na konferencji Sekcji Metodologii Badań Społecznych PTS pt.,, W stronę socjologii jakościowej. Poszukiwania i refleksje metodologiczne", która odbyła się w Łodzi 7 grudnia 1996 r.

2 40 BARBARA ENGELKING-BONI somatycznych i psychicznych, mających swoje źródło w przeżyciach z obozu koncentracyjnego. Okazało się, że traumatyczne doświadczenia wojny mają swoje konsekwencje przez wiele następnych lat, odbijają się również na urodzonych już po wojnie dzieciach ofiar. To własnie one -,,drugie pokolenie Holocaustu" - zaczęły zgłaszać się po pomoc terapeutyczną w poczatkach lat szęśćdziesiątych. Psychologowie, psychoanalitycy i psychiatrzy zaczęli coraz uważniej i dogłębniej analizować ich i ich rodziców. Początkowo badano tych, którzy sami poszukliwaii pomocy psychologicznej, następnie starano się dotrzeć do szerszej reprezentacji ocalałych, aż w latach osiemdziesiątych stali się oni i ich dzieci jednymi z wielu grup poddawanych testom psychologicznym w celu zweryfikowania takiej czy innej teorii. W 1968 r. W. G. Niedewrland zdefiniował syndrom ocalałego (survivor syndromme) jako uporczywe i liczne symptomy", takie jak chroniczna depresja i reakcje lękowe, bezsenność i koszmary nocne, zmiany osobowości i zaawansowane choroby psychosomatyczne,,. Bruno Bettelheim zaś, sam były więzień obozu koncentracyjnego, mówi o sytuacjach skrajnych". Taka sytuacja,.skrajna lub graniczna", charakteryzuje się tym, że wywiera druzgocący wpływ na jednostkę, która była na nią absolutnie nieprzygotowana; nie można wyzwolić się z takiej sytuacji; wydaje się, że ona nigdy się nie skończy, ale trwać będzie już do końca życia; samo życie było bezustannie zagrożone; wreszcie to, że było się całkowicie bezbronnym (Bettelheim 1990: 42). Jeśli chodzi o Polskę, to w swoim czasie ukazało się u nas, zarówno w prasie specjalistycznej, jak i w codziennej, wiele artykułów poświęconych zagadnieniom przeżyć w obozach koncentracyjnych i ich konsekwencji 2. Od początku lat sześćdziesiątych poważne naukowe badania i opracowania dotyczące tych problemów ukazuje się co roku w styczniowym, tzw.,,oświęcimskim,, zeszycie.przeglądu Lekarskiego", organu Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego. Najwięcej badań nad byłymi więżniami hitlerowskich obozów koncentracyjnych przeprowadzono i nadal prowadzi się w Krakowskiej Klinice Psychiatrycznej. W 1970 r. prof. Antoni Kępiński zapisał:,,przed około 15 laty dr Stanisław Kłodziński, były długoletni więzień Oświęcimia, zwrócił się do kilku kolegów z Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie z propozycją, czyby się zajęli problematyką obozów koncentracyjnych.(...) Dzięki pomocy krakowskiego klubu»oświęcimiaków«udało się nawiązać kontakty z byłymi więźniami i one chyba były najsilniejszym impulsem do podjęcia badań nad tak trudną problematyką. Dalsze badania i kontakty potwierdziły na ogół to, co już uwidaczniało się w toku analizy życia pierwszych stu zbadanych więźniów" (Kępiński 1992: 79-81). Kępiński opisuje różnorodne zmiany chorobowe u byłych więźniów:.u jednego z byłych więżniów następstwem obozu może być przedwczesna miażdżyca naczyń wieńcowych, u drugiego - naczyń mózgowych, u trzeciego - gruźlica płuc; następstem obozu mogą być przewlekłe choroby układu pokarmowego, gościec stawowy, przedwczesna inwolucja, uporczywe zespoły neurasteniczne, iękowo-depresyjne, alkoholizm, padaczka itd. (Kępiński 1992). Autor uważa, że 2 Na przykład Dzieci i wychowanie" 1947, nr 11;.Zdrowie Psychicme nr , nr l;,,rocznik Psychiatryczny" 1949, nr l;,,psychologia Wychowawcza 1949, nr 2-3,.Kurier Codzienny" 1952, nr 22;,,Za Wolność i Lud" 1964, nr 5;.Życie Warszawy 1964, nr 71;.Trybuna Ludu" 1965, nr 155.

3 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 41 u niektórych byłych więźniów objawy chorobowe występują dopiero w wieie lat po wojnie, u innych zaś nie występują wcale. Zastanawiając się nad tak urozmaiconym obrazem sympomów Kl-syndromu, poszukuje wspólnej im etiologii w specyfice doświadczeń obozowych. Kępiński zwraca uwagę na konieczną w obozie koncentracyjnym długotrwałą mobilizację ustroju, napięcie psychiczne i długotrwały stres. Trzy aspekty pobytu w obozie uważa za ogrywające ważną rolę w późniejszym życiu więźniów: (i) rozpiętość przeżyć (piekło obozu, ale i obecność ludzi, którzy swoim postępowaniem przywracali wiarę w człowieczeństwo, dawali innym nadzieję); (ii) naruszanie jednośći psychofizycznej człowieka (więźniowie, którzy zrezygnowali z walki o przeżycie, stracili nadzieję, wolę przetrwania, bardzo szybko stawali się muzułmanami i umierali),oraz (iii) autyzm obozowy polegający na znalezieniu w smym sobie punktu oparcia, umożliwiającego przetrwanie obozu" (Kępiński 1992). Z badań współpracowników profesora Kępińskiego (m.in. M. Orwida, M. Dominika, R. Leśniaka, A. Szymusika, Z. Ryna i Cz. Kempistego, prowadzących okresowe badania byłych więźniów i ich potomstwa we Wrocławiu) wynika, że byli więźniowie cierpią na tak zwany ze s p ó ł a st e n i i po o b o z owej (inna nazwa Kl-syndromu): zaburzenia nerwicowo-depresyjne, seksualne, przedwczesne starzenie się. Stwierdzono u badanych zaburzenia osobowości (wzmożona drażliwość, utrudnione kontakty z otoczeniem, nieufność, lęk, apatia, poczucie braku sensu życia, zobojętnienie na krzywdę innych, myśli samobójcze, pesymizm, zaniżone poczucie własnej wartości, deklarowany brak lęku przed śmiercią połączony z przesadną troską o swoje zdrowie) i zmiany filozofii życiowej, widoczne w trzech dziedzinach: zmian stosunku do ludzi, zmian światopoglądowych i trwałych zmian cech charakterologicznych. Polskie badania przeprowadzane były głównie metodą ankietową: do byłych więźniów przesyłano ankiety zawierające szczegółowe pytania dotyczące ich samopoczucia, stanu zdrowia itp nastepnie zaś analizowano dokładnie te ankiety, które zostały odesłane badaczom. Przy niewątpliwej ogromnej zasłudze krakowskich badaczy problemu, trzeba jednak stwierdzić, że badania polskie, podobnie jak zachodnie, koncentrowały się głównie na patologii doświadczeń obozowych, na ich negatywnych, dysfuncjonalnych skutkach. Poprzez zwracanie uwagi głównie na nieadaptacyjne wzorce zachowania i trudności funkcjonowania w posttraumatycznym świecie, skonstruowano obraz ocalałego" jako ofiary, osoby w pewnym sensie niepełnowatrościowej, chorej, wręcz upośledzonej przez doświadczenia przeszłości. Taki obraz ocalałych jest niereprezentatywny i niesprawiedliwy. Musi on budzić liczne zastrzeżenia. Przedstawię teraz 3 najważniejsze z tych ograniczeń. NiEREPREZENTATYWNOŚĆ PRÓBY Pierwsze ograniczenie stanowi dobór próby do badań. Trzeba stwierdzić, że jest ona całkowicie niereprezentatywna. Przede wszystkim bada się głównie ochotników" i tych, którzy z powodu swoich dolegliwości zgłaszają się o pomoc do profesjonalistów. Umyka całkowicie badaczom doświadczenie tych, którzy nie

4 42 BARBARA ENGELKING-BON/ chcą o nim mówić lub na nic się nie skarżą. C-z:y przeżyli oni coś innego, bardziej głęboko dramatycznie, czy bardziej cierpią? Czy też przeciwnie - odcięli się całkowicie od przeszłości, nie chcą o tym mówić, gdyż nie ma to już dla nich znaczenia? Zwrócił na to uwagę między innymi Norman Solkoff, krytykując z punktu widzenia metodologii prace nad ocalałymi i ich dziećmi. Stwierdził, że zawarte w nich wnioski teoretyczne opierano na nieprawidłowo zbieranych danych. Jego wątpliwości wzbudził niereprezentatywny dobór grup badanych i - w wielu wypadkach - brak grup kontrolnych (Solkoff 1981 ). Jaki obraz ocałego powstałby, gdyby przedstawiano go na podstawie inaczej dobranej próby? Gdyby rozmawiano z ludźmi nie potrzebującymi pomocy? Gdyby udało się porozmawiać z tymi, którzy nie odesłali ankiet albo stanowczo odmawiają wszelkich rozmów na ten temat ne rozmawiają o tym nawet z najbliższymi? Czy nie dowiedzielibyśmy się wówczas czegoś więcej; czy nasz obraz ocalałych nie byłby diametralnie różny od obowiązującego w literaturze przedmiotu? Jestem pewna, że tak. To właśnie ten specyficzny dobór próby wypaczył nasze rozumienie konsekwencji doświadczeń wojennych. W ostatnich latach zaczęto wreszcie zwracać uwagę na inne niż negatywne skutki doświadczeń wojennych. David Jaffe (1985) na podstawie danych biograficznych i własnych obserwacji klinicznych stwierdził, że w szczególnych przypadkach po skrajnym stresie może nastąpić samoodnowa (se/f-reneval), twórcza restrukturyzacja osobowości. Inni badacze twierdzą, że pełniejszy, nie skoncentrowany na psychopatologii, obraz ocalałych możemy uzyskać w badaniach opartych na metodologii nauk społecznych, a nie psychiatrii (Kahana i in. 1988). Zaproponowano wyznaczniki zadowolenia z życia" (we/1-being) u ocalałych z Holocaustu. Przeprowadzone na licznej próbie badania (kwestionariuszowe) pokazały, że zdrowie fizyczne, wysoki standard życia, status społeczny oraz mówienie o swoich przeżyciach są istotne dla zadowolenia z życia ocalałych. Barbara Schwartz Lee (1988), psychoanalityk i jedna z ocalałych, protestuje przeciwko widzeniu ich jako niepełnowartościowych, okaleczonych jednostek ludzkich. Zwraca uwagę na to, że istnieje wielu ocalałch, którzy w czasie wojny wykazali się niezwykłym hartem ducha, imponującą siłą ego, a po wojnie wiedli i wiodą szczęśliwe, satysfakcjonujące życie. Schwartz Lee twierdzi, że pozytywne relacje emocjonalne z rodzicami w okresie wczesnego dzieciństwa uchroniły te osoby przed destruktywnym wpływem traumatycznego doświadczenia na ich późniejsze życie. Tak samo uważała Krystyna Żywulska, która w rozmowie ze mną powiedziała:,,często się zastanawiałam, co mi dało tę siłę, kto mi dał tę siłę do przetrwania tych wszystkich historii. Doszłam do wniosku, że to moje dzieciństwo. Pamiętam, że byłam otoczona niezwykłą miłością, że czułam jak jestem kochana. I to zaważyło absolutnie na wszystkim. Gdybym ja miała przeżyć to, co przeżyłam, nie mając tych zapasów miłości w sobie... ". Zastanawiając się nad analizą postaw moich Rozmówców, znalazłam się w sytuacji, w której moja wiedza teoertyczna była sprzeczna z rzeczywistością. Nigdy nie myślałam o nich jako ofiarach". Widziałam ich cierpienie, rozumiałam je, współczułam z nimi, ale nie mogę powiedzieć, by były to osoby funkcjonujące patologiczne. Część z nich zresztą kategorycznie stwierdza, że nie czuje się ofiara-

5 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 43 mi, że - paradoksalne - doświadczenie wojenne, choć okupione straszliwymi cierpieniami, w jakimś sensie ich wzbogaciło. Wydaje się, że badacze problemów Holocaustu, czy byłych więźniów obozów koncentracyjnych popełniają błąd psychologizmu. Widzą oni człowieka jako dwuczęściowy organizm psychosomatyczny, który może być tylko chory; nie doceniają roli doświadczeń traumatycznych, z którymi mierzy się człowiek w duchowym wymiarze swojego istnienia. Psychiatrzy i psychoterapeuci potrafią leczyć chore ciało lub psychikę człowieka; wobec chorób duszy są bezradni. Ten wymiar życia ludzkiego pozostawiają teologom i filozofom, przez to utrudniają zrozumienie ca/ej złożoności doświadczeń wojennych. Ten sposób postępowania - ignorowanie duchowości człowieka - Max Scheler nazwa/ lekkomyślnością metafizyczną (zob. Franki 1984). A przecież, jak sądzę, przeżycie.ogromnej traumy psychicznej" ma swoje konsekwencje także i dla życia duchownego tych, którzy przez nią przeszli. Zapewnie nie wszyscy ocaleli przeżywają swoje doświadczenie jako - oprócz psychosomatycznego - także cierpienie duchowe. Jednakże nie można pomijać a może doznań tych, którzy (być może nieliczni) czują je wiośnie tak: jako także, przede wszystkim, doświadczenie duchowe. Oto cytat z jednej z rozmów, które przeprowadzi/am.,,myślę, że w dużym stopniu wojna mnie uksztaltowala, wpłynęła na mój stosunek do otoczenia. Nie wiem nawet czy to mi nie pomaga/o w mojej pracy, w moim zawodzie. Mam pewien dystans, pewne poczucie względności. Wielu ludzi denerwuje mniej lub bardziej ważnymi drobiazgami, z których składa się codzienne życie. Ja często przechodzę ponad tymi drobiazgami. Łatwiej mi rozumieć ludzi, potrafię z nimi rozmawiać. Staram się przejść do porządku dziennego nad ich ułomnościami. Wiem, że jestem ofiarą wojny, ale ja nie czuję się ofiarą, bo uważam, że to mnie wzbogaciło. Chociaż straciłem colą rodzinę, przeżyłem koszmar, straciłem kilka najważniejszych lat mego życia... Ale ja na siebie nie patrzę w kategoriach bycia ofiarą, chociaż wiem, że obiektywnie ją jestem" (M.Sz. wywiad 37). LEKCEWAŻENIE RÓŻNIC KULTUROWYCH I JĘZYKOWYCH Drugie ograniczenie wynika z innego aspektu doboru próby, na podstawie której uogólnia się wiedzę o doświadczeniach traumatycznych i ich konsekwencjach na colą kategorię.ocalałych". Wiedza na ich temat która uksztaltowa/a się głównie na podstawie badań amerykańskich, lekceważy różnice kulturowe między przed- i powojennym środowiskiem ocalałych i wpływ tych różnic na ich psychologiczne samopoczucie. Spoglądając na te badania z punktu widzenia etnometodologii, możemy zastanowić się, co takie wnioski i sposób widzenia problemu mówią o samych badaczach, a szerzej - o społeczeństwie. Wydaje się, że badacze zajmują postawę podobną do tej, jaką zajmowali świadkowe Holocaustu w czasie wojny: spostrzegając jedynie medyczne, patologiczne konsekwencje tych przeżyć, umieszczają samo doświadczenie poza granicami poznawalnego, zrozumiałego świata. Doświadczenie Holocaustu - esencja cierpienia: fizycznego, moralnego, duchowego - wykracza bowiem w zasadniczy sposób poza ludzkie możliwości uczestnictwa w cierpieniu drugiego człowieka.

6 44 BARBARA ENGELKING-BONI Niezwykle ważny jest problem języka przekazu. W jakim języku powinny być opowiadane doświadczenia wojenne? Literatura przedmiotu powstała na podstawie przekazów w różnych językach. Oceleli często musieli opowiadać o swoich przeżyciach w językach, których nauczyli się dopiero po wojnie (np. po angielsku). Czy mogli znaleźć w tych językach słowa opisujqce rzeczywistość, o której myśleli w innym języku? Czy byli w stanie oddać emocje i niuanse znaczeniowe, jak również elementy wojennej rzeczywistości w językach, w których nie istniejq precyzyjne słowa na ich określenie? (Np. w angielskim nie ma słowa na określenie szmalcownika" - trzeba tłumaczyć ten termin jako blackmail,,,szantaż"). Każdy język determinuje sobie właściwq przestrzeń znaczeń. emocji; determinuje sposób nawiqzywania i przeżywania świata. Warto zauważyć, że w większości wspomnień obozowych i wojennych zachowane sq niemieckie terminy i nazwy własne. Jestem przekonana. że łatwiej jest opowiadać o doświadczeniach wojennych w języku, którego się wówczas używało, którym nazywało się tamten świat. Dlatego sądzę. że relacje opowiadane przez polskich ocalałych po polsku są bardziej wiarygodne, bliższe ich wewnętrznej prawdy, niż te opowiadane w innych językach. Problem języka przekazu doświadczeń wojennych pojawił się w rozmowie z jednym z moich Rozmówców, którego ojczystym językiem był jidysz. To był język jego dzieciństwa, jego wspomnień. dlatego spisanie historii własnego życia jest dla niego bardzo trudne:,,parę razy zaczynałem pisać wspomnienia. Ale nie wiem, w jakim języku miałbym pisać. Po żydowsku - już mi brakuje słów. a po polsku - wydaje mi się, że robię same błędy" (E.K wywiad 26). Fakt, że wiedza na temat doświadczeń ocalałych z Holocaustu powstała na podstawie nieprecyzyjnych relacji, może być jeszcze jednym aspektem artefaktualności tej wiedzy. Dane. na których opierają się badacze, z natury rzeczy musiały być zniekształcone przez konieczność używania języka obcego, nie tego, który był ojczystm językiem ocalałych, i nie tego. w którego przestrzeni przeżyli oni wojnę. NIERÓŻNICOWANIE DOŚWIADCZEŃ WOJENNYCH Trzecie ograniczenie dotyczy braku zróżnicowania między doświadczeniami wojennymi. Wspólną etykietkę K Z - syndrom u czy astenii po ob o z o - we j przykleja się tak szalenie zróżnicowanym doświadczeniom. jak getto, ukrywanie się po stronie aryjskiej i różniącym się przecież między sobą obozom koncentracyjnym. W badaniach polskich w ogóle nie zajmowano się doświadczeniami getta, interesowano się wyłącznie więźniami obozów koncentracyjnych. Czy byli między nimi jacyś Żydzi? Czy ich przedobozowe doświadczenia miały jakiś wpływ na przeżywanie obozu i jego konsekwencje? Nie wiadomo. W badaniach światowych także nie różnicuje się doświadczeń wojennych. Tam z kolei wszyscy badani to Holocaust survivors. Wydaje się nie mieć znaczenia różnorodność ich przeżyć. Co robili przed znalezieniem się w obozie? Przecież inaczej przeżywał obóz ktoś złapany z wolności", a zupełnie inaczej ktoś, kto przedtem

7 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 45 był w getcie i/lub ukrywał się po stronie aryjskiej". Różnice między doświadczeniem getta wydają się dosyć istotne. Wyodrębniłabym 5 ich aspektów. l. Różnice czasu i przestrzeni: w getcie ludzie mieli na własność swój czas; w obozie już tego nie było. Jakie by one nie były, mieli w getcie swoje domy", nie tylko w sensie fizycznym, ale przede wszystkim psychicznym; mieli miejsca, w których mogli się schronić, mieli swoją prywatność. Mieli jeszcze znajomych i przyjaciół, możliwość decydowania o tym, jak i z kim chcą spędzić czas. Można było choćby wstawać rano, o której się chciało, myć się nie w obecności dziesiątków innych osób. Ograniczenie przestrzeni, choć istniejące, nie było tak drastyczne, jak w obozie. 2. Różnice stopnia terroru: w getcie - mimo wszystko - nie było tyle bezpośredniej przemocy fizycznej, co w obozach. Stopień regulacji i kontroli życia codziennego był bez porównywania mniejszy. W getcie było więcej wolności osobistej i prywatnej, co nie znaczy, że było więcej wolności wewnętrznej. Byli ludzie, którzy ten rodzaj wolności zachowali zarówno w getcie, jak i w obozie. 3. Różnice struktury społecznej: w getcie zachowane były elementy struktury społecznej: rodziny, sąsiedztwa, reprezentacji samorządowej. Nie było wymuszonego podziału płci, rozdzielenia z najbliższymi. Obóz był strukturą zmilitaryzowaną, całkowicie podległą rozkazom i komendom władzy. Ta struktura tworzyła sztuczne podziały, jakich nie ma w społeczeństwie: według płci, wieku, przydatności do pracy itd. 4. Różnice możliwości wyboru: stopień odpowiedzialności za siebie i swoich najbliższych w getcie był nieporównanie większy niż w obozie. Trzeba było zdobywać jedzenie, starać się o pracę - tego nie było w obozie, gdzie pożywienie było jednakowe dla wszystkich. Ludzie byli o wiele bardziej równi" niż w getcie, chociaż, jak wiadomo, ich status w obozie też był szalenie zróżnicowany - ale według innych niż w getcie zasad. 5. Różnice możliwości ucieczki: ucieczka z getta - przy wszystkich trudnościach i ograniczeniach - była fatwiejsza niż z obozu. Wszystkie te różnice zdają się wskazywać na doświadczenie obozu jako trudniejsze niż doświadczenie getta. A jednak, moim zdaniem, wyższy poziom odpowiedzialności za siebie i za innych, więcej możliwości wyborów i konieczność dokonywania często nieludzkich wyborów, bliskość strony aryjskiej - stanowią o dramatyzmie przeżyć gettowych, o zasadniczej różnicy między gettem a obozem. W obozie możliwości wyboru były o wiele bardziej ograniczone, można było żyć, jak określił jeden z moich Rozmówców,,, w fazie przetrwalnikowej", można było całkowicie zrezygnować z odpowiedzilności za siebie, można było być kukłą. Jedyny możliwy opór należał do sfery ducha: można było walczyć z samym sobą o zachowanie odruchów moralnych. W getcie było inaczej: to jeszcze nie obóz, a już nie świat normalny". Więcej możliwości działania, więcej konieczności podejmowania decyzji, więcej okazji do popełnienia błędu, większa odpowiedzialność - a więc i większa udręka podejmowania niemożliwych do podjęcia decyzji, większe cierpienie.

8 46 BARBARA ENGELKING-BONI ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE, WYBÓR METODY, BADANA ZBIOROWOŚĆ Przechodzę do przedstawienia własnych doświadczeń badawczych. Jak stwierdziłam na wstępie, przystępowałam do badań z zamiarem zrozumienia doświadczeń ludzi, którzy przeżyli Zagładę. Samo pojęcie zrozumienia nasuwało wiele wątpliwości. Cóż bowiem znaczy zrozumieć"? Czy emocjami - poprzez empatię, postawienie się w sytuacji drugiego? Obawiam się, że na to nie starczyłoby wyobraźni. Czy wobec tego intelektem - przez wyabstrahowanie z pojedynczych losów ludzkich jakiejś esencji doświadczenia wojennego, skonstruowania czegoś w rodzaju weberowskiego typu idealnego"? Obawiam się, że byłoby to zbytnio upraszczające, powierzchowne. Czy przez rozebranie doświadczenia wojennego na czynniki piewrwsze, aż do ustalenia jakichś reguł rządzących tamtym światem? Obawiam się, że taki opis musiałby być dokonany przy użyciu dzisiejszego, nie zawsze adekwatnego do tamtej sytuacji języka, co stanowi pewne nadużycie. A jednak, chcąć zrozumieć wojenne przeżycia i ich znaczenie, trzeba wybrać jakąś drogę. Chęć głębokiego zrozumienia przeżyć ocalałych i przekonanie o możliwości dotarcia do ich przeżyć przez doświadczenie. Spotkania narzuciły mi jedyną możliwą metodę pracy: metodę biograficzną, interpretowaną w kontekście uwagi Floriana Znanieckiego:,,Rzeczywistość społeczna nie jest niczym innym, jak właśnie częściowo uporządkowaną syntezę wielu żyć osobistych i każda indywidualna postawa i dążenie jest realną siłą społeczną" (Chałasiński 1938: XI). Doświadczenie Holocaustu: tak trudne i bolesne do opowiadania wymaga uważnego, empatycznego słuchacza, którego życzliwość, chęć zrozumienia i pomocy powinny ułatwić narratorowi uporanie się z własnymi emocjami. Dlatego moje rozmowy miały charakter wywiadu narracyjnego, czasem - w miarę potrzeby - przybierały charakter wywiadu klinicznego, terapeutycznego. Przyjęłam definicję wywiadu narracyjnego" proponowaną przez Normana Denzina:,,Biografia przedstawia doświadczenia i definicje danej osoby, danej grupy lub danej organizacji tak, jak ta osoba, grupa lub organizacja interpretuje te doświadczenia.(...) Zachowanie ludzkie musi być badane i rozumiane z perspektywy osób, które ono dotyczy" (Denzin 1990: 53). Celem analizy biograficznej, według Denzina,,,jest odnajdywanie sensu w przeżyciach zwykłych ludzi. Życiorysy, które badamy, noszą na sobie znamię momentu historycznego. (...) Dlatego w analizie biograficznej znaczenie musi mieć pierwszeństwo przed metodą" (Denzin 1990: 53). Z przyjęcia założenia pierwszeństwa znaczenia przed metodą wynikała konieczność interwencji terapeutycznej w niektórych rozmowach. Jest to oczywiste ze względu na temat wywiadu: wiele osób wspominając własne cierpienia, przeżywało je na nowo: nieetyczne byłoby tworzenie w takich sytuacjach dystansu, pozbawienie opowiadającego samego z odnowionymi wspomnieniami przeszłości. Badacz w obliczu cudzego cierpienia musi chożby próbować w nim współuczestniczyć, musi stanowić dla swego Rozmówcy oparcie, tworzyć klimat zaufania i zrozumienia. Dlatego, jak sądzę, jedynym możliwym sposobem rozmowy jest uczestnictwo i zaangażowanie ze strony badacza: stosowanie sztywnych reguł

9 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 47 badania autonarracji byłyby absurdalne, nieetyczne i uniemożliwiałyby zdobycie wiarygodnego materiału. Taki rodzaj wywiadu, za warunek zrozumienia cudzych doświadczeń uznający dobry kontakt z osobą badaną, ma także pewne negatywne konsekwencje. Otóż nie z każdą osobą można nawiązać tak samo dobry kontakt. Składa się na to wiele czynników, choćby takich, jak samopoczucie psychiczne i fizyczne badanych danego dnia, a także - istotny dla każdej międzyludzkiej interakcji - efekt,,pierwszego wrażenia", czyli instyktownej sympatii lub antypatii do drugiej osoby. Dlatego nie wszystkie wywiady uważam za równie udane, przy czym subiektywną miarą jakości wywiadu jest głebokość szczerości kontaktu między mną a moim Rozmówcą. W dwóch wywiadach właściwie wcale nie udało mi się nawiązać z Rozmówcami dobrego kontaktu. W pozostałych 20 poziom i jakość kontaktu były różne, czasami także zmienne przy kolejnych spotkaniach. W większości spotkań udało mi się nawiązać dobry, a nawet bardzo dobry kontakt z Rozmówcami, a w czasie wywiadu nawiązywała się pewna więź i poczucie wzajemnego zrozumienia. Wybór metody biograficznej, poza względami etycznymi, daje się uzasadnić także w bardziej prozaiczny sposób. W wypadku wyboru takiego tematu, badanie ilościowe w tej chwili w Polsce byłoby niemożliwe do przeprowadzenia z powodu braku reprezentatywnej próby ocalałych z Zagłady. Zagładę przeżyli bowiem nieliczni: ci, którzy mieli szczęście przetrwać obozy koncentracyjne, lub ci, którym udało się ukryć po aryjskiej stronie. Ilu ich było? Emanuel Ringelblum (1988; 9), historyk, twórca podziemnego archiwum w warszawskim getcie, szacował w 1943 r że z getta uratowało się około 30 tys. Żydów, z czego polowa ukrywała się w Warszawie. Powojenne szacunki Żydowskiego Instytutu Historycznego mówią, że na terenie Polski uratowało się od 50 do 75 tysięcy Żydów. Około 100 tys. Żydów uratowało się w Rosji; cześć z nich repatriowała się po wpojnie do Polski. Większość z ocalałych wyjechała z Polski, jeśli nie zaraz po wyzwoleniu, to po 1968 roku. Obecnie w Polsce żyje 4-5 tysięcy Żydów. Ile z nich przeżyło wojnę w Polsce? Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych po li Wojnie Światowej liczy około 1250 osób, lecz nie wszyscy oni należą do interesującej mnie kategorii: część przeżyła wojnę w Związku Radzieckim. Pewną wskazówką co do liczebności grupy ocalałych z Holocaustu" może być liczba osób ubiegających się o odszkodowanie od Fundacji Polsko-Niemieckiej Pojednanie". O takie odszkodowanie ubiega się, tytułem prześladowań z powodu przynależności rasowej" w gettach lub obozach, około 800 osób 3. Trzeba pamiętać, że z różnych powodów nie wszyscy występują o takie odszkodowania, można jednak liczbę 800 osób przyjąć jako szacunkową ocalałych z Holocaustu mieszkających obecnie w Polsce. Rozmawiałam z 22 osobami, które spełniały założone przeze mnie kryteria,,ocalałych", tzn. uważali się za Żydów lub Polaków żydowskiego pochodzenia, z tej racji byli prześladowani przez nazistów w czasie li wojny światowej, którą przeżyli jako dorastający ludzie i do dzisiaj mieszkają w Polsce. Moja grupa badanych była dość specyficzna: była ograniczona terytorialnie i środowiskowo. 3 Informacji tej udzielił mi pan Arnold Mostowicz, jeden z założycieli i działacz zarówno Stowarzyszenia Żydów Kombatantów, jak i Fundacji.

10 48 BARBARA ENGELKING-BONI Ograniczenie terytorialne wynikało z tego, że z wielu powodów (m.in. czasowych, finansowych i rodzinnych) większość rozmów przeprowadziłam z ocalałymi mieszkającymi w Warszawie. Do nich było mi najłatwiej dotrzeć i spotykać się po kilka razy na wielogodzinne rozmowy. Dwa wywiady przeprowadziłam poza Warszawą: jeden w Łodzi i jeden w Gdańsku. Z faktu, iż większość rozmów odbywała się w Warszawie, nie wynika, że wszyscy moi Rozmówcy przeżyli getto warszawskie. Wojnę przeżyli w różnych miejscach: (i) jedna osoba przeżyła getto białostockie; (ii) jedna osoba - getto lubelskie, potem ukrywała się w Warszawie; (iii) trzy osoby przeżyły getto łódzkie i po nim obozy koncentracyjne; (iv) trzy osoby były początkowo w Rosji. po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w getcie warszawskim. potem ukrywały się po stronie aryjskiej; (v) dziesięć osób było w getcie warszawskim od początku jego istnienia, z tego dwie zostały wywiezione w czasie powstania w getcie i przeżyły obozy koncentracyjne, pozostałe osiem w różnych okresach wyszło z getta i przetrwało po stronie aryjskiej; (vi) trzy osoby nie były w getcie, całą wojnę przetrwały ukrywając się mniej lub bardziej intensywnie w Warszawie lub innych miastach. Teraz. co efo środowiskowego ograniczenia próby. Polega ono na tym, że większość ocalałych (18 osób), z którymi rozmawiałam. to inteligenci z wyższym wykształceniem. Stanowi to skazę diagnostyczną mojej interpretacji. W pewnym sensie proponowany przeze mnie opis doświadczenia Holocaustu i jego interpretacje dokonywane przez ocalałych dotyczą grupy inteligencji. Z wielu powodów spolonizowanej inteligencji żydowskiej najłatwiej było przeżyć. Żydzi nie znający języka polskiego, biedota nie mająca żadnych zasobów finansowych i ortodoksyjni Żydzi. nie mający znajomych czy przyjaciół wśród Polaków - byli w o wiele gorszej sytuacji. Jedyny spośród moich Rozmówców, którego ojczystm językiem był jidysz. a nie polski. powiedział o sobie:.. Prostych ludzi mojej kategorii to przeżyło bardzo mało. Najłatwiej było przeżyć zasymilowanym Żydom. I oni w większości pisali po wojnie pamiętniki. Ja byłem w innym środowisku - Żydów żydowskich, nie w sensie religijnym, ale pro Ie tar i at u Żydowskiego"(Edward, wywiad 26). Słuszna jest uwaga mojego Rozmówcy dotycząca pamiętników ocalałych. Większość z nich pisana była przez ludzi wykształconych, nawykłych do refleksji. do prowadzenia życia intelektualnego. Ich doświadczenie wojenne jest najlepiej znane i udokumentowane w licznych powojennych publikacjach. Dlaczego więc nie zajęłam się reinterpretacją doświadczenia Holocaustu na podstawie pamiętników? Głównie dlatego, że nie odpowiadają one na pytania, które ja sama sobie zadaję i na które chciałam uzyskać odpowiedź od moich Rozmówców. Wydany pamiętnik jest pewną zamkniętą całością, podporządkowaną regule opowiadania historii - a więc regułom następstwa wydarzeń w czasie, prowadzenia uporządkowanych wątków opaowiadania itp. Większość pamiętników dotyczy jedynie okresu getta, wojny i kończy się wraz z wyzwoleniem. Mnie natomiast interesowało zarówno to, co było przedtem: z jakich środowisk pochodziło moi Rozmówcy, jakie mieli poglądy, plany i projekty życiowe: oraz - przede wszystkim - to, co było potem: jak interpretują własne doświadczenia, jak z nimi żyją, jaki wpływ miały one na dalsze ich życie.

11 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 49 Z mojego punktu widzenia świadectwo mówione ma pod wieloma względami większą wartość niż pisane. Zmusza słuchacza do roli aktywnego uczestnika spotkania, a nie biernego czytelnika. Ten, kto odpowiada, i ten, kto słucha, podejmują wspólny wysiłek wzajemnego zrozumienia, stają się uczestnikami procesu ustalania znaczeń. Mają możliwość obserwowania swoich reakcji i, w miarę potrzeby, wyjaśniania którejś ze stron. Narrator nie musi zachowywać chronologii czasowej wydarzeń, często opowiada je według innego, bardziej mu odpowiadającego porządku: na przykład według porządku emocji. Jego opowieść jest zakończona i zamknięta, można zadawać pytania, na które poszukujemy odpowiedzi, a które często są zbyt osobiste lub trudne dla mówiącego. Przede wszystkim jednak bezpośredni, osobisty kontakt z Rozmówcą, czesto o charakterze terapeutycznym, może stać się, jak stał się dla mnie, niezwykle bogatym doświadczeniem osobistym. Emocje opowiadających, często bolesne, cierpienie wynikające z ponownego, towarzyszącego opowiadaniu, przeżywania dramatycznych wydarzeń, niejednokrotnie udzielały się także mnie. Jak znajdowałam moich Rozmówców? Posługiwałam się metodą śnieżnej kuli" (snowba/1 sampling) stosowaną w niektórych badaniach socjologicznych (Biernacki i Waldorf 1981 ). Metoda ta polegała na tym, że osoby badane tworzą łańcuch kontaktów, to znaczy, jedna osoba umożliwia kontakt z następną, często z jakimś swoim znajomym: ten kontaktuje badacza z następną osobą itd. Tak właśnie było w moich badaniach. Pierwsi Rozmówcy dawali mi telefony lub adresy następnych, a ci - jeszcze następnych. Niektórzy moi Rozmówcy byli osobami publicznymi" w tym sensie, że wydali własne wspomnienia z okresu wojny, łatwo więc było do nich dotrzeć. W sumie rozmawiałam z 22 ocalałymi z Holocaustu, 6 osób odmówiło rozmowy. Kontakt z moimi Rozmówcami miał przeważnie trzyetapowy przebieg. W pierwszym etapie telefonowałam (lub pisałam) przedstawiając się, informując, że pracuję nad problemami Holocaustu i prosząc o spotkanie. Jeśli mój rozmówca godził się, umawiałam się na pierwsze spotkanie. Drugi etap to był kontakt osobisty i przeprowadzenie wywiadu. Tylko dwa wywiady przeprowadziłam podczas jednego spotkania, pozostałe - w czasie dwóch, trzech, czterech, a nawet pięciu spotkań. Rozmowy były nagrywane na magnetofon. W dwóch przypadkach, gdy moi rozmówcy nie godzili się na nagrywanie - robiłam na bieżąco odręczne notatki. Trzeci etap to było spisanie wywiadu z kasety i ewentualne konieczne uzupełnienia czy wyjaśnienia moich Rozmówców (np. w wypadku złej jakości nagrania, nazw własnych czy nazwisk osób trzecich). Sama rozmowa miała charakter nie ustrukturalizowanego wywiadu narracyjnego. Pierwszym pytaniem, które zadawałam moim Rozmówcom było najcześciej pytanie o przyjemne wspomnienia z ich dzieciństwa. Rozmówcy opowiadali o swoich rodzicach, dziadkach, rodzeństwie, przyjaźniach, o całym swoim dawnym życiu do momentu wybuchu wojny. Ten, jakże bogaty i ciekawy materiał, nie stał się niestety - z powodu konieczności zawężania tematu - przedmiotem mojej analizy w pracy. Zamierzam wykorzystać go w innym miejscu. Drugą cześcią rozmowy były relacje z wydarzeń wojennych. Starałam się tutaj nie zadawać moim Rozmówcom zbyt wielu pytań, nie naciskać i nie zmuszać ich

12 50 BARBARA ENGELKING-BONI do szczegółowych opisów tragedii. O swoich przeżyciach wojennych mówili w zasadzie tyle, ile chcieli sami powiedzieć, nie wypytywałam ich o szczegóły. Trzecią część rozmów stanowiło opowiadanie o ich powojennym życiu, pracy, małżeństwie, relacjach z dziećmi, a także próba interpretacji i podsumowania życiowych doświadczeń. W tej części rozmowy zadowalam więcej pytań. Nie miały one charakteru ankiety, nie miałam ich zapisanych, wynikały przeważnie z toku rozmowy i problemów stawianych przez samych badanych. Wiele kontaktów nawiązywanych w czasie badań, przerodziło się w interesujące znajomości, a nawet - ośmielę się powiedzieć - w przyjaźnie, które trwają nadal i są dla mnie źródłem wielkiej radości. Czy udało się osiągnąć zamierzony cel i dzięki rozmowom - zrozumieć doświadczenia i przeżycia ocalałych z Zagłady? Myślę, że te rozmowy pozwoliły mi na zrobienie pierwszego kroku na drodze ku zrozumieniu wydarzeń, które - jak twierdzili niektórzy z moich Rozmówców - są niemożliwe do zrozumienia także dla nich. LITERATURA Bettelheim, B Postface do książki: C. VEGHT, Je ne lui ai pas dit au revoir, Paris. Bettelheim, B Schizofrenia jako reakcja na sytuacje skrajne,.odra" nr 9. Biernacki, P. i D. Waldorf Snowba/1 Sampling.,,Sociological Methods and Research" 10. Chałasiński, J. Młode pokolenie chłopów, t.1 Warszawa Przedmowa F. Znanieckiego. Denzin, N.K Reinterpretacja metody biograficznej w socjologii: znaczenie a metoda w analizie biograficznej. W: Metoda biograficzna w socjologii. Warszawa. Franki, V.E Homo Patiens. Warszawa. Jaffe, D.T Self-reneval: Personal transformation following extreme trauma.,,journal of Humanistic Psychology" 4. Kahana, B Z. Harel i E. Kahana Predictors of Psychological We/1-Being among Survivors of the Holocaust. W: J.P. Wilson, Z. Harel i B. Kahana (red.), Human Adaptation to Extreme Stress: from the Holocaust to Vietnam. New York. Kępiński. A K-Z syndrom. W: Rytm życia. Warszawa. Ringelblum, E Stosunki polsko-żydowskie. Warszawa. Solkoff, N Chi/dren of Survivors of the Nazi Holocaust: a Critical Review of the Literature,,,American Journal Ortopsychiatry" l. Schwartz Lee, B Holocaust Survivors and Interna/ Strengths. Journal of Humanistic Psychology" nr l.

13 REFLEKSJE METODOLOGICZNE NAD BADANIAMI OCALAŁYCH Z HOLOCAUSTU 51 METHODOLOGICAL REFLECTION ON RESEARCH ON THE HOLOCAUST VICTIMS Based on experience derived from my research on the Holocaust's victims, I point out specific features of the methodological framework in this oreo of qualitative research. The peculiarity resides in non-structured narrative interview which I applied - in main that the interview tend to transfer, in certain situations, into a story about the life events of respondents during the war. I also indicate some limitations of this technique connected to: (i) non-representativeness of the sampled persons, (ii) language and cultural difficulties, (iii) overlooking of differentiation of the war experiences of respondents which imprinted on their attitudes and reports.