POZYCJA PRAWNA OSKARŻONEGO Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI. Sebastian Ładoś

Transkrypt

1

2 POZYCJA PRAWNA OSKARŻONEGO Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI Sebastian Ładoś Warszawa 2013

3 Spis treści Wykaz skrótów / 11 Wprowadzenie / 15 Rozdział I Zaburzenia psychiczne sprawcy czynu zabronionego jako przedmiot rozpoznania w procesie karnym / Poczytalność jako przesłanka winy w prawie karnym materialnym / Poczytalność a zdolność dokonywania czynności procesowych / Diagnoza stanu psychicznego w postępowaniu karnym podstawy normatywne / Zaburzenia psychiczne jako kategoria normatywna / 36 Zaburzenia psychiczne klasyfikacja w świetle psychiatrii / 40 Rozdział II Podejście do sprawców z zaburzeniami psychicznymi szkic historyczny / Uwagi ogólne / Podejście do osób umysłowo chorych w starożytności i średniowieczu / Pierwsze zwiastuny podejścia subiektywnego i wyłączenia odpowiedzialności karnej z powodu zaburzeń psychicznych / Przełom Oświecenia sformułowanie winy jako podstawy odpowiedzialności karnej i pierwsze izolacyjne środki lecznicze / 61 5

4 Spis treści 5. Metody postępowania ze sprawcami zaburzonymi psychicznie w kontekście rozwoju medycyny i psychiatrii sądowej na przełomie XIX i XX w. / Pozycja prawna oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi w polskim ustawodawstwie XX w. Nowoczesne narzędzia diagnozy sądowo-psychiatrycznej / Perspektywy dalszego rozwoju prawa karnego w kontekście badań nad zaburzeniami psychicznymi / 81 Rozdział III Diagnoza zaburzeń psychicznych oskarżonego w procesie karnym / Uwagi ogólne / 85 Wątpliwości co do poczytalności oskarżonego jako czynnik limitujący wprowadzenie dowodu z opinii biegłych psychiatrów do procesu karnego / Zagadnienia wprowadzające / Dotychczasowe leczenie psychiatryczne / Przeprowadzenie diagnozy sądowo-psychiatrycznej w innym postępowaniu / Choroby somatyczne / Urazy czaszkowo-mózgowe / Nietypowe zachowanie oskarżonego / Uzależnienie od substancji psychoaktywnych / Brak racjonalnego powodu popełnienia przestępstwa / Zaburzenia ze sfery seksualnej / Psychopatia / Szczególny charakter dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów szkic normatywny / Wymogi dotyczące szczególnych kwalifikacji biegłych lekarzy psychiatrów / Wymóg współdziałania co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów / Specyficzne metody postępowania diagnostycznego ze szczególnym uwzględnieniem obserwacji w zakładzie leczniczym po orzeczeniu TK z dnia 10 lipca 2007 r. (SK 50/06) / 117 6

5 Spis treści Formułowanie tezy dowodowej w przypadku podejrzenia zaburzeń psychicznych u oskarżonego zakres a przedmiot opinii / 131 Procesowe dyrektywy oceny opinii sądowo-psychiatrycznej / 134 Rozdział IV Identyfikacja czynników mających wpływ na szczególną pozycję prawną oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi / Uwagi ogólne / Zaburzenia psychiczne oskarżonego a zasada domniemania niewinności / Zagadnienia wprowadzające / Zasada domniemania niewinności a dopuszczenie i ocena dowodu z diagnozy sądowo-psychiatrycznej / Diagnoza stanu psychicznego oskarżonego a zasada in dubio pro reo / Inne ograniczenia związane z udowodnieniem niewinności osoby z zaburzeniami psychicznymi / Wnioski / Wpływ zaburzeń psychicznych oskarżonego na tok procesu karnego i zdolność dokonywania czynności procesowych / Zaburzenia psychiczne jako przyczyna zawieszenia postępowania / Zdolność dokonywania czynności procesowych a ubezwłasnowolnienie / Niepoczytalność a tok procesu / Zaburzenia psychiczne a swoboda wypowiedzi / Problem leczenia zaburzeń psychicznych w okresie zawieszenia postępowania / Wnioski / Zaburzenia psychiczne oskarżonego a prawo do obrony w ujęciu formalnym / Zagadnienia wprowadzające / Zaburzenia psychiczne jako przesłanka obrony formalnej / Ustanie przesłanki obrony niezbędnej / Wnioski / 192 7

6 Spis treści 5. Wpływ zaburzeń psychicznych oskarżonego na możliwość konsensualnego zakończenia procesu karnego / Zagadnienia wprowadzające / Zaburzenia psychiczne a wniosek o dobrowolne poddanie się karze / Stosowanie instytucji konsensualnych a prawo do obrony oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi / Diagnoza zaburzeń psychicznych a ryzyko udaremnienia koncesji z tytułu konsensusu / Wnioski / Ochrona tajemnicy psychiatrycznej / Zagadnienia wprowadzające / Tajemnica psychiatryczna jako kwalifikowana tajemnica lekarska / Tajemnica psychiatryczna a dowód z diagnozy sądowo-psychiatrycznej / Tajemnica psychiatryczna a zasada jawności / Wnioski / 218 Rozdział V Wpływ badania sądowo-psychiatrycznego na kształtowanie szczególnej pozycji prawnej oskarżonego / Uwagi ogólne / 220 Zasada nemo se ipsum accusare tenetur a obowiązki procesowe wynikające z konieczności przeprowadzenia diagnozy sądowo-psychiatrycznej / Zagadnienia wprowadzające / Zasada nemo tenetur a obowiązek poddania się badaniu sądowo-psychiatrycznemu / Wnioski / Zasada nemo se ipsum accusare tenetur a dowodowe znaczenie wywiadu przedmiotowego / Zagadnienia wprowadzające / Dopuszczalność podstępnego wydobycia informacji od oskarżonego / Argumenty za i przeciw dowodowemu wykorzystaniu wywiadu lekarskiego / Wnioski / 237 8

7 Spis treści 4. Opinia sądowo-psychiatryczna jako przedmiot kontradyktoryjnego sporu / Zasada kontradyktoryjności charakterystyka ogólna / Wpływ podejrzanego na kontrolę diagnozy w postępowaniu przygotowawczym / Czynniki normatywne osłabiające kontradyktoryjną pozycję oskarżonego przed sądem / Czynniki pozanormatywne osłabiające kontradyktoryjną pozycję oskarżonego przed sądem / Wnioski / Wpływ badania sądowo-psychiatrycznego na kształtowanie szczególnej pozycji prawnej oskarżonego w praktyce sądowej / Zagadnienia wprowadzające / Częstotliwość dopuszczenia dowodu z diagnozy i zakres ekspertyzy / Dowód z diagnozy a zasada nemo se ipsum accusare tenetur / Wnioski / 256 Rozdział VI Pozycja prawna oskarżonego niepoczytalnego w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego o charakterze izolacyjno-leczniczym / Uwagi ogólne / 258 Orzekanie środków zabezpieczających o charakterze izolacyjno-leczniczym z punktu widzenia przedmiotu i celów procesu karnego / Środek zabezpieczający a kara kryminalna w ujęciu klasycznym / 260 Perspektywy orzekania izolacyjnych środków zabezpieczających w świetle współczesnych przeobrażeń procesu karnego / 263 Argumenty na rzecz utrzymania środków izolacyjno-leczniczych orzekanych w procesie karnym / 268 Wnioski / 270 9

8 Spis treści 3. Konstruowanie modeli postępowania w przedmiocie orzeczenia internacji psychiatrycznej ze szczególnym uwzględnieniem pozycji prawnej oskarżonego ze zdiagnozowaną niepoczytalnością / Uwagi ogólne dotyczące konstruowania modeli na gruncie procesu karnego / Wpływ naczelnych zasad procesu karnego na kształtowanie modelu postępowania w przedmiocie orzeczenia środków zabezpieczających o charakterze izolacyjno-leczniczym / Wnioski / Pozycja prawna oskarżonego w sprawie o orzeczenie środków zabezpieczających w prawie niemieckim / Pozycja procesowa podejrzanego w postępowaniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego w kodeksie postępowania karnego analiza krytyczna / Tryby orzekania izolacyjnych środków zabezpieczających w kodeksie postępowania karnego / Tryb rozpoznania wniosku prokuratora o umorzenie postępowania i orzeczenie środków zabezpieczających / Charakter postępowania z art. 354 k.p.k. / Czynniki kształtujące pozycję procesową podejrzanego / Redukcja gwarancji związanych z prawem do udziału w czynnościach procesowych / Pozycja procesowa podejrzanego a rodzaje rozstrzygnięć w wyniku rozpoznania wniosku prokuratora / Wnioski / 312 Podsumowanie / 315 Wykaz orzecznictwa / 325 Wykaz akt spraw sądowych / 329 Wykaz literatury / 331

9 Wykaz skrótów Akty prawne EKPCz k.c. k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. k.k.s. k.k.w. k.k.w. z 1969 r. k.p. europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) 11

10 Wykaz skrótów k.p.a. k.p.c. k.p.k. k.p.k. z 1928 r. k.p.k. z 1969 r. k.p.s.w. k.r.o. k.w. Konstytucja RP MPPOiP nowela styczniowa ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz 12

11 Wykaz skrótów u.o.z.p. u.z.l. ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155) ustawa z dnia 20 października 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz z późn. zm.) ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz z późn. zm.) Inne Arch. Med. Sąd. i Krym. DSM Dz. U. Dz. Urz. ENCP ETPC GP GSP ICD-10 KZS LEX NP OSA Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy European College of Neuropsychopharmacology Europejski Trybunał Praw Człowieka Gazeta Prawnicza Gdańskie Studia Prawnicze Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych Światowej Organizacji Zdrowia (ang. International Classification of Deases and Related Health Problems). Rewizja 10 Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych System Informacji Prawnej LEX wydawany przez Wydawnictwo Wolters Kluwer Sp. z o.o. Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 13

12 Wykaz skrótów OSNCP OSNKW OSNPG OSP OSPiKA Pal. PiP PPK Prob. Krym. Prob. Praw. Prok. i Pr. PS RP RPiE SA SN StGB StPO TK WHO WPP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego wydawane przez Prokuraturę Generalną Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Palestra Państwo i Prawo Przegląd Prawa Karnego Problemy Kryminalistyki Problemy Praworządności Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Rzeczpospolita Polska Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Strafgesetzbuch Strafprozeßordnung Trybunał Konstytucyjny Światowa Organizacja Zdrowia Wojskowy Przegląd Prawniczy 14

13 Wprowadzenie Podstawowym dylematem nauki prawa karnego procesowego jest opracowanie modelu postępowania, który stwarzałby optymalne warunki dotarcia do prawdy materialnej. Ustalenie sprawcy przestępstwa i okoliczności jego popełnienia nie jest jednak jedynym celem procesu karnego. Zasadniczy cel polega na realizacji norm prawa karnego materialnego, które bez norm procesowych byłyby jak mawiał prof. M. Cieślak mundurem żołnierza natkniętym na kij. Z drugiej strony działalność organów państwa ujęta w ramy ustaw procesowych nie może zmierzać do realizacji norm prawa materialnego za wszelką cenę. Dlatego kolejnym dylematem nauki prawa jest poszukiwanie równowagi pomiędzy realizacją celów procesu a ingerencją w sferę praw i wolności człowieka. Działalność procesowa powinna odbywać się w warunkach gwarancji, które zapewniają ochronę określonych dóbr prawnych oraz uniknięcie odpowiedzialności karnej przez osobę, która nie popełniła przestępstwa. Na pierwszy plan zdecydowanie wysuwa się prawo do obrony. Można powiedzieć, że prawdziwe oblicze procesu karnego zależy od tego, jak ukształtowano w nim zespół uprawnień nastawionych na odpieranie zarzutu. Bez zagwarantowania tego prawa proces karny zamienia się w pościg. Nie jest to wówczas działalność organów państwa nastawiona na wykrycie prawdy, lecz tylko udowodnienie winy oskarżonemu w każdej sprawie. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że skuteczna realizacja gwarancji procesowych oraz prawa do obrony wymaga dziś odpowiedniej aktywności ze strony oskarżonego. Przeciążenie pracą organów procesowych i rozpoznawanie skomplikowanych spraw rodzi coraz większe ryzyko uszczuplenia uprawnień procesowych, które składają się na prawo do obrony. Ta perspektywa oznacza w najlepszym razie nadmierne dolegliwości związane z realizacją celów procesu karnego, a w najgorszym bezzasadne pociągnięcie do odpowiedzialności karnej. 15

14 Wprowadzenie Na tym tle szczególnie wyraźnie przedstawia się problem pozycji prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi. W tym przypadku naprzeciwko siły systemu realizującej zadania ścigania karnego staje oskarżony najczęściej o ograniczonych funkcjach intelektualnych. Uznanie tej okoliczności za ułatwienie działalności organów procesowych siłą rzeczy musi prowadzić do nadużyć. Dlatego bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na szczególną pozycję prawną oskarżonego, u którego diagnozuje się zaburzenia psychiczne. Dopiero wnikliwa analiza czynników, które kształtują specyficzną sytuację prawną osoby występującej w podwójnej roli oskarżonego i pacjenta, pozwala na zidentyfikowanie obszarów potencjalnego zagrożenia określonych gwarancji procesowych. Rozważania niniejszej książki składają się z dwóch części: ogólnej (rozdział I, II i III) oraz szczegółowej (rozdział IV, V i VI). W pierwszej części prezentowana jest problematyka zaburzeń psychicznych w kontekście poczytalności (rozdział I). Wynika ona z założenia, że nie sposób analizować pozycji prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi w oderwaniu od instytucji materialnoprawnych, a zwłaszcza niepoczytalności jako kontratypu. Szczególny nacisk położono na konieczność odróżnienia poczytalności, jako instytucji z zakresu prawa materialnego, od problematyki zdolności do dokonywania czynności procesowych. Wskazano również na ewolucję nauki psychiatrii, która pozostaje jednym z najważniejszych czynników prawotwórczych w stosunku do prawa karnego. Rozwój tej nauki i wciąż uzupełniany katalog zaburzeń psychicznych ma wpływ nie tylko na naukę o poczytalności, lecz także na rozwój narzędzi diagnozy sądowo-psychiatrycznej. Dlatego szczególną uwagę poświęcono analizie sytuacji prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi w kontekście historycznym (rozdział II). Nie sposób bowiem zrozumieć współczesnych rozwiązań prawnych bez ich historycznych korzeni. Analiza historyczna pozwala przy tym zrozumieć, jak istotny wpływ na rozwój prawa karnego wywierała (i wciąż wywiera) nie tylko nauka psychiatrii, ale także społeczne postawy wobec zagadnień zdrowia psychicznego. Niestety, nie tylko w przeszłości, ale również obecnie postawy te częstokroć mają niewiele wspólnego ze stanem wiedzy psychiatrycznej. W większym stopniu wynikają zaś ze stereotypowego postrzegania problematyki zaburzeń psychicznych. Co więcej, nie brak przykładów, że nawet sam ustawodawca niejednokrotnie utrwala te stereotypy, tworząc określone normy prawne (nie tylko w obrębie 16

15 Wprowadzenie prawa karnego) 1. Dotyczy to zwłaszcza często spotykanych przypadków niepotrzebnego ograniczania sfery praw i wolności osób zaburzonych psychicznie. Problem ten jest również widoczny w praktyce sądowej. Tytułem przykładu można wskazać chociażby zarządzenie badań sądowo-psychiatrycznych w sytuacjach całkowicie nieuzasadnionych. Praktyka sądowa zna wiele przypadków dopuszczenia omawianego dowodu np. z powodu skorzystania przez oskarżonego w przeszłości z konsultacji psychologicznej czy deklarowanych przez niego przypadków bezsenności (!). Wydaje się, że takie przypadki nie tylko oznaczają niepotrzebne angażowanie oskarżonego w badanie lekarskie, które wiąże się z ingerencją w najbardziej intymną sferę życia człowieka (jaką jest sfera psychiki), ale także utrwalają społeczne stereotypy na temat zaburzeń psychicznych i niepotrzebnie stygmatyzują osobę poddaną badaniu. Dlatego warto sobie uświadomić, że kształtowanie instytucji karnoprawnych tylko w niewielkim stopniu pozostaje (i zapewne pozostanie) pod wpływem nauki psychiatrii. Pozwala to na sformułowanie podstawowego postulatu pod adresem praktyki sądowej, aby poprzez stosowanie tych instytucji w praktyce korygować niekorzystną siłę ich oddziaływania i nie ulegać stereotypom, które najczęściej prowadzą do błędnych wniosków na temat rzeczywistości. W części ogólnej niniejszego opracowania osobną część rozważań poświęcono charakterystyce dowodu z diagnozy sądowo-psychiatrycznej. Można bowiem przyjąć założenie, że nawet samo przeprowadzenie tego dowodu (bez stwierdzenia określonych zaburzeń psychicznych) kształtuje specyficzną pozycję prawną oskarżonego. Nie można więc mówić o specyfice tej pozycji bez charakterystyki dowodu, który ma w tym przypadku kluczowe znaczenie. Szczególne cechy tego dowodu niezbędne dla analizy prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi zostały przedstawione w rozdziale III. W części szczegółowej podjęto próbę przedstawienia konkretnych zagadnień, które są następstwem diagnozy stanu psychicznego oskarżonego i tym samym pozwalają wykazać specyfikę jego pozycji prawnej. 1 Dobrym przykładem jest art ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.; dalej: k.r.o.), który przewiduje zakaz zawarcia małżeństwa przez osobę chorą psychicznie lub upośledzoną umysłowo (dopuszczając taką możliwość jedynie za zgodą sądu). Jest to zupełnie osobna przeszkoda zawarcia małżeństwa obok braku świadomości (art k.r.o.) oraz ubezwłasnowolnienia (art. 11 k.r.o.) i budzi poważne wątpliwości w świetle aktualnego stanu wiedzy psychiatrii; więcej na ten temat zob. S. Ładoś, B. Łoza, Choroba psychiczna i upośledzenie umysłowe jako przeszkoda zawarcia małżeństwa, Psychiatria i Psychologia Sądowa 2011, nr 2, s

16 Wprowadzenie Są to zagadnienia przede wszystkim z zakresu prawa procesowego, ale także (częściowo) prawa materialnego i innych dziedzin pokrewnych, jak psychiatria i psychologia sądowa, kryminalistyka czy nowa, specyficzna dziedzina określana mianem prawa medycznego. Z pewnością katalog przedstawionych zagadnień nie ma charakteru zamkniętego. Można też wskazać szereg czynników, które pośrednio wywierają wpływ na sytuację prawną oskarżonego z defektami psychicznymi. W niniejszej pracy ograniczono się jednak do najważniejszych zagadnień, które prezentowane są w rozdziałach od IV do VI. Należy tu wskazać m.in. problematykę diagnozy sądowo-psychiatrycznej w kontekście zasady domniemania niewinności oraz zasady in dubio pro reo, problematykę zdolności oskarżonego do czynności procesowych oraz zawieszenia postępowania z powodu najcięższych zaburzeń psychicznych, prawa do obrony w ujęciu formalnym, konsensualnych metod rozstrzygania sprawy karnej i ochrony tajemnicy psychiatrycznej. Osobny rozdział poświęcono zasadzie nemo se ipsum accusare tenetur w kontekście badania sądowo-psychiatrycznego oraz dowodowego znaczenia wywiadu lekarskiego. Prezentacja powyższych zagadnień wynika z przyjęcia pewnych założeń. W przypadku zasady domniemania niewinności zwrócono uwagę na potencjalne ryzyko naruszenia gwarancji procesowych oskarżonego (związanych z tą zasadą) na skutek badania poczytalności (lecz nie zdolności do czynności procesowych, która w tym przypadku pozostaje bez znaczenia). Ocena poczytalności i konieczność odniesienia zaburzeń psychicznych do konkretnego zarzutu zawsze rodzi potencjalne ryzyko tzw. przedsądu oraz przekroczenia przez biegłych swoich kompetencji (chociażby w związku z analizą materiału dowodowego, który również jest wykorzystywany do postawienia diagnozy). W przypadku zaś zasady in dubio pro reo wyrażono przekonanie, że konieczność rozstrzygnięcia niedających się usunąć wątpliwości wynikających z opinii sądowo-psychiatrycznych na korzyść oskarżonego w praktyce może prowadzić do niezwykle trudnych dylematów orzeczniczych. W dalszej części omówiono wpływ defektów psychicznych oskarżonego na tok procesu. Podjęto próbę skonfrontowania cywilnoprawnej instytucji ubezwłasnowolnienia z problematyką zdolności do udziału w procesie karnym. Szczególną uwagę poświęcono kwestii leczenia zaburzeń psychicznych w przypadku zawieszenia postępowania. W tej części postawiono tezę, że wraz z odejściem od tzw. klasycznej koncepcji 18

17 Wprowadzenie procesu karnego organy procesowe powinny dążyć do osiągnięcia bardziej ambitnych celów niż tylko realizacja norm prawa materialnego. Przykładem są szeroko omawiane w nauce prawa koncepcje dotyczące tzw. sprawiedliwości naprawczej oraz instytucje oparte na mediacji, które mają rozwiązać konflikt społeczny wywołany przestępstwem. W przypadku diagnozy zaburzeń psychicznych szczególne znaczenie ma zaś problem eliminacji czynników kryminogennych, które mogą warunkować ponowne popełnienie czynu zabronionego. Osobną część rozważań poświęcono respektowaniu gwarancji procesowych oskarżonego w przypadku stosowania instytucji konsensualnych. W tym przypadku postawiono tezę, że wielokrotnie te alternatywne metody rozstrzygania spraw karnych (niewątpliwie nastawione przede wszystkim na przyspieszenie postępowania bez angażowania organów procesowych w konieczność gromadzenia pełnego materiału dowodowego) mogą prowadzić do uszczuplenia gwarancji procesowych związanych z prawem do obrony w ujęciu materialnym i formalnym. Z drugiej strony konieczność diagnozowania zaburzeń psychicznych w wielu przypadkach prowadzi do wykluczenia trybu konsensualnego, a tym samym koncesji, które mają znaczenie dla kształtowania odpowiedzialności karnej oskarżonego. W części dotyczącej prawa do obrony w ujęciu formalnym podjęto próbę przedstawienia dylematu, który wynika z konieczności zapewnienia obrońcy oskarżonemu z defektami psychicznymi i konieczności przeciwdziałania nieuzasadnionym koncesjom w tym zakresie na rzecz oskarżonych, których stan psychiczny tego nie wymaga. Zwrócono też uwagę na sprzeczne orzecznictwo Sądu Najwyższego, które dotyczy prawa do obrony w ujęciu formalnym jako bezwzględnej przyczyny odwoławczej (zagadnienie sprowadza się m.in. do szeroko komentowanego w piśmiennictwie i praktyce sądowej problemu zwolnienia obrońcy z urzędu w wypadku braku podstaw do przyjęcia niepoczytalności bądź poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu). Jako kolejny czynnik kształtujący specyficzną pozycję oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi przyjęto konieczność ochrony tajemnicy psychiatrycznej w procesie karnym. Warto zwrócić uwagę, że problem ten daleko wykracza poza ramy postępowania karnego. Nawet jego prawomocne zakończenie nie eliminuje potrzeby ochrony tej kwalifikowanej tajemnicy lekarskiej. Powyższe uzasadnia skupienie uwagi nad pozycją prawną oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi, a nie tylko jego pozycją procesową, która wydaje się znacznie węższą kate- 19

18 Wprowadzenie gorią pojęciową. Problem jest analizowany m.in. z punktu widzenia tzw. jawności zewnętrznej i wewnętrznej procesu oraz problematyki udostępniania dokumentacji psychiatrycznej na potrzeby innych postępowań (nie tylko karnych). W części dotyczącej badania sądowo-psychiatrycznego (rozdział V) postawiono kolejną tezę, że zasada nemo se ipsum accusare tenetur najczęściej okazuje się fikcją w obliczu tej czynności procesowej. Przyjęto założenie, że oskarżony niemal zawsze będzie zainteresowany podjęciem aktywnej współpracy z biegłymi chociażby w celu uniknięcia kwalifikowanego narzędzia diagnozy, jakim jest obserwacja sądowo-psychiatryczna. Powyższe rozważania zilustrowano doświadczeniami praktyki sądowej. Osobną część rozważań poświęcono kształtowaniu kontradyktoryjnej pozycji oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi przed sądem. Przyjęto założenie, że w tym przypadku na kształtowanie pozycji oskarżonego wywierają wpływ określone czynniki normatywne i pozanormatywne. Postawiono tezę, że kontradyktoryjny model postępowania który stanowi najlepszą metodę dotarcia do prawdy materialnej oznacza jednak niewielki wpływ oskarżonego na kształt opinii psychiatrycznej, nawet w przypadku bezpośredniego przeprowadzenia tego dowodu przed sądem. Należy wyrazić nadzieję, że powyższe założenia (przedstawiane w kolejnych rozdziałach) będą stanowiły punkt wyjścia do dalszej dyskusji, której chyba brakuje w nauce prawa procesowego. Nie brak bowiem, co prawda, publikacji dotyczących szeroko rozumianej problematyki psychiatrycznej w procesie karnym. Tytułem przykładu można wskazać chociażby szeroko komentowane zagadnienia prawa do obrony oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi w ujęciu formalnym czy problem zarządzenia diagnozy sądowo-psychiatrycznej. Bogate tradycje nauki polskiego prawa procesowego dotyczą też problematyki dowodu z opinii biegłego (w tym biegłych lekarzy psychiatrów i biegłych psychologów). Jednakże brakuje chyba kompleksowej analizy pozycji prawnej oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi, a zwłaszcza identyfikacji tych czynników, które rodzą potencjalne niebezpieczeństwo uszczuplenia jego gwarancji procesowych. Należy zauważyć, że jest to pozycja zdecydowanie mniej korzystna w porównaniu z oskarżonym, u którego zaburzenia psychiczne nie występują. Samo nawet przeprowadzenie diagnozy (bez stwierdzenia zaburzeń psychicznych) rodzi już ryzyko naruszenia pewnych gwarancji procesowych oskarżonego, na co zwrócono uwagę w dalszej części. 20

19 Wprowadzenie Warto jednak zauważyć, że analiza czynników ograniczających siłę oddziaływania tych gwarancji ma charakter nie tylko ilościowy, ale również jakościowy. Potencjalne ryzyko ich uszczuplenia zależy wprost proporcjonalnie od rodzaju i natężenia zaburzeń psychicznych, które występują u oskarżonego. Jego pozycja prawna podlega więc in concreto wartościowaniu, może być niekorzystna w mniejszym lub większym stopniu, w zależności od tego, jakie zaburzenia psychiczne występują u tegoż oskarżonego i jaki jest ich indywidualny przebieg w tym konkretnym przypadku. Odwołując się jednak do normatywnego modelu postępowania, można wyrazić przekonanie, że w największym stopniu ryzyko ograniczenia gwarancji procesowych będzie dotyczyło oskarżonych, u których stwierdzono niepoczytalność. Zagadnieniu temu poświęcono ostatni rozdział VI, który dotyczy pozycji prawnej oskarżonego w postępowaniu o orzeczenie środka zabezpieczającego o charakterze izolacyjno-leczniczym. W tej części przyjęto założenie, że w żadnym innym przypadku w polskim procesie karnym nie dochodzi do tak radykalnego ograniczenia prawa do obrony, jak to ma miejsce właśnie w stosunku do osób niepoczytalnych. Teza ta jest weryfikowana m.in. z punktu widzenia naczelnych zasad procesu karnego oraz analizy normatywnego wzorca postępowania o orzeczenie środków zabezpieczających przewidzianego w art. 354 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.; dalej: k.p.k.). Warto podkreślić, że stwierdzenie u oskarżonego najcięższych zaburzeń psychicznych skutkujących wnioskiem prokuratora o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających (art k.p.k.) w wielu przypadkach będzie przemawiało za rozpoznaniem sprawy pod nieobecność oskarżonego (chociaż warto też zauważyć, że jest to jedyny przypadek rozpoznania sprawy pod nieobecność oskarżonego z przyczyn, na które nie ma on wpływu). Nie oznacza to jednak, że model tego postępowania nie może być zaprojektowany w sposób ograniczający konsekwencje wyeliminowania de facto prawa do obrony bezpośredniej. Jako przykład wskazano analogiczny typ postępowania uregulowany w prawie niemieckim, który mógłby posłużyć za przydatny drogowskaz do dokonania ewentualnych zmian w polskim kodeksie postępowania karnego. Wnioski niniejszej książki adresowane są jednak przede wszystkim do praktyki sądowej, która w znacznym stopniu (często w większym, niż mogłoby się to wydawać) może niwelować ryzyko uszczuplenia gwarancji procesowych oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi 21

20 Wprowadzenie wynikające z konieczności przeprowadzenia diagnozy. Jak się okazuje, sam ustawowy wymóg tzw. obrony niezbędnej tylko w nieznacznym stopniu ogranicza to ryzyko. Dlatego tak ważne jest nastawienie organów procesowych wobec zagadnień zdrowia psychicznego. Wynika to chociażby z braku wyczerpujących regulacji normatywnych, ale również tworzenia przez ustawodawcę konstrukcji, które po prostu nie przystają do rzeczywistości. Problem dotyczy zresztą wielu innych instytucji procesowych (nie tylko związanych z pozycją prawną oskarżonego). Trudno oprzeć się wrażeniu, że wzrastająca liczba nowelizacji prawa karnego w wielu przypadkach przynosi efekt odwrotny do zamierzonego, a najlepiej o tym świadczy liczba krytycznych analiz prezentowanych w piśmiennictwie. Nowelizacje te z pewnością nie sprzyjają funkcji gwarancyjnej i nie ułatwiają pracy organom procesowym. Niezwykle dynamiczne procesy społeczne generują jednak zapotrzebowanie na kolejne zmiany legislacyjne, które jak się potem okazuje nie spełniają pokładanych w nich oczekiwań. Nie można zatem wykluczyć, że w niedalekiej przyszłości to praktyka sądowa pozostanie jedynym skutecznym narzędziem korygowania modelu normatywnego wobec malejącej efektywności procesu legislacyjnego. Odwołanie się w niniejszym opracowaniu do praktyki sądowej pozwala też na wyrażenie ostrożnej nadziei, że przedstawione założenia i wnioski przynajmniej częściowo będą stanowiły punkt wyjścia do dalszej dyskusji na temat pozycji prawnej oskarżonego bez względu na zmieniający się niezwykle często jak na wcześniejsze doświadczenia polskiego procesu karnego model normatywny. Wydaje się zresztą, że połączenie teorii i praktyki jest najlepszym gruntem do formułowania koncepcji sprzyjających prawidłowej realizacji tego modelu i znalezienia złotego środka pomiędzy funkcjonalnością instytucji procesowych a koniecznością zapewnienia gwarancji procesowych. Jak pisał bowiem prof. A. Murzynowski, ukształtowany przez ustawę, orzecznictwo i naukę model procesu karnego niekonfrontowany z rzeczywistością jest narażony na niebezpieczeństwo tworzenia i utrzymywania konstrukcji nierealnych, nieprzydatnych dla praktyki lub nawet błędnych 2. Po drugie, przyjmując oczywiste założenie, że pozycja prawna oskarżonego zaburzonego psychicznie może być lepiej lub gorzej zaprojektowana, w niniejszej pracy podjęto próbę zidentyfikowania tych zagadnień, które pozostają aktualne bez względu na obowiązujący w danym czasie 2 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s