P L A N U R Z Ą D Z E N I A L A S U

Transkrypt

1 Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu P L A N U R Z Ą D Z E N I A L A S U NADLEŚNICTWA Jarocin na okres od 1 stycznia 2009 r. do 31 grudnia 2018 r. PROGRAM OCHRONY PRZYRODY Należyte opracowanie planu pod względem technicznym stwierdzam Poznań, dnia 12 sierpnia 2009r. Oddział Poznań

2 2

3 3 Skorowidz PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA I KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ... 7 PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA II KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ OPINIA NADLEŚNICZEGO WSTĘP PODSTAWY FORMALNO-PRAWNE OCHRONY PRZYRODY CEL I METODYKA OPRACOWANIA ZADANIA I CELE PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE FORMA I ZAKRES PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY W NADLEŚNICTWIE A. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA MIEJSCE I ROLA NADLEŚNICTWA W PRZESTRZENI PRZYRODNICZO-LEŚNEJ REGIONU I KRAJU Warunki fizyczno-geograficzne Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie HISTORIA LASÓW I GOSPODARKI LEŚNEJ STRUKTURA UŻYTKOWANIA ZIEMI KATEGORIE UŻYTKOWANIA OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNYCH KOMPLEKSÓW LEŚNYCH DOMINUJĄCE FUNKCJE LASÓW Podział lasów na kategorie ochronności PORÓWNANIE WYBRANYCH CECH TAKSACYJNYCH DRZEWOSTANÓW NADLEŚNICTWO W KRAJOWEJ SIECI EKOLOGICZNEJ ECONET I NATURA Sieć obszarów NATURA Konsekwencje wprowadzenia systemu NATURA 2000 w Polsce B. WALORY PRZYRODNICZO-LEŚNE WALORY KRAJOBRAZU BUDOWA GEOLOGICZNA, RZEŹBA TERENU I GLEBY Geologia i rzeźba terenu Gleby STOSUNKI WODNE Gospodarka wodna gleb Wody powierzchniowe Wody podziemne... 86

4 4 4. SZATA ROŚLINNA NADLEŚNICTWA Zbiorowiska leśne Bory sosnowe Bory mieszane Atlantyckie lasy acydofilne Świetliste dąbrowy Lasy grądowe (grądy) Bagienne lasy olszowe - olsy Lasy łęgowe Inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych DRZEWOSTANY Bogactwo gatunkowe Struktura pionowa Pochodzenie drzewostanów Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi EKOLOGICZNA OCENA STANU LASU Formy aktualnego stanu siedliska Formy degeneracji ekosystemu leśnego OBIEKTY KULTURY MATERIALNEJ I NIEMATERIALNEJ Zabytki budownictwa ludowego Zabytkowe parki podworskie i pałace Obiekty i miejsca o charakterze historycznym Cmentarze Miejsca pamięci i obiekty kultury materialnej Muzea Szlaki piesze Szlaki rowerowe Szlaki samochodowe Szlaki wodne Szlaki konne Agroturystyka i baza noclegowa C.STAN PRZYRODY FORMY OCHRONY PRZYRODY STOSOWANE W LASACH PAŃSTWOWYCH REZERWATY PRZYRODY Rezerwaty przyrody istniejące

5 Rezerwat Dębno nad Wartą Rezerwat Dwunastak Rezerwat Czeszewski Las REZERWATY PROPONOWANE Rezerwat proponowany Źródlisko Borowiec OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU Obszar Chronionego Krajobrazu Szwajcaria Żerkowska PARK KRAJOBRAZOWY Żerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy OBSZARY NATURA POMNIKI PRZYRODY UŻYTKI EKOLOGICZNE Użytek ekologiczny Pasieki STREFY OCHRONNE WOKÓŁ GNIAZD CHRONIONYCH GATUNKÓW PTAKÓW FLORA I FAUNA NADLEŚNICTWA Flora Fauna Bezkręgowce Ryby Płazy i gady Ptaki Ssaki OCHRONA ZWYCZAJOWA CIEKAWYCH FRAGMENTÓW PRZYRODY MAPA PROGRAMU OCHRONY PRZYRODY D. ZAGROŻENIA RODZAJE ZAGROŻEŃ ZAGROŻENIA ABIOTYCZNE Zagrożenia powodowane przez czynniki atmosferyczne Zagrożenia wynikające z właściwości gleby ZAGROŻENIA BIOTYCZNE Zagrożenia wynikające ze struktury i składu gatunkowego drzewostanów Zagrożenia powodowane przez szkodniki owadzie Zagrożenia powodowane przez patogeny grzybowe Zagrożenia powodowane przez zwierzynę ZAGROŻENIA ANTROPOGENICZNE

6 Zanieczyszczenie powietrza Zanieczyszczenie wód i gleb Zagrożenie pożarowe Zagrożenia akustyczne i elektromagnetyczne Bezpośrednie negatywne oddziaływanie człowieka na lasy szkodnictwo leśne OBSZARY POTENCJALNYCH KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH F.PLAN DZIAŁAŃ OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY PRZYRODY KSZTAŁTOWANIE GRANICY POLNO-LEŚNEJ KSZTAŁTOWANIE STREFY EKOTONOWEJ I ZADRZEWIENIOWEJ KSZTAŁTOWANIE STOSUNKÓW WODNYCH ZASADY GOSPODAROWANIA NA GLEBOWYCH POWIERZCHNIACH WZORCOWYCH ZALECENIA OCHRONNE OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ G. PROMOCJA I EDUKACJA EKOLOGICZNA H. WYTYCZNE DO ORGANIZACJI GOSPODARSTWA LEŚNEGO ORAZ WYKONYWANIA PRAC LEŚNYCH I. UWAGI KOŃCOWE LITERATURA ZAŁĄCZNIKI ZAŁĄCZNIK NR1 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA REZERWATÓW PRZYRODY WZÓR NR ZAŁĄCZNIK NR 2 WYKAZ POMNIKÓW PRZYRODY NADLEŚNICTWA JAROCIN WZÓR NR 5A ZAŁĄCZNIK NR 3 WYKAZ UŻYTKÓW EKOLOGICZNYCH NADLEŚNICTWA JAROCIN WZÓR 7A ZAŁĄCZNIK NR 4 WYKAZ CHRONIONYCH, CENNYCH I RZADKICH GATUNKÓW ROŚLIN NACZYNIOWYCH NADLEŚNICTWA JAROCIN WZÓR NR DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA KRONIKA

7 PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA I KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ 7

8 8

9 9

10 10

11 11

12 12

13 13

14 14

15 15

16 16

17 17

18 18

19 19

20 20

21 PROTOKÓŁ Z POSIEDZENIA II KOMISJI TECHNICZNO-GOSPODARCZEJ 21

22 22

23 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32

33 OPINIA NADLEŚNICZEGO 33

34 34

35 35 Wstęp 1. Podstawy formalno-prawne ochrony przyrody Ochrona przyrody to zespół działań mających na celu zachowanie, właściwe wykorzystywanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, szczególnie dziko występujących gatunków roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów, a w szczególności: utrzymywanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; zachowanie różnorodności gatunkowej; zachowanie zasobów genowych stanowiących szczególny rodzaj dóbr przyrody; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów; przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody; konsekwentne prowadzenie edukacji sozologicznej, tzn. kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody. Ochrona przyrody w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe realizowana jest: a) zgodnie z ustaleniami: Polityki ekologicznej państwa (1991),,,Drugiej polityki ekologicznej państwa (2000), Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych (1994), Strategii ochrony leśnej różnorodności biologicznej (1995), Polityki leśnej państwa (1997), b) zgodnie z przepisami zawartymi w ustawach, m.in.: ustawie o lasach (1991), ustawie Prawo ochrony środowiska (2001), ustawie Prawo Łowieckie (2002), ustawie o ochronie przyrody (2004),

36 36 c) zgodnie z w rozporządzeniami Ministra Środowiska: z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1764); z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765); z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237); z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów NATURA 2000 (Dz. U. Nr 94, poz. 795); z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 (Dz. U. Nr 198, poz. 1226), d) zgodnie z zarządzeniami i uchwałami dotyczącymi tworzenia i funkcjonowania określonych obiektów chronionych. Ochrona przyrody łączy się z ochroną środowiska, ale w Polsce ma osobny zakres rzeczowy, cele, metody, podstawy prawne i system organizacyjny. Znowelizowane i dostosowywane do wymogów europejskich polskie prawodawstwo dotyczące ochrony przyrody i środowiska, uwzględnia moralne zobowiązania rządów i społeczeństw wynikające z dokumentów, raportów i strategii opracowanych przez agendy ONZ lub na jej zlecenie przez Światową Unię Ochrony Przyrody. Do opracowań tych m.in. należą: Światowa Strategia Ochrony Przyrody, Nasza Wspólna Przyszłość, Agenda 21, Parki dla Życia. Polska ratyfikowała międzynarodowe konwencje dotyczące ochrony przyrody, w tym: o obszarach wodno-błotnych (Ramsar 1971); o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (Paryż 1972); o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES, Waszyngton 1973); o ochronie europejskich gatunków dzikiej flory i fauny oraz ich naturalnych siedlisk (Berno 1979); o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Bonn 1979); o różnorodności biologicznej (Rio de Janeiro 1992); o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Helsinki 1992).

37 37 Wielofunkcyjna gospodarka leśna, stanowiąca podstawowy warunek zrównoważonego rozwoju lasów i leśnictwa, wymaga szczegółowego rozpoznania i odpowiedniej ochrony walorów przyrodniczych lasów. Ochrona ta musi być integralną częścią ochrony przyrody w ogóle, a w szczególności ochrony obszarów, na których lasy te są położone. Oznacza to konieczność przejrzystego ustalania celów i przedmiotów ochrony (obszarów lub stanowisk) oraz sposobów realizacji zabiegów ochronnych. Nadleśnictwo spoczywające na nim obowiązki z tytułu ochrony przyrody wypełnia w ramach Systemu Ochrony Przyrody i Kształtowania Środowiska Naturalnego w Lasach Państwowych. Praktycznym wyrazem roli i znaczenia ochrony przyrody we współczesnym leśnictwie jest obowiązek sporządzania programów ochrony przyrody dla nadleśnictw wynika on z zapisów Ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach art. 18, pkt 4. Program ochrony przyrody sporządzany jest w formie osobnego tomu planu urządzania lasu. Głównym celem tego Programu jest wykazanie potrzeb i warunków jakie powinny być spełnione dla ochrony przyrody, a zwłaszcza dla zachowania różnorodności biologicznej, poprzez zinwentaryzowanie i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa oraz ich zagrożeń. Zasady opracowania Programu zawarte są w instrukcji jego sporządzania, a szczegółowy zakres prac zatwierdzany jest protokolarnie podczas obrad komisji techniczno-gospodarczych. 2. Cel i metodyka opracowania Konieczność sporządzania Programów ochrony przyrody w nadleśnictwach powstała z potrzeby przewartościowania hierarchii gospodarowania w leśnictwie z funkcji produkcyjnych na funkcje ochrony przyrody. Funkcje ochronne pełnią w omawianym nadleśnictwie zarówno rezerwaty przyrody objęte ochroną prawną, jak również lasy ochronne wynikają one z kategorii ochronności oraz istniejącego bogactwa przyrodniczego. Realizowana obecnie w naszym kraju polityka leśna kieruje znaczną uwagę na funkcje i problemy ochrony przyrody. Przejawem dużego znaczenia przywiązywanego zagadnieniom ochrony przyrody w lasach było m.in. przeprowadzenie w 1995 roku nadzwyczajnej, ogólnokrajowej waloryzacji przyrodniczej lasów, którą objęto również lasy Nadleśnictwa Jarocin.

38 38 Głównym celem waloryzacji przyrodniczej oraz obecnie Programu ochrony przyrody jest prezentacja obszarów leśnych omawianego Nadleśnictwa jako obiektu przyrodniczego na tle regionu i kraju, ustalenie hierarchii ważności grup funkcji i poszczególnych kompleksów leśnych oraz wskazanie nowych przedmiotów ochrony, a także określenie celów i metod ich ochrony. Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Jarocin pomoże skutecznie chronić zasoby przyrody na terenie Nadleśnictwa i w zasięgu jego działania, służyć będzie rozwojowi nauki o ochronie i kształtowaniu ekosystemów leśnych oraz dostarczy podstaw do sporządzenia kompleksowej oceny stanu ochrony przyrody w skali krajowej. W szczególności Program ten może być wykorzystany w celu: opracowania strategii ochrony oraz kształtowania struktury i funkcji ekosystemów leśnych zgodnie z wymogami ekologii; stworzenia warunków do utrzymania różnorodności biologicznej obszaru nadleśnictwa; ustalenia zasad ochrony, kształtowania i użytkowania poszczególnych typów ekosystemów leśnych; identyfikacji istniejących konfliktów pomiędzy gospodarką leśną a koniecznością ochrony przyrody oraz określenia sposobów ich rozwiązywania; określenia uwarunkowań i opracowania zasad rozwoju funkcji gospodarki leśnej zgodnej z zasadami ochrony przyrody; dokonania ewentualnych korekt przebiegu granicy polno-leśnej, granic lasów ochronnych, a także zatwierdzenia projektowanych rezerwatów przyrody, pomników przyrody, użytków ekologicznych itp.; określenia zewnętrznych uwarunkowań trwałości ekosystemów leśnych, a w szczególności jego związków z ekosystemami sąsiednich nadleśnictw; wskazania potrzeb utworzenia lub ewentualnej weryfikacji dotychczasowych przepisów ochronnych dotyczących ekosystemów leśnych zakazów, ograniczeń i preferencji obowiązujących na terenie omawianego obiektu. Ważnym elementem zrównoważonego rozwoju jest gospodarka leśna polegająca na prawidłowym zagospodarowaniu lasu, tzn. spełniającym zarówno funkcje produkcyjne jak również zaspokajającym ekologiczne, kulturowe i duchowe potrzeby społeczeństwa. Z idei zrównoważonej gospodarki leśnej wynika również konieczność zachowania przyrodniczych wartości lasu przy realizowanym równolegle jego użytkowaniu.

39 39 Konwencja o różnorodności biologicznej ratyfikowana przez Sejm RP w 1995 r. podaje następującą definicję: różnorodność biologiczna jest to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. W niniejszym Programie szczególna uwaga została zwrócona na różnorodność gatunkową, której elementami są gatunki, rodzaje i rodziny oraz na różnorodność ekologiczną, czyli rozmaitość ekosystemów, środowisk i krajobrazów. Wyeksponowano także korzyści płynące z istniejącej różnorodności biologicznej w warunkach przyrodniczo-leśnych omawianego obiektu. Obszary leśne Nadleśnictwa Jarocin ulegały w przeszłości wielowiekowym i różnokierunkowym przekształceniom wynikającym ze stosowanych (często odmiennych) sposobów zagospodarowania. Doprowadziły one do znaczących zmian w siedliskach leśnych i związanych z nimi fitocenozach, które są zasadniczymi elementami ekosystemów leśnych. Zakłada się, że jedynie najbardziej zbliżony do naturalnego układ ekologiczny zapewnić może trwałość lasom i utrzymać ich optymalną produkcyjność. Metodyka opracowania niniejszego Programu ochrony przyrody oparta jest na podstawach stwarzających mocne umocowanie prawne oraz podnoszące jego rangę. Program został opracowany przy uwzględnieniu zasad postępowania planistycznego, które pozwalają zrozumieć odmienność planowania ochrony przyrody od planowania działalności gospodarczej. W podejmowaniu problemów ochrony przyrody ze szczególną uwagą i troską starano się przestrzegać zasady wydłużonej perspektywy czasowej. Polega ona na akceptacji biegu zjawisk przyrodniczych przebiegających swoim własnym, naturalnym biegiem i rytmem. Program przyzwyczaja do planowania zadań z zakresu szeroko pojmowanej ochrony przyrody i myślenia w dłuższej niż dotychczas perspektywie czasowej. Drugą zasadą, której starano się przestrzegać w niniejszym Programie jest zasada holistycznego podejścia do omawianych zagadnień. Zasada ta oznacza rozpatrywanie każdego procesu i każdego składnika przyrody w możliwie szerokim kontekście zależności i powiązań oraz uznawanie każdego z nich za element funkcjonalnej całości ekosystemu leśnego. Do opracowania Programu ochrony przyrody dla Nadleśnictwa Jarocin wykorzystano dostępne materiały naukowe i publikacje w tym m.in. Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Jarocin z 1999 roku, plany urządzenia gospodarstwa leśnego z okresów

40 40 minionych rewizji, plany ochrony rezerwatów przyrody, materiały inwentaryzacji nietoperzy na terenie nadleśnictw RDLP Poznań (2007), inwentaryzacji ślimaków, płazów i gadów Nadleśnictwa Jarocin, wyniki inwentaryzacji 6-cioptaka, wyniki waloryzacji siedlisk leśnych i nieleśnych Nadleśnictwa Jarocin z lat , materiały waloryzacji terenów uroczysk Warta, Dębno i Nowe Miasto, operat glebowo-siedliskowy Nadleśnictwa, sprawozdania z prac Zakładu Hydrobiologii UAM Poznań, informacje z witryn internetowych, w tym Ministerstwa Środowiska (SDF), Instytutu Botaniki PAN Kraków, RDLP Poznań; kartoteki ornitologiczne Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM Poznań; bazę danych Stacji Ornitologicznej Instytutu Ekologii PAN Gdańsk oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu; materiały Wielkopolskiego Zespołu Realizacyjnego NATURA 2000, materiały promocyjne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego i starostw powiatowych, dokumentację służb konserwatorskich oraz mapy i przewodniki turystyczne. 3. Zadania i cele Programu ochrony przyrody w nadleśnictwie Podstawowym zadaniem Programu ochrony przyrody w urządzanym nadleśnictwie jest przekazanie bieżących informacji o stanie ochrony przyrody (oraz wynikających stąd zadań) w tym omówienie takich zagadnień, jak: poprawa metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody, a w szczególności zachowanie różnorodności biologicznej (głównie gatunkowej, populacyjnej, ekosystemowej i krajobrazowej); przedstawienie (po inwentaryzacji przeprowadzonej w ramach prac urządzeniowych) i zobrazowanie walorów przyrodniczych nadleśnictwa na tle regionu i kraju; ustalenie hierarchii funkcji poszczególnych kompleksów leśnych; wskazanie kolejnych obiektów do objęcia formami ochrony i wstępnego określenia przedmiotów oraz celów i metod ich ochrony; doskonalenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; ulepszanie metod sprawowania i rozwijania ochrony przyrody; wskazanie, a następnie preferowanie w praktyce gospodarczej technologii prac leśnych przyjaznych dla środowiska przyrodniczego; przedstawienie istniejących i potencjalnych zagrożeń lasów i środowiska przyrodniczego; umożliwienie w przyszłości wykonania szeregu analiz porównawczych dotyczących zmian stanu lasów i środowiska przyrodniczego;

41 41 ochrona zabytków kultury materialnej w lasach; sformułowanie propozycji i wniosków możliwych do realizacji przy opracowywaniu nowych studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. 4. Forma i zakres Programu ochrony przyrody w Nadleśnictwie Opracowany jako oddzielny tom Program ochrony przyrody w Nadleśnictwie Jarocin na lata jest integralną częścią Planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Jarocin na okres r r. Program dotyczy lasów i gruntów Nadleśnictwa oraz pozostałych obszarów w jego zasięgu terytorialnym. Jest to drugie tego typu opracowanie sporządzone dla gruntów Nadleśnictwa Jarocin. Pierwsze z nich opracowano w Biurze Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Poznaniu według stanu na 1 styczeń 1999 roku.

42

43 43 A. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NADLEŚNICTWA 1. Miejsce i rola Nadleśnictwa w przestrzeni przyrodniczo-leśnej regionu i kraju 1.1. Warunki fizyczno-geograficzne a) Położenie geograficzne Grunty Nadleśnictwa położone są między 17º26 19 a 17º41 11 długości geograficznej wschodniej oraz 52º01 26 a 52º09 07 szerokości geograficznej północnej. Odległość między najbardziej wysuniętymi na północ i na południe zewnętrznymi skrajami kompleksów wynosi 59 km, zaś tak samo mierzona odległość wschód - zachód wynosi 39 km. Skrajne położenie gruntów Nadleśnictwa znajduje się: na północy oddział 1 obręb Czeszewo na południu oddział 371 obręb Jarocin na wschodzie oddział 1 obręb Jarocin na zachodzie oddział 177 obręb Klęka. b) Regiony fizyczno-geograficzne Położenie Nadleśnictwa Jarocin według obecnie stosowanego (nawiązującego do uniwersalnej klasyfikacji Międzynarodowej Federacji Dokumentacyjnej) podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne w układzie dziesiętnym (Jerzy Kondracki, 2000) przedstawia się następująco: Obszar Europa Zachodnia (1-924) Podobszar Pozaalpejska Europa Środkowa ( ) Prowincja Niż Środkowoeuropejski (31) Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie ( ) Makroregion Pojezierze Wielkopolskie (315.5) Mezoregion Równina Wrzesińska (315.56) Makroregion Pradolina Warciańsko-Odrzańska (315.6)

44 44 Mezoregion Kotlina Śremska (315.64) Makroregion Pojezierze Leszczyńskie (315.8) Mezoregion Wał Żerkowski (315.84) oraz Podprowincja Niziny Środkowopolskie (318) Makroregion Nizina Południowowielkopolska ( ) Mezoregion Wysoczyzna Kaliska (318.12). c) Położenie z uwagi na sieć wodną Obszar Nadleśnictwa Jarocin położony jest w dorzeczu rzeki Odry, w zlewniach II rzędowych Warty i Baryczy. Rzeka Warta przepływa przez środkową część obrębów Czeszewo i Klęka w kierunku zachodnim. Obszar Nadleśnictwa położony na północ od Warty odwadniany jest przez prawobrzeżne dopływy Warty Wrześnicę i Maskawę z dopływem Miłosławką. Środkowa i wschodnia część obszaru Nadleśnictwa, położona na południe od Warty, odwadniana jest przez stanowiące zlewnie III rzędu, lewobrzeżne dopływy Warty: Prosnę, Odczepichę i Lutynię z jej dopływami IV rzędu: Żyburą, Kotlinką, Lubianką, Lubieszką i Brodalem. Południowo-zachodnią część obrębu Klęka i zachodnią część obrębu Jarocin odwadnia Kanał Obry z dopływami: Czarny Rów i Wodny Rów. Południowo-zachodni fragment obrębu Jarocin odwadnia wpływająca do Baryczy rzeka Orla z dopływem Rdęcą. Jedyne jezioro to jezioro Raczyńskie, przez toń którego przebiega granica zasięgu Nadleśnictwa Jarocin i do którego przylegają lasy obrębu Klęka. Stawy hodowlane znajdują się w okolicach Miłosławia (spiętrzenia rzeki Miłosławki) oraz koło Żerkowa wieś Raszewy (spiętrzenia Lutyni). Ogółem w zasięgu Nadleśnictwa znajdują się 32 stawy. Naturalnymi zbiornikami wody są też torfowiska i bagna, występujące w obniżeniach między pagórkami morenowymi, wokół stawów i wzdłuż rzek. d) Regionalizacja geobotaniczna

45 45 Przynależność terytorialnego zasięgu działania Nadleśnictwa Jarocin do jednostek regionalizacji geobotanicznych na podstawie geobotanicznego podziału Polski (W. Szafer, K. Zarzycki, Szata roślinna Polski, 1977) przedstawia się następująco: Państwo... Holarktyka Obszar... Euro-Syberyjski Prowincja... Środkowoeuropejska, Niżowo-Wyżynna Podprowincja.... Niżowo-Wyżynna Dział... Bałtycki Poddział... Pas Wielkich Dolin Kraina... Wielkopolsko-Kujawska Okręg... Poznańsko-Gnieźnieński Obszar działania Nadleśnictwa Jarocin, według geobotanicznej regionalizacji Polski opracowanej przez J. M. Matuszkiewicza (Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne - Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), znajduje się na terenie następujących jednostek geobotanicznych: Obszar... Europejskich Lasów Liściastych i Mieszanych Prowincja... Środkowoeuropejska Podprowincja... Środkowoeuropejska Właściwa Dział... Brandenbursko-Wielkopolski Kraina... Środkowowielkopolska Okręg... Jarociński Okręg... Wzgórz Żerkowskich e) Regionalizacja przyrodniczo-leśna Według obowiązującego podziału Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne (T. Trampler i inni, 1990), grunty Nadleśnictwa Jarocin znajdują się na terenie następujących jednostek: Kraina Wielkopolsko-Pomorska (III), Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III.7),

46 46 Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego (III.7b) Mezoregion Doliny Konińskiej (III.7d) Dzielnica Krotoszyńska (III.8). Charakterystyka przyrodniczo-leśna zasięgu terytorialnego Nadleśnictwa Jarocin w sposób szczegółowy opisana jest w opracowaniu T. Tramplera i A. Kliczkowskiej (Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, 1990). Według niego obszary leśne omawianego Nadleśnictwa leżą w zasięgu dwóch dzielnic na północy Dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i na południu Dzielnicy Krotoszyńskiej. Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (III. 7) leży w centralnej części Krainy III. Obejmuje ona rozległy sandr z elementami rzeźby glacjalnej opadający wyraźną krawędzią ku pradolinie Warty. Rzeźba terenu tej dzielnicy to głównie rozległe obszary sandrowe zbudowane z piasków nanoszonych przez wody fluwioglacjalne zlodowacenia bałtyckiego. Jest to typowy region leśno-rolniczy. Lesistość dzielnicy osiąga poziom 18,1%. Panującym powierzchniowo typem siedliskowym lasu omawianej dzielnicy jest BMśw 30,3%, następnie Bśw 25,3% i LMśw 21,4%. Udział siedlisk suchych i świeżych wynosi 86,5%, siedlisk wilgotnych 9,6%, 1,9% siedlisk bagiennych i 2% siedlisk łęgowych. Przeważają siedliska borowe 59,8%, co znajduje odzwierciedlenie w stosunkowo niskiej wartości potencjalnej produkcyjności 5,83 m 3 grubizny/ha/rok tj. 3,60 tony biomasy/ha/rok. Dominującym gatunkiem jest sosna zajmująca 81,9% ogólnej powierzchni drzewostanów, przy współudziale dębu 6,7%, olchy 4,6%, brzozy 4,4% (pozostałe gatunki łącznie 2,4%). Poniżej przedstawiono udział powierzchni siedliskowych typów lasu w dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (stan na r.): Siedliska na terenach nizinnych Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw LMb Ol OlJ LŁ 0,8 25,3 30,3 21,4 8,7 0,5 2,8 3,1 3,2 0,1 1,8 1,5 0,5 Procentowy udział powierzchni drzewostanów według panujących gatunków drzew omawianej dzielnicy przedstawia poniższa tabela (stan na r.):

47 47 Panujące gatunki drzew So Św Jd Bk Db Brz Gb Ol Tp 79,8 0,7 0,1 0,4 9,2 4,5 0,2 4,5 0,6 Ogólną charakterystykę ekologiczną dzielnicy Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej przedstawiono poniżej: Jednostki przyrodniczo-leśne Dominujące utwory geologiczne Dominujący typ krajobrazu naturalnego Dominujące zespoły potencjalnej roślinności naturalnej Dzielnica Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego gliny zwałowe, piaski lodowcowe z głazami pagórkowaty pojezierny Galio-Carpinetum odm. śląsko-wielkopolska Mezoregion Doliny Konińskiej piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych tarasy z wydmami, dna dolinne Leucobryo-Pinetum Dzielnica Krotoszyńska (III. 8) leży w południowej części Krainy III. Znajduje się ona w zasięgu zlodowacenia środkowopolskiego. Obejmuje ona płaską równinę morenową, zbudowaną głównie z gliny zwałowej i piasków lodowcowych z głazami o peryglacjalnym przekształceniu rzeźby. Krajobrazowo jest to dzielnica o niewielkim urozmaiceniu rzeźby terenu, brak jezior. Jest to region typowo rolniczy o niskiej lesistości (17%). Występujące tu Dąbrowy Krotoszyńskie (Płyta Krotoszyńska) charakteryzują się znacznym udziałem żyznych siedlisk lasowych Lśw i LMśw zajmują łącznie 60,5% powierzchni leśnej (udział siedliskowych typów lasu Nadleśnictwa zamieszczono w elaboracie). Dąb szypułkowy na Płycie Krotoszyńskiej jest niewątpliwie odwiecznym składnikiem tutejszych lasów, zapewne jednak nie w postaci dzisiejszej litych dąbrów, często urozmaiconych grabem (o czym świadczą zachodzące w drzewostanach procesy regresji populacyjnej). Populacja dębu szypułkowego jest bardzo jednorodna i w zdecydowanej większości należy do tak zwanej linii bałkańskiej. Drewno okleinowe jest najwyższej jakości, odznacza się drobnosłoistością, koncentrycznym przyrostem słojów rocznych, minimalnym skrętem włókien i jasną barwą. Poniżej przedstawiono procentowy udział powierzchni siedliskowych typów lasu na terenie Dzielnicy Krotoszyńskiej (stan na r.):

48 48 Siedliska na terenach nizinnych Bs Bśw BMśw LMśw Lśw Bw BMw LMw Lw LMb Ol OlJ LŁ 0,0 7,7 22,2 19,8 35,1 0,1 6,5 3,5 2,5 0,1 1,8 1,5 0,2 Procentowy udział powierzchni drzewostanów według panujących gatunków drzew omawianej dzielnicy przedstawia poniższa tabela (stan na r.): Panujące gatunki drzew So Św Bk Db Brz Gb Ol Tp Os 52,6 1,6 0,5 34,0 6,3 0,2 4,4 0,3 0,1 Ogólna charakterystyka ekologiczna Dzielnicy Krotoszyńskiej przedstawia się następująco: Jednostki przyrodniczo-leśne Dominujące utwory geologiczne Dominujący typ krajobrazu naturalnego Dominujący zespół potencjalnej roślinności naturalnej Dzielnica Krotoszyńska gliny zwałowe, piaski lodowcowe z głazami równiny peryglacjalne Galio-Carpinetum odm. śląsko-wielkopolska f) Regionalizacja zoogeograficzna Według podziału opracowanego przez A. S. Kostrowickiego (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), obszar Nadleśnictwa Jarocin położony jest w następujących jednostkach: Region.. Środkowoeuropejski Podregion. Środkowy Okręg Środkowopolski Podokręg.. Wielkopolsko-Podlaski. g) Regionalizacja klimatyczna Obszary zajmowane przez Nadleśnictwo Jarocin położone są według A. Wosia (Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999) na obszarze dwóch regionów klimatycznych. Obręby Czeszewo, Klęka i znaczna część obrębu Jarocin (około 80% powierzchni) leżą w Środkowo-Wielkopolskim regionie klimatycznym. Pozostała część obrębu Jarocin leży w Południowo-Wielkopolskim regionie klimatycznym. Woś granicę między regionami w tym miejscu określa jako mało wyraźną.

49 49 Klimat Niziny Wielkopolskiej to klimat umiarkowany z wczesną wiosną, długim latem, łagodną zimą oraz niskim poziomem opadów atmosferycznych. Średnio w ciągu roku występuje 50 dni słonecznych i 130 dni pochmurnych. Występują tu wiatry wiejące z kierunku zachodniego o prędkości 3,5 m/s, zimą dominują wiatry południowo-zachodnie. Podstawowe dane meteorologiczne obszaru Nadleśnictwa Jarocin przedstawiają się następująco: średnia roczna temperatura powietrza... 8,8ºC średnia roczna suma opadów mm średnia roczna wilgotność względna powietrza... 80% długość okresu wegetacyjnego dni najzimniejszy miesiąc... grudzień ( - 0,3ºC) najcieplejszy miesiąc... lipiec (18,8ºC). Średnie wieloletnie danych meteorologicznych dla Nadleśnictwa Jarocin Miesiące I II II IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok Średnie temperatury miesiąca [ C] 1,4 1,0 3,5 8,3 13,7 16,7 18,8 18,6 13,3 8,4 2,5-0,3 8,8 Średnie opady miesiąca [mm] Dane z posterunku meteorologicznego w Witaszycach W uzupełnieniu wieloletnia średnia temperatura z okresu wyniosła 8,1ºC, a wieloletni opad roczny z okresu wyniósł 546 mm (dane z posterunku pomiarowego w Nowej Wsi Podgórnej). Ścierają się tu elementy zachodniego klimatu atlantyckiego i kontynentalizmu wschodniego. Widoczna jest przewaga wpływów oceanicznych. Wilgotne masy powietrza polarno-morskiego znad północnego Atlantyku napływają najczęściej z zachodu (75%) - notowane są częściej latem i jesienią. Od wschodu, znad kontynentu azjatyckiego napływają suche masy powietrza polarno-kontynentalnego.

50 50 Położenie obszaru Nadleśnictwa w cieniu opadowym pojezierzy pomorskich od północy oraz Sudetów od południa sprawia, że roczne sumy opadów są tu mniejsze, niż w innych częściach Nizin Polskich. Widoczna jest wieloletnia cykliczność występowania lat wilgotnych i suchych. Cechą charakterystyczną tego obszaru jest stały niedobór opadów - około 150 mm. Specyficzne warunki klimatu lokalnego wykazują tereny leśne. Lasy charakteryzują się dobrymi warunkami termiczno-wilgotnościowymi o zmniejszonych wahaniach dobowych, jednak z gorszymi warunkami solarnymi (zacienienie). Są to jednak tereny o wzbogaconym składzie fizykochemicznym powietrza w tlen, ozon, olejki eteryczne oraz inne substancje śladowe podnoszące komfort bioklimatyczny. Ze względu na ukształtowanie powierzchni, rodzaj pokrycia terenu oraz warunki wodne, na terenie Nadleśnictwa Jarocin występują znaczne różnice mikroklimatyczne. Wyróżniają się tu obszary: kompleksów leśnych, gdzie występują mniejsze prędkości wiatrów, zmniejszona insolacja powierzchni gruntu, szczególnie w lecie, mniejsze amplitudy temperatur, wydłużony czas zalegania pokrywy śnieżnej i zwiększona wilgotność powietrza; dolin cieków wodnych, a także obniżeń o płytko zalegającej wodzie gruntowej (stawy rybne), powodującej zwiększoną wilgotność powietrza; terenów otwartych obejmujących użytki rolne, gdzie warunki klimatyczne są przeciętne; wzniesień morenowych o zmiennej insolacji termicznej w zależności od ekspozycji zbocza i większej dynamice ruchu powietrza; terenów zabudowanych i zurbanizowanych, gdzie modyfikowane są elementy obiegu wody i nasłonecznienia, a także odczuwalne są lokalnie wpływy emisji przemysłowych i emisji niskiej (Jarocin, Witaszyce, Miłosław, Koźmin Wlkp, Książ Wlkp., a także Środa Wlkp., Kotlin i Zaniemyśl). h) Regionalizacja ekoklimatyczna Zgodnie z regionalizacją ekoklimatyczną przedstawioną w opracowaniu T. Tramplera, A. Kliczkowskiej: Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach ekologicznofizjograficznych (1990), obszar Nadleśnictwa Jarocin położony jest następująco: strefa. Środkowoeuropejska (B), makroregion.. Pojezierze Wielkopolskie (B.2).

51 51 i) Regionalizacja bioklimatyczna Wpływem warunków klimatycznych na fizjologię organizmów żywych, w tym człowieka, zajmuje się nauka zwana bioklimatologią. Jest to, w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych, niedoceniana w naszym kraju nauka badająca kompleksowe oddziaływanie czynników klimatycznych na stan zdrowia społeczności lokalnych. Wśród wyodrębnionych w Polsce typów bioklimatów (T. Kozłowska-Szczęsna, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1999), na terenach leśnych Nadleśnictwa Jarocin występuje typ bioklimatu niżowego, łagodnie bodźcowego z podtypem bioklimatu terenów leśnych o cechach oszczędzających. Bodźcowośc klimatu wzrasta ze wzrostem wysokości. Obserwuje się tu łagodzący wpływ szaty roślinnej na bodźce radiacyjne, termiczne i mechaniczne, poprawianie warunków sanitarnych powietrza (pochłanianie zanieczyszczeń, wytłumianie hałasu), wzbogacanie powietrza w septyczne fitoncydy i olejki eteryczne wzmacniające system odpornościowy. Występują tu korzystne warunki nasłonecznienia; obserwuje się również korzystne oddziaływanie zieleni lasów i borów na psychikę i samopoczucie człowieka (nie dotyczy to jedynie siedlisk bagiennych i olsów). Grądy wpływają pozytywnie na odporność organizmu, poprawiają krążenie krwi, podwyższają nieznacznie ciśnienie tętnicze krwi. Chrobotkowy bór świeży obniża ciśnienie tętnicze krwi, działa tonizująco na układ nerwowy oraz wykazuje właściwości dezynfekcyjne. Ten typ jest jednym z najcenniejszych, występującym już nielicznie w Europie, typem bioklimatu, pożądanym ze względu na swoje korzystne, rewitalizujące działanie szczególnie doceniane przez przedstawicieli społeczeństw żyjących w warunkach stresu i silnie zdegradowanego środowiska życia. Pozostałe poza lasami obszary wykazują typ bioklimatu niżowego, umiarkowanie bodźcowego Społeczno-gospodarcze warunki wielofunkcyjnej produkcji leśnej w regionie Całość uwarunkowań społeczno-gospodarczych została omówiona w elaboracie. Wnioski ogólne przytacza się niżej: Powiat jarociński to region szybko rozwijający się, o dużym potencjale dalszego dynamicznego rozwoju. Dominującą rolę wykazują branże: elektromaszynowa, drzewnomeblarska, rolno-spożywcza i odzieżowa.

52 52 W regionie przeważa intensywny typ rolnictwa, o wysokim stopniu powiązania z rynkiem. Lokalny przemysł charakteryzuje znaczna koncentracja na obszarach miejskich. W zasięgu działania Nadleśnictwa Jarocin zlokalizowane są następujące, ważniejsze zakłady przemysłowe (większość na terenie Jarocina): JAROCIŃSKA FABRYKA MEBLI BIURA Sp. z o.o. IZOLACJA JAROCIN SA JAROMA SA obrabiarki do drewna Tartak DOM BUD Kazimierz Stachowiak Oddział Jarocin Ośrodek Techniki Leśnej Jarocin narzędzia i maszyny dla leśnictwa Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Jarocinie Orzechowskie Zakłady Przemysłu Sklejek w Orzechowie Nasycalnia Podkładów SA w Koźminie Wlkp. CERABUD SA Wydział Ceramiczny Nr 1 Witaszyce Zakład Przerobu Olejów Przepracowanych w Witaszycach Kopalnia Gazu Ziemnego Radlin Browar FORTUNA Sp. z o.o. Miłosław Phyto Pharm Klęka SA przetwórstwo surowców zielarskich. Licznie reprezentowane są także jarocińskie zakłady przemysłu lekkiego (zakłady odzieżowe Marika, Jamiks, Inter-Elkan, Anitex, Japoso). Obok rozwiniętego przemysłu funkcjonuje tu również dobrze rozwinięty sektor rolnictwa (indywidualne gospodarstwa rodzinne, grupy producenckie). Lesistość powiatu wynosi 18,6%. Powiat jarociński jest powiatem rolno-przemysłowym z przewagą sprawnych gleb dobrych bonitacji 71,1% gruntów zajmują użytki rolne. Gęstość zaludnienia powiatu jarocińskiego (120 osób/km²) zbliżona jest do średniej krajowej 124 osoby/km², natomiast stopa bezrobocia osiąga tu poziom 9,7%. Zawarta w Strategii rozwoju powiatu jarocińskiego na lata misja powiatu przedstawia się następująco: Osiągnięcie trwałego, akceptowanego społecznie rozwoju przy optymalnym wykorzystaniu wiedzy, umiejętności i talentów ludzi, zasobów kapitałowych i przyrodniczych oraz potencjału

53 53 gospodarczego powiatu. Wszelkie podejmowane działania zmierzają do stałej poprawy warunków życia mieszkańców, a przy tym utrzymania proekologicznego charakteru powiatu, w szczególności zachowania jego cennych walorów przyrodniczo-krajobrazowych. W ramach Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku zawarto misję województwa skupienie wszystkich podmiotów publicznych działających na rzecz wzrostu konkurencyjności regionu i poprawy warunków życia mieszkańców. W koncepcji Polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, opracowanej przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych w 1999 roku, region poznański znalazł się w strefie wzrastającej koncentracji potencjału cywilizacyjno-ekonomicznego, konkurencyjnego w skali gospodarki europejskiej i światowej, stanowiącej część obszaru przyspieszonego rozwoju zdominowanego przez procesy integracyjne Polski z Europą i światem.

54 54 2. Historia lasów i gospodarki leśnej Ostatnie zlodowacenie zwane bałtyckim nie ograniczyło się do jednorazowego wtargnięcia lądolodu, lecz rozpadło się na trzy wyraźne stadia, podzielone dwoma okresami interstadialnymi. Ostatnie z kolei ocieplenie się klimatu spowodowało ustąpienie lądolodu z obszaru północnej Polski, zapoczątkowując współczesne dzieje Ziemi Holocen. Historia obecnej flory tego obiektu z ekosystemami leśnymi jest stosunkowo młoda. Początków jej należy szukać przed około lat, kiedy obszar ten został uwolniony od czaszy lodowca i wróciła z południa na ten obszar tundra (K. Konieczny, 1986). Była to tundra o charakterze lasostepu, z licznymi gatunkami zimnego stepu ostnicowego, z dużą ilością wierzb, z małymi skupieniami brzóz i sosen ( lat p.n.e.). W miarę stopniowego ocieplania się klimatu drobne skupienia brzóz i sosen zaczęły się zwierać. W okresie preborealnym ( lat p.n.e.) dominującą rolę na tym terenie odgrywały lasy brzozowe, a później brzozowo-sosnowe. Licznie występowały również wierzby. Przy końcu tego okresu pojawiły się pierwsze drzewa ciepłolubne jak wiąz i olsza. W początkowym okresie holocenu na obszarze tym szybko rozprzestrzeniła się sosna (Pinus) stała się ona drzewem dominującym w miejscach suchych i na świeżo uformowanych wydmach. Lasy sosnowe były mało zwarte, z dużym udziałem wrzosowatych (Ericaceae) w runie. Znaczną domieszkę stanowił w nich dąb (Quercus) i brzoza (Betula). Siedliska wilgotniejsze zajęte były początkowo przez brzozę i leszczynę (Corylus), z niewielkim dodatkiem wiązu (Ulmus). W okresie preborealnym lasy odznaczały się niewielkim zwarciem, chociaż rozpoczęło się ich rozprzestrzenianie na większych obszarach. W okresie borealnym ( lat p.n.e.) klimat uległ dalszemu ociepleniu, a następnie zwilgotnieniu. Stopień lesistości wzrastał sukcesywnie. Na omawianym obszarze panowały początkowo nadal lasy sosnowo-brzozowe, a leszczyna rosła w znacznej ilości. Od połowy tego okresu sosna uzyskała znaczną przewagę nad brzozą. Pod koniec tego okresu wzrósł udział olszy, wędrującej podmokłymi dolinami rzek oraz innych gatunków ciepłolubnych, głównie wiązu oraz lipy (Tilia) i dębu. W niewielkiej ilości pojawił się również jesion (Fraxinus). Te gatunki liściaste zajęły odpowiadające im żyźniejsze siedliska i dały początek mieszanym lasom z udziałem dębów. W okresie atlantyckim ( lat p.n.e.) zapanowały najkorzystniejsze w holocenie warunki termiczne i wilgotnościowe. To optimum klimatyczne wywołało dalsze zmiany w składzie i rozprzestrzenianiu się lasów oraz przesunięcie granic zasięgu niektórych gatunków,

55 55 np. leszczyny daleko na północ w porównaniu z obecnym stanem. Na całym obszarze zaznaczyło się ustępowanie zbiorowisk brzozowo-sosnowych na korzyść mieszanych lasów dębowych i olsów. Jednak, na ubogich glebach piaszczystych i na torfowiskach, sosna utrzymała swą przewagę. Zasobniejsze tereny piaszczyste porastał las, w skład którego, obok sosny, wchodziły dąb, brzoza i lipa. Na żyźniejszych siedliskach ustalił się mieszany las liściasty z wiązem, jesionem, dębem i lipą. Wilgotne tereny wzdłuż rzek i jezior zajęte były przez fitocenozy łęgowe z jesionem, olszą i wiązem. W tym okresie pojawiły się rośliny synantropijne, jak babka, szczaw i inne oraz użytkowe np. zboża i tatarka. Wskazuje to nie tylko na obecność plemion koczowniczych, ale również na obecność człowieka osiadłego zajmującego się rolnictwem. Pierwsze plemiona rolnicze przybyły do Polski już na początku neolitu (4000 lat p.n.e.) z południa. Od początku okresu atlantyckiego zaznaczył się wyraźny wpływ człowieka na lasy. Ówcześni mieszkańcy tego terenu zajmowali się myślistwem i rybołówstwem, co nie wpływało jednak w sposób ujemny na ówczesny stan lasów. Na okres atlantycki, odznaczający się przede wszystkim panowaniem drzew ciepłolubnych, przypada najbujniejszy rozwój lasów, które pokrywały w tym czasie największą powierzchnię, także opisywanego obiektu. W okresie subborealnym ( lat p.n.e.), mającym cechy okresu przejściowego, rozpoczęło się przypuszczalnie oziębienie klimatu oraz początkowo zmniejszenie, a następnie wzrost jego wilgotności. Po okresie optimum klimatycznego wraz ze zmianą klimatu nasilił się proces ługowania gleb. Ubożenie siedlisk spowodowało stopniową regresję lipy i jesionu w zbiorowiskach leśnych. Wyraźny spadek udziału wiązu w tych zbiorowiskach nastąpił już ok lat p.n.e. Zmiany w składzie mieszanego lasu liściastego spowodowane były nie tylko ubożeniem warunków edaficznych. W dużej mierze przyczyniła się do tego także gospodarcza działalność człowieka, który w pierwszej kolejności niszczył lasy rosnące na lepszych glebach. Na siedliska opuszczone przez mieszany las liściasty wkroczyły nowe gatunki głównie grab (Carpinus), buk (Fagus) i lokalnie świerk (Picea). Postępujące zakwaszenie gleb tworzyło dobre warunki dla występowania dębu, który razem z sosną, zajmował tereny piaszczyste tworząc zbiorowiska zbliżone do współczesnego acidofilnego Querco roboris-pinetum. Bogatsze gleby zajęte zostały zapewne przez zbiorowiska podobne do dzisiejszego Stellario-Carpinetum, w których pojedynczo mógł występować buk. Na brzegach jezior i w miejscach bardziej wilgotnych dominowały zbiorowiska z olszą. Porównując skład gatunkowy lasów liściastych na analizowanym obszarze z lasami na żyźniejszych terenach sąsiednich można zauważyć wyraźne różnice w występowaniu buka w owym czasie. Drzewo to pojawiło się nieco wcześniej i jego udział w budowie zbiorowisk leśnych był tam większy.

56 56 Gatunek ten, podobnie jak sosna i dąb dobrze znosi zakwaszenie gleb i bywa dominującym na terenach o niskim wpływie działalności człowieka. Okres subborealny zaznaczył się na omawianym obszarze przede wszystkim spadkiem udziału, głównie wiązu i w mniejszym stopniu częściowo lipy, jak również leszczyny i olszy oraz znacznym wzrostem ilości grabu. Mieszane dąbrowy przekształciły się w lasy dębowo-grabowe. Pod koniec tego okresu rozprzestrzenił się buk i dotarł do wschodniej granicy swego zasięgu. Okres subatlantycki (1000 lat p.n.e. do czasów obecnych) odznacza się dalszym wzrostem wilgotności, zapoczątkowanym już przy końcu okresu subborealnego oraz stopniowym oziębieniem się klimatu. Przemiany klimatu zahamowały dalsze rozprzestrzenianie się niektórych gatunków drzew, a nawet spowodowały w końcowej fazie zmniejszenie się ich zasięgu, jak to miało miejsce np. w przypadku cisa (Taxus). Buk uformował wówczas czyste lasy bukowe lub wchodził jako domieszka do grądów, w których wzrastał nadal udział grabu. Bory sosnowe i mieszane utrzymały swój stan posiadania. Większy udział buka na Pojezierzu Kaszubskim aniżeli na Mazurskim wskazuje na wędrówkę tego gatunku z zachodu na wschód, natomiast mniejszy udział świerka na Pojezierzu Kaszubskim niż na Mazurskim na jego wędrówkę ze wschodu na zachód. W ostatnim okresie holocenu nastąpił stopniowy zanik występowania olszy i leszczyny. Było to z pewnością spowodowane spadkiem wilgotności klimatu i związanym z tym obniżeniem poziomu wód w jeziorach. Przemiany, jakie nastąpiły w ostatnich 1500 latach, a szczególnie w ostatnich stuleciach spowodowane zostały wpływami działalności człowieka. Przemiany te ogólnie charakteryzuje zasadniczo szybkie zmniejszenie się udziału drzew liściastych, głównie na korzyść sosny. Coraz intensywniej rozwijające się osadnictwo przyczyniło się do całkowitego zaniku naturalnych zbiorowisk leśnych. W opisywanym obszarze bezwzględnie dominującym gatunkiem lasotwórczym została sosna, która jako gatunek pionierski, bardzo łatwo osiedlający się na ugorach, zajmowała siedliska zajęte uprzednio przez grądy i dąbrowy. Na sąsiadujących z kompleksami leśnymi terenach o lepszych warunkach glebowych, zbiorowiska leśne nie uległy odtworzeniu, ponieważ na miejscach wykarczowanych lasów powstawały łąki i pola uprawne. Odrębność florystyczna danego obszaru, gdzie w czasie całego holocenu dominowała w zbiorowiskach leśnych sosna, była uwarunkowana przede wszystkim uboższą niż na terenach sąsiednich pokrywą glebową, wykształconą na rozległym polu sandrowym i specyficznymi warunkami hydrograficznymi. Miało to także wpływ na inny rozwój działalności gospodarczej człowieka.

57 57 Wyniki analizy pyłkowej, jak również badania archeologiczne wskazują, że wpływ człowieka na środowisko naturalne w omawianym terenie do epoki brązu był nieznany. Działalność człowieka musiała zatem polegać głównie na myślistwie, zbieractwie i rybołówstwie. Dowodzi to tak zwanego długiego trwania kultur mezolitycznych. Do kolonizacji neolitycznej tego terenu doszło bardzo późno i tylko na niewielkim obszarze wysoczyzn morenowych. Podstawą gospodarki była hodowla. Uprawa roli nabrała większego znaczenia na początku epoki żelaza, a jej znaczny rozwój nastąpił dopiero w okresie rzymskim. Na krajobrazie wczesnofeudalnym wywarła swoje piętno działalność człowieka gospodarującego już od kilku tysięcy lat. W szczególności rozwój uprawy roli spowodował poważne zmiany w pierwotnej szacie leśnej, skutkiem tego na geograficzne oblicze tych ziem we wczesnym średniowieczu składało się kilka podstawowych formacji krajobrazowych, nieodgraniczonych od siebie, ale przechodzących niejednokrotnie jedna w drugą. Oprócz wspomnianych, nielicznych terenów pozbawionych szaty leśnej z przyczyn naturalnych, można było wyróżnić dwa podstawowe krajobrazy: leśno-polny i puszczański. Częste były krajobrazy formacji leśno-polnej, gdzie osiedla rolnicze występowały jako wyspy różnej wielkości wśród otaczających lasów. Znacznie większe były w tym regionie obszary pokryte zwartym lasem, pozbawione stałego osadnictwa rolniczego. Obejmowały one grzbiet moreny czołowej i przyległe do niej powierzchnie sandrów, aż po silnie zabagnione doliny Warty i Noteci. Charakter lasów okresu wczesnofeudalnego bardzo się różnił od obecnego i wykazywał znacznie większą różnorodność. Ważny element krajobrazu stanowiły wody. W dobie średniowiecza tereny te były bardziej wilgotne niż w czasach obecnych. Przez puszcze przedzierały się krętymi korytami nieuregulowane rzeki. Obszary leśne obfitowały w jeziora, jeziorka i stawy, których znaczna część miała później zniknąć czy wyschnąć pod wpływem procesów zamulania i obniżania się poziomu wód gruntowych. Znacznie większe obszary zajmowały mokradła i torfowiska. Rozgałęziona sieć wodna zespolona była ściśle z otaczającymi ją przestrzeniami leśnymi. Brzegi strumieni i nadrzeczne piaski porastała wiklina, łoza i rokita. Znaczną część torfowisk pokrywały również drzewostany mieszane, najczęściej sosnowo-osikowe. Często ściany lasu dzieliły od brzegu niskopienne zarośla lub pasmo łąki, wypasanej przez zwierzynę. Również granica między lasem a mokradłami miała charakter płynny, gdyż większość bagien zarastały olszyny, karłowate sośniny i inne drzewostany. W krajobrazie puszczańskim łąki i pastwiska odgrywały stosunkowo nieznaczną rolę. Wolne od szaty leśnej pozostawały tylko polany, wrzosowiska i łączki nad wodami, służące za miejsce wypasu dla zwierzyny.

58 58 Większe obszary łąk istniały tam, gdzie działalność ludzka (przez koszenie traw i wypas zwierząt) hamowała rozwój lasu. Przedstawiony w tym opisie naturalny skład drzewostanów doznał już w ciągu następnych stuleci pewnych zmian. W drugim tysiącleciu naszej ery klimat ulegał stopniowo niewielkiemu ochłodzeniu, co wyraziło się w obniżeniu średnich temperatur miesięcy wiosennych i letnich. Zmiany te wpływały na pogorszenie warunków naturalnych dla niektórych gatunków. Już począwszy od neolitu zaznacza się stały spadek udziału lipy w składzie drzewostanów, podobnie w drugim tysiącleciu n. e. zmniejszał się stopniowo udział grabu. Postępujące zamulenie wód otwartych i narastanie torfowisk musiało również doprowadzić do zmian w składzie roślinności nadbrzeżnej i bagiennej. O wiele większe przekształcenia w składzie drzewostanów tego terenu spowodowała w średniowieczu działalność człowieka. Rozwój osadnictwa rolniczego dotknął w szczególnym stopniu niektóre zespoły leśne występujące na najżyźniejszych glebach, jak lasy dębowo-grabowe. Z drugiej strony przerzedzenie lasów ułatwiło ekspansję gatunków światłożądnych jak brzoza i leszczyna. Zapotrzebowanie na drewno dębowe jako budulec, jaworowe i lipowe do sprzętów kołodziejskich, narażało te gatunki na wzmożony wyrąb. Rozwijająca się w późniejszym średniowieczu hodowla owiec i bydła powodowała szczególne zagrożenie gatunków liściastych, gdyż stada pasące się w lesie zgryzały ich młode pędy, pozostawiając nietknięte drzewka iglaste. Przenikanie osadnictwa w głąb puszcz powodowało coraz częstsze pożary lasów. Doprowadziły one do poważnych zmian w składzie drzewostanów, gdyż na pogorzeliskach wyrastały przede wszystkim gatunki drzew o szybkim przyroście i dalekim zasięgu wysiewu jak brzoza, osika i sosna. Równolegle z poszerzaniem istniejących osad kosztem lasów, rozwijała się na szeroką skalę akcja zakładania nowych wsi na karczunkach. Pruska polityka lokalizacyjna, chaos i kryzys gospodarczy okresu wojen napoleońskich, a następnie uwłaszczenie chłopów, doprowadziły do niekorzystnych zmian środowiska przyrodniczego. Najpierw, z dużym rozmachem inwestycyjnym przeprowadzono regulacje Noteci, Obry i Baryczy, osuszając rozległe bagna towarzyszące tym rzekom; następnie rozpoczęto na wielką skalę meliorację łąk i pól uprawnych, osuszając część jezior i niszcząc przy tym system małej retencji. Zniknęły wtedy liczne stawy młyńskie i oczka jeziorne śródpolne (zachowały się stawy w parkach dworskich). Dla ratowania skarbu pruskiego dokonano masowych wyrębów w lasach, a na wylesione obszary wprowadzono kolonistów niemieckich. W ten sposób lesistość regionu spadła z 30,8% do 21,5% w r. 1859, czyli utracono bezpowrotnie około 1/3 lasów. Przy zalesieniach wtórnych, wprowadzono często, na miejsce wielogatunkowych lasów mieszanych, monokultury sosnowe.