ПРАВОВЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ БОРЬБЫ С ТОРГОВЛЕЙ ЛЮДЬМИ PRAWNE INSTRUMENTY ZWALCZANIA HANDLU LUDŹMI

Transkrypt

1 ПРАВОВЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ БОРЬБЫ С ТОРГОВЛЕЙ ЛЮДЬМИ PRAWNE INSTRUMENTY ZWALCZANIA HANDLU LUDŹMI 12 ЯНУШ БРЫК кандидат юридических наук Высшая школа полиции в г. Щитно Республика Польша JANUSZ BRYK Dr. Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie В настоящей статье автор рассматривает проблемы, связанные с определением понятия торговли людьми, в период до введения измений в уголовный кодескс РП в сентябре 2010 года, а также новые положения, касающиеся совершения преступлений в сфере торговли людьми. Данная проблематика представлена в аспекте международных положений, которые имеют существенное значение при определении понятия «торговля людьми». Przez lata we wspólnocie narodowej nie było zgody co do definicji pojęcia «handel ludźmi». Do 2000 r. termin ten nie był również definiowany w prawie międzynarodowym. Z historycznego punktu widzenia pojęcie to interpretowane było w kontekście handlu kobietami i dziećmi, nastawionego na eksploatację prostytucji, albo na inne «niemoralne cele», przy czym wykładni tej towarzyszył panujący do dziś spór pomiędzy co najmniej trzema spojrzeniami na problem prostytucji: spojrzeniem abolicjonistycznym, spojrzeniem dozwalającym prostytucję dobrowolną i przymusową w kontekście podstawowych praw osób świadczących usługi seksualne. Dalsze problemy ze sprecyzowaniem pojęcia «handel ludźmi» płynęły z używanego w społeczności międzynarodowej, aż do początku lat dwudziestych ubiegłego wieku, określenia «handel białymi niewolnikami». W rezultacie, istotne stało się dokonanie wyraźniej dystynkcji pomiędzy handlem ludźmi a przemytem nielegalnych migrantów, jak również dokonanie wykładni terminu «handel ludźmi» w kontekście innych niźli zniewolenie seksualne współczesnych form niewolnictwa [1, s. 10].

2 Były podejmowane liczne próby w celu sformułowania pojęcia «handel ludźmi», które uwzględniałaby wszystkie aspekty i formy popełniania tego przestępstwa. W efekcie ich pracy powstała pierwsza definicja handlu ludźmi, w Protokole o zwalczaniu, zapobieganiu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi. Jest to akt prawa międzynarodowego, który uzupełnia Konwencję o międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, podjętą pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych [2, s. 6]. «W rozumieniu niniejszego protokołu: (a) «handel ludźmi» oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyk podobne do niewolnictwa,zniewolenie albo usunięcie organów; (b) zgoda ofiary handlu ludźmi na zamierzone wykorzystanie, o którym mowa pod literą (a), nie ma znaczenia, jeżeli posłużono się którąkolwiek z metod, o której mowa pod literą (a); (c) werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka celem jego wykorzystania uznawane jest za «handel ludźmi» nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z metod, o której mowa pod literą (a); (d) «dziecko» oznacza osobę, która nie ukończyła osiemnastego roku życia» (Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160). Według powyższej definicji przestępstwo handlu ludźmi polega na: werbowaniu; transporcie; przekazywaniu; przechowywaniu, przyjmowaniu ofiar. Musi być ono dokonane z zastosowaniem jednej z metod: gróźb; użycia siły lub z wykorzystaniem innej formy przymusu; uprowadzenia; oszustwa; wprowadzenia w błąd; 13

3 nadużycia władzy lub wykorzystania słabości; wręczenia lub przyjęcia pieniędzy lub innych korzyści w celu uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad ofiarą. Celem działań sprawcy musi być chęć wykorzystania ofiary do: prostytucji lub innej formy wykorzystania seksualnego; pracy lub usług o charakterze przymusowym; niewolnictwa lub praktyk podobnych do niewolnictwa; zniewolenia; usunięcia organów. Warunkiem koniecznym odpowiedzialności karnej za takie przestępstwo jest to, aby sprawca działał umyślnie. Należy podkreślić, że zgoda ofiary nie ma znaczenia dla odpowiedzialności karnej sprawcy, jeśli popełniając to przestępstwo, posłużył się którąkolwiek z metod wymienionych w Protokole. Protokół z Palermo postuluje, by za przestępstwo handlu ludźmi uznawać nie tylko dokonanie operacji handlowej, ale również usiłowanie jego dokonania, współsprawstwo oraz organizowanie innych osób lub kierowanie nimi w celu popełnienia przestępstwa handlu ludźmi. Odpowiedzialność za przestępstwo handlu ludźmi, gdy ofiarami są dzieci, jest szersza. Wystarczy werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjęcie dziecka w celu jego wykorzystania, nie trzeba się natomiast posługiwać groźbą, przymusem, podstępem czy nadużyciem władzy lub wykorzystaniem bezradności [3, s ]. Handel ludźmi jest współczesną formą niewolnictwa. Ofiary tego procederu są wykorzystywane seksualnie, werbowane do pracy siłą, pod przymusem, lub na drodze oszustwa. Handel ludźmi i niewolnictwo zostały zakazane już w postanowieniach Traktatu Wersalskiego. Pomimo to, każdego roku miliony ludzi pada ofiarą handlu żywym towarem. Jest to proceder niezwykle opłacalny dla handlarzy przysparza im średnio 7 miliardów zysku rocznie. Nie ryzykują oni przy tym wiele i nie muszą wkładać dużo własnych środków (wystarczy tylko, że przekonają zdesperowaną, poszukującą pracy osobę, aby wyjechała za granicę, gdzie łatwiej tę pracę może znaleźć) [4, s. 7]. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny ( Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz.553 ze zm.) problematyka przestępstwa handlu ludźmi spenalizowana była w rozdziale XXXII. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu w art. 253 k.k. Art Kto uprawia handel ludźmi nawet za ich zgodą podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Penalizacja w art. 253 k.k. przestępstwa handlu ludźmi, nawet «za ich zgodą», stanowiła spełnienie zobowiązań międzynarodowych, które zaczęły być tworzone w celu lawinowego zahamowania rozwoju handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi pod koniec XIX w. 14

4 Wypełniając zobowiązania międzynarodowe, Polska podpisała w szczególności: w Paryżu Międzynarodową Konwencję z dnia 4 maja 1910 r. dotyczącą zwalczania handlu żywym towarem (Dz. U. z 1922 r. Nr 87, poz. 783). W myśl art. 1 tej konwencji, «każdy, kto dla zaspokojenia cudzych namiętności zwerbował, uprowadził, albo uwiódł nawet za ich zgodą kobietę lub dziewczynę nieletnią dla celów rozpusty winien być karany nawet wtedy, gdyby poszczególne czyny, stanowiące pierwiastki składowe przestępstwa, zostały dokonane w różnych państwach». Ponadto stosownie do art. 2 konwencji «winien być również karany każdy, kto, dla zaspokojenia cudzych namiętności, za pomocą oszustwa lub gwałtu, groźby, użycia władzy, czy jakichkolwiek innych środków przymusu zwerbował, uprowadził lub uwiódł kobietę albo dziewczynę pełnoletnią dla celów rozpusty, choćby poszczególne czyny stanowiące pierwiastki składowe przestępstwa, zostały spełnione w różnych państwach»; w Genewie Konwencję o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi z dnia 30 września 1921 r. (Dz. U. z 1924 r. Nr 20, poz. 211); w Genewie Konwencję w sprawie niewolnictwa z dnia 25 września 1926 r. (Dz. U. z 1931 r. Nr 4, poz. 21 ze zm.), w której to w myśl art. 1 ustalono, że niewolnictwo jest stanem czy położeniem jednostki względem której stosowane jest postępowanie w całości lub części wynikające z prawa własności, zaś pojęcie handlu niewolnikami obejmuje wszelkie pojmanie, nabycie lub odstąpienie danej osoby celem uczynienia z niej niewolnika; wszelkie nabycie niewolnika dla sprzedaży lub zamiany, jakkolwiek akt odstąpienia drogą sprzedaży lub zamiany niewolnika nabytego dla celów sprzedaży lub wymiany jak i w ogóle wszelkich rodzajów handlu lub przewozu niewolników; w Genewie Konwencję dotyczącą zwalczania handlu kobietami pełnoletnimi z dnia 11 października 1933 r. (Dz. U. z 1938 r. Nr 7, poz. 37); w Lake Success Konwencję w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji z dnia 21 marca 1950 r. (Dz. U. z 1952 r. Nr 412, poz. 278), w której to w myśl art. 1 i 2 Państwa Strony zgadają się ukarać każdego, kto dla zaspokojenia namiętności innej osoby: dostarcza, zwabia lub uprowadza w celach prostytucji inna osobę, nawet za jej zgodą, eksploatuje prostytucję innej osoby, nawet za jej zgodą, utrzymuje lub prowadzi bądź świadomie finansuje dom publiczny albo bierze udział w jego finansowaniu, świadomie wynajmuje komuś lub odnajmuje od kogoś budynek bądź inne pomieszczenie lub jakąkolwiek ich część dla celów prostytucji innych osób [5, s ]. 15

5 W dniu 12 grudnia 2000 r. w Palermo została podpisana Konwencja Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15 listopada 2000 r., natomiast 4 października 2001 r. Polska podpisała również Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu handlu ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 15 listopada 2002 r., w którym to w art. 3 sformułowano definicję handlu ludźmi Wejście w życie względem RP wymienionego Protokołu skutkowało tym, że pojęcie handlu ludźmi użyte w art k.k. było definiowane na gruncie prawa polskiego zgodnie z definicją użytą w art. 3 wymienionego protokołu [5, s. 340]. Przedmiot ochrony Prawo karne jest stanowione przez ustawodawcę w celu ochrony dóbr jednostki oraz stosunków społecznych i gospodarczych przed najpoważniejszymi na nie zamachami. Każde przestępstwo godzi w określone dobro: życie, zdrowie itd., a w konsekwencji w stosunki społeczne chronione przez prawo karne. Całokształt tych stosunków tworzy pojęcie ogólnego przedmiotu ochrony prawnokarnej. Każde przestępstwo godząc w określone dobro chronione przez prawo, jest zamachem na dobro społeczne i stosunki społeczne, które to prawo chroni. Pojecie przedmiotu przestępstwa od strony funkcji prawa karnego to przedmiot ochrony. Rozróżniamy rodzajowy i indywidualny (bezpośredni) przedmiot ochrony. Rodzajowy przedmiot ochrony jest właściwy dla grupy przepisów prawa karnego. Ujmowany jest na tyle kompleksowo, by objął szereg zakazów prawnokarnych, a jednocześnie na tyle szczegółowo, by można było określać konkretne zakazy. Natomiast indywidualnym przedmiotem ochrony jest to dobro, które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawno karnego, bądź na które skierowany został zamach przestępny [6, s ]. Przedmiotem ochrony przestępstwa uprawiania handlu ludźmi jest wolność człowieka i jego godność. Zarówno nieletni, jak i dorośli ludzie nie mogą być przedmiotem jakiegokolwiek handlu, niezależnie od tego, czy przynosi to komukolwiek korzyść majątkową, czy nie. Przy obecnym rozwoju cywilizacji każda forma niewolnictwa jest zakazana [7, s. 895; 8]. Podmiot przestępstwa Według kodeksu karnego, podmiotem przestępstwa, czyli jego sprawcą, może być tylko człowiek (osoba fizyczna). Pojęcie «sprawstwa» traktowane jest w szerokim znaczeniu, obejmując różne formy popełniania przestępstwa, zwane formami zjawiskowymi, gdyż bez względu na te formy ogólne cechy podmiotu są identyczne. Dotyczą one zdolności do zawinienia, tj. osiągnięcia 16

6 określonego etapu rozwoju umysłowego i moralnego, a także znajdowania się w takim stanie psychicznym, w jakim człowiek jest zdolny do rozumienia znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem (niepoczytalność sprawcy pozbawia czyn cechy przestępstwa art k.k.). Podmiotem przestępstwa może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności prawnej, niezależnie od obywatelstwa, zatem przestępstwo handlu ludźmi ma charakter powszechny. Strona przedmiotowa przestępstwa Stronę przedmiotową przestępstwa charakteryzują zewnętrzne zachowania się sprawcy, jego formę i okoliczności, a także skutek tego zachowania oraz powiązanie miedzy zachowaniem a skutkiem. Przez «zewnętrzne» zachowania człowieka rozumie się to, że prawo karne nie ingeruje w sferę myśli człowieka dopóty, dopóki nie zostaną one uzewnętrznione w czynie naruszającym określone dobra. Strona przedmiotowa czynu z art k.k. polegała na «uprawianiu handlu ludźmi». Określenie to wskazuje, że penalizacji podlega zachowanie sprawcy polegające na dokonywaniu transakcji handlowych kupna sprzedaży, ale także transakcji zastawu, dokonywania zamiany bądź użyczania ludzi lub dokonywania innych transakcji cywilnoprawnych. Jest to przestępstwo wieloczynowe. Należy zaznaczyć, że zgoda osoby lub osób będących przedmiotem handlu nie ma wpływu na byt przestępstwa. Mimo posłużenia się przez ustawodawcę liczbą mnogą, należy uznać, że dla bytu omawianego przestępstwa wystarczająca jest transakcją, której przedmiotem jest jedna osoba, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że sprawca zajmuje się handlem ludźmi [9]. W ramach tego przepisu odpowiedzialności karnej podlega również zwabienie lub uprowadzenie innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granica, jeśli ta osoba jest przedmiotem uprawiania handlu. Reasumując, jeśli przedmiotem uprawiania handlu jest osoba ludzka, to bez względu na to, jak i w jakim celu stała się przedmiotem transakcji handlowej sprawca podlegał odpowiedzialności karnej z art k.k. Strona podmiotowa przestępstwa Dawne prawo karne wiązało odpowiedzialność z samym przedmiotowym związkiem między zachowaniem się człowieka a społecznie ujemnym skutkiem. Oznaczało to odpowiedzialność za wszystkie, nawet najdalej idące następstwa zachowania się człowieka bez względu na to, czy obejmował on swoją świadomością i wolą, a nawet czy mógł je przewidzieć. We współczesnym prawie karnym samo istnienie związku przyczynowego między zachowaniem się człowieka a skutkiem nie jest wystarczające do odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe. Drugim koniecznym warunkiem jest wina, która stanowi podmiotową podstawę odpowiedzialności. Współczesne prawo opiera się bowiem na zasadzie nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez winy) [6, s. 127]. 17

7 Zasada winy w prawie karnym skojarzona jest z odpowiedzialnością personalną, która to odróżnia prawo karne od innych dziedzin prawa, np. prawa cywilnego, gdzie obok odpowiedzialności na zasadzie winy występuje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. W prawie karnym winą jest zarzucalny z punktu widzenia wymogów tego prawa stosunek sprawcy do realizacji czynu zabronionego. Stosunek ten wyrażać się może w zamiarze popełnienia czynu zabronionego albo lekceważeniu przez sprawcę obowiązku ostrożności, którego zachowanie zabezpieczyć go miało przed popełnieniem takiego czynu. Dlatego też rozróżniamy umyślne i nieumyślne formy winy [6, s. 135]. Przestępstwo może zostać popełnione tylko z winy umyślnej. Z określenia «uprawia handel» wynika, że w zasadzie jedyną możliwą postacią umyślności będzie zamiar bezpośredni [7, s ]. Nowelizacja przepisów dotyczących problematyki handlu ludźmi w kodeksie karnym Kolejna nowelizacja kodeksu karnego nastąpiła w roku Ustawodawca w ustawie z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy Kodek s karny, ustawy o Policji, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 98, poz. 626) wprowadził pojęcie handlu ludźmi i pojęcie niewolnictwa. Znajdują się one w art i 23 w brzmieniu: «22. Handlem ludźmi jest werbowanie, transport, dostarczanie, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osoby z zastosowaniem: 1) przemocy lub groźby bezprawnej, 2) uprowadzenia, 3) podstępu, 4) wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, 5) nadużycia stosunku zależności, wykorzystania krytycznego położenia lub stanu bezradności, 6) udzielenia albo przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy osobie sprawującej opiekę lub nadzór nad inną osobą, w celu jej wykorzystania, nawet za jej zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy. Jeżeli zachowanie sprawcy dotyczy małoletniego, stanowi ono handel ludźmi, nawet gdy nie zostały użyte metody lub środki wymienione w pkt Niewolnictwo jest stanem zależności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności». 18

8 Został uchylony art. 253 k.k., natomiast wprowadzony został art. 189a k.k., określający problematykę przestępstwa handlu ludźmi w brzmieniu: «1. Kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat Kto czyni przygotowania do popełnienia przestępstwa określonego w 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.» Artykuł ten obecnie znajduje się w rozdziale XXIII. «Przestępstwa przeciwko wolności». W przepisie tym nadal przedmiotem ochrony jest wolność i godność człowieka. Jest to przestępstwo wieloczynnościowe, wymagające aktów kupna-sprzedaży. Penalizacji podlega zatem dokonywanie transakcji kupna-sprzedaży, których przedmiotem są co najmniej dwie osoby, przy czym zgoda tych osób nie ma wpływu na byt przestępstwa. Jest to przestępstwo powszechne i umyślne. Jak wynika z definicji pojęcia handlu ludźmi zawartej w art k.k., przestępstwo to może być popełnione jedynie w zamiarze bezpośrednim. Dzieje się tak dlatego, że ustawodawca określił handel ludźmi jako zachowanie celowe («w celu jej wykorzystania, nawet za jej zgodą, w szczególności w prostytucji, pornografii lub innych formach seksualnego wykorzystania, w pracy lub usługach o charakterze przymusowym, w żebractwie, w niewolnictwie lub innych formach wykorzystania poniżających godność człowieka albo w celu pozyskania komórek, tkanek lub narządów wbrew przepisom ustawy»). Z uwagi na wysoki stopień szkodliwości handlu ludźmi wprowadzono w 2 karalność przygotowania do popełnienia tego przestępstwa [10, s ]. Ustawodawca uchylił 4 w art. 204 k.k. oraz spenalizował w art. 211a k.k. przestępstwo nielegalnej adopcji «Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.» Formy handlu ludźmi Handel ludźmi we współczesnym świecie przyjmuje różne formy: handel ludźmi w celu wykorzystywania ich w przemyśle erotycznym niektóre osoby, będące przedmiotem handlu już wcześniej są świadome tego, że będą pracować w przemyśle seksualnym. Większość z nich nie jest jednak poinformowana o warunkach, w jakich będą musiały pracować. Kobiety trafiają do przemysłu erotycznego wbrew swej woli, w drodze oszustwa lub przy użyciu siły. Zadłużenie (niewolnicze długi), zabieranie dokumentów, przymus psychiczny i fizyczny, gwałt seksualny oraz więzienie, są to najczęstsze problemy, z jakimi spotykają się osoby będące przedmiotem handlu; handel ludźmi w celu zmuszania do pracy/ praktyki zbliżone do niewolnictwa ten handel jest szczególnie ukierunkowany na sektor rolni- 19

9 ctwa, budownictwa i pracy w fabrykach. Ludzie są zmuszani do pracy w warunkach podobnych do pracy niewolniczej; handlowanie ludźmi przeznaczonymi do pracy w domach/pielęgnowanie osoby te są zmuszane do nieprzerwanej pracy w niewolniczych warunkach jako służący lub do opieki przy osobach ciężko chorych i upośledzonych; handel ludźmi w celu zawarcia małżeństwa z reguły z «bogatym» cudzoziemcem kobiety przyjeżdżają do nieznanego środowiska, nie znając języka ani kultury, zaś ich status, w większości przypadków, jest całkowicie uzależniony od męża, stają się niewolnicami mężów i są zmuszane do prostytucji, pracy bez wynagrodzenia; handel ludźmi w celu zmuszania do żebractwa kobiety, dzieci, ludzie starzy lub upośledzeni są zmuszani do żebractwa w wielkich miastach, również w innych państwach. Nie potrafią poruszać się w miejscu, w którym się znajdują, a poza tym są pod stałym nadzorem kogoś, kto im zabiera wyżebrane pieniądze; handel ludźmi w celu pobrania organów młodzi ludzie czy dzieci są sprzedawani lub porywani, a następnie pobiera się od nich organy, które służą do transplantacji [4, s. 9; 11, s. 9-10; 12]. Bibliografia 1. Rudnicka P., Raport Zwalczanie handlu ludźmi: Prewencja poprzez rozwiązania prawne, Kraków Rudnicka P., Bulanda A., Szwedo P., Przewodnik dla Cudzoziemców, Zwalczanie handlu ludźmi: Prewencja poprzez rozwiązania prawne, Jak podjąć legalną pracę w Polsce i nie stać się ofiarą handlu ludźmi?, Kraków Morawska E., Handel ludźmi z perspektywy systemu ochrony praw człowieka ONZ, [w:] Handel ludźmi zapobieganie i ściganie, red. Z. Lasocik, Warszawa Pływaczewski W., Handel ludźmi współczesne niewolnictwo, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn Wąsek A.,Komentarz, Kodeks karny Część szczególna, t. II, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa Marek A., Prawo karne, Wydawnictwo C.H.Beck, wyd. 9, Warszawa Zoll A., Kodeks karny Część szczególna, Komentarz do art , t. II, Kantor Wydawniczy Zakamycze. Kraków Bryk J., Handel ludźmi, «Policja 997», 2007, nr Marek A., Komentarz do art.253 kodeksu karnego (Dz.U ), [w:] Kodeks karny Komentarz, A. Marek., LEX, 2007, wyd. IV. 20

10 10. Budyn-Kulik M., Kozlowska Kalisz P., Kulik M., Mozgawa M. Kodeks karny. Praktyczny komentarz, red. M. Mozgawa, wyd. III, Warszawa Hołyst B., Bryk J., Malinowska I., Metody działania sprawców przestępstw handlu ludźmi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno, Karsznicki K., Ściganie przestępstwa handlu ludźmi w Polsce, Ośrodek Badań Handlu ludżmi, Uniwersytet Warszawski, Warszawa,