Sebastian Tabo³. Istota czytania

Transkrypt

1

2

3 Istota czytania 1

4 2

5 Sebastian Tabo³ Istota czytania Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków

6 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005 Recenzent: Dr Maria Węglińska Redakcja wydawnicza: Agnieszka Hebda Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax (012) Wydanie I, Kraków

7 Dzieła swego nie ozdabiałem okazałymi słowy, nie ubierałem go w zwroty nadęte lub pyszne albo w jakiekolwiek inne czary i powaby zewnętrzne, którymi tylu innych zwykło dzieła swe upiększać, albowiem chciałem, aby rzecz sama się chwaliła, aby jedynie prawda treści i powaga przedmiotu ją zalecała. Nie chcę jednak, by jako zarozumiałość poczytane było, że ktoś z niskiego i pospolitego stanu ośmiela się sądzić i wyrokować o rządach książąt. Niccolo Machiavelli, Książę Niniejszą pracę poświęcam mojej Kochanej Żonie, mojemu Słońcu Sebastian Taboł 5

8 6

9 Spis treœci Wstęp Część I Istota procesu czytania Znaczenie słowa czytanie Polskie elementarze do nauki czytania w latach Fizyczna, fizjologiczna i psychologiczna istota nauki czytania Analizator wzrokowy Analizator słuchowy...40 Aparat rezonacyjno-artykulacyjny Zjawiska psychofizyczne Gotowość do nauki czytania Determinanty efektywnego czytania Higiena czytania Ławka szkolna...75 Druk i papier Oświetlenie...80 Rola umiejętności czytania...83 Część II Metody nauki czytania Metody syntetyczne...93 Metoda alfabetyczna Metoda fonetyczna...95 Syntetyczna odmiana metody fonetycznej...96 Analityczna odmiana metody fonetycznej...97 Metoda sylabowa Metody analityczne Metoda wyrazowa

10 Metoda zdaniowa Metoda globalna Metody analityczno-syntetyczne Metoda analityczno-syntetyczno-zgłoskowa Metoda analityczno-syntetyczno-wyrazowa Metoda analityczno-syntetyczno-wyrazowa o charakterze wizualnym Metoda analityczno-syntetyczno-wyrazowa o charakterze funkcjonalnym Metoda analityczno-syntetyczno-wyrazowa o charakterze fonetycznym Metoda analityczno-syntetyczno-zdaniowa Część III Eksperymentalne metody nauki czytania Metoda G. Domana Metoda I. Majchrzak Metoda barwno-dźwiękowa H. Metery Metoda fonetyczno-literowo-barwna B. Rocławskiego Metoda Dobrego Startu M. Bogdanowicz Część IV Cechy dobrego czytania Czytanie płynne Czytanie poprawne Czytanie biegłe Czytanie wyraziste Część V Rodzaje czytania Czytanie głośne Czytanie ciche Czytanie informacyjne Czytanie ze zrozumieniem Czytanie krytyczne

11 Część VI Trudności w czytaniu Percepcja słuchowa Percepcja wzrokowa Lateralizacja Mowa Zakończenie Bibliografia

12 10

13 Wstêp Drogi Czytelniku, zanim zapoznasz się z książką, którą masz przed sobą, musisz wiedzieć jedno: jest to moja pierwsza tak obszerna praca naukowa. Poświęciłem jej bardzo dużo czasu, zapoznałem się z literaturą poświęconą procesowi czytania. Pokochałem tę książkę, choć wiem, że nie jest idealna. Wiele nocy spędziłem nad nią, jak matka nad małym dzieckiem, aż w końcu dopiąłem swego skończyłem. Zastanawiasz się pewnie, co w niej możesz znaleźć. Bardzo często wspominam, że czytanie to jedna z najważniejszych czynności, które człowiek w czasie swego krótkiego życia musi opanować. Poza tym trudno sobie wyobrazić życie bez tej umiejętności w czasach, w których jesteśmy zalewani ogromem najnowszych informacji z różnych dziedzin wiedzy. Należy zauważyć ogromną zasługę szkoły i nauczycieli, którzy dokładali starań, abyśmy nauczyli się czytać. Niestety nie podkreślałem zasadniczej roli domu pod względem opanowania umiejętności czytania, zwróciłem natomiast uwagę na panującą obecnie tendencję, aby czytać uczyły się już dzieci w przedszkolu, nawet trzylatki, dlatego opisuję metody, którymi można nauczyć czytać małe dziecko, nie wdając się w przesłanki psychologiczne. W wielu miejscach wspominam także, że czytanie jest procesem niezwykle złożonym. Myślę, że bardzo dokładnie opisałem zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne zachodzące podczas czytania. Postarałem się także przybliżyć zasady higieny czytania. Pewnie każdy z nas słyszał od swego nauczyciela, aby nie czytać opowiadania nosem. Myślę, że zastanowisz się, drogi Czytelniku, czy czytasz w odpowiedniej pozie, pod jakim kątem należy trzymać książkę, jakie powinno być światło oraz jak długo można wykonywać czynność czytania. Pochłaniając kolejne strony niniejszej książki, dowiesz się, jakie rodzaje czytania można wyróżnić. Opisałem następujące: głośne, ciche, informacyjne, ze zrozumieniem, krytyczne. Postarałem się także, abyś mógł się 11

14 zapoznać z metodami, które stosowało się i stosuje w początkowej nauce czytania. W pozycji tej znalazły się również informacje dotyczące cech dobrego czytania. Jest także trochę historii, czyli opisy elementarzy polskich, z których w dawnych czasach uczyli się nasi przodkowie, nasze babki i rodzice. Na samym końcu znalazł się rozdział o dziecięcych trudnościach w czytaniu, których niemało napotyka współczesny nauczyciel. Oczywiście nie zawarłem w nim konkretnych propozycji, jak sobie z nimi radzić, bo to zrobiono już przede mną. W miarę upływu lat i postępu naukowego czytanie jest dokładnie analizowane przez językoznawców, psychologów i pedagogów. Na tych badaniach proces czytania może tylko zyskać, ponieważ dzięki wielu osiągnięciom naukowym są opracowywane coraz to inne i nowsze metody nauki czytania. Są nawet tendencje, aby zaadaptować sposoby anglosaskie. Czas pokaże, które metody przetrwają próbę czasu, a które będą musiały zostać odłożone do lamusa. Czytanie jest procesem, w którego wypadku bardzo trudno jednoznacznie określić, czy dane zjawiska w nim zachodzą, czy nie. Jest to przyczyną wielu sporów wśród teoretyków. W książce tej nie zawarłem niczego, czego nie wiedzieliby ci, którzy od wielu lat zajmują się procesem czytania. Nie pretenduje ona do miana naukowej i na pewno wiele można w niej skrytykować. Dlatego proszę Cię, Czytelniku, o łagodny wymiar kary. W nauce dopiero raczkuję i jak dziecko uczące się chodzić, często upadam. Na szczęście zawsze jest ktoś, kto mnie podniesie. Jako absolwent filologii polskiej, jedno wiem na pewno: kto czyta, żyje dwa razy. A ty, drogi Czytelniku, głów się teraz sam nad tym, co chciałem przez to powiedzieć. 12

15 CZÊŒÆ I Istota procesu czytania 13

16 14

17 Znaczenie s³owa czytanie Ze słowem czytanie stykamy się bardzo często i używamy tego pojęcia w bardzo wielu sytuacjach. Nie mam tu na myśli tylko czytania tekstu pisanego czy drukowanego. Doświadczony myśliwy tropiący grubą zwierzynę może przecież czytać ślady, które pozostawił zwierz. Wprawny psycholog lub terapeuta potrafi wyczytać z oczu lub twarzy emocje, które ktoś przeżywa. Ratownik GOPR może wnikliwie czytać mapę okolicy. Dyrygent może biegle czytać zapis nutowy wielkiej opery. Kierowca prowadzący samochód odczytuje ze znaków drogowych wskazania dotyczące jazdy. Wielu ludzi używa sformułowania czytanie między wierszami, oznaczającego, że nie do końca wierzymy, czy rozmówca czegoś przed nami nie ukrywa lub domyślamy się treści, których rozmówca nie sformułował wprost. Z tych licznych przykładów wynika, że w naszej świadomości słowo czytanie zadomowiło się na dobre. Słowem tym pomagamy sobie zobrazować wiele różnorodnych sytuacji, z jakimi spotykamy się w naszym codziennym życiu. Co prawda wszystkie podane wyżej przykłady są do siebie podobne każda z tych osób dostrzegła jakieś znaki, które potem odpowiednio zinterpretowała. Jeżeli ratownik GOPR źle odczyta mapę, nie znajdzie zaginionych turystów, kierowca niepotrafiący czytać znaków może spowodować wypadek, dyrygent nieumiejący czytać zapisu nutowego nie będzie wiedział, kto z grających fałszuje. Dzięki umiejętności czytania człowiek jest w stanie poznać nową rzeczywistość i uzyskać nowe informacje. Każdy z nas musi poprawnie odczytywać znaczenie przyporządkowane do określonych znaków, aby trafnie dekodować ukrytą pod nimi treść. Czytanie jest procesem bardzo złożonym, co udowodnią następne rozdziały niniejszej pracy badawczej. Polega ono na rozumieniu zawartych w tekście treści. Obejmuje także umiejętność racjonalnego i sprawnego dekodowana różnorodnych pod względem treści i formy tekstów. Należy właściwie czytać teksty naukowe najeżone specjalistycznymi terminami. Inaczej 15

18 czyta się literaturę piękną, z której należy wyłowić figury estetyczne, wątki poznawcze oraz cechy warsztatu literackiego. Każdy napisany tekst jest odrębny ze względu na tematykę i sposób ujmowania problemu, sposób operowania terminami. Poza tym niektórzy z nas sami się przekonali, że niezbędne okazuje się umiejętne odczytywanie tabel, schematów, rysunków, rozkładów jazdy. Umiejętność czytania wykorzystujemy inaczej w trakcie czytania powieści, które ma nas odprężyć, a inaczej w trakcie czytania, do którego zostaliśmy zmuszeni. Czasem jakiś tekst czytamy kilkakrotnie, aby uchwycić w nim istotne kwestie lub znaleźć ważne daty, nazwiska lub zdarzenia. Jeszcze inaczej czytamy gazetę, aby się dowiedzieć, co ciekawego wydarzyło się na świecie. Jak sami się przekonujemy, techniki czytania różnią się w zależności od jego celu. Każdy z nas musi w swym życiu opanować różne sposoby czytania i umieć odpowiednio je dopasowywać do potrzeb. Umiejętność czytania jest wykorzystywana również do wyszukiwania potrzebnych nam materiałów. Poszukiwacz potrzebnych informacji musi mieć rozeznanie w świecie książek, które zostały wydrukowane na temat interesującej go wiadomości. Na koniec nie sposób pominąć jeszcze innej czynności, podczas której umiejętność czytania jest nieodzowna. Mam tu na myśli uczenie się. Dzięki uczeniu się zdobywamy nową wiedzę lub weryfikujemy obecne sądy, rozwijamy się wszechstronnie i samokształcimy. Jak wynika z przytoczonych powyżej informacji, umiejętność czytania to nie tylko rozumienie tekstu. Czytanie zaspokaja nasze codzienne potrzeby: dostarczania informacji i rozrywki, zdobywania wiedzy, kształtowania swojego poglądu na świat, rozwijania swojej osobowości. W literaturze pedagogicznej istnieje wiele definicji czytania. Wśród badaczy czytania brak zgodności co do pojęciowego ujmowania tego zagadnienia. A. Brzezińska dokonała uporządkowania definicji i podała własne koncepcje w tym względzie. Wyodrębniła ona dwie grupy definicji czytania. Pierwszą z nich są definicje lingwistyczne, w których ważne jest zbudowanie właściwej formy dźwiękowej, jaką tworzymy na podstawie zapisu pewnego symbolu graficznego. Przykładem należącym do tej grupy jest definicja D. Elkonina, który uważa czytanie za tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie jego obrazu graficznego 1. Druga grupa obejmuje te definicje czytania, które jako podstawę czytania przyjmują rozumienie tekstu odczytywanego 2. 1 Czytanie i pisanie nowy język dziecka, red. A. Brzezińska, Warszawa 1987, s A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Poznań 1985, s

19 Definicje o charakterze poznawczo-psychologicznym, należące do drugiej grupy, kładą nacisk na rozumienie tekstu. Jest to zauważalne w definicji opracowanej przez M. A. Tinkera i C. McCullough, którzy uważają, że czytanie polega na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli służących jako bodźce do przywoływania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulowania pojęciami, które czytelnikowi są już znane 3. Można się w tym miejscu pokusić o wyodrębnienie trzeciej grupy definicji czytania, które można określić mianem strukturalnych. Eksponują one wielofunkcyjne właściwości czytania, a ich autorzy określają czytanie jako proces. Do tej grupy można zaliczyć definicję ze Słownika psychologii, gdzie pod pojęciem czytanie możemy zapoznać się z następującą treścią: proces, dzięki któremu informacja jest wydobywana z napisanego lub wydrukowanego tekstu. Ten proces, w rzeczywistości, jest wyjątkowo złożony i tylko częściowo jak dotąd zrozumiały 4. Podobnie uważa J. Malendowicz, opisująca czytanie jako proces złożony i dynamiczny, na który składają się zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne 5. Dodaje ona także, że czytanie polega na pojmowaniu myśli wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych, które tworzą tekst, tj. linearny ciąg elementów i struktur językowych (fonicznych, morfologicznych, syntaktycznych) składających się na określoną strukturę. Rolę informacji fonetycznych i semantycznych, oprócz wizualnych, w percepcji tekstu podkreślają także E. Wiig i E. Semel 6. M. Tyszkowa jest zdania, że czytanie to skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka 7. Poza tym sama Brzezińska, definiując proces czytania, wyodrębnia w nim trzy podstawowe aspekty, które są równoważne i wzajemnie od siebie zależne: 1. Aspekt techniczny rozpoznawanie, różnicowanie i kojarzenie grafemów i fonemów, umiejętność ich odtwarzania w odpowiednim czasie. Istotne jest kojarzenie znaków graficznych z fonicznymi i odwrotnie. 2. Aspekt semantyczny kojarzenie rozpoznanych znaków z posiadanym doświadczeniem (dekodowanie znaków graficznych i fonicznych), dosłowne 3 M. A. Tinker, Podstawy efektywnego czytania, tłum. K. Dudziak, Warszawa 1980, s. 15 i n. 4 A. S. Reber, Słownik psychologii, red. I. Kurcz, K. Skarzyńska, tłum. B. Janasiewicz- -Kruszyńska, Warszawa 2000, s J. Malendowicz, Proces czytania i pisania i trudności w jego opanowaniu [w:] Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu. Poradnik nauczyciela-reedukatora, cz. I, red. H. Wasyluk-Kuś, Warszawa 1978, s G. Krasowicz-Kupis, Język, czytanie i dysleksja, Lublin 2001, s M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977, s

20 rozumienie treści słów i zdań. Istotą tego poziomu jest rozumienie znaczeń bezpośrednio zawartych w tekście, rozumienie znaczeń poszczególnych fragmentów w kontekście całego tekstu. 3. Aspekt krytyczno-twórczy ustosunkowanie się do tekstu, ocena czytanych treści w kontekście własnego doświadczenia, rozumienie przenośni, umiejętność korzystania z odczytywanych treści. Istotą tego aspektu jest refleksyjny, krytyczny stosunek do odczytywanych treści i ich znaczeń 8. Bardzo krótką definicję czytania podał F. Król, dla którego czytanie to nic innego jak rozumienie zawartych w tekście myśli 9. Równie lapidarne wyjaśnienie, czym jest czytanie, podaje W. Okoń, określając czytanie jako kojarzenie znaków pisma (druku) jakiegoś języka z treścią danego tekstu 10. Analizując definicje czytania, można w nich wyodrębnić treści odwołujące się do trzech aspektów procesu czytania: poznawczego, fizjologicznego i znaczeniowego. W innych definicjach procesy te są określane mianem sensoryczno-motorycznych, intelektualnych i emocjonalnych. Dowodem na to niech będzie definicja T. Wróbla, według którego czytanie to złożony, wieloetapowy proces fizjologiczny i psychologiczny, uwarunkowany wzajemnymi procesami rozwojowymi 11. W podobnym tonie wypowiada się E. Malmquist, według której czytanie jest działalnością wieloczynnościową składającą się z wielu komponentów: wrażeń wzrokowych, percepcji, funkcji mięśni oka, pamięci. Uważa ona również, że czytanie nie jest obecnie pojmowane jako całościowa umiejętność. Czytanie to szereg wspólnych, umysłowych działań, które w bardzo wysokim stopniu są odmienne w zależności od wielu czynników 12. Inną, bardzo interesującą definicję procesu czytania podaje I. Styczek, dla której czytanie jest umiejętnością rozszyfrowywania kodu graficznego 13. Podobnie uważa H. Mystkowska. Według niej, czytanie to rozpoznawanie, identyfikowanie i odróżnianie wzrokowe znaków i obrazów graficznych, powiązywanie ich z ich wyobrażeniem słuchowym i ze znaczeniem, które występuje, gdy czytający dekoduje znaki graficzne 14. Podobnie proces 18 Czytanie i pisanie nowy język..., op. cit., s F. Król, Sztuka czytania, Warszawa 1982, s W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, wyd. 3 popraw., Warszawa 2001, s K. Kamińska, Nauka czytania dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1999, s E. Malmquist, Nauka czytania w szkole podstawowej, tłum. A. Thierry, Warszawa 1987, s I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1979, s H. Mystkowska, Uczymy czytać w przedszkolu, Warszawa 1979, s

21 czytania definiują inni autorzy J. Tarkowska 15 i M. Cackowska 16. Zapoznajmy się również z definicją J. Zborowskiego, dla którego proces czytania to trzy zasadnicze elementy: wzrokowy, słuchowo-dźwiękowy oraz znaczeniowy 17. Wśród naukowców brakuje jednolitego i spójnego stanowiska, jeżeli chodzi o poszczególne etapy składające się na proces czytania. Poglądy na ten temat można podzielić na trzy grupy. Pierwsza z nich obejmuje koncepcje traktujące czytanie jako proces od szczegółu do ogółu. Osoba czytająca tekst analizuje bodźce optyczne pojedynczo i seryjnie. Na początku rozpoznaje litery, potem litery te łączy w wyrazy, a w dalszej kolejności wyrazy w zdania, aż do pełnego zrozumienia czytanego tekstu. W koncepcji tej mamy do czynienia z dwoma mechanizmami. Pierwszy polega na tym, że czytający używa obrazu graficznego tekstu jako kodu ikonicznego otwierającego bezpośrednio lub przy pomocy pamięci krótkotrwałej umysłowy leksykon znaczeń w magazynie pamięci trwałej. Koncepcja ta zakłada natychmiastowe przechodzenie informacji od oka do umysłu. Zatem osoba czytająca pewne zdanie widzi je jako obrazek, pewną formę graficzną zbudowaną z tylu części, z ilu wyrazów zbudowane jest zdanie. Nie występuje tutaj odniesienie do brzmieniowej budowy wyrazu czy frazy. Strategia owa została nazwana przez Barona i Strawsona, chińską, odnosząc swą nazwę do obrazkowego pisma chińskiego. Drugi mechanizm, z którym mamy do czynienia w koncepcji czytania od szczegółu do ogółu, polega na transformacji wzrokowo spostrzeganych fragmentów tekstu na zinterioryzowany obraz wymowy. Czytający, dzięki temu mechanizmowi, jest w stanie sobie wyobrazić tekst graficzny jako foniczny, wyobraża sobie wymowę, brzmienie i znaczenia. Strategia ta została określona, również przez Barona i Strawsona, jako kod fenicki 18. Przyjmuje się również, że oba mechanizmy, tak różne w swej strukturze, nie wykluczają się wzajemnie. Drugą grupę stanowią koncepcje, które ujmują czytanie jako proces, w wyniku którego przechodzi się od ogółu do szczegółu. W praktyce polega to na tym, że czytający stara się określić znaczenie tekstu na podstawie kilku pierwszych bodźców optycznych. Oczekiwania skłaniają go do tego, 15 I. Tarkowska, Percepcyjne uwarunkowania osiągnięć w nauce czytania uczniów klas pierwszych, Życie Szkoły 1998, nr M. Cackowska, Analiza funkcjonujących elementarzy w świetle teorii nauki czytania, Życie Szkoły 1977, nr J. Zborowski, Początkowa nauka czytania, Warszawa 1959, s G. Krasowicz-Kupis, Język, czytanie..., op. cit., s

22 aby pozyskać informacje z dalszej części tekstu, które potwierdzą jego początkowe oczekiwania wobec tego tekstu albo im zaprzeczą. Czytający, w miarę jak zagłębia się w tekst, konstruuje myślową reprezentację całości na podstawie treści poprzedzających, kontekstu i ogólnej wiedzy o świecie. Trzecia grupa koncepcji określa czytanie jako proces interakcyjny, co oznacza, że obie wyżej opisane drogi analizy tekstu są równie ważne. Na koniec naszych teoretycznych rozważań na temat tego, czym jest czytanie, należy nadmienić, że jest ono często ujmowane jako swoiste przekazywanie od autora do czytającego informacji w postaci tekstu pisanego, ale sposobem nadawania i odbioru jest oczywiście język. Po wytworzeniu tekstu pisanego, dochodzi do swoistego aktu komunikowania się między autorem a czytelnikiem. Tekst jest medium między intencjami piszącego a czytającym, który ma pewne oczekiwania wobec czytanego przez siebie tekstu. Biorąc pod uwagę podane powyżej koncepcje dotyczące czytania, należy na koniec nadmienić, że czytanie to wielce złożony proces, który trudno uchwycić w krótkiej definicji. A przecież żaden poważny naukowiec nie chce spłycać czegoś, co jest skomplikowane. Można byłoby w tej części pracy zacytować jeszcze wiele definicji czytania, wskazujących jednomyślnie, że jest to trudny proces, który naukowcy do dziś badają i o którym dowiadują się coraz to nowych rzeczy. Od wielu też lat proces czytania wywołuje wśród badaczy spory i kontrowersje, powodujące podział na tych, którzy poszukują nowych metod nauki czytania i na tych, według których nic nowego w tej materii już się nie da wymyślić. Żyjemy obecnie w XXI wieku, w którym ludzie komunikują się między sobą, wykorzystując do tego wszystkie najnowsze zdobycze nauki i techniki. Dynamiczny rozwój mass mediów nie zastąpi jednak w żaden sposób możliwości porozumiewania się za pomocą pisma. Otaczający nas świat jest pełen znaków, których różnorodność jest uzależniona od alfabetu, jakiego się używa w danym państwie. Można pokusić się o odważne twierdzenie, że jeszcze długo w naszej cywilizacji będzie dominować czytanie jako główny sposób zdobywania i wymiany wiedzy. W ostatnich latach zaznacza się tendencja do stykania się człowieka z informacją przekazywaną mu poprzez telewizję, łącza satelitarne, Internet. Zetknięcie się z taką masą informacji, wykraczających czasem poza życie naszego najbliższego środowiska, spowodowało, że dzieci zaczęły się interesować rzeczami i zjawiskami, które jeszcze nie tak dawno przez wielu dorosłych były postrzegane jako zbyt trudne dla nich. Świadomość 20

23 taka towarzyszy dziecku od samego początku jego istnienia. Dorośli, którzy otaczają takie dziecko, starają się ograniczać jego możliwości, co w efekcie prowadzi u niego do zaniechania wielu prób, bo jeśli dorosły twierdzi, że coś jest bardzo trudne, to nie warto się tym interesować. Ale takie zachowanie dziecka jest tylko pozorne, bo w rzeczywistości stara się ono uwolnić od wpływu dorosłych poprzez opanowanie pewnych umiejętności, w tym umiejętności czytania. Opanowanie tej umiejętności pozwala dziecku na samodzielne zgłębianie wiedzy określanej przez dorosłego jako bardzo trudna i nie warta bliższego poznania. Dziecko nie tylko chce poszukiwać potrzebnych mu informacji, ale również pragnie je zapisać. Jest to duży krok dziecka ku jego niezależności. 21

24 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki