Życie kulturalne i społeczne mieszkańców Jabłonowa Pomorskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. -

Transkrypt

1 Życie kulturalne i społeczne mieszkańców Jabłonowa Pomorskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. - Leszek Turowski Okres międzywojnia to wyjątkowy moment w historii polskiej kultury i sztuki. Polska po ponad 120 latach zniewolenia i restrykcji odzyskała własną suwerenność, a co za tym idzie własną tożsamość i szeroko pojętą kulturę i sztukę. Obywatele odradzającego się kraju wzięli sobie jako punkt honoru odbudowę życia kulturalnego i bardzo mocno dążyli aby udowodnić, że jako naród należą do elity europejskich krajów. Na Pomorzu istniał dodatkowy jeszcze jedne ważny aspekt ożywienia kulturalnego, a mianowicie zagrożenie żywiołem niemieckim, którego organizacje, zrzeszenia, czy związki przed rokiem 1914 działały na wysokim stopniu organizacji i zaangażowania miejscowej ludności. Polacy chcieli udowodnić, że i w tej kwestii nie są gorsi od zachodnich sąsiadów, a lata ucisku i dyskryminacji nie zabiły w nich ducha polskości. Jabłonowo, które w tym okresie było dynamicznie rozwijającą się miejscowością aspirującą do uzyskania praw miejskich, leżało na południowo wschodnim krańcu ówczesnego województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Należy pamiętać, że kilkanaście kilometrów dalej w kierunku Iławy znajdowała się granica państwa z Prusami Wschodnimi, a samo Jabłonowo było ważnym węzłem komunikacyjnym na kolejowej mapie Polski gdzie krzyżowały się linie Warszawa Gdańsk oraz Berlin Poznań Królewiec. Czynniki te sprawiały, że Jabłonowo stało się regionalnym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym i społecznym, w którym znajdowały się m.in. fabryka maszyn rolniczych, mleczarnia, młyn, 2 hotele, kilkanaście restauracji i kawiarni oraz kilkadziesiąt zakładów rzemieślniczych i placówek handlowych. Ożywienie gospodarcze przekładało się bezpośrednio na żywotność placówek kulturalnych i działalność związków i stowarzyszeń. Do najprężniej działających związków należały: Towarzystwo Gimnastyczne (TG) Sokół, Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP), Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (KSM) oraz Związek Podoficerów Rezerwy. Dużą popularnością cieszyły się liczne przedstawienia teatralne zarówno amatorskie jak i wystawiane przez teatry z Grudziądza czy Warszawy. I Organizacje młodzieżowe Oddziały Towarzystwa Gimnastycznego Sokół nazywane popularnie Gniazdami powstawały w zaborze pruskim już w drugiej połowie XIX wieku. Towarzystwo zajmowało się popularyzowaniem tężyzny fizycznej i sportu (lekkoatletyka, piłka nożna, gimnastyka), a także organizowaniem imprez i uroczystości kulturalno-oświatowych. W okresie I wojny światowej oraz w latach , członkowie Sokoła włączyli się aktywnie w działania niepodległościowe, a po odzyskaniu przez Polskę wolności sformalizowali swą strukturę tworząc Związek Towarzystw Gimnastycznych Sokół łączący organizacje sokole ze wszystkich trzech zaborów. Związek dzielił się na 6 dzielnic (w tym dzielnica pomorska), które z kolei dzieliły się na okręgi i gniazda. Na terenie powiatu brodnickiego jako pierwsze powstało Gniazdo w Brodnicy (1913 r.) strukturalnie podporządkowane Okręgowi nr VI 1

2 z siedzibą w Lubawie 1. Członkowie Sokoła posiadali własne umundurowanie, symbolikę oraz zwyczaje. Na terenie Jabłonowa przed 1920 r. działali tylko pojedynczy członkowie TG Sokół, którzy w okresie prowadzili działalność konspiracyjną (m.in. w strukturach Organizacji Wojskowej Pomorza), a miejscem spotkań była willa należąca do Szymeckiego oddalona od zwartej zabudowy o ok. 1 km. Założycielem i głównym działaczem Towarzystwa w tym okresie był Władysław Borkowski, a członkami tajnego Sokoła była przede wszystkim młodzież z Jabłonowa i pobliskich miejscowości. W grudniu 1919 r. grupie tej udało się zorganizować przedstawienie teatralne pt. Stary piechur oraz akcję charytatywną jako pomoc dla powstania śląskiego 2. Oficjalnie Gniazdo w Jabłonowie powstało 18 stycznia 1920 r. i było drugim Gniazdem działającym na terenie powiatu. Uroczyste zebranie założycielskie odbyło się w restauracji Juliana Wetzla przy ul. Grudziądzkiej. Pierwszym prezesem Gniazda został wybrany Władysław Borkowski, a w skład zarządu weszli: Aleksander Wiśniewski sekretarz, Józef Wiśniewski skarbnik, Juliusz Modrawski naczelnik, Władysław Linda z-ca sekretarza, Franciszek Przeczewski i Lipiński ławnicy, Walery Lula i Śledziński rewizorzy 3. Prezesem honorowym wybrano dr Truszczyńskiego. Gniazdo należało początkowo do okręgu grudziądzkiego (nr 3), jednak w roku 1926 decyzją władz dzielnicowych zostało przeniesione do okręgu lubawskiego (nr 6). W 1922 roku Gniazdo nabyło własny sztandar, którego patronami zostali: właścicielka majątku Piecewo Maria Meysztowicz oraz właściciel majątku Jabłonowo Tadeusz Narzymski. W 1926 r. TG wydzierżawiło od Zarządu Gminy boisko sportowe na okres 99 lat z opłatą roczną 3 zł 4. Oprócz TG Sokół, które było właścicielem obiektu, z boiska korzystały także inne organizacje społeczne. Rok później Gniazdo zostało włączone do programu Przysposobienia Wojskowego (PW) i przydzielone organizacyjnie do 67 pułku piechoty w Brodnicy. Współpraca w ramach PW nabrała szczególnego znaczenia w ostatnich latach przed wybuchem II wojny, wtedy też omówiono szczegółowo działania członków Towarzystwa podczas ewentualnego konfliktu zbrojnego stycznia 1930 r. odbyła się uroczystość 10-lecia Gniazda w Jabłonowie. Święto to miało niezwykle bogatą oprawę artystyczną i skupiło szeroką rzeszę wybitnych osobistości z regionu. W okresie tym gniazdo liczyło już blisko 100 członków, a do wybuchu wojny wielokrotnie zmieniał się zarząd Gniazda. Prezesami byli kolejno: kierownik Banku Ludowego w Jabłonowie Brunon Rocol, W. Górny, W. Barański, a tuż przed wybuchem wojny F. Scheerke. Funkcję wiceprezesów pełnili: A. Fengler, F. Karnowski, F. Scheerke, Wiśniewski i Weigt, sekretarzy Gołaszewski, Skompiński i Nowakowski, skarbników K. Meyer, Kotuła i H. Bogusławski, naczelnika Kamiński, gospodarza Socki, członków komisji rewizyjnej Kamiński, Wiśniewski i F. Przeczewski, a prezesa honorowego I. Górski z Piecewa 6. W skład zarządu wchodziło ponadto dalsze grono ok. 25 osób. Znany jest także skład 1 Gniazdo w Brodnicy posiadało 5 filii: Bartniki, Polskie Brzozie, Mały Głęboczek, Pokrzywowo, Szafarnia, natomiast gniazdo w Jabłonowie było oddzielna jednostką, J. Wultański, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Brodnicy, [w:] Szkice Brodnickie T.2, pod. red. K. Grążawskiego, Brodnica 1993, s TG "Sokół" w Jabłonowie Pom. Pamiętnik 10-lecia gniazda Jabłonowo Pomorskie 1930, s.9. 3 Ibidem s.6 4 Ibidem s.7. 5 A. Bogucki, Rola Towarzystw Gimnastycznych Sokół w przygotowaniu członków konspiracji zbrojnej na Pomorzu, [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej, pod. red. M. Wojciechowskiego i W. Rezmera, Toruń 1996, s TG "Sokół" w Jabłonowie Pom, s.2. Część wymienionych osób sprawowała w tym czasie również kierownicze funkcje w Zarządzie Okręgu nr VI. Kamiński pełnił funkcję podnaczelnika Okręgu nr VI i złożył dymisję z zajmowanego stanowiska w kwietniu 1931 r., natomiast od 1931 do zarządu okręgowego wszedł 2

3 komitetu honorowego z tego okresu, który tworzyły wybitne osobistości z regionu takie jak: starosta brodnicki Wimmer, proboszcz parafii rzym.-kat. w Jabłonowie ks. Czubek, płk. inż. Grzędziński z 67 pp z Brodnicy, por. Michniewski, prezes Dzielnicy Pomorskiej TG Sokół dyr. Samoliński, prezes Okręgu VI Lubawa TG Sokół Piskorski, naczelnik Okręgu Lendzion oraz właściciele ziemscy: Meysztowiczowie, Łangowscy, Barzykowscy, Piotrowscy i Narzymska. Ze względu na brak źródeł nieznana jest dokładna liczba członków Towarzystwa, jaka kształtowała się przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Gros członków tworzyli mieszkańcy Jabłonowa wraz z najbliższą rodziną, bardzo często należący do miejscowej elity społecznej. Wiadomo wszakże, że na początku lat 30-tych Gniazdo liczyło ok. 100 osób, w 1934 r. 79, a w roku 1939 liczba ta spadła do 28 członków 7. Regres w strukturze organizacyjnej i liczbie członków potwierdza również meldunek Polskiego Związku Zachodniego z 1936 r., który określa Gniazdo jako słabe 8. W skład okręgu lubawskiego TG wchodziło także 6 Gniazd żeńskich, z których jedno znajdowało się właśnie w Jabłonowie. Sokolice, bo tak popularnie nazywano członkinie Sokoła, brały aktywny udział w przedsięwzięciach Towarzystwa i posiadały kilka reprezentantek w zarządzie. Do sekcji żeńskiej należały m.in.: Irena Bogusławska, Wanda Adamczak, Wanda Bogusławska, Jarocka oraz siostry: Skonieczne, Fatrekowskie, Zagierskie i Klabun 9. Mimo trudności finansowych pojawiających się w bieżącej pracy bracia sokoli brali udział we wszystkich zlotach i zjazdach związkowych na szczeblu centralnym, dzielnicowym i okręgowym (m.in. w zlocie Związkowym w 1921 r. w Warszawie uczestniczyły 33 osoby). Swoją reprezentację Gniazdo wysłało również na Zlot Wszechsłowiański Sokoła, który odbywał się w Poznaniu. Członkowie Towarzystwa prowadzili aktywną działalność sportowo-kulturalną na terenie miejscowości. W Jabłonowie działały 4 sekcje sportowe (prowadzone przez TG Sokół ) lekkoatletyczna, tenisa stołowego, podnoszenia ciężarów oraz piłki nożnej 10. Wielokrotnie jabłonowscy Sokoli brali udział w zawodach dzielnicowych i okręgowych m.in. 3 maja 1927 r. wzięli udział w doręczeniu sztafety Prezydentowi RP, a w roku 1934 Gniazdo przystąpiło do udziału w zdobywaniu Państwowej Odznaki Sportowej 11. Możliwość uprawiania poszczególnych dyscyplin na pełnowartościowych obiektach sportowych (nie licząc boiska sportowego) w Jabłonowie była mocno ograniczona. Brak było bowiem sali gimnastycznej, na której młodzież mogłaby regularnie ćwiczyć, szczególnie w okresie zimowym i pomimo iż zarząd Gniazda posiadał dużą liczbę sprzętu sportowego nie był on w pełni wykorzystywany. Oprócz popularyzowania kultury fizycznej wśród społeczeństwa Towarzystwo zajmowało się działalnością kulturalno-oświatową. Działało kółko teatralne, które w latach wystawiło 26 H. Bogusławski, Słowo Pomorskie, 1931, nr 91, s.5, oai:kpbc.umk.pl:39919, Słowo Pomorskie 1936, nr 18, s. 9, oai:kpbc.umk.pl: S. Wiśniewski, Polskie organizacje paramilitarne i dywersja pozafrontowa oraz niemiecka działalność dywersyjna na terenie powiatów: brodnickiego, lubawskiego i rypińskiego w latach , [w:] Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów t. VIII, Historia dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 2008, s Słowo Pomorskie, 1934, nr 33, oai:kpbc.umk.pl:70948, s.11. P. Stawecki, W. Rezmer, Sytuacja społecznopolityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach wybór źródeł, Toruń 1992, s.3. 9 H. Barański B. Konkol, Jabłonowo Pomorskie w latach , Jabłonowo Pom. 2000, s.17, A. Bogucki, Towarzystwo Gimnastyczne na Pomorzu , Bydgoszcz 1997, s TG "Sokół" w Jabłonowie Pom, s.7, H. Barański B. Konkol, op. cit., s TG "Sokół" w Jabłonowie Pom, s.7, APT, STPB, sygn.26. 3

4 przedstawień 12. Według wielu relacji publiczności jak i lokalnej prasy sztuki i inscenizacje wystawiane przez Sokoła stały na wysokim poziomie i przynosiły widzom wiele satysfakcji. Warto również nadmienić, że niekiedy w spektaklach na specjalne zaproszenie występowali profesjonalni aktorzy teatralni m.in. z Warszawy i Częstochowy. Ponadto dużą popularnością cieszyły się organizowane wycieczki krajoznawcze do pobliskich lasów oraz poza granice województwa. Gniazdo posiadało własną bibliotekę, a za niewielką opłatą wyświetlało zainteresowanym przeźrocza na własnym aparacie 13. Fot. 1. Członkowie Gniazda TG Sokół w Jabłonowie podczas uroczystości (lata 30-te). Źródło: zbiory własne autora Ruch harcerski, którego początki sięgają 1910 roku, stał się jedną z czołowych organizacji młodzieżowych okresu II RP. Metodyka harcerska w szybkim tempie zyskiwała nowych sympatyków wśród społeczeństwa i sprawiała, że harcerze cieszyli się ogólną przychylnością. Już w 1911 roku powstają na Pomorzu pierwsze drużyny harcerskie, które prowadzą działalność konspiracyjną. Pojawienie się ruchu skautowego na Pomorzu w tak wczesnym okresie było ewenementem na skalę krajową. Należy przy tym zaznaczyć, że pierwsza drużyna w Wielkopolsce powstała w 1912 r., a ośrodkiem, który skupiał czołowych działaczy harcerskich był Lwów. W tym okresie ruch harcerski dociera również na teren powiatu brodnickiego. Pierwsze drużyny powstały w Brodnicy i prowadziły działalność konspiracyjną jako Towarzystwo Skautów. Drużyny te z reguły zawiesiły działalność w ostatnich latach I wojny światowej z uwagi na represje ze strony Niemców 14. Ponowne zainteresowanie się ruchem harcerskim nastąpiło już w wolnej Polsce. W 1918 r. powstaje ogólnopolski Związek Harcerstwa Polskiego. W powiecie brodnickim harcerstwo rozwijało się bardzo dynamicznie w wyniku czego w roku 1923 powstał Hufiec Ziemi Michałowskiej w Brodnicy. W 1925 roku Hufiec liczył 4 drużyny, a w roku 1929 już Począwszy od roku 1926 na terenie 12 TG "Sokół" w Jabłonowie Pom., s Ibidem s J. Jankowski, Harcerstwo Pomorza Gdańskiego i Kujaw , Warszawa 1987, s.278, J. Jankowski, Harcerstwo Ziemi Michałowskiej w latach , [w:] Szkice Brodnickie, T.1, Brodnica 1988, s J. Jankowski, Harcerstwo Ziemi Michałowskiej w latach , [w:] Szkice Brodnickie, T.1, s

5 powiatu organizowane było również harcerstwo żeńskie, które w okresie międzywojennym stanowiło osobny pion w ramach ZHP. Pierwsze wiadomości o harcerstwie w Jabłonowie dotyczą drugiej połowy lat 20-tych. Pierwszą drużyną w Jabłonowie była V Drużyna Harcerska (DH) im. Ks. Józefa Poniatowskiego, która założona została 16 lutego 1926 r. przez ćwika (ćw.) Romana Jakubowskiego 16. W tworzeniu struktur drużyny włączyli się m.in.: młodzik (mł.) Alfons Grzywacz, ochotnik (och.) Walenty Faterkowski, och. Józef Szalla, och. Edwin Grabowski oraz och. Maksymilian Gołaszewski. Drużyna liczyła początkowo 45 osób podzielonych na 4 zastępy. W 1927 r. DH wysłała delegatów na kurs zastępowych do Lidzbarka. W 1928 r. został zakupiony i poświęcony podczas specjalnej uroczystości sztandar drużyny (przy udziale drużyn spoza Jabłonowa). W kwietniu 1930 r. w drużynie przeprowadzona została inspekcja przez dh Ulatowskiego członka Pomorskiej Komendy Chorągwi. Wizytator w raporcie podsumowującym działalność harcerzy podkreślił dobrą organizację pracy i prawidłowość w prowadzonych księgach finansowych i administracyjnych stycznia 1933 r. zmieniona została środowiskowa numeracja drużyn, wyrażana cyframi rzymskimi, na jednolitą dla całej chorągwi numerację ciągłą w cyfrach arabskich. W wyniku zmian V DH została przemianowana na 34 Pomorską DH im. Ks. Józefa Poniatowskiego. W roku 1936 drużyna na wniosek ówczesnego drużynowego ćw. Stanisława Markuszewskiego, przy współpracy z Kołem Przyjaciół Harcerstwa oraz Rodziny Kolejowej, otrzymuje nazwę Drużyny Kolejowej. Dzięki temu drużyna została zaopatrzona w bogaty sprzęt obozowy oraz własną bibliotekę. Wg sprawozdań aż 82% członków tego typu drużyn stanowiły dzieci kolejarzy 18. Dodatkowo w maju 1938 r. Zarząd Rodziny Kolejowej przekazał harcerzom pomieszczenia z przeznaczeniem na świetlice harcerską. Drużynowymi byli kolejno: 1. Roman Jakubowski Alfons Grzywacz Maksymilian Gołaszewski Tadeusz Berendt Stanisław Markuszewski Maksymilian Gołaszewski W kilka lat później powstała w Jabłonowie Drużyna Żeglarska, która posiadała przystań i sprzęt wodniacki na jeziorem Wądzyn. Ponadto na co dzień i podczas pochodów ulicznych występowała z własnym sztandarem w charakterystycznych mundurach żeglarskich. W roku 1929 powstała również drużyna żeńska im. Emilii Plater 19. Drużynowymi drużyny żeńskiej były kolejno: Skonieczna oraz Krępicka. Dziewczęta podobnie jak drużyny męskie organizowały różnego rodzaju zajęcia metodyczne, gry terenowe, wycieczki, zawody sportowe, zabawy taneczne, a także akcje zarobkowe, których dochód przeznaczany był na organizowanie obozów letnich. W 1934 r. rozpoczęła działalność Gromada Zuchowa (przy V DH), której opiekunem był nauczyciel harcerz orli (HO) Jan Białecki, a następnie Władysław Odymała 20. Gromada przeprowadzała próby na sprawności i stopnie oraz organizowała własne kolonie. 16 Kronika Komendy Ośrodka Harcerzy w Brodnicy, Brodnica Gazeta Gdańska, 1930, nr 86, oai:pbc.gda.pl: J. Jankowski, Harcerstwo Pomorza, s J. Jankowski, Harcerstwo Pomorza, s.141, E. Okrój, By czas nie zatarł, Jabłonowo Pom. 2010, s J. Jankowski, Harcerstwo Pomorza,s.16, Kronika Komendy. 5

6 Na terenie gminy Jabłonowo II działały drużyny harcerskie: im. płk. Lisa-Kuli w Lembargu (założona przez nauczyciela J. Robaczewskiego w 1937 r.) oraz w Konojadach (założona przez St. Markuszewskiego) 21. W roku 1931 Oddział Pomorski ZHP określił wytyczne działania Koła Przyjaciół Harcerstwa (KPH). Rok później KPH powstało w Jabłonowie, a jego zadaniem było wspieranie lokalnie działających drużyn 22. Rozwój KPH spowodowało, że w Jabłonowie w latach 30-tych pozyskano niezwykle ważnego sojusznika, którym były Polskie Koleje Państwowe. Rodzina Kolejowa, bo tak nazywała się organizacja działająca przy PKP, wydatnie przyczyniła się do rozwoju harcerstwa w Jabłonowie. Drużyny jabłonowskie prowadziły aktywną działalność wychowawczą w gminie. Latem organizowane były obozy, kolonie oraz biwaki zuchowe i harcerskie, a także wycieczki krajoznawcze. Obozy harcerskie odbywały się m.in.: w Góralach, Klonowie (1938 r.), Wądzyniu, Hallerowie (Władysławowie) oraz Kościelisku, a kolonie zuchowe w pobliskich Góralach oraz Buku Pomorskim 23. W 1938 r. wycieczki do Poznania, Gdyni i Warszawy zorganizowała V/34 DH. Wodniacy zajmowali się produkcją i reperacją sprzętu pływającego i brali udział w zawodach kajakowych i żeglarskich. W ciągu roku drużyny prowadziły zajęcia związane z harcerską obrzędowością oraz z zakresu przysposobienia wojskowego. Organizowane były zawody sportowe i kulturalne. M.in. w 1929 r. rozegrany został mecz hokejowy pomiędzy harcerzami z Brodnicy i Jabłonowa, który zakończył się zwycięstwem jabłonowian 8:1 24. W roku 1937 Drużyna Kolejowa z Jabłonowa otrzymała III nagrodę w konkursie na najlepszą akcję obozową i szkoleniową (nagrodą tą był 15 osobowy namiot) 25. W wyniku narastającego zagrożenia w 1938 roku Okręg Pomorski ZHP utworzył harcerski Związek Jaszczurczy, który objął swym zasięgiem powiaty: grudziądzki, lubawski i brodnicki 26. Harcerze w ramach Związku byli przygotowywani do prowadzenia działań konspiracyjnych, a we wrześniu 1939 r. wzięli aktywny udział w Pogotowiu Harcerskim Chorągwi Pomorskiej ZHP, którego głównym celem było wsparcie walczących na froncie żołnierzy. Harcerze jabłonowscy uczestniczyli w II Narodowym Zlocie Harcerzy w Poznaniu ( r.), brak natomiast informacji czy brali udział w zlocie z okazji 25-lecia Harcerstwa w Spale 27. Byli również uczestnikami zlotów Hufca m.in. w 1934 w Lasku Miejskim w Brodnicy. Mniej licznym stowarzyszeniem skupiającą młodzież szkolną w Jabłonowie była organizacja Orlęta. Niestety brak bliższych informacji dotyczących organizacji i funkcjonowania Orląt na terenie miejscowości 28. Główną organizacją związaną z Kościołem Katolickim było Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży. Oddziały KSM powstały oficjalnie w roku 1934 w związku z reorganizacją wcześniej istniejących katolickich organizacji młodzieżowych, którymi były: Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (SMP) oraz Towarzystwo Młodzieży Katolickiej. W wyniku przeprowadzonych zmian Episkopat 21 Kronika Komendy. 22 J. Jankowski, Harcerstwo Pomorza, s Kronika Komendy. 24 H. Barański B. Konkol, op. cit., s J. Jankowski, Harcerstwo Ziemi Michałowskiej, s B. Chrzanowski, Przedwojenne inicjatywy WP oraz niektórych ośrodków prawicowych dotyczących powstania konspiracji pomorskiej, [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej, pod red. W. Rezmera, M. Wojciechowskiego, Toruń 1996, s Kronika Komendy. 28 H. Barański B. Konkol, op. cit., s.16. 6

7 powołał w 1934 r. Oddział KSM na Diecezję Chełmińską z siedzibą w Wąbrzeźnie 29. Oddziałowi podlegały działające w Jabłonowie: KSM Męskie oraz KSM Żeńskie. Towarzystwo Młodzieży Katolickiej Męskiej w Jabłonowie zostało założone w połowie lat 20- tych przez A. Marcinkowskiego 30. Członkowie Towarzystwa zajmowali się głownie działalnością kulturalną. Podobne przedsięwzięcia organizowali członkowie SMP Męskiej, które powstało również w latach 20-tych (prawdopodobnie 1925 r.). 18 września 1932 r. odbyła się uroczystość poświecenia sztandaru SMP, w której uczestniczyło 11 delegacji z całego regionu, a w 1926 r. utworzona została filia stowarzyszenia w Szczepankach, którego patronami zostali: ks. Dzionara oraz nauczyciel SP Kędzierski (liczba zapisanych członków wyniosła 12) 31. Zgodnie z wytycznymi Episkopatu w lutym 1934 r. członkowie organizacji wybrali nowy zarząd powołując tym samym KSM Męskie w Jabłonowie Pom. Patronem oddziału został ks. A. Kasprzycki, a wice patronem Jan Słupski 32. Ze Stowarzyszeniem współpracowali również księża z parafii św. Wojciecha. Wśród nich: ks. asystent J. Detlaff oraz ks. asystent K. Kamiński. Pierwszym prezesem wybrany został Bernard Słupski, sekretarzem Franciszek Śliwka, skarbnikiem Jan Dunajski, bibliotekarzem Zygmunt Oszwałdowski, naczelnikiem Jan Seroczyński, a gospodarzem Alfons Neumann. Skład zarządu ulegał częstym zmianom, a mimo to działalność KSM była bardzo aktywna. Kolejnymi prezesami męskiego KSM w Jabłonowie byli: Franciszek Rostkowski , Stanisław Szalla oraz Konrad Szymecki do wybuchu wojny 33. Do aktywnych działaczy KSM należy zaliczyć: Józefa Mendata, Mieczysława Lipińskiego, Zygmunta Sitniewskiego, Edmunda Wetzla, Alojzego Wilczopolskiego, Jana Warzeńskiego, Pawła Jangmana, Franciszka Thoma, Gackowskiego, Malinowskiego, Nowaka i Maiera 34. Stowarzyszenie prowadziło sekcje sportowe (siatkówka, tenis stołowy oraz lekkoatletyka), sekcję krajoznawczą, kółko teatralne oraz amatorską orkiestrę 35. Liczba członków wynosiła osób, a średnia wieku oscylowała w przedziale lata 36. KSM podlegało bezpośrednim wpływom partii prawicowej, a wszyscy członkowie należeli do Stronnictwa Narodowego. Zebrania Zarządu oraz członków stowarzyszenia odbywały się regularnie w mieszkaniu jednego z członków, natomiast 1 lutego 1936 r. ognisko KSM nabyło nowy lokal w budynku jednego ze swoich członków F. Karnowskiego 37. Sekcja żeńska Stowarzyszenia powstała również w roku 1934 i liczyła ok. 40 członkiń. Prezesem została Marta Eckstein, która pełniła tę funkcję do roku 1939, a skarbnikiem Eryka Haberska 38. Opiekunem z ramienia kościoła był ks. asystent Stanisław Manikowski 39. W czerwcu 1939 r. nastąpiła zmiana zarządu. Funkcję prezesa przyznano Agnieszce Siudzińskiej, sekretarzem wybrana została Bronisława Zientarówna, a skarbnikiem Marta Polkowska. Aktywną działalnością w ramach 29 APT, STPB, sygn. 51, KSM Męskie w Jabłonowie H. Barański B. Konkol, op. cit., s APT, STPB, sygn.24. Raporty sytuacyjne, Goniec Nadwiślański, 1926, nr 274, oai:kpbc.umk.pl:24234, s APT, STPB, sygn. 51, KSM Męskie w Jabłonowie Ibidem. 34 Ibidem, Słowo Pomorskie 1936, nr 41, nr 41, s.8, oai:kpbc.umk.pl: H. Barański B. Konkol, op. cit., s.18, sekcja teatralna skupiała ponadto członkinie KSM Żeńskie. 36 APT, STPB, sygn. 51, KSM Męskie Ibidem. 38 H. Barański B. Konkol, op. cit., s APT, STPB, sygn. 52, KSM Żeńskie

8 KSM wykazały się ponadto: Wiktoria Grabowska, Wanda Sitniewska oraz Gegert 40. Sekcja żeńska prowadziła podobne koła zainteresowań jak ich koledzy z KSM. Obie sekcje KSM prowadziły ożywioną działalność w strefie kultury i często organizowały imprezy kulturalne dla całej społeczności Jabłonowa poprzez występy teatralne, akademie, wspomnianą orkiestrę oraz wycieczki i pikniki 41. W 200 rocznicę kanonizacji św. Stanisława Kostki młodzież katolicka urządziła akademię wraz z koncertem pieśni religijnych. Całość uświetniał kwartet skrzypcowy, który koncertował w kościele św. Wojciecha 42. Kostiumy do przedstawień były wypożyczane z teatru z Grudziądza. Dochód uzyskany z organizacji występów i imprez przeznaczany był na bieżące wydatki stowarzyszenia oraz na pomoc ubogim i potrzebującym. W 1932 r. odbyły się zawody sportowe dla drużyn z dekanatu radzyńskiego 43. Popularną formą rozrywki były także zabawy taneczne przy orkiestrze organizowane w parku Szymeckiego 44. Młodzież ewangelicka z Jabłonowa również posiadała swoją organizację, którą był Ewangelicki Związek Młodzieży Męskiej będący pod opieką pastorów z pobliskich parafii 45. Fot. 2. Członkowie KSM i Sokoła podczas jednej z wycieczek Źródło: Archiwum Parafii św. Wojciecha w Jabłonowie Zamku. II Organizacja paramilitarne Charakterystyczne dla okresu międzywojennego były działające, niemal w każdej miejscowości organizacje paramilitarne. Wśród nich ważne miejsce zajmował Związek Strzelecki (ZS) zwany potocznie Strzelcem. Organizacja ta została utworzona w roku 1919 przez grupę działaczy 40 H. Barański B. Konkol, op. cit., s Wśród przedstawień znalazły się m.in.: Zemsta Cygana, Spacer na księżycu, Koszyk kwiatów, Żywot św. Genowefy oraz inscenizacje Męki Pańskiej, E. Okrój, op. cit., s Goniec Nadwiślański, 1926, nr 274, oai:kpbc.umk.pl:24234, s APT, STPB, sygn.24. Raporty sytuacyjne. 44 E. Okrój, op. cit., s R. Birkholz, Der Kreis Strasburg, Osnabruck 1981, s.196 8

9 niepodległościowych związanych z osobą Józefa Piłsudskiego i szybko zyskała wielu zwolenników. Strzelec dzielił się na jednostki: organizacyjne (okręgi, obwody, powiaty, oddziały) oraz taktyczne (drużyny, plutony, kompanie). Układ polityczny na Pomorzu w latach nie sprzyjał tworzeniu tu jednostek Związku, ale momentem przełomowym okazał się przewrót majowy. W tym czasie powstały pierwsze jednostki strzeleckie na Pomorzu m.in. w Grudziądzu i Toruniu 46. Na początku roku 1929 pracę rozpoczął obwód ZS Brodnica, który podlegał bezpośrednio władzom okręgowym w Toruniu. Rok później podjęte zostały próby założenia oddziału w Jabłonowie jednak pierwsze zebrania nie przyniosły rezultatów i dopiero na początku 1931 r. udało się formalnie utworzyć oddział Związku Strzeleckiego obejmujący Jabłonowo (w okresie tym Strzelec liczył ok. 15 osób) 47. Prezesem oddziału został wybrany Hoffman, sekretarzem Kędziorski, a skarbnikiem Barański. Komendantem kompanii mianowany został Aleksander Kokoszyński a następnie ppor. Józef Schermach z Góral i dr Tadeusz Kobus. Funkcje referentów oświatowo-wychowawczych pełnili: K. Ejdowski, Obrębski, Katarzyński, T. Bonowicz oraz F. Klin 48. Oprócz władz związkowych do czołowych działaczy ZS należeli także: Henryk i Edmund Kokoszyńscy, Władysław Odymała i Walenty Weiner. Stan liczebny organizacji szybko wzrastał i już w połowie 1931 r. liczył ponad 40 członków, w 1935 r. ok. 50 członków, a w 1939 r. już 78. Siedzibą oddziału była świetlica w Hotelu Dworcowym, gdzie odbywały się regularne zbiórki i zainstalowany był odbiornik radiowy. Wspieraniem poczynań ZS zajmowało się Koło Przyjaciół (ok. 70 osób), którego sztandarowym działaczem był Jan Duszyński 49. Oddział jabłonowski obejmował ponadto: drużynę młodzieżową tzw. Orląt, oddział żeński (od 1934 r.), a także dwie sekcje sportowe: tenisa stołowego oraz bokserską 50. Organizacją, która zajmowała się utrwalaniem polskości na terenach byłego zaboru pruskiego oraz sprawami Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku i Niemczech był Polski Związek Zachodni (PZZ). PZZ dążył do utworzenia wspólnego bloku partii politycznych w poglądach polsko-niemieckich, a także do rozwoju polskiego szkolnictwa i bibliotek. Do roku 1931 organizacja ta działała pod nazwą Związek Obrony Kresów Zachodnich, który obejmował 4 okręgi, w tym pomorski. W Jabłonowie funkcjonował oddział PZZ, którego założycielem w 1930 r. i honorowym prezesem był Feliks Sugajski. Prezesem do roku 1934 był Franciszek Konicki, a sekretarzem Antoni Stefańskij 51. W 1934 r. doszło do wyborów, w wyniku których nowym prezesem został Kazimierz Klerykowski. Liczba członków PZZ w Jabłonowie wynosiła 56 osób 52. Za swoje poglądy i działalność członkowie PZZ byli szczególnie mocno prześladowani przez Niemców w pierwszych miesiącach okupacji, a wielu z nich zostało zamordowanych. Pierwsze zebranie Towarzystwa Powstańców i Wojaków (TPW) odbyło się w lokalu Marchiewicza w 1925 r., a założycielem koła był Bernard Kruszczyński, który wybrany został prezesem. W skład zarządu weszli ponadto: komendant J. Hoffmann, z-ca prezesa F. Granica, sekretarz Maksymilian Radtke, z-ca sekretarza Kazimierz Śledziński, skarbnik Rudolf Tomica oraz ławnicy: K. Murawski, Jan Mostowy i Bolesław Arentowicz (razem 62 członków) 53. W późniejszym 46 T. Bogalecki, Związek Strzelecki w województwie pomorskim w latach , [w:] Zapiski Historyczne T.XLVII, z.2, Toruń 1982, s APT, STPB, sygn. 10, Wnioski o odznaczenia. 48 Gazeta Gdańska, 1931, nr 75, oai:pbc.gda.pl: APT, STPB, sygn. 10, Wnioski o odznaczenia. 50 H. Barański B. Konkol, op. cit., s Ibidem. 52 APT, STPB, sygn. 26, Raporty sytuacyjne. 53 Słowo Pomorskie, 1925, nr 55, oai:kpbc.umk.pl:3114, s.5. 9

10 okresie prezesem został wybrany Ferszke 54. TPW zrzeszało głównie działaczy ruchu polskiego w czasie I wojny światowej oraz w latach W listopadzie 1927 r. odbyło się zebranie TPW oraz Towarzystwa Pracowników Kolejowych i Pocztowych, na którym postanowiono połączyć obie organizacje. Nowa nazwa organizacji brzmiała Towarzystwo Powstańców i Wojaków Kościuszko, a w skład zarządu weszli: Franciszek Badowski, Leon Majewski, Władysław Wojciechowski, Jan Markiewicz oraz ppor. rez. Józef Hoffmann 55. We wrześniu 1928 r. Towarzystwo zakupiło sztandar, który został uroczyście poświęcony przez ks. Marcinkowskiego. W uroczystości tej wzięło wiele zaproszonych organizacji, władz związkowych oraz samorządowych i wojskowych. Komendantem koła był wtedy J. Hoffmann, a prezesem Orłowski, natomiast liczba członków czynnych Towarzystwa wynosiła ponad W roku 1934 nowym prezesem został wybrany Jan Reca. Organizacja ta działała w ramach przysposobienia wojskowego i często przeprowadzała ćwiczenia praktyczne z zakresu taktyki wojskowej i posługiwania się bronią. Ciekawe rozwianie przyjęto podczas ćwiczeń polowych w roku 1926, których punktem głównym była symulacja obrony węzła kolejowego w Jabłonowie. Około 300 uczestników manewrów zostało podzielonych na dwie grupy, z których jedna broniła węzła kolejowego, a druga pełniła rolę strony atakującej. Manewry odbyły się pomiędzy Jabłonowem a Nową Wsią wzdłuż toru w okolicach stacji Buk Pomorski. W ćwiczeniach wzięły udział oddziały (TPW i Sokoła) z 9 miejscowości m.in. z: Lipinek, Lembarga, Frydrychowa czy Najmowa 57. Organizacjami o podobnym profilu były: Związek Rezerwistów oraz Kolejowy Związek Rezerwistów. Związek Rezerwistów powstał w 1934 r. (równocześnie powstał oddział w Kamieniu), a założycielami oddziału byli J. Duszyński i S. Markuszewski 58. Związek szybko zyskał popularność wśród społeczeństwa i w 1935 roku liczył już blisko 200 członków 59. Oddział kolejowy kierowany był przez Józefa Scheerke. Związek Podoficerów Rezerwy w Jabłonowie powstał w listopadzie 1926 roku, a w skład komitetu organizacyjnego wchodzili: Malinowski, Prószyński, Ferszke, Olszewski, Susmarski, Granica i Stanowicki 60. Wieloletnim prezesem koła był Nicefor Piaszczyk, który wchodził także w skład władz okręgowych Związku września 1927 r. odbyła się uroczystość nadania sztandaru Związkowi. Uroczystość miała niezwykle bogatą oprawę, a wśród zaproszonych gości byli m.in.: starosta brodnicki W. Olszewski, mjr Klein - dowódca 67 pp oraz wiceprezes Związku Felski z Poznania 62. Odbyła się uroczysta msza św., którą odprawił ks. wikary Górnowicz, a następnie pochód ulicami miasta zaproszonych związków i organizacji oraz mieszkańców przy dźwiękach orkiestry oraz defilada wojskowa i wspólna zabawa w lokalu Marchewicza (Hotel Dworcowy). W ofiarowanym sztandarze umieszczonych zostało 5 złotych i 25 srebrnych gwoździ pamiątkowych 63. W roku 1930 oddział liczył 23 członków, a w skład zarządu wchodzili m.in. Augustyn Berent, Bronisław Krajewski oraz Alfons 54 Słowo Pomorskie, 1928, nr 221, oai:kpbc.umk.pl:26140, s APT, STPB, sygn. 19, Raporty sytuacyjne. 56 Słowo Pomorskie, 1928, nr 221, s.4, oai:kpbc.umk.pl: Słowo Pomorskie, 1926, nr 276, s.7oai:kpbc.umk.pl: APT, STPB, sygn. 10, Wnioski o odznaczenia. 59 APT, STPB, sygn. 26, Raporty sytuacyjne. 60 Słowo Pomorskie, 1926, nr 254, oai:kpbc.umk.pl:20900, s Słowo Pomorskie, 1927, nr 114, oai:kpbc.umk.pl:22366, s.8, Słowo Pomorskie 1928, nr 291, oai:kpbc.umk.pl:26210, s Goniec Nadwiślański, 1927, nr 226, s.6, oai:kpbc.umk.pl: Słowo Pomorskie, 1927, nr 226, oai:kpbc.umk.pl:22510, s.7. 10

11 Szymecki 64. Koło jabłonowskie należało do czołowych na Pomorzu (tak pod względem organizacyjnym jak i finansowym), co często podkreślały władze okręgowe. W ramach działalności rezerwiści prowadzili działalność paramilitarną, organizowali marsze bojowe oraz treningi i zawody strzeleckie. Członkowie Związku często brali ponadto udział w zawodach organizowanych przez DOK VIII w tzw. Marszach Bojowych. W roku 1927 Jabłonowo wystawiło 16 osobową drużynę, która zajęła IV miejsce (na 10 startujących drużyn) i w nagrodę otrzymała zegar 65. Dnia 28 kwietnia 1929 r. drużyna zajęła ponownie IV miejsce i otrzymała specjalną nagrodę za wystawienie największej liczby zawodników 66. Zawody na szczeblu okręgowym odbywały się corocznie i za każdym razem Jabłonowo wystawiało własną drużynę. Ponadto członkowie koła brali udział w zebraniach związkowych na szczeblu centralnym m.in. w Wilnie. Związek Inwalidów Wojennych powstał w roku 1934 i liczył ok. 20 członków (m.in. Michał Błaszkiewicz) 67. Na przełomie lat 20-tych i 30-tych powstało Stowarzyszenie Rodzina Kolejowa. W 1937 r. powstały: Związek Weteranów Powstań Narodowych RP, którego prezesem był Wasilewski, a sekretarzem Stanisław Szlinter oraz Kolejowe Przysposobienie Wojskowe (KPW) 68. Komendantami KPW byli Antoni Stefański oraz Józef Zając. Organizacją o charakterze militarnym była także Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP). Organizacja Obrony Przeciwgazowej powstała w 1921 r., a w 1928 r. połączyła się z Ligą Obrony Powietrznej Państwa tworząc LOPP. Liga prowadziła szeroko zakrojoną działalność mająca na celu rozpowszechnianie idei lotniczych oraz obrony cywilnej (w tym chemicznej i przeciwlotniczej) wśród społeczeństwa polskiego. LOPP przed 1939 r. liczyła ok. 1,5 miliona członków i była najliczniejszą organizacją społeczną Polski międzywojennej. Oddział powiatowy Ligi Obrony Powietrznej z siedzibą w Brodnicy i podporządkowane mu koło w Jabłonowie powstały równocześnie w 1925 r. 69. Prezesem koła wybrany został Feliks Sugajski, a aktywnymi działaczami LOPP na terenie Jabłonowa byli: A. Fengler, T. Kobus, J. Scheerke, K. Ejdowski, F. Klin (jeden z dwóch instruktorów LOPP na powiat brodnicki), Obrębski (członek zarządu powiatowego LOPP), ks. S. Trzciński i T. Bonowicz 70. Jednostce podlegały komórki działające przy Szkole Powszechnej, Szkole Dokształcającej i żeńskiej drużynie harcerskiej. Koło prowadziło szereg akcji propagandowych i odczytowych m.in. podczas tzw. Tygodni LOPP i innych uroczystości organizowanych na terenie gminy, zajmowało się zbieraniem środków finansowych wspierających działalność Ligi i wojska oraz organizowało szkolenia z zakresu obrony przeciwlotniczej i chemicznej. Zachował się program jednego z Tygodni z października 1931 r., który obejmował: capstrzyk PW; odczyt inauguracyjny i zabawa ludowa; wyświetlanie filmu o wojnie chemicznej, oprócz tego: kwesty uliczne w 2 niedziele i wszystkie dni targowe 71. Odpowiednikiem LOPP, propagującym politykę morską była Liga Morska i Kolonialna (LMiK). Struktury LMiK istniały również w Jabłonowie, a jej członkami byli m.in. J. Duszyński, T. Kobus i J. Scheerke. 64 APT, STPB, sygn. 26, Raporty sytuacyjne 65 Słowo Pomorskie, 1927, nr 118, s.8, oai:kpbc.umk.pl: Gazeta Bydgoska, 1929, nr 102, dodatek Gazeta Sportowa, s.1, oai:kpbc.umk.pl: Ibidem. 68 APT, STPB, sygn. 29, Raporty sytuacyjne. 69 Księga Pamiątkowa Pomorskiej Ligi Obrony Powietrznej Państwa, Toruń 1925, s APT, STPB, sygn.10, Wnioski o odznaczenia. 71 Gazeta Gdańska, 1931, 177, oai:pbc.gda.pl:

12 III Organizacje charytatywne W okresie międzywojennym sytuacja materialna wielu mieszkańców Jabłonowa była trudna. Szczególnie dotkliwie na zubożenie społeczeństwa wpłynęły: wojna światowa oraz wielki kryzys gospodarczy początku lat 30-tych. Sprawami niesienia pomocy osobom znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej zajmowały się m.in: Stowarzyszenie Charytatywne, Chrześcijańska Kasa Pożyczek Bezprocentowych, Komitet Niesienia Pomocy Bezrobotnym oraz Komitet Pomocy Zimowej. Prezesem ostatniego wymienionego komitetu był dr Jagodziński, a organizacja liczyła blisko 50 osób, w tym około połowę stanowiły mieszkanki Jabłonowa 72. Także Urząd Gminy zajmował się wspieraniem ubogich dysponując w tym celu specjalnymi środkami z budżetu. Opiekunem społecznym, który zajmował się rozpatrywaniem wniosków zapomogowych był Nicefor Piaszczyk 73. Działalnością charytatywną zajmowała się także niemiecka organizacja Związek Kobiet Niemieckich (Deutsche Frauenverein). Oprócz ww. organizacji działały także inne instytucje niosące pomoc najbardziej potrzebującym. Stowarzyszenie Charytatywne pod wezwaniem św. Wincentego á Paulo, było organizacją kobiecą, która szczególnie aktywnie włączała się w pomoc ubogim. Członkinie stowarzyszenia gromadziły m.in. dary i przygotowywały specjalne paczki, które następnie przekazywano potrzebującym. Aktywną postawą w pracy charytatywnej odznaczały się m.in.: Wanda Konkowska, Marta Barańska, Maria Karnowska i inne 74. Stowarzyszenie Chrześcijańska Kasa Pożyczek Bezprocentowych powstała 31 grudnia 1937 r. i miała na celu udzielanie bezprocentowych pożyczek ubogim mieszkańcom Jabłonowa na potrzeby wytwórcze. Środki finansowe pozyskiwane były ze: składek członkowskich, ofiar osób prywatnych, z dochodów od kapitału zasobowego, dochodu z imprez organizowanych przez Stowarzyszenie oraz subwencji. Udzielana pożyczka wynosiła nie więcej niż 200 zł 75. Kasa liczyła 31 członków w tym m.in. F. Sugajski, F. Bukowski, J. Leczkowski, A. Tuptanowski, K. Stefaniak, K. Szuflada, A. Pawłowski. Mimo skromnych zarobków także policjanci odprowadzali regularnie składki na cele charytatywne. Podobna działalnością zajmowała się Rodzina Policyjna, która skupiała głownie żony policjantów oraz zamożnych obywateli. Kilkakrotnie organizowała ona bale karnawałowe, z których dochód przeznaczany był na biedne dzieci oraz miejscową szkołę. Regularnie wspierała sieroty i wdowy po policjantach. Podobną funkcje spełniała Rodzina Kolejowa, która wspierała finansowo i materialnie społeczeństwo Jabłonowa, w tym przede wszystkim jabłonowskich harcerzy. Brak bliższych informacji o działalności pozostałych organizacji niosących pomoc ubogim. Wiadomo jedynie, że w Komitecie Zimowym działał aktywnie Jan Duszyński, natomiast w drugim z Komitetów Antoni Fengler. Więcej informacji odnosi się do działań Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK). Prawdopodobnie przez cały okres międzywojenny istniało w Jabłonowie Koło PCK podlegające Oddziałowi w Brodnicy. Za datę utworzenia Koła można uznać rok 1919, kiedy to członkowie brodnickiego oddziału rozpoczęli organizowanie pomocy sanitarnej na terenie powiatu w tym m.in. w Jabłonowie (punkt pielęgniarski, czyli tzw. gospoda oraz stacja sanitarna). Rok później powstała gospoda na dworcu, której zadaniem było wspieranie medyczne wkraczających na Pomorze żołnierzy, a w okresie późniejszym żołnierzy z transportów wojskowych podążających na i z frontu polsko-bolszewickiego. Punkt ten był czynny do 72 APT, STPB, sygn.76, Wybory do sejmu APT, WPO, sygn.206, Związek Ubogich Gminy Jabłonowo I. 74 Por. H. Barański B. Konkol, op. cit., s APT, STPB, sygn.62, Stow. Chrześcijańska Kasa Pożyczek Bezprocentowych w Jabłonowie. 12

13 zakończenia działań wojennych, a obsługiwali go dr Truszczyński wraz z dojeżdżającym z Brodnicy dr Karwatem. Pomoc pielęgniarską sprawowały: A. Wrońska, H. Drzymalska, H. Nagórska oraz Barańska, a także sanitariusz Machaj z Brodnicy. Po ustaniu działań wojennych członkowie PCK zajęli się organizowaniem pomocy dla osób biorących udział w plebiscytach na Śląsku oraz przyznawaniem zapomóg dla powracających do swych krajów jeńców wojennych ( mk) 76. W kolejnych latach głównym polem działania członków PCK było propagowanie higieny w życiu codziennym, pomoc najuboższym oraz kształcenie personelu sanitarnego. Nieznana jest liczba członków oraz władz Koła, natomiast wiadomo, że dr Truszczyński zasiadał we władzach Oddziału Powiatowego. W 1936 r. powstało pozaszkolne Koło Młodzieży PCK (11 członkiń). Jego organizatorem i opiekunem był J. Kędzierski, który za swą pracę wyróżniony został dyplomem Okręgu PCK. Dodatkowo w roku 1938 utworzone zostało koło kolejowe PCK 77. Na podstawie zachowanych fotografii wiadomo, że kursy Czerwonego Krzyża były organizowane wśród uczniów Szkoły Powszechnej, a członkowie PCK współdziałali aktywnie z OSP czy ZHP. Ostatnią organizacją działającą w sferze niesienia pomocy ubogim było Towarzystwo św. Franciszka, które za zadanie miało udzielanie wsparcia swoim członkom w przypadku śmierci w rodzinie, głównie w zakresie pochówku. Towarzystwo powstało w roku 1921, skupiało sporą liczbę członków (264 w 1935 r.) i co najważniejsze dysponowało znacznym środkami finansowym na działania statutowe 78. Fot. 3. Kurs PCK w Szkole Powszechnej w Jabłonowie (1939). Źródło: 76 Sprawozdanie z Działalności Okręgu Pomorskiego za rok 1937/Polski Czerwony Krzyż; Z dziejów Polskiego Czerwonego Krzyża na Pomorzu , Toruń 1938, oai:kpbc.umk.pl:64428, s Sprawozdanie za rok 1936/Polski Czerwony Krzyż, Okręg Pomorski, Toruń 1937, oai:kpbc.umk.pl:64427, s.46, 51; Sprawozdanie za rok 1938/Polski Czerwony Krzyż, Okręg Pomorski, Toruń 1939 oai:kpbc.umk.pl:64429, s Słowo Pomorskie 1936, nr 39, s.12, oai:kpbc.umk.pl:

14 IV Organizacje sportowe Związki sportowe w Jabłonowie obejmowały przede wszystkim dwie najważniejsze w życiu Jabłonowa dziedziny: piłkę nożną oraz kręgle. Piłka nożna reprezentowana była głównie przez powstały w 1923 Klub Sportowy Naprzód. Należy dodać że właśnie ta dyscyplina cieszyła się największą popularnością i była najliczniej reprezentowana pośród wszystkich dziedzin sportowych. Swoje mecze drużyna Naprzodu rozgrywała na boisku należącym do TG Sokół, a przeciwnikami meczowymi były drużyny m.in. z: Grudziądza, Brodnicy, Wąbrzeźna, Lubawy, Radzynia, Torunia czy Bydgoszczy. Prezesem oraz głównym sponsorem klubu przez cały okres międzywojennym był Leon Sadowski, a sekretarzem klubu Feliks Grabowski. Klub posiadał ponadto sekcję tenisa stołowego. Zawodnicy klubu wywodzili się z Jabłonowa, pobliskich miejscowości oraz z Radzynia Chełmińskiego 79. Barwami klubu były kolory: biały i niebieski. Przez pewien okres lokalnym rywalem Naprzodu była drużyna TG Sokół, która również odnosiła lokalne sukcesy sportowe, m.in. w roku 1934 rozgromiła Brodniczankę Brodnica 6:1 80. Dużą popularnością cieszyła się druga z wymienionych dyscyplin, a mianowicie kręglarstwo. W okresie międzywojnia liczba klubów na Pomorzu była większa niż w pozostałych regionach RP łącznie, a kluby istniały w niemal każdej większej miejscowości. Klub Kręglarski (KK) Wiwat powstał na początku lat 20-tych i skupiał przede wszystkim jabłonowską elitę. W roku 1925 KK przystąpił do urzędującego w Poznaniu Polskiego Związku Klubów Kręglarskich (PZKK) obejmujący swym działaniem cały dawny zabór pruski. Oprócz KK Wiwat do PZKK wstąpiło 5 klubów z terenu Pomorza i Kujaw, a ich przedstawicielem w Zarządzie został wybrany B. Rocol, który równocześnie pełnił funkcję ławnika 81. W 1929 r. w Bydgoszczy utworzono Pomorski Związek Klubów Kręglarskich, który wchłonął dotychczasowy związek i przejął kluby po upadku PZKK. Fot. 4. Kręgiel pamiątkowy dla Prezesa Klubu Kręglarskiego Wiwat 1926r. Źródło: G. Chojdziński, Rozwój kręglarstwa na ziemiach polskich do 1975 roku - Kręglarstwo na Kujawach i Pomorzu w dwudziestoleciu, 79 Por. H. Barański B. Konkol, op. cit., s Słowo Pomorskie, 1934, nr 119, s. 11, oai:kpbc.umk.pl: G. Chojdziński, Rozwój kręglarstwa na ziemiach polskich do 1975 roku - Kręglarstwo na Kujawach i Pomorzu w dwudziestoleciu, s

15 Wg prasy sportowej lat 20-tych pierwszy turniej międzyklubowy kręglarzy na Pomorzu odbył się 24 maja 1924 r. pomiędzy klubami: Obywatelskim KK z Brodnicy i KK Wiwat z Jabłonowa. W zawodach rozegranych w Brodnicy wzięło udział łącznie 24 zawodników, zawody trwały ponad 4 godziny, a nagrodą była pamiątkowa tablica i premie dla zawodników. Zwyciężył jabłonowski Wiwat uzyskując wysokie wyniki 82. W 1935 r. klub wygrał zwody o mistrzostwo 8 złych. Siedzibą klubu była kręgielnia mieszcząca się przy kawiarni Schnakenberga. Jednym z prezesów klubu był ksiądz Julian Dzionara, który w 1926 roku otrzymał pamiątkowy kręgiel z okazji 25-lecia kapłaństwa 83. Aktywnymi zawodnikami KK Wiwat byli: W. Barański, B. Rocol, J. Banach, W. Przeorski, Pracki, Klimek, J. Duszyński, J. Scheerke, A. Fengler, Marchewicz, Chilarecki, Pławski, F. Klesiński i Górny. W Jabłonowie działał także niemiecki klub kręglarski, jednak brak bliższych informacji na temat członków klubu oraz jego osiągnięć sportowych 84. Obiektem, w którym trenował klub była kręgielnia mieszcząca się w obrębie Hotelu Paul. Fot. 5. Członkowie KK Wiwat z żonami podczas uroczystej gali (lata 30-te). Źródło: zbiory własne autora. Trzecią prężną dyscypliną sportową był tenis stołowy, który reprezentowały m.in. drużyny KSM oraz Naprzodu. Zachowały się wzmianki prasowe dotyczące rywalizacji tych drużyn z klubami z innych miast (m.in. Szkoła Handlowa oraz KSM z Brodnicy) oraz informacje o urządzanych w gminie mistrzostwach Jabłonowa w tenisie stołowym (1936). Omawiając działanie klubów sportowych w Jabłonowie należy pamiętać, że sekcje sportowe funkcjonowały również przy niektórych organizacjach młodzieżowych i paramilitarnych. Tak więc obok piłki nożnej i kręglarstwa w Jabłonowie możliwe było uprawianie takich dyscyplin jak 82 J. Wultański, Z przeszłości Brodnicy, Pruszków 1993, s G. Chojdziński, Rozwój kręglarstwa na ziemiach polskich do 1975 roku - Kształtowanie się pierwszych ośrodków kręglarstwa w II RP, s APT, STPB, sygn.20, Raporty sytuacyjne. 15

16 lekkoatletyka, siatkówka, boks, podnoszenie ciężarów czy strzelectwo. W celu propagowania ostatniej z wymienionych dyscyplin otwarta została na początku lat 30-tych strzelnica przy ul. Mostowej. W uroczystości udział wzięli m.in. wojewoda pomorski Stefan Kirtiklis oraz starosta J. Wimmer. Przez Jabłonowo przebiegały ponadto trasy wyścigów kolarskich oraz samochodowych (m.in. Międzynarodowy Rajd Samochodowy w 1924 r.). V Kultura Życie kulturalne Jabłonowa obejmowało również muzykę i teatr. Oprócz amatorskiej orkiestry KSM i kapeli niemieckiej, działały 3 chóry męskie oraz amatorskie kółka teatralne. Chór Lutnia prowadził swą działalność w początkowym okresie istnienia II RP. Z powodu braku materiałów archiwalnych nie można ustalić daty powstania chóru ani jego rozwiązania. Prawdopodobnie chór działał już przed rokiem W dniu 19 stycznia 1920 roku (w dniu wkroczenia WP do Jabłonowa) chór koncertował podczas uroczystości powitalnych 85. W 1924 r. prasa pomorska donosiła o powstaniu nowej placówki kulturalnej w Jabłonowie. Był to chór mieszany Harmonia, w skład którego weszło 30 mężczyzn i 50 kobiet i oprócz występów wokalnych zajmował się także działalnością kulturalno-oświatową 86. W październiku 1935 r. zarejestrowane zostało w starostwie Koło Śpiewu Lira im. I. J. Paderewskiego i wybrany został zarząd w składzie: prezes Bronisław Nowak, sekretarz Jan Kędziorski, wiceprezes dr Edmund Henert, skarbnik Eryk Jaczynowski, dyrygent Jan Białecki, oraz W. Barański, J. Hoffman, A. Fengler, A. Kokoszyński, P. Gozdowski, T. Kobus, T. Jagielski, J. Młodyszewski. Koło dzieliło się na członków śpiewających, nieśpiewających i sympatyków. Łącznie ok. 100 osób w tym: członków śpiewających 40, nieśpiewających Chór brał udział w wielu uroczystościach na terenie miejscowości oraz okolicy i wkrótce stał się chlubą Jabłonowa. Ostatnim związkiem śpiewaczym był niemiecki chór kościelny (Kirchenchör). W latach 30-tych działał także zespół muzyczny złożony z mieszkańców pochodzenia niemieckiego. Tworzyli go m.in.: G. Jahn, K. Janzen oraz T. Theil (razem 9 członków) 88. Należy też wspomnieć o licznych koncertach odbywających się w tym okresie. Przede wszystkim mowa tu o występach orkiestr dętych z różnych miast i formacji mundurowych Pomorza (wojskowe, policyjne, kolejowe, itp.), które najczęściej towarzyszyły innym wydarzeniom takim jak capstrzyki, pochody uliczne, itp. jako dodatkowa atrakcja. Oczywiście nie można zapomnieć o wszystkich amatorskich orkiestrach i kapelach, które organizowały się na potrzeby miejscowych uroczystości i imprez tanecznych, w których z reguły grali mieszkańcy Jabłonowa. Nie bez znaczenia jest fakt, że w latach 20-tych i 30-tych zdecydowanie większa liczba mieszkańców posiadała umiejętność gry na różnych instrumentach głównie na skrzypcach, fortepianie, fisharmonii, akordeonie, harmonii czy gitarze. Osobne miejsce zajmowały recitale i koncerty organizowane z okazji różnych uroczystości, akcji zarobkowych, charytatywnych lub w celach rozrywkowych. Z nielicznie zachowanych informacji wynika, że w Jabłonowie koncertował m.in. legendarny Mieczysław Fogg. Również mieszkańcy Jabłonowa występowali z koncertami, czego przykładem jest duet fortepianowy wójta Barańskiego z nastoletnią wówczas Eryką Haberską. 85 H. Barański B. Konkol, op. cit., s Słowo Pomorskie, 1924, nr 24, oai:kpbc.umk.pl:5496, s APT, STPB, sygn R. Birkholz, op. cit., Osnabruck 1981, s

17 W październiku 1929 r. odbyło się zebranie organizacyjne Koła Teatru Ludowego, które podlegało Związkowi Teatrów Ludowych w Toruniu. Koło liczyło 27 członków, a w zarządzie zasiedli: Blichewicz (aktor z Buku), Wiktor Sikorski oraz Feliks Wilamowski 89, jednak brak bliższych informacji dotyczących działalności koła i przedstawień organizowanych przez aktorów Teatru Ludowego. Przedstawienia teatralne organizowały także kółka teatralne TG Sokół oraz KSM. Wśród wystawionych sztuk były: Damy i huzarzy, Zemsta, Śluby panieńskie, czy Trafił Marek na Marka, a także komedie M. Tweina oraz S. Kiedrzyńskiego. Szczególne uznanie zyskało przedstawienie Hajduczek" Sienkiewicza, zorganizowane w Święto Sokoła w roku Reżyserem spektaklu była dawna artystka teatru warszawskiego Przeorska, a aktorami występującymi: Przeorska, Stokowski (aktor z Częstochowy), Wiśniewski, K. Drohojowska, W. Borkowska i B. Rocol. Scenografią zajął się Przeorski, a sztuka wystawiona była w Hotelu Dworcowym, którego sale wypełniły się do ostatnich miejsc. Dodatkowo imprezę umiliła orkiestra Policji Państwowej z Torunia. Grupa amatorska pod kierownictwem Przeorskiej również w latach późniejszych wystawiała przedstawienia, głównie przy okazji ważnych uroczystości i w celach charytatywnych, m.in. w roku 1930 (komedia Bracia Lerche" A. Asnyka) na organizację kolonii letnich dla dzieci 90. Wielokrotnie w Jabłonowie sztuki wystawiał Teatr Miejski z Grudziądza (m.in. Kobieta, wino, dnacing 1928 r.), teatr objazdowy z Warszawy oraz Operetka Poznańska 91. Ludność pochodzenia niemieckiego organizowała również przedstawienia teatralne i koncerty. Częstymi gośćmi były teatry amatorskie Deutsche Bühne (DB) z Grudziądza i Torunia, które często wyruszały w występy wyjazdowe. W latach DB Grudziądz wystawił łącznie 6 sztuk (m.in. Der wahre Jacob ), natomiast DB Toruń 3 sztuki ( ). Występy skierowane były głównie dla ludności niemieckiej, a koszty związane z organizacją i transportem pokrywały niemieckie organizacje z Jabłonowa i okolic np. Deutscher Schulverein, które za występ teatru toruńskiego w roku 1930 zapłaciło 220 zł 92. Przedstawienia teatralne były nieodzownym elementem działalności wielu organizacji i podstawową formą rozrywki masowej. Z reguły cieszyły się one dużą popularnością, na co wpływ miały niskie ceny biletów oraz duże zapotrzebowanie na tego typu dziedzinę kultury. Należy przy tym pamiętać, że w Jabłonowo nie dysponowało profesjonalnym obiektem przeznaczonym na wystawianie sztuk teatralnych czy inscenizacji, a najpopularniejsze i największe sale mieściły się miejscowych hotelach. Przedstawienia amatorskie to przede wszystkim duża zasługa młodzieży, która w ten właśnie sposób mogła wykazać się kunsztem aktorskim i zgłębiać własne zainteresowania w zakresie sztuki czy literatury. Dodatkową atrakcją było prowadzone od 1936 roku kino, które mieściło się na piętrze w budynku Hotelu Paul, a jego właścicielem był Jan Sarnowski. Projekcje filmowe odbywały się codziennie, a repertuar filmowy (w formie afiszy i zdjęć) rozwieszany był na ulicach Jabłonowa 93. Na ulicach miasta można było także usłyszeć dźwięki katarynek. Kataryniarzami byli: Leyermann oraz rodzeństwo Siebert (brat i dwie siostry). Co ciekawe piosenki i przyśpiewki katarynek były głównie w języku niemieckim, co jednak nie przeszkadzało to przechodnim słuchaczom, którzy 89 APT, STPB, sygn.21, Raporty sytuacyjne. 90 Słowo Pomorskie, 1925, nr 39, oai:kpbc.umk.pl:2990, s.5, Gazeta Gdańska, 1930, nr 177, oai:pbc.gda.pl: H. Barański B. Konkol, op. cit., s W. Kotowski, Teatry Deutsche Bühne w Wielkopolsce i na Pomorzu , Warszawa - Poznań 1985, s H. Barański B. Konkol, op. cit., s

18 chętnie płacili za wygrywane melodie. Niekiedy w Jabłonowie pojawiali się także kataryniarze przyjezdni 94. Ponadto w Jabłonowie działało Towarzystwo Czytelni Ludowych (TCL), które zajmowało się organizowaniem bibliotek i ich wyposażeniem. Koło TCL powstało w roku 1933, prezesem był ks. J. Czubek, a w skład zarządu wchodziło 10 osób. Funkcję bibliotekarza pełniła Irena Tafelówna. Szczątkowe informacje dotyczą działającego na terenie miejscowości Towarzystwa Dzwon 95. VI Organizacje przedsiębiorców, spółdzielnie i związki zawodowe Towarzystwo Rzemieślników Samodzielnych powstało 18 stycznia 1926 r. z zarządem w składzie: J. Duszyński (prezes), E. Retkowski, F. Zagierski, Piotrowski (wiceprezes) i liczyło ok. 40 osób. Wkrótce doszło do wyborów nowego zarządu, do którego weszli: B. Klabun prezes, L. Neumann z-ca, a także: E. Retkowski, F. Zagierskie, Piasecki, Kopaczewski, Muszyński, Klesiński i Burzyński jako członkowie zwyczajni. Towarzystwo dbało o interesy rzemieślników w Jabłonowie i starało się zapewniać rynki zbytu, wsparcie kredytowe i rozwój rodzimego rzemiosła 96. Analogiczną instytucją w sektorze handlowym było Towarzystwo Kupców Samodzielnych, które założone zostało r. Prezesem stowarzyszenia był A. Kokoszyński. W połowie 1931 r. odbyło się nadzwyczajne zebranie Towarzystwa, podczas którego przyjęto program mający na celu wzmocnić oddziaływanie kupców wśród społeczeństwa, a także wybrano nowy zarząd w składzie. A. Kokoszyński - prezes, A. Fengler - wiceprezes, F. Karnowski - sekretarz, B. Rocol wzgl. J. Banach - skarbnik, W. Barański i B. Makowski - ławnicy, W. Przeorski i J. Banach wzgl. B. Rocol - komisja rewizyjna. Delegatem na zjazd walny w Świeciu wybrano Banacha 97. W Jabłonowie działalność prowadziły również związki: Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej liczące 15 członków w tym m.in.: J. Markiewicz, E. Rybkowski, Jan Śmigelski, Franciszek Scheerke 98. Komórka Towarzystwa Rozwój z Lidzbarka, która zrzeszała ok. 60 osób i nastawiona była na zwalczanie handlu i przemysłu żydowskiego. Komórka Związku Towarzystw Kupieckich z A. Kokoszyńskim na czele, który wchodził również w skład zarządu głównego towarzystwa, a także Związek Kupców Samodzielnych (członek zarządu Wiśniewski) 99. Wśród zarejestrowanych związków i stowarzyszeń istniały także jednostki zrzeszające wyłącznie ludność pochodzenia niemieckiego. Wspieraniem szkolnictwa niemieckiego zajmowały się: Niemiecki Związek Szkolny (Deutscher Schulverein 76 członków) oraz Privatchulverein (w zarządzie zasiadali m.in.: Marta Wernike, Alma Ott, J. Hostmann R. Anger oraz R. Gehrt jako przewodniczący 100. Funkcjonowały ponadto Niemiecki Związek Rzemieślników (Deutsche Handwerkverein) oraz Nadwiślański Związek Rolników (Landbund Weichselgau 135 członków), który był najliczniejszą organizacją niemiecką na terenie Pomorza 101. Organizacja ta zdecydowanie i z sukcesami dążyła do 94 Ibidem s.14, E. Okrój, op. cit., s APT, STPB, sygn.56, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Słowo Pomorskie, 1925, nr 100, oai:kpbc.umk.pl:3362, s APT, STPB, sygn.18, Raporty sytuacyjne. 97 Słowo Pomorskie, 1931, nr 219, oai:kpbc.umk.pl:41417, s APT, STPB, sygn.20, Raporty sytuacyjne, sygn.18, Raporty sytuacyjne. 99 Słowo Pomorskie, 1928, nr 3, s.4, oai:kpbc.umk.pl: Towarzystwo obejmowało obszar województwa pomorskiego, Kurjer Bydgoski, 1939, nr 175, s.8, oai:kpbc.umk.pl: Słowo Pomorskie 1924, nr 109, oai:kpbc.umk.pl:5879, s S. Turowski, Nadwiślański Związek Rolników (Landbund Weichselgau) na Pomorzu , [w:] Prace Wydziału Nauk Humanistycznych w Bydgoszczy, seria C, nr 18, s

19 ekonomicznego wsparcia niemieckich obszarników i rolników, skupienia jak największych terenów rolnych w rękach niemieckich, bojkotowania zobowiązań podatkowych wobec polskiej administracji, czy również do działań szpiegowskich. Należy również wspomnieć o funkcjonujących w Jabłonowie związkach zawodowych. Najliczniej reprezentowaną grupą zawodową byli oczywiście kolejarze, którzy zrzeszeni byli aż w 5 związkach zawodowych. Związki miały na celu obronę interesów pracowników i działanie na rzecz poprawy ich warunków ekonomicznych i społecznych. Zjednoczenie Kolejowców Polskich (ZKP) oddz. Jabłonowo liczyło blisko 100 osób (w tym ok. 80 z Jabłonowa) i było najliczniejszą organizacją związkową w Jabłonowie. Prezesem ZKP był A. Stefański, a w skład zarządu wchodzili m.in.: F. Zaborski, P. Jankowski, B. Swebocki, B. Kruszczyński, F. Wadecki i B. Krajczewski. 65 członków liczył Związek Kolejowy Pracowników Drogowych (Dominik Wiśniewski prezes, J. Wójcicki i J. Nowakowski członkowie zarządu okręgowego), a 34 członków Związek Urzędników Kolejowych (J. Ługowski, F. Würfel, J. Mizgielski, I. Sieg, P. Gozdowski, E. Henert). Mniej liczny był Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych ok. 20 członków (prezes J. Lewandowski) oraz Związek Drużyn Konduktorskich (prezes F. Konicki) 102. W dwóch związkach zrzeszeni byli pracownicy pocztowi. Związek Pracowników Poczty i Telegrafów powstał w 1928 r. (skupiał ok. 80 członków), a w zarządzie zasiadali K. Frenszkowski, E. Anczyjkowski oraz F. Zagierska. Drugim oddziałem był Związek Niższych Pracowników Pocztowych kierowany przez Henryka Boguszewskiego. Również dwa związki zawodowe skupiały nauczycieli szkoły powszechnej. Pierwszy z nich: Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Narodowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (SCNNSP) powiązany był z polityką proednecką i odznaczał się dużą aktywnością na Pomorzu. Kołem w Jabłonowie kierował Franciszek Rudnicki z Lembarga, a w zarządzie zasiadali: Marta Dejnowska oraz Irena Tafelówna 103. Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) był organizacją liczebniejszą i wyrażał poglądy bardziej liberalne niż SCNNSP. W Jabłonowie działała komórka ZNP Ognisko i skupiała 22 członków, w tym kilku nauczycieli spoza gminy. Aktywnymi działaczami byli m.in. K. Ejdowski, F. Bonkowski oraz J. Wysocki. W gminie funkcjonowały ponadto komórki: Związku Zawodowego Robotników Rolnych i Leśnych (prezes Bolesław Nowicki, ok. 80 czł.) oraz Kółko Rolnicze Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego z siedzibą w Toruniu prezes J. Barzykowski (Szczepanki) 104. Związek Robotników Przemysłowych i Budowlanych oraz Związek Zawodowy Robotników Przemysłowych Budowlanych Ceramicznych i Pokrewnych Zawodów ( B. Lewandowski, S. Zaborowski, J. Kwela, ok. 60 czł.). Kolejną kategorią organizacji, które funkcjonowały na płaszczyźnie gospodarczej w okresie międzywojennym były spółdzielnie. Zadaniem ich było udzielanie kredytów i obrót środkami finansowymi. W Jabłonowie działało blisko 10 takich instytucji, z których największą była Komunalna Kasa Oszczędności powiatu brodnickiego ze swymi oddziałami, w tym w Jabłonowie. Była to instytucja bankowa, której głównym udziałowcem i gwarantem był powiat brodnicki z całym swoim majątkiem. Kierownikiem oddziału w Jabłonowie był Marian Bielawski. Bank Spółdzielczy (BS) w Brodnicy powstał w 1862 roku, a jego głównym celem było wspieranie polskich rzemieślników i handlarzy poprzez udzielanie kredytów z kasy składkowej. Terenem działania BS był nie tylko powiat i miasto Brodnica, lecz także cześć okolicznych powiatów. 102 APT, STPB, sygn.35, Towarzystwa, związki zawodowe i spółdzielnie na terenie powiatu brodnickiego. 103 APT, STPB, sygn.76, Wybory do sejmu SCNNSP w Jabłonowie liczyło 8 członków. 104 Pomorski Kalendarz Rolniczy, 1926, s.242, oai:kpbc.umk.pl:

20 Bank rozwijał systematycznie swą działalność i wykorzystując ożywienie ekonomiczne w połowie lat 20-tych otworzył swoje filie w Lidzbarku Welskim oraz w Jabłonowie (1926) 105. Bank Ludowy powstał na początku lat 20-tych i był organem kredytowym Związku Spółdzielni Zarobkowych i Gospodarczych z Poznania. Na Pomorzu funkcjonowało ok. 10 tego typu banków, m.in. w Grudziądzu, Gdańsku czy Tucholi. Oddział w Jabłonowie rozpoczął swą działalność ok. roku 1922, a jego dyrektorem przez całe dwudziestolecie był Brunon Rocol. W Radzie Nadzorczej zasiadali m.in.: ks. J. Czubek (prezes), Józef Oszwałdowski i Franciszek Karnowski, a liczba członków zrzeszonych wynosiła ponad Bank świadczył wszystkie usługi w zakresie bankowości w tym m.in.: przyjmował wkłady oszczędnościowe, wypożyczał tzw. skarbonki domowe itp. Gwarancją finansową banku był wkład członkowski, który ulegał wahaniom i w 1928 r. wynosił 41,5 mln zł, w 1929 r. już 50 mln zł. (dla województw pomorskiego i poznańskiego), a w 1930 r. 16,5 mln. zł (dla woj. pomorskiego) 107. Instytucja ta w latach przeżywała poważny regres związany z problemami finansowymi, domniemanymi nieprawidłowościami w zakresie finansowym i oskarżeniami dyrektora Banku. Brak bliższych informacji na ten temat Banku Pożyczkowego. Była to spółka z Brodnicy, która pełniła rolę zastępstwa Banku Polskiego i oferowała załatwienie wszystkich czynności bankowych. Oprócz oddziału w Jabłonowie działał także oddział w Lidzbarku. Wiadomo także, że w 1935 r. filia banku został okradziona z gotówki przez nieznanych sprawców. Spółdzielnia Rolniczo Handlowa Rolnik z ograniczoną odpowiedzialnością zajmowała się głownie skupem i sprzedażą zboża, węgla, nasion i nawozów sztucznych. Tradycja spółdzielcza Rolnika sięgała czasu zaborów i była powiązana z polskim ruchem narodowym. Do roku 1929 organ w Jabłonowie był jednym z oddziałów Rolnika z Brodnicy, a kierownikiem był B. Nowak. W 1929 r. Rada Nadzorcza postanowiła usamodzielnić placówkę w Jabłonowie. W zebraniu konstytucyjnym udział wzięli m.in. starosta brodnicki, prezes Rolnika z Brodnicy oraz członkowie kółek rolniczych. Prezesem został wybrany B. Nowak, w skład zarządu weszli: A. Radomski i A. Orłowski. Do Rady Nadzorczej wybrani zostali: Jan Barzykowski ze Szczepanek, ks. proboszcz J. Czubek oraz Wiktor Kurowski z Konojad. W okresie tym spółdzielnia liczyła 34 członków 108. Siedziba Rolnika mieściła się przy ul. Głównej (róg z ul. Urzędową), a liczba członków systematycznie wzrastała i wkrótce wynosiła ok. 90. Filię oddziału brodnickiego (tzw. wpłatnię) w Jabłonowie posiadał również Bank Dyskontowy S.A mający swą centralę w Bydgoszczy i oddział m.in. w Brodnicy 109. Pozostałe zrzeszenia działające na płaszczyźnie finansowej w Jabłonowie to: Spółdzielnia Kredytu Powszechnego (udzielanie pożyczek, roczny obrót ok. 500 tys. zł), z zarządem: R. Anger, A. Ott, G. Güldenast, K. Murawski, E. Zimermann, E. Schielke, Kurt Stoyke (Płowęż), G. Hostman, K. Rohde, Spółdzielnia Rolniczo Handlowa skup i sprzedaż zboża, węgla, nasion i nawozów sztucznych, roczny obrót 250 tys. zł, w skład zarządu wchodzili: A. Ott, E. Zimermann, E. Schielke, R. Anger, K. 105 Sz. Wierzchosławski, Brodnica w okresie międzywojennym ( ), [w:] Brodnica siedem wieków miasta, pod. red. Jerzego Dygdały, Brodnica 1998, s APT, STPB, sygn.35. Towarzystwa, związki zawodowe i spółdzielnie na terenie powiatu brodnickiego. 107 Słowo Pomorskie, 1929, nr 115, oai:kpbc.umk.pl:34108, s.22, TG "Sokół" w Jabłonowie Pom,, s APT, STPB, sygn.35. Towarzystwa, związki zawodowe i spółdzielnie na terenie powiatu brodnickiego, Słowo Pomorskie, 1929, nr 140, oai:kpbc.umk.pl:34134, s Przewodnik po pierwszej, polskiej na Pomorzu wystawie rolniczej i przemysłowej otwartej w Brodnicy od Do , oai:kpbc.umk.pl:54317, Brodnica 1923, s.62 20