MATERIAŁY KONFERENCYJNE. Złoty Kłos Łosiów, r.

Transkrypt

1 MATERIAŁY KONFERENCYJNE Złoty Kłos 2009 Łosiów, r. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej W ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata

2 Spis treści Uproszczenia agrotechniczne a efektywność uprawy pszenicy...4 Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej...14 Stanowisko po rzepaku ozimym...14 Stanowisko po pszenicy ozimej...16 Stanowisko po kukurydzy...17 Stanowisko po buraku cukrowym...19 Wnioski ogólne...19 Nawadnianie roślin uprawnych...20 Wstęp...20 Potrzeby wodne roślin uprawnych...20 Skutki niedoboru wody dla roślin...22 Źródła wody do deszczowania...22 Zasady deszczowania roślin...23 Regulacje prawne w korzystaniu z wód...25

3 MATERIAŁY KONFERENCYJNE Złoty Kłos 2009 Łosiów, r. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej W ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata

4 Uproszczenia agrotechniczne a efektywność uprawy pszenicy Prof. dr hab. Danuta Parylak Katedra Kształtowania Agrosystemów Uniwersytet Przyrodniczy pl. Grunwaldzki 24A Wrocław Rolnicy coraz częściej, głównie ze względów ekonomicznych, sięgają po uproszczenia, zarówno w zakresie uprawy roli, jak i płodozmianu. Upraszczanie zmianowań sprowadza się przede wszystkim do częstej uprawy zbóŝ po sobie. PoniewaŜ zboŝa stanowią w Polsce 75%, a w niektórych rejonach kraju prawie 90% w strukturze zasiewów, przekroczono juŝ dopuszczany przez naukę i zasady zrównowaŝonego rolnictwa 65-70% próg bezpiecznego zmianowania zboŝami. Ponadto struktura cenowa sprawia, Ŝe rośnie udział gatunków o wyŝszych wymaganiach glebowych i przedplonowych, szczególnie pszenicy. Pszenica ozima ma największy udział w zasiewach zbóŝ w woj. dolnośląskim i opolskim, (40-50%). DuŜa koncentracja zbóŝ z przewagą pszenicy, rośliny najbardziej wraŝliwej na uprawę po kłosowych, wywołuje szereg negatywnych zjawisk w siedlisku pola uprawnego. Mają one charakter zmian zarówno ekologicznych, jak i produkcyjnych w postaci spadku wysokości i jakości plonu. DuŜe wysycenie płodozmianu zboŝami ogranicza ponadto efektywność czynników plonotwórczych (zwiększone zuŝycie środków ochrony roślin i nawoŝenie). A. Skutki zwiększonego udziału zbóŝ Ryzyko wystąpienia chorób podstawy źdźbła Uprawa zbóŝ po sobie, a szczególnie częsta uprawa pszenicy, sprzyja przede wszystkim kumulacji w glebie patogenów wywołujących choroby podstawy źdźbła i korzeni, a przenoszonych poprzez resztki poŝniwne. Największą szkodliwość przypisuje się grzybom wywołującym łamliwość źdźbła (Pseudocercosporella herpotrichoides) i zgorzel podstawy źdźbła (Gaeumannomyces graminis). Mniejsze znaczenie mają grzyby z rodzaju Fusarium. Ze względu na zdolność przeŝywania patogenów w glebie przez kilka lat jednoroczna przerwa w uprawie zbóŝ jedynie je ogranicza poraŝenie rośliny następczej, a nie całkowicie eliminuje. Wzrost występowania chorób podsuszkowych w ciągłej uprawie zbóŝ notuje się zwykle przez pierwsze 2-4 lata. Gatunkiem szczególnie wraŝliwym na poraŝenie przez choroby podstawy źdźbła jest pszenica ozima. Stopień poraŝenia zaleŝy od wielu czynników agrotechnicznych (rys.1). Wysiew pszenicy ozimej w optymalnym lub nieznacznie opóźnionym terminie, zapewnienie właściwej obsady oraz kontrolowane nawoŝenie azotowe moŝe skutkować zmniejszeniem ryzyka zainfekowania przez choroby podstawy źdźbła, choć naleŝy pamiętać, Ŝe głównym determinantem zdrowotności roślin jest poprawnie skonstruowany płodozmian. Zwiększone poraŝenie dolnej części źdźbła moŝe wystąpić w warunkach skrajnych uproszczeń w uprawie roli przy pozostawieniu na powierzchni gleby duŝej ilości resztek poŝniwnych.

5 % % 40 23% 40 20% in d eks p o raŝ en ia % 46% 9% i n d e k s p o r a Ŝ e n i a % 23% 20 < >280 kg/ha 20 przed 25IX 26IX - 5X 6-15X po 16X termin Ilość wysiewu Termin siewu indeks poraŝenia % 8% 28% < % % >181 NawoŜenie azotem kg N/ha indeks poraŝenia % 24% 11% 45% 14% 6% przedprze d- plon Przedprzedplon (1-pszenica ozima, 2-kukurydza, 3-rzepak ozimy, 4-burak cukrowy, 5-inne) Rys. 1. Wpływ wybranych czynników agrotechnicznych na poraŝenie pszenicy ozimej przez zgorzel podstawy źdźbła (% - udział w ogólnej liczbie próbek) Źródło: badania własne Skutkiem zaatakowania przez choroby podstawy źdźbła jest częstsze zamieranie roślin we wczesnych fazach rozwoju, ograniczone krzewienie, przerzedzenie łanu, zwiększone wyleganie roślin i gorsze wypełnienie ziarna. Wzrost zachwaszczenia Częsta uprawa zbóŝ po sobie sprzyja zwiększonemu zachwaszczeniu łanu i gleby. Ze względu na skrócenie okresu od zbioru do siewu rośliny następczej, tradycyjnie przeznaczonego na walkę z chwastami, zboŝa ozime są na ogół silniej zasiedlanie przez chwasty. Wzrostowi zachwaszczenia w powtarzanej uprawie zbóŝ sprzyja takŝe zmniejszenie konkurencyjności rośliny uprawnej w wyniku zainfekowania jej przez choroby podstawy źdźbła. W okresie poŝniwnym szczególnie niebezpieczne są dodatkowo samosiewy zbóŝ i rzepaku. Obok jednoliściennych gatunków chwastów pośredniczą one w przenoszeniu chorób atakujących podstawę źdźbła. Ich negatywne znaczenie rośnie w warunkach uproszczonej w tym terminie uprawy roli. Toksyczne substancje biologicznie czynne Resztki poŝniwne, słoma, a szczególnie rosnące lub przyorane samosiewy zbóŝ mogą być źródłem tzw. związków allelopatycznych hamujących rozwój wschodzących roślin. Substancje te są niebezpieczne w początkowym stadium rozkładu resztek roślinnych lub przyoranych samosiewów. Ich obecność jest zatem szczególnie groźna dla ozimin, zwłaszcza wcześnie sianych. ObniŜki plonowania Rezultatem nadmiernego udziału zbóŝ w zmianowaniu i niekorzystnych zmian siedliskowych jest wyraźna obniŝka plonów. Szczególnie wraŝliwa na odstępstwo od poprawnego płodozmianu jest pszenica ozima (tab.1)

6 Tab.1. WraŜliwość zbóŝ na zaniechanie płodozmianu Gatunek Redukcja plonu w % Pszenica ozima 25 Pszenica jara 20 Jęczmień ozimy 10 Jęczmień jary 17 PszenŜyto ozime 18 śyto 15 Owies 8 Redukcja plonu spowodowana jest pogorszeniem wschodów, zmniejszeniem obsady roślin, krzewienia i dorodności ziarna w wyniku wczesnego poraŝenia roślin przez choroby i toksycznego działania związków o charakterze allelopatycznym. Negatywne skutki ciągłej uprawy zbóŝ są szczególnie dotkliwe w warunkach gleb lŝejszych, gdzie potencjał produkcyjny roślin uprawnych jest osłabiony w wyniku gorszych warunków siedliskowych. Spadek plonów na takich glebach pogłębia się jeszcze bardziej w przypadku niekorzystnego przebiegu pogody. Rozszerzająca się uprawa pszenicy na glebach poniŝej jej wymagań jest zatem mocno naraŝona na obniŝkę plonowania pogorszenie efektywności stosowanych zbiegów agrotechnicznych. B. Niektóre agrotechniczne moŝliwości zwiększania efektywności uprawy pszenicy w warunkach duŝego udziału zbóŝ Poprawa produkcyjności pszenicy w warunkach duŝego udziału zbóŝ i samej pszenicy jest duŝo trudniejsza niŝ w racjonalnym płodozmianie. Efektywność podejmowanych zabiegów agrotechnicznych jest mniejsza w przypadku roślin o słabej kondycji spowodowanej niekorzystnym przedplonem. Uprawa międzyplonów NajwaŜniejsze miejsce wśród czynników zwiększających efektywność płodozmianów z duŝym udziałem roślin zboŝowych zajmują międzyplony przeznaczone na przyoranie. Ich znaczenie jest szczególnie duŝe w przypadku częstej uprawy pszenicy ozimej, ze względu na duŝą wraŝliwość tego gatunku na przedplon kłosowy. W Polsce południowo-zachodniej, gdzie okres między zbiorem jednej a siewem następnej rośliny jest najdłuŝszy w kraju, wykorzystanie międzyplonu jest moŝliwe pomiędzy dwiema oziminami, zwłaszcza pszenicami. Jak dowodzą badania, juŝ 40-dniowy okres wegetacji międzyplonu poprawia warunki siedliskowe pola uprawnego. Pozytywne oddziaływanie międzyplonów zaleŝy od kilku czynników: doboru gatunku, właściwej uprawy roli pod zasiew i przykrywającej międzyplon, warunków glebowych i przebiegu pogody. Ze względu na niewielki koszt materiału siewnego, a takŝe z uwagi na wyraźne działanie fitosanitarne zaleca się wysiewać przede wszystkim rośliny krzyŝowe: gorczycę białą, rzodkiew oleistą, rzepak ozimy oraz facelię. W przypadku częstej uprawy rzepaku w zmianowaniu z pszenicą w międzyplonie zaleca się uprawę innych roślin, które ograniczą ryzyko wystąpienia kiły kapusty, np. mieszanki ze strączkowymi lub wsiewki motylkowych w zboŝa. Aby zapewnić zadowalający plon biomasy międzyplonów, lepiej aby rola pod ich zasiew była spulchniona do głębokości 15cm, a siew dokonany w 1-2 dekadzie sierpnia. Ze względów

7 ekonomicznych uzasadnione jest wykonanie poŝniwnego gruberowania zamiast tradycyjnej podorywki. Międzyplony ścierniskowe, jeśli ich uprawie towarzyszy przyorywanie słomy, wymagają nawoŝenia azotowego w ilości około 30-50kgN/ha. Przed siewem pszenicy ozimej w tradycyjnej uprawie międzyplon naleŝy wprowadzić do gleby orką siewną na głębokość 20cm, natomiast w technologii uproszczonej dokonać oprysku glifosatem na kilka- kilkanaście dni przed siewem. Z kolei pod pszenicę jarą, masę międzyplonu najkorzystniej jest pozostawić do wiosny w formie przemarzniętego mulczu, który dodatkowo ograniczy rozwój wcześnie wschodzących chwastów. W bardzo suchych latach, w stanowisku po międzyplonie ścierniskowym, moŝe pojawić się ryzyko niewielkiego ograniczenia wschodów pszenicy ozimej. Skuteczność regeneracyjna masy międzyplonu jest zwykle większa na glebach lŝejszych niŝ zwięzłych. Na skutek uprawy międzyplonów obserwuje się ograniczenie liczby chwastów w roślinie następczej oraz osłabienie toksycznego działania związków uwalnianych w trakcie rozkładu resztek poŝniwnych, słomy i samosiewów. Przede wszystkim jednak w wyniku uprawy i przyorywania międzyplonów ścierniskowych następuje obniŝenie zachorowalności na choroby podstawy źdźbła (rys.2) bez międzyplonu z międzyplon. 24 Rys. 2. Wpływ przyoranych międzyplonów na rozwój zgorzeli podstawy źdźbła w pszenicy jarej (wg Parylak i wsp.) Rezultatem korzystnych zmian siedliskowych po wprowadzeniu międzyplonów ścierniskowych jest wzrost plonowania zbóŝ (rys. 3) Międzyplon (rzepak) nie tak pszenica ozima pszenŝyto ozime Plon ziarna w % Rys. 3. Wpływ obecności międzyplonu ścierniskowego na plonowanie roślin następczych (wg Parylak, Wojciechowskiego)

8 Dobór oraz następstwo gatunków i odmian Głównym czynnikiem zwiększającym efektywność produkcji pszenicy jest postęp biologiczny, polegający na tworzeniu odmian lepiej dostosowanych do warunków środowiska, umoŝliwiających pełniejsze wykorzystanie naturalnych warunków przyrodniczych. W ostatnim czasie dokonał się przełom w dostępności odmian przydatnych przede wszystkim celom młynarsko-piekarniczym. Ostatnie lata to dynamiczny wzrost liczby odmian w krajowym rejestrze, w tym głównie przydatnych do wypieku chleba, podczas gdy w grupie C w tym samym okresie przybyły nieliczne nowe odmiany. Ze względu na krótki okres czasu między zbiorem jednej a siewem następnej rośliny, dobór przedplonu dla pszenicy ozimej ma szczególnie duŝe znaczenie. W doborze odmian naleŝy kierować się przede wszystkim wraŝliwością na niekorzystne zmiany siedliskowe, której miernikiem jest skala obniŝek plonowania W warunkach duŝej koncentracji zbóŝ zalecane są odmiany odporne na choroby podstawy źdźbła oraz krótkosłome. W doborze nie ma wprawdzie odmian pszenicy ozimej jednoznacznie odpornych na choroby podstawy źdźbła, ale niektóre, np. Ostroga, Nutka, Bystra, Jenga, Tonacja, czy dalej Garantus, Szmaragd, Sukces, Symfonia, Zyta, wykazują zmniejszoną wraŝliwość. W przypadku przyorywania słomy lub pozostawiania jej w postaci mulczu na powierzchni gleby, korzystniejsze są odmiany o krótkim źdźble, np. Bystra, Kris, Rapsodia. Mniejsza masa słomy pozostająca po uprawie takich odmian wydziela w trakcie rozkładu mniej toksycznych związków biologicznie czynnych, nie komplikuje uprawy roli i nie przeszkadza wschodom roślin. Ochrona roślin przed chorobami podstawy źdźbła NaleŜy pamiętać, Ŝe w warunkach małego nasilenia występowania agrofagów zabieg ochronny nie jest konieczny. Efekt plonochronny, a więc i opłacalność zastosowanych środków jest wtedy w miarę zadowalający, a przy przestrzeganiu dobrych praktyk EPPO mógłby być jeszcze większy. Chemiczną ochronę przed najgroźniejszymi w częstej uprawie zbóŝ chorobami podsuszkowymi naleŝy podjąć juŝ na etapie zaprawiania ziarna. Większość zapraw nasiennych nie uwzględnia całego kompleksu chorób podstawy źdźbła, a przeciwko zgorzeli podstawy źdźbła zarejestrowane są jedynie 3 preparaty: zaprawa nasienna Jockey 201 FS, Galmano 201 FS oraz praktycznie niedostępna na wolnym rynku Latitude 125 FS. Ochrona korzeni po zastosowaniu tak nowoczesnej zaprawy nasiennej umoŝliwia przez większą część okresu wegetacyjnego prawidłowe ich funkcjonowanie, efektywniejsze wykorzystanie nawozów, dłuŝsze utrzymywanie roślin w stanie zielonym, co z kolei skutkuje wydłuŝeniem okresu fotosyntezy i w efekcie końcowym wyraźną zwyŝką plonu ziarna. Rezultaty eksperymentów wskazują takŝe, iŝ zaprawa taka odznacza się duŝą efektywnością w ochronie oraz zwiększaniu produkcyjności pszenicy ozimej uprawianej nie tylko w sposób tradycyjny, ale i z zastosowaniem uproszczonej uprawy roli. W krótkotrwałej monokulturze skuteczność działania zaprawy moŝna dodatkowo zwiększyć poprzez uprawę niezboŝowego poplonu ścierniskowego przeznaczonego na przyoranie (tab.2). Pełna ochrona zbóŝ przed innymi chorobami podstawy źdźbła wymaga późniejszych zabiegów. Łamliwość źdźbła naleŝy zwalczać chemicznie od początku strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka. Zwalczanie tej choroby jest uzasadnione, gdy udział poraŝonych pędów przekracza w pszenicy 20%. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe rozpoznanie choroby w tej fazie rozwojowej jest dość trudne i wymaga sporego doświadczenia.

9 Tab.2. Efektywność zaprawy Latitude dla pszenicy uprawianej po sobie w warunkach stosowania uproszczeń uprawy roli i międzyplonu ścierniskowego (wg Parylak, Kordasa) System uprawy Uprawa roli Międzyplon (gorczyca) Raxil Rodzaj zaprawy Latitude + Raxil indeks poraŝenia w % Raxil Latitude + Raxil plon ziarna w t/ha Tradycyjna brak 33,7 13,7 4,38 5,30 Tradycyjna tak 28,8 13,8 4,70 6,12 Zerowa brak 34,6 14,4 4,81 5,65 Zerowa tak 33,3 14,3 4,84 5,73 Zwalczanie chwastów i samosiewów roślin Zwiększenie efektywności uprawy pszenicy wiąŝe się z podjęciem w pierwszym rzędzie działań profilaktycznych: dobór odpowiedniego stanowiska pod uprawę, staranną agrotechnikę i wykonanie siewu w optymalnym terminie. Z niechemicznych metod zaleca się bronowanie wiosną, po wykonaniu nawoŝenia azotowego. Wiosenne bronowanie pszenicy ozimej pełni odchwaszczającą rolę, szczególnie jeśli łan jest przerzedzony przez mróz lub poraŝony przez pleśń śniegową, natomiast w zwartych, rozkrzewionych zasiewach wcześnie sianych, w których chwasty są juŝ w fazie kilku liści, bronowanie jest mało skuteczne. W pszenicy jarej brona uŝyta we właściwym terminie (w okresie piórkowania i w fazie pięciu liści) jest skuteczniejsza niŝ w ozimej. Decyzja o chemicznym zwalczaniu chwastów powinna zostać podjęta po stwierdzeniu przekroczenia progów szkodliwości dominujących gatunków chwastów (tab. 3). Tab. 3. Orientacyjne progi szkodliwości chwastów w szt./m 2 Chwasty ZboŜa ozime ZboŜa jare Chwasty 1-liścienne miotła zboŝowa owies głuchy - 5 Chwasty 2-liścienne około 50 - przytulia czepna rumianowate przetaczniki ostroŝeń polny 2 2 W wyborze odpowiedniego preparatu naleŝy uwzględnić herbicydy o małej ilości substancji biologicznie czynnej i krótkim okresie rozkładu, naleŝy preferować herbicydy powschodowe. Dobrym rozwiązaniem jest takŝe stosowanie zarejestrowanych mieszanin herbicydowych. W technologii uprawy pszenicy ozimej zwalczanie chwastów wykonuje się głównie jesienią - przed wschodami lub powschodowo. Zwalcza się wtedy chwasty niŝszymi dawkami i z większą skutecznością. Oprysk wiosenny naleŝy traktować jako interwencyjny. Zabieg jesienny dotyczy w szczególności miotły zboŝowej. Decyzja, czy opryskiwać plantację

10 jesienią, powinna być podjęta po rozwaŝeniu zimotrwałości danej odmiany i po ocenie stopnia zachwaszczenia pola. Skutecznym, szybkim i tanim sposobem zwalczania chwastów jest uŝycie herbicydów nieselektywnych w okresie poŝniwnym. W przypadku minimalizacji uprawy roli zabieg taki jest niezbędny, natomiast w uprawie tradycyjnej moŝe zastąpić uprawki poŝniwne. Chemiczne zwalczanie chwastów na ściernisku ma szczególne uzasadnienie w warunkach uproszczonej uprawy roli. Do zwalczania chwastów przed i po zbiorze zbóŝ przydatne są herbicydy zawierające glifosat (Roundup). JeŜeli pole jest silnie zaperzone, naleŝy zebrać słomę, odczekać, aŝ perz odrośnie do 3-4 liści i dopiero wtedy wykonać zabieg. W oprysku ścierniskowym zwalczane są takŝe inne chwasty wieloletnie, np. ostroŝeń polny, mniszek polny, powój polny oraz wszystkie chwasty jednoroczne i samosiewy zbóŝ. Zniszczenie wyrastających na ściernisku samosiewów ogranicza liczbę pośredników przenoszących choroby podstawy źdźbła. Zabieg ten nabiera duŝego znaczenia w warunkach częstej uprawy zbóŝ po sobie, a takŝe w sytuacjach, kiedy od zbioru rośliny schodzącej z pola do siewu rośliny następczej jest bardzo mało czasu. Między opryskiem a pierwszym zabiegiem uprawowym powinno upłynąć dni, Okres ten, zaleŝnie od pogody, moŝe ulec zmianie - przy ciepłej i wilgotnej pogodzie będzie krótszy, przy chłodniejszej - dłuŝszy. W celu zwiększenia skuteczności zabiegu moŝna dodatkowo zastosować adiuwant lub skorzystać z gotowego preparatu zawierającego wspomagacz w formulacji handlowej (np. Roundup Max 680 SG). Wybór nowoczesnej formy glifosatu gwarantuje skuteczność zabiegu wykonanego nawet 1 godzinę przed deszczem oraz umoŝliwia wykonanie uprawek przedsiewnych juŝ w 5 dni po oprysku. W przypadku zachwaszczenia perzem, naleŝy odpowiednio zwiększyć dawkę herbicydu. Prawidłowo przeprowadzony zabieg chemicznego odchwaszczania po zbiorze roślin wyraźnie ogranicza liczebność chwastów w roślinie następczej i zmniejsza koszty uprawy poprzez eliminację uprawek poŝniwnych (tab. 4). Tab. 4. Efektywność ekonomiczna odchwaszczania w okresie poŝniwnym Koszt Czas Zabieg agrotechniczny zł/ha rbg/ha Podorywka pługiem 3-skibowym 61 1,5 Podorywka + bronowanie 74 1,5 Oprysk herbicydem (Roundup Max 1 kg/ha) 60 0,3 Oprysk herbicydem przeciwko perzowi (Roundup Max 1,5 kg/ha) 106 0,3 NawoŜenie W nawoŝeniu pszenicy azotem, najwaŝniejszym pierwiastkiem plonotwórczym, waŝne jest nie tylko określenie wielkości całkowitej optymalnej dawki, ale takŝe sposób i termin aplikacji. DąŜenie do zrównowaŝonego i bardziej precyzyjnego nawoŝenia realizuje się szczególnie przez dostosowanie dawek azotu do potrzeb pokarmowych pszenicy w określonych fazach rozwojowych, stosowania płynnych nawozów oraz ich łącznego stosowania ze środkami ochrony roślin. Z badań nad efektywnością wykorzystania azotu przez pszenice jakościowe wynika, Ŝe najkorzystniej stosować azot w 3-4 dawkach dzielonych, z których ostatnia w ilości kg N powinna być zaaplikowana,,na kłos. NaleŜy pamiętać, Ŝe efektywność nawoŝenia jako środka produkcji ograniczają pozanawozowe czynniki agrotechniki. NaleŜą do nich przede wszystkim niezachowanie optymalnego terminu siewu zarówno pszenicy ozimej, jak i jarej oraz nieracjonalny podział dawek N.

11 Uprawa roli W zmianowaniach zboŝowych uprawa roli powinna zapewniać warunki do szybkiego rozkładu resztek poŝniwnych i słomy, a przez to zmniejszyć przeŝywalność patogenicznych grzybów i poraŝenie rośliny następczej. Uprawa roli musi takŝe ograniczać występowanie chwastów i samosiewów. Niezbędne jest zatem jak najszybsze wykonanie uprawek poŝniwnych. W tradycyjnym systemie uprawy roli będzie to podorywka i pielęgnacyjne bronowania, a jeśli na polu planuje się uprawę zbóŝ jarych, jesienią naleŝy wykonać orkę przedzimową, którą moŝna spłycić do 20cm. W warunkach powtarzanej uprawy zbóŝ często dochodzi do upraszczania uprawy roli. Ze względów ekologicznych i ekonomicznych zaleca się wtedy tzw. uprawę konserwującą (powierzchniową), w której zamiast pługa uŝywa się innych narzędzi lub zestawów uprawowych czy uprawowo-siewnych. Podstawowe cele realizowane są wtedy zgodnie z zasadą: Uprawiać glebę tak często, jak to jest konieczne, a jednocześnie tak rzadko, jak to jest moŝliwe. Uprawę powierzchniową charakteryzuje ograniczenie głębokości i liczby zabiegów uprawowych, zastępowanie orki uprawkami nie odwracającymi rolę oraz pozostawianie na powierzchni gleby co najmniej 30% resztek poŝniwnych (przedplonu lub międzyplonu, słomy) jako tzw. mulczu. Mulcz sprzyja bogatszemu Ŝyciu biologicznemu w glebie, a w konsekwencji ułatwia rozkład obumarłych resztek korzeni. Uprawa powierzchniowa z udziałem mulczu stosowana przez dłuŝszy okres czasu sprzyja poprawie struktury gleby, ułatwia korzeniom penetrację, czyni glebę łatwiejszą i tańszą w uprawie. W technologiach uproszczonej uprawy dla szybszego rozkładu materii organicznej pochodzącej ze słomy pomocne mogą okazać się polepszacze glebowe: UŜyźniacz Glebowy UGmax, Efektywne Mikroorganizmy i EM-Farming, które według producentów ograniczają równieŝ występowanie chorób podsuszkowych zbóŝ. W poŝniwnej uprawie roli zaleca się rezygnację z pługa na rzecz agregatów, w skład których wchodzą kultywatory o łapach sztywnych (grubery) lub brony talerzowe, wały strunowe, a w mniejszym stopniu takŝe zestawów zbudowanych na bazie narzędzi aktywnych (np. brony rotacyjnej, wirnikowej). W wyniku ich stosowania resztki poŝniwne i słoma są lepiej wymieszane z glebą, a pozostawione w części na powierzchni gleby poprawiają przesiąkalność gleby i zmniejszają ryzyko erozji. UŜycie grubera lub zestawu pozwala na jednoczesne przygotowanie stanowiska do wysiewu międzyplonów ścierniskowych. Wydajność pracy przy uŝyciu takich narzędzi jest o ponad 50% większa, a zuŝycie paliwa o około 30-50% mniejsze w porównaniu z pługiem. Skrajną wersją upraszczania uprawy roli jest system, w którym jedynym zabiegiem ingerującym w glebę jest siew rośliny uprawnej (uprawa zerowa i siew bezpośredni). Głównymi zaletami siewu bezpośredniego są jeszcze mniejsze niŝ w uprawie konserwującej nakłady na uprawę roli i wzrost wydajności pracy. Taka technologia najlepiej sprawdza się szczególnie w uprawie zbóŝ, ale wymaga specjalnych kosztownych siewników oraz zwiększenia normy wysiewu o 5-15%. W warunkach uprawy powierzchniowej lub siewu bezpośredniego koniecznym elementem agrotechniki jest intensywne zwalczanie chwastów i samosiewów poprzez stosowanie nieselektywnych herbicydów - po zbiorze przedplonu lub bezpośrednio przed siewem rośliny następczej. Zalecana jest takŝe obecność międzyplonu ścierniskowego w formie mulczu. W przypadku planowanej uprawy pszenicy ozimej decyzja o uprawie międzyplonu jest uzaleŝniona od długości okresu jego rozwoju. Desykację ewentualnego międzyplonu oraz wzeszłych chwastów i samosiewów naleŝy wtedy przeprowadzić 1-2 tygodnie przed siewem pszenicy opryskując pole herbicydem nieselektywnym. Stosowanie w agrotechnice zbóŝ uprawy bezorkowej, a nawet zerowej, przy odpowiednim doborze narzędzi i kontroli zachwaszczenia nie powoduje obniŝki plonów lub jest ona niewielka. Podczas niekorzytnego przebiegu pogody (susza) plony są zwykle wyŝsze niŝ w uprawie tradycyjnej (rys.3).

12 Systemy uprawy siew bezpośredni 85,5 uproszczony (Roundup+brona talerzowa) uproszczony (Roundup+kultywator podorywkowy) 84,1 81,2 uproszczony (brona talerzowa) 88,4 uproszczony (kultywator podorywkowy) 82, [%] Rys. 4. Plonowanie pszenicy ozimej w róŝnych systemach uprawy roli (wg Kordasa, 2009) Badania prowadzone przez wielu autorów wykazały, Ŝe krótkotrwałe stosowanie uprawy uproszczonej i siewu bezpośredniego nie wpływa negatywnie na plonowanie pszenicy uprawianej po dobrych przedplonach, natomiast ujemnego wpływu uproszczeń w uprawie roli naleŝy oczekiwać w stanowiskach gorszych, np. po zboŝach i w dłuŝszej perspektywie czasowej. W przypadku pszenicy stosując uproszczoną uprawę roli i siew bezpośredni udowodniono takŝe wyŝszą efektywność wzrastających dawek azotu w porównaniu z uprawą tradycyjną. Ewentualny niŝszy poziom plonowania roślin rekompensują oszczędności w zakresie kosztów uprawy roli (rys. 5). siew bezpośredni uproszczony (Roundup+kultywator podorywkowy) uproszczony (kultywator podorywkowy) System uprawy 16,4 20,2 15,6 56,3 48,3 57,8 55,2 50,6 56,1 68, ,3 65,1 69,7 64,3 uprawa tradycyjna koszty razem koszty paliwa koszty pracy Rys. 5. Koszty paliwa i czasu pracy uprawy roli pod pszenicę ozimą poniesione na 1 hektar (wg Kordasa, 2009) Uproszczona uprawa roli pozwala a zmniejszyć wydatki na paliwo oraz koszty siły roboczej. Zwiększona wydajność pomaga łatwiej zachować właściwe terminy agrotechniczne i uprawić w tym samym czasie większy areał pól, a w konsekwencji uzyskiwać bardziej stabilne plony. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe minimalizacja uprawy powinna być realizowana w sposób kompleksowy i przemyślany. Pod wpływem uprawy uproszczonej następuje szereg zmian w środowisku glebowym - zwiększa się zawartości próchnicy w warstwie do głębokości 20 cm, poprawia się zdolność gleb do gromadzenia wody i zmniejszonego parowania. Uprawa bezorkowa stymuluje takŝe rozwój organizmów glebowych, szczególnie dŝdŝownic. Zwiększenie populacji dŝdŝownic [%] 3,5

13 przyspiesza rozkład materii organicznej, zwiększa ilość kanałów powietrznych w glebie, znacząco poprawiając stosunki powietrzno-wodne. Napowietrzenie wpływa z kolei na rozwój odpowiedniej mikroflory glebowej. 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Płodozmian Monokultura Monokultura +międzyplon ścierniskowy Rys. 6. Zwięzłość gleby w czasie zbioru pszenŝyta ozimego (wg Parylak i wsp.) W zakresie ekonomicznym uproszczenia w uprawie roli to poprawa efektywności ekonomicznej i energetycznej, a w zakresie ekologicznym ograniczenie erozji gleby, wymywania azotanów oraz poprawa struktury gleby. Omówione sposoby nie wyczerpują listy ekonomicznie uzasadnionych zabiegów agrotechnicznych o charakterze regeneracyjnym. Poprawę warunków siedliskowych i w konsekwencji wzrost produkcyjności roślin mogą przynieść takŝe np. prawidłowe, ułatwiające mineralizację zagospodarowanie słomy, sterowanie terminem siewu, uprawa mieszanek i mieszanin, ochrona roślin przed innymi chorobami i szkodnikami. Jednak mimo istnienia licznych propozycji zwiększających bezpieczeństwo upraw, decyzję o zwiększeniu udziału zbóŝ w strukturze zasiewów powinno się podejmować z uwzględnieniem nie tylko uwarunkowań ekonomicznych, ale takŝe aspektu ochrony środowiska naturalnego.

14 Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej Mgr inŝ. Kazimierz Róg OODR Łosiów ul. Główna Łosiów Pszenica ozima jest jedną z najwaŝniejszych roślin uprawianych w gospodarstwach połoŝonych na dobrych glebach. W strukturze zasiewów zajmuje obecnie często ponad 60 % powierzchni. W zmianowaniu w większości gospodarstw oprócz pszenicy znajduje się jeszcze rzepak, a niekiedy takŝe kukurydza, burak cukrowy, ziemniak lub inne zboŝe np. jęczmień. Obecnie najczęstszym przedplonem dla pszenicy jest rzepak ozimy i pszenica ozima, rzadziej kukurydza. Wartość tych przedplonów jest róŝna. Informacji na temat plonowania pszenicy ozimej po róŝnych przedplonach szukać moŝna w wynikach doświadczeń prowadzonych na terenie naszego województwa. Porejestrowe Doświadczenia Odmianowe z pszenicą ozimą prowadzone są w SDOO Głubczyce, OODR Łosiów, PAGRO Pągów i HR Smolice Oddział Bąków. Wyniki doświadczeń PDO opracowuje corocznie zespół pracowników pod kierownictwem dr inŝ. Kazimierza Pyziaka, dyrektora SDOO Głubczyce. Wyniki publikowane są w wydawnictwie Wyniki Porejestrowych Doświadczeń Odmianowych. Przedstawione są tam szczegółowe informacje na temat plonów, jakości ziarna, obserwacji i pomiarów wraz z odpowiednim komentarzem. Wycinkowe informacje o wynikach doświadczeń PDO wykonanych na polu doświadczalnym w Łosiowie publikowane są w biuletynie Wyniki doświadczeń terenowych za rok. Dla potrzeb dzisiejszego spotkania wykorzystam wybrane informacje z tych wydawnictw. Stanowisko po rzepaku ozimym Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a 2. Przedplon rzepak ozimy. Optymalny termin siewu. Rok Plon Wyniki analiz ziarna Ilość badanych Liczba Wskaźnik Białko Gluten Gęstość MTZ odmian dt/ha opadania sedymentacji % % sek. kg/ha ml g ,6 11,5 23, , , ,6 13,2 27, , , ,1 13,6 31, , , ,8 13,0 27, , , ,9 13,7 30, , ,0 Średnia 104,2 13,0 28, , ,8 2009* 25 93,9 13,5 28, , ,6 * wyniki nieoficjalne (w opracowaniu)

15 Pszenica ozima na stanowisku po rzepaku ozimym plonuje wysoko. Średni plon badanych odmian był niekorzystny dla roślin tylko w roku Jakość ziarna jest dobra. W latach gęstość ziarna jest obniŝona, wynik wielu odmian nie spełnia wymaganej normy. Pozostałe parametry ziarna dobrej jakości spełnia większość badanych odmian. Liczba opadania w 2006 r. była dobra, poniewaŝ doświadczenia zebrane zostały przed opadami na początku sierpnia 2006 r. Tab. Plonowanie pszenicy ozimej na stanowisku po rzepaku w doświadczeniach łanowych w gospodarstwie Arenda Charbielin. Rok Ilość uprawianych Plon Białko Gluten Liczba opadania Wskaźnik sedymentacji odmian dt/ha % % sek. ml g MTZ , ,8 13,6 29, , ,0 14,2 30, , ,0 12,0 25, ,8 Doświadczenia łanowe w Charbielinie prowadzono na duŝych poletkach (0,5 1 ha na odmianę) według innej i bardziej intensywnej technologii. Uzyskanych tu plonów nie moŝna jednak bezpośrednio porównać do wyników doświadczeń ścisłych PDO, gdzie bada się potencjał plonowania odmian według ustalonej technologii uprawy na małych poletkach. W 2009 r. w Łosiowie zasiano na tym samym polu po rzepaku 8 odmian (Muszelka, Anthus, Garantus, Meteor, Mulan, Ostroga, Brilliant i Opus) w doświadczeniu łanowym i PDO. Uzyskano plon 95,0 dt/ha w PDO i 70,8 dt/ha w doświadczeniu łanowym (tabela). W tym zestawieniu w doświadczeniu łanowym uzyskaliśmy plon o około 25 % niŝszy niŝ w PDO. Tab. Plony odmian pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a 2 na stanowisku po rzepaku ozimym w latach Lp. Odmiana Grupa* Plon w % wzorca (średniej odmiany) º 1 Tonacja A Finezja A Bogatka B Turkis A Kobra Plus B Zyta A Turnia A Aristos B Nadobna B Rapsodia C Rubens A Muza A Smuga A Zawisza A Legenda A Wydma A Anthus B

16 18 Boomer A Ludwig A Naridana A Ostka Strzelecka A Cubus A Toras A Figura A Garantus B Meteor B Nateja B Brilliant A Muszelka A Jenga B Kohelia A Mulan A Ostroga A Opus B Plon odmian w dt/ha 108,8 99,9 89,2 * Grupa : A- odmiana jakościowa, B odmiana chlebowa, C odmiany pozostałe º Dane nieoficjalne (w opracowaniu) Z odmian, które uprawialiśmy w PDO w 2009 r. wiernie i wysoko plonowały: w latach Bogatka, Nadobna, Rapsodia, Ludwig Figura, Garantus i Brillant 2009 nowe odmiany Muszelka i Jenga Stanowisko po pszenicy ozimej Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a 2. Stanowisko po pszenicy. Rok Wyniki analiz ziarna Ilość Plon badanych Liczba Wskaźnik dt/ha Białko Gluten Gęstość MTZ odmian opadania sedymentacji % % sek. kg/hl ml g , ,6 13,6 27, , , ,0 14,3 35, , , ,6 13,7 28, , , ,0 12,9 28, , ,4 Średnia 88,3 13,6 30, , ,7 2009* 25 82,6 12,6 25, , ,6 * wyniki analiz ziarna z Łosiowa Plon pszenicy ozimej na stanowisku po pszenicy ulegał duŝym zmianom, od 73 dt/ha w złym 2006 r. do 102,2 dt/ha w bardzo korzystnym roku W kaŝdym z tych lat plony były jednak

17 wyraźnie niŝsze niŝ na stanowisku po rzepaku. Spadek plonu w omawianym okresie wyniósł średnio 15,9 dt/ha. Z wyników analiz ziarna wynika, Ŝe pszenica ze stanowisk po pszenicy ma wyraźnie niŝszą masę 1000 ziaren i niską gęstość ziarna. Pozostałe parametry ziarna mieszczą się w normie. Tab. Porównanie plonowania wybranych odmian pszenicy ozimej w 2009 r. na polu doświadczalnym w Łosiowie Odmiana Doświadczenia PDO po pszenicy po rzepaku Doświadczenie łanowe po rzepaku w dośw. PDO po rzepaku po pszenicy RóŜnica plonów PDO po rzepaku minus łanowe dt/ha Muszelka 94,6 99,7 74,3 5,1 25,4 Anthus 76,7 86,9 66,7 10,2 20,2 Garantus 80,1 94,3 81,4 14,2 12,9 Meteor 81,0 92,8 68,3 11,8 24,5 Mulan 89,5 99,2 71,2 9,7 28,0 Ostroga 82,0 94,2 67,9 12,2 26,3 Brilliant 84,8 101,6 68,1 16,8 33,5 Opus 79,8 91,6 68,2 11,8 23,4 Średnia 83,6 95,0 70,8 11,4 24,3 Doświadczenia opisane w tabeli połoŝone były obok siebie na tym samym polu. Plon pszenicy w całym doświadczeniu PDO na poziomie a 2 wyniósł 93,7 dt/ha na stanowisku po rzepaku i 82,4 dt/ha na stanowisku po pszenicy. W tym roku na gorszym stanowisku po pszenicy nastąpił spadek plonu i wynosił 11,3 i 11,4 dt/ha. W doświadczeniu łanowym plon wymienionych 8 odmian pszenicy, w stosunku do PDO po rzepaku był niŝszy o 24,3 dt/ha czyli o 25,6 %. Z wymienionych odmian wysoko plonowała Muszelka, w tym takŝe na stanowisku po pszenicy. Stanowisko po kukurydzy Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na intensywnym poziomie agrotechniki a 2 na stanowisku po kukurydzy. Opóźniony termin siewu. Rok Wyniki analiz ziarna Plon Liczba Wskaźnik Białko Gluten Gęstość dt/ha opadania sedymentacji MTZ % % sek. kg/hl ml g ,1 13,9 29, , ,4 11,8 21, , , ,0 12,6 26, , , ,4 13,4 31, , ,8 Średnia 92,0 12,9 27, , , ,

18 Pszenica ozima zasiana po kukurydzy plonuje słabiej niŝ po rzepaku. W dobrych warunkach i przy mniejszym opóźnieniu terminu siewu moŝliwe jest uzyskanie plonu powyŝej 100 dt/ha. Jakość ziarna jest zmienna w latach, gęstość ziarna jest zwykle poniŝej normy. Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na stanowisku po kukurydzy w Kombinacie Rolnym Kietrz w 2007 r. Liczba Wskaźnik Termin Plon Białko Gluten Gęstość MTZ opadania sedymentacji siewu dt/ha % % sek. kg/hl ml g ,6-30, ,6-43, ,8-30, ,8-44,0 W doświadczeniu łanowym z 14 odmianami pszenicy ozimej, na duŝym polu zebrano dobre plony. Bardzo późny siew w 2 wariancie dał plon niŝszy o 3,8 dt/ha, w porównaniu z wariantem 1 (siew po terminie optymalnym). W tym doświadczeniu zebrano ziarno dobrej jakości. Tab. Wpływ przedplonu na plon i jakość ziarna pszenicy ozimej w doświadczeniach PDO Plon Jakość ziarna Przedplon Średnia 2004 liczba wskaźnik białko gluten gęstość opadania sedymentacji MTZ dt/ha % % sek kg/hl ml g Rzepak ozimy 104,2 13,0 28, , ,8 Pszenica ozima 88,3 13,6 30, , ,7 Kukurydza 92,0 12,9 27, , ,8 Z tabeli wynika, Ŝe najlepiej plonowała pszenica na stanowisku po rzepaku, plon przekroczył 104 dt/ha. Bardzo złym przedplonem dla pszenicy jest pszenica. Plon na tym stanowisku był niŝszy o 15,9 dt/ha, tj. o 15,3 %. Lepiej pszenica plonuje na stanowisku po kukurydzy, gdzie pomimo siewów w opóźnionym terminie zbieraliśmy gorsze plony, niŝ po rzepaku o 12,2 dt/ha, ale jednak o 3,7 dt/ha więcej niŝ na stanowiskach po pszenicy. W poszczególnych latach plony pszenicy na wszystkich stanowiskach odbiegały od średniej i zmieniały się równieŝ róŝnice plonów po róŝnych przedplonach.

19 Stanowisko po buraku cukrowym Tab. Plonowanie i jakość ziarna pszenicy ozimej na stanowisku po burakach cukrowych, zasianej w opóźnionym terminie siewu. Pole doświadczalne OODR w Łosiowie Rok Wyniki analiz ziarna Ilość Termin Plon liczba wskaźnik białko gluten gęstość odmian siewu opadania sedymentacji MTZ dt/ha % % sek kg/hl ml g ,9 13,3 26, , , ,8 14,6 33, , , ,7 12,3 25, , , ,5 11,9 26, , , ,8 11,4 28, , ,4 średnia 68,9 12,7 28, , ,8 Plon pszenicy w doświadczeniu łanowym po burakach ( 1 1,2 ha) był corocznie wysoki, często powyŝej średnich plonów pszenicy z całego pola doświadczalnego. Słaby plon w 2006r. to wynik róŝnych czynników nie związanych z przedplonem i odmianą pszenicy. Wnioski ogólne W warunkach krótkiego zmianowania, składającego się najczęściej z 2 3 gatunków roślin uprawianych obecnie w gospodarstwie, najlepszym przedplonem dla pszenicy ozimej jest rzepak ozimy. Ze względu na zagroŝenia związane z innymi czynnikami nie powinno to być jednak następstwo typu: rzepak pszenica rzepak itd. Wysoko plonuje pszenica po burakach cukrowych, oczywiście w gospodarstwach, które buraki uprawiają. Najsłabszym przedplonem dla pszenicy jest pszenica. Spadek plonu w stosunku do przedplonu rzepaku ozimego wynosi przeciętnie 1 2 t/ha. Jakość ziarna zaleŝy przede wszystkim od poprawnej agrotechniki, w tym zabiegów ochrony roślin i nawoŝenia, zwłaszcza azotem. Przebieg pogody w okresie całej wegetacji pszenicy moŝe wpłynąć ujemnie na plon i jakość ziarna na kaŝdym przedplonie.

20 Nawadnianie roślin uprawnych Prof. dr hab. Franciszek Borówczak Katedra Agronomii Uniwersytet Przyrodniczy Ul. Wojska Polskiego Poznań Wstęp W Polsce, spośród czynników klimatycznych największy wpływ na plonowanie roślin uprawnych przypisuje się opadom atmosferycznym. Prawie w kaŝdym roku występują okresowe niedobory opadów, co moŝe prowadzić do wyraźnej obniŝki plonów. Ilość opadów atmosferycznych w roku w naszym kraju jest znacznie niŝsza niŝ w większości krajów Europy Zachodniej i nie przekracza na powierzchni 31,3 % 550 mm, a na powierzchni 58,4 % wynoszą one od 551 do 700 mm. Niedobory opadów dla roślin szczególnie odczuwalne są na glebach lekkich, o małym zapasie wody uŝytecznej i głęboko połoŝonym zwierciadle wody gruntowej. Gleby lekkie i bardzo lekkie zajmują w Polsce 60,8 %, co wraz z niskimi opadami stanowi o mniej korzystnych warunkach dla produkcji rolniczej niŝ w innych krajach Unii Europejskiej. Najbardziej dogodnym i skutecznym sposobem poprawy warunków wodnych dla roślin są nawodnienia deszczowniane. Do najwaŝniejszych zalet systemu nawodnień deszczownianych zaliczyć moŝna: - moŝliwość nawadniania niezaleŝnie od ukształtowania terenu, - wykorzystanie źródeł wody o małe zasobności, - małe zuŝycie wody na 1 ha, - moŝliwość dokładnego dawkowania wody. Deszczownia moŝe być takŝe wykorzystana w innych celach jak: w ułatwieniu wykonania orki przesuszonych zwięźlejszych gleb, w ułatwieniu zbioru roślin korzeniowych, do ochrony roślin przed przymrozkami i do rozprowadzania gnojowicy. W Polsce obszary deszczowane zajmują niewielką powierzchnię, jednak występujące susze w ostatnich latach i moŝliwość uzyskania unijnych środków finansowych na inwestycje deszczowniane spowodowały znaczny wzrost zainteresowania rolników tym zabiegiem. Uzyskanie pełnych efektów deszczowania związane jest jednak z właściwą lokalizacją deszczowni, z podjęciem kierunków produkcji opłacających zabieg oraz prawidłowym jego stosowaniem. Potrzeby wodne roślin uprawnych Woda jest jednym z podstawowych czynników produkcji roślinnej. Na wyprodukowanie 1 kg suchej masy rośliny zuŝywają ilość wody, określoną współczynnikiem transpiracji, wynoszącą, w zaleŝności od gatunku, od 300 do 600 kg wody. O potrzebach wodnych roślin decyduje zatem ilość wytworzonej masy i wielkość tego współczynnika. Dzienne zuŝycie wody na transpirację i dodatkowo na parowanie gleby, określane jako ewapotranspiracja, w warunkach Polski w okresie wegetacji waha się od 1 do 6 mm. Oznacza to, Ŝe z powierzchni 1 ha gleba moŝe tracić w ten sposób w ciągu dnia od 10 do 60 m 3 wody. W warunkach naturalnych potrzeby

21 wodne roślin pokrywane są z opadów atmosferycznych i wody zretencjonowanej w profilu glebowym. JeŜeli suma opadów nie jest mniejsza od sumy transpiracji roślin i parowania gleby mówimy o opadach optymalnych. Posługiwanie się wysokością opadów nie daje jednak w pełni obiektywnej informacji o pokryciu potrzeb wodnych roślin. Nawet w latach stosunkowo mokrych, ze względu na nie zawsze korzystny rozkład opadów, mogą występować okresy posuszne prowadzące do obniŝki plonów. Ponadto znaczna część wody opadowej nie moŝe być wykorzystana przez rośliny, gdyŝ następują jej straty przez parowanie gleby i przejście przy długotrwałych i gwałtownych opadach do głęboko zalegających wód gruntowych. Wielkości wymaganych opadów i ich optymalny rozkład dla roślin na glebach średniozwięzłych i określonych temperatur przedstawia tabela poniŝej. Tab. Optymalne opady w mm w okresie wegetacyjnym na glebach średniozwięzłych wg Klatta za DzieŜycem (5) Rośliny Wysokość opadów miesięcznych IV V VI VII VIII IX średnia temperatura miesiąca 0 C śyto ozime Pszenica ozima Pszenica jara Owies Jęczmień jary Jęczmień ozimy Kukurydza Groch Bobik Rzepak ozimy Ziemniaki wczesne Ziemniaki późne Buraki cukrowe Buraki pastewne Lucerna Koniczyna czerwona Pastwiska Łąki Mieszanka ozima Poplon ścierniskowy Chcąc uzyskać odpowiednie dane dla gleb lekkich naleŝy liczby z tej tabeli pomnoŝyć przez 1,15 lub 1,25, zaś dla gleb cięŝkich przez 0,85. Do gleb torfowych naleŝy przyjmować mnoŝnik 1,0, dla murszowych 1,25. Dla rejonów z inną średnią temperaturą powietrza niŝ na załączonej tabeli dokonuje się poprawki zwiększające opad o 5 mm na kaŝdy 1 0 C wzrostu temperatury. Znajomość wielkości opadów optymalnych pozwala wyliczyć niedobory opadów dla róŝnych rejonów kraju i najwaŝniejszych gatunków roślin uprawnych. Z takich wyliczeń wynika, Ŝe przy opadach w wysokości 320 mm w okresie IV IX niedobory opadów na glebach średnich, w zaleŝności od gatunku rośliny, wynoszą mm, a na glebach lekkich mm. W

22 konkretnych latach niedobory mogą być znacznie większe lub mniejsze, zaleŝnie od wielkości i rozkładu opadów. Celem ograniczenia ujemnych skutków niedoborów opadów dla produkcji roślinnej zachodzi konieczność w pewnych okresach uzupełniania wody dla roślin. Skutki niedoboru wody dla roślin We wszystkich fazach rozwoju, od kiełkowania nasienia do rozwiniętego w pełni organizmu, roślina musi mieć zapewniony odpowiedni bilans wodny, czyli stosunek ilości wody pobranej z otoczenia do ilości wody oddanej. Niedostatek wody we wcześniejszych fazach rozwojowych powoduje więdnięcie lub nawet usychanie roślin, zaś w późniejszych fazach ogranicza rozwój organów generatywnych i spichrzowych. Zapotrzebowanie roślin na wodę zwiększa się wraz z przyrostem zielonej masy (czyli przewaŝnie do fazy kwitnienia), a potem maleje w czasie dojrzewania. Okresy największych potrzeb wodnych występują jednocześnie z największą wraŝliwością na niedobory wody i noszą nazwę okresów krytycznych w gospodarce wodnej roślin. Dla róŝnych gatunków okresy te przypadają w odmiennych terminach kalendarzowych (6). Dlatego teŝ optymalna wielkość i rozkład opadów dla zbóŝ moŝe być niekorzystna dla roślin okopowych. Nawet krótkotrwały brak równowagi między potrzebami rośliny, a zasobami środowiska w wodę moŝe powodować ograniczenie lub nawet całkowitą stratę plonu. Pierwszym objawem niedoboru wody dla roślin jest obniŝenie turgoru i zmiana zabarwienia liści z jasnozielonej do niebieskawozielonej i szarozielonej. Później dolne liście Ŝółkną, brunatnieją i obumierają, a wyŝej połoŝone więdną. Skutki deficytu wody w róŝnych fazach rozwojowych są następujące: - brak wody w fazie kiełkowania powoduje rzadkie i nierównomierne wschody, - susza w fazie krzewienia się zbóŝ zmniejsza liczbę źdźbeł i kłosów oraz plon słomy i ziarna, - brak opadów podczas kwitnienia rozmaitych roślin powoduje opadanie kwiatów, zmniejszanie liczby owoców i spadek plonów - susza późna w okresie dojrzewania roślin ogranicza dorodność ziarna, nasion czy owoców. Skutkiem braku wody obniŝać się moŝe wartość handlowa niektórych płodów rolnych. RównieŜ produkowane w warunkach suszy materiały siewne roślin mogą wykazywać gorszą wartość. Ujemny wpływ suszy na produkcję roślinną przejawia się w wahaniach wielkości plonów w latach. Stwarza to niestabilne podstawy do produkcji zwierzęcej i przemysłu rolnospoŝywczego. Brak opadów moŝe stanowić utrudnienie w wykonywaniu zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych oraz decydować o mniejszej efektywności nawoŝenia mineralnego. Źródła wody do deszczowania Do deszczowania mogą być uŝyte wody róŝnego pochodzenia, a mianowicie: wody powierzchniowe z cieków i zbiorników wodnych, wody podziemne, ścieki i wody pościekowe, gnojowica z ferm chowu zwierząt. Przydatność wody do deszczowania zaleŝy od rodzaju i zawartości w niej substancji organicznych i mineralnych, a w szczególności od stopnia zanieczyszczenia substancjami szkodliwymi dla roślin, a w konsekwencji dla zwierząt i ludzi jako konsumentów. Celem pełnego rozeznania jakości wody, powinna ona przed uŝyciem być poddana analizom chemicznym. UŜycie gnojowicy i ścieków do deszczowania wymaga wydzielenia z nich grubszych części stałych. Gnojowica ponadto wymaga rozcieńczenia dodatkiem 20 % wody, ułatwiającego transport w rurociągach i ograniczającego jej właściwości parzące. Wykorzystanie gnojowicy

23 regulowane jest zasadami określonymi w Ustawie z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawoŝeniu (12). W myśl tej ustawy dawka gnojowicy, jako nawozu naturalnego, zastosowana w ciągu roku, nie moŝe zawierać więcej niŝ 170 kg N/ha uŝytków rolnych. Gnojowica, jako naturalny nawóz płynny, nie moŝe być stosowana podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spoŝycia przez ludzi. O przydatności źródła wody do deszczowania decydują ponadto zasoby wody w miejscu ujęcia. W ocenie zasobów wody naleŝy brać pod uwagę wydajność źródła liczoną w jednostce czasu oraz wydajność w ciągu doby i w sezonie nawodnień liczoną w m 3 (4). Pierwszy parametr jest bezpośrednio związany z wydajnością agregatu pompowego. Dobowe zapotrzebowanie na wodę jest iloczynem zainstalowanego agregatu pompowego i czasu pracy deszczowni w ciągu doby. Zapotrzebowanie na wodę w całym sezonie nawodnień jest uzaleŝnione od przyjętych albo stosowanych norm nawadniania. Zastosowanie, na przykład, w sezonie 5 dawek po 40 mm daje zapotrzebowanie sezonowe w wysokości 200 mm, co odpowiada 2000 m 3 /ha. Aby wyliczyć całkowitą ilość wody potrzebną do deszczowania w sezonie, naleŝy wartość tą pomnoŝyć przez liczbę nawadnianych hektarów. Ujęcia wody ze studni wierconych, ze względu na małą ich wydajność, wykorzystywane mogą być do nawadniania małych powierzchni, rzędu kilku hektarów. Woda studzienna zazwyczaj ma niŝszą temperaturę niŝ temperatura otoczenia, dlatego celowe jest jej wcześniejsze gromadzenie w zbiornikach dla ogrzania. Zasady deszczowania roślin Uzyskanie pełnych efektów deszczowania roślin w duŝe mierze uzaleŝnione jest od prawidłowego stosowania zabiegu z uwzględnieniem właściwości gleby, przebiegu pogody, fazy rozwojowej roślin, przeznaczenia plonów oraz specyfiki uprawy gatunku. ZboŜa Produkcyjność zbóŝ moŝe ograniczać zarówno niedobór, jak i nadmiar opadów. Okres największych potrzeb wodnych zbóŝ podstawowych przypada od początku fazy strzelania w źdźbło do okresu dojrzałości mlecznej ziarna. Niedobór wody w tym okresie staje się przyczyną obniŝania plonów wskutek zmniejszenia liczby kłosów, liczby ziaren w kłosie i ich masy. Zmienność pogody, a przede wszystkim obfite opady po okresie suszy, moŝe powodować wytwarzanie przez zboŝa nowych źdźbeł, tzw. niedogonów. Susza w okresie wykształcania ziarna moŝe być przyczyną zbierania gorszej jakości materiałów siewnych. Bardziej wraŝliwe na niedobory wody są formy jare zbóŝ. Spośród gatunków zbóŝ najmniej wraŝliwe na niedobory wody są Ŝyto i jęczmień. Nadmiar wody dla zbóŝ moŝe być przyczyną wylegania roślin i porastania ziarna. Kukurydza, mimo oszczędnej gospodarki wodnej wyraŝającej się niskim współczynnikiem transpiracji oraz dobrze rozwiniętego i głęboko sięgającego systemu korzeniowego, naleŝy do roślin o duŝych wymaganiach wodnych. Decyduje o tym duŝa masa wytwarzanego plonu. W początkowym okresie rozwoju, do fazy kwitnienia, zapotrzebowanie roślin na wodę jest małe. Największe zapotrzebowanie na wodę przypada na okres kwitnienia, tj. od połowy lipca do połowy sierpnia. W dalszym okresie wegetacji stopniowo ono maleje, to jednak susza w tym czasie wpływa ujemnie na wielkość plonów. W latach 2005 i 2006 skutkom suszy i wysokich temperatur przypisano złe zapylenie kolb kukurydzy i nasilenie występowania głowni guzowatej kukurydzy. W okresie posusznym wiechy kwiatostanów męskich mogą się pojawiać wcześniej niŝ znamiona kwiatostanów Ŝeńskich, co powoduje niepełne zapylenie a nawet jego brak. Skutki tego objawiają się szczerbatością kolb albo teŝ w skrajnych przypadkach brakiem ich zaziarnienia. Korzystna wilgotność w późniejszym okresie sprzyja poraŝeniu takich kolb i szybkiemu rozwojowi grzyba głowni guzowatej.

24 ZboŜa podstawowe najlepiej reagują na deszczowanie w okresie ich największych potrzeb wodnych. W latach o niekorzystnych warunkach do kiełkowania celowe moŝe być wykonanie deszczowania przed siewem zbóŝ. Korzystne uwilgotnienie gleby moŝe zapobiegać erozji wietrznej, a takŝe wydmuchiwaniu ziarna zbóŝ oplewionych. Deszczowanie w fazie strzelania w źdźbło podnosi wydatnie plony słomy, w fazach późniejszych mniej wpływa na słomę, a więcej na dorodność i masę ziarna (tab. 2). Tab. Wpływ deszczowania na komponenty plonowania pszenicy ozimej i jęczmienia jarego w badaniach Katedry Agronomii UP w Poznaniu Gatunek Wariant wodny Liczba kłosów na 1 m 2 Liczba ziaren w kłosie Masa 1000 ziaren Pszenica ozima niedeszczowany ,7 41,0 {średnio z 12 lat) deszczowany ,1 42,1 Jęczmień jary niedeszczowany ,4 47,4 (średnio z 4 lat) deszczowany ,4 48,4 Celowe moŝe być deszczowanie pszenicy ozimej wiosną, w końcu kwietnia i na początku maja, gdy źle ona przezimowała i jest rzadka. Poprawa warunków wodnych wtedy przyczynia się do lepszego rozkrzewienia roślin. Do uprawy w warunkach deszczowania, celem maksymalizacji jej efektów, powinno się dobierać przede wszystkim najintensywniejsze odmiany zbóŝ. Zapobieganie wyleganiu zbóŝ podatniejszych na nie w korzystniejszych warunkach wilgotnościowych moŝliwe jest poprzez stosowanie antywylegaczy. Najbardziej przyrostami plonów pod wpływem deszczowania ze zbóŝ reagują pszenica jara i owies (tab.3). Tab. Przyrosty plonów ziarna zbóŝ pod wpływem deszczowania w wieloletnich doświadczeniach Katedry Agronomii UP w Poznaniu Gatunek Liczba lat Przyrosty w t/ha Przyrosty w % badań średni maksymalny średni maksymalny Pszenica ozima 20 0,63 2,14 14,4 63,3 Pszenica jara 20 0,92 1,90 35,2 121,0 Jęczmień ozimy 7 0,67 1,30 20,4 72,2 Jęczmień jary 20 0,89 2,66 27,7 125,0 Owies 20 1,01 3,50 31,5 166,7 PszenŜyto ozime 5 1,16 3,69 14,5 77,3 PszenŜyto jare 6 1,23 3,14 25,8 209,6 Wpływ deszczowania na właściwości wypiekowe pszenic nie jest jednoznacznie określony. Najczęściej wykazuje się małe zróŝnicowanie cech wypiekowych określonych pośrednio w badaniach laboratoryjnych lub bezpośrednio poprzez próbny wypiek. Deszczowanie okazuje się natomiast bardzo przydatne w pozyskaniu dobrej jakości ziarna jęczmienia browarnego, powodując obniŝenie zawartości białka ogólnego oraz poprawiając celność ziarna i jego energię kiełkowania. Deszczowanie kukurydzy powinno się rozpoczynać przed ukazaniem wiech, a kończyć w uprawie na ziarno w fazie dojrzałości woskowej, zaś w uprawie na kiszonkę w fazie dojrzałości mlecznej. Ponadto nie naleŝy zbyt wcześnie rozpoczynać deszczowania kukurydzy ze względu na jej duŝe wymagania cieplne i moŝliwy stres termiczny wywołany niŝszą temperaturą wody uŝytej do deszczowania. Dlatego ten gatunek najlepiej deszczować, jeśli wcześniej nie wystąpiły drastyczne niedobory wody, w lipcu i sierpniu. O przyrostach plonów kukurydzy pod wpływem