Leszek Sobczyński, Marek Sitarski, Nina Stawowska-Carewicz, Małgorzata Pstrągowska

Transkrypt

1 K O M U N I K A T Y Człowiek i Środowisko 35 (3-4) 2011, s Leszek Sobczyński, Marek Sitarski, Nina Stawowska-Carewicz, Małgorzata Pstrągowska INWENTARYZACJE TERENÓW ZIELENI NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY I GLIWIC PRACE TERENOWE Słowa kluczowe: inwentaryzacje terenów zieleni, prace terenowe, GIS, pomiary odbiornikiem GPS, problemy i możliwości doskonalenia metod inwentaryzacji. Wstęp Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa (IGPiM) wykonał w 2011 roku dwie duże inwentaryzacje terenów zieleni, w dwóch miastach: w Warszawie (w dzielnicy Praga Północ) oraz na terenie miasta Gliwice. Inwentaryzacja w dzielnicy Praga Północ objęła całą zieleń przyuliczną tej dzielnicy i stanowi część inwentaryzacji obejmującej zieleń przyuliczną całej Warszawy. Inwentaryzacja w Gliwicach natomiast dotyczyła terenów zieleni miejskiej, w tym skwerów, placów zabaw i cmentarzy. Inwentaryzacje zostały wykonane odpowiednio na zlecenie Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy/Biura Ochrony Środowiska (BOŚ) oraz na zlecenie Miejskiego Zarządu Usług Komunalnych w Gliwicach. 123

2 Inwentaryzacja w Warszawie była prowadzona metodą opartą na specjalnej geobazie personalnej GIS, służącej do wprowadzania danych do bazy o terenach zieleni m.st. Warszawy, a inwentaryzacja w Gliwicach metodą tradycyjną z wprowadzeniem sporządzonej inwentaryzacji do programu Arborysta kompatybilnego z systemem GIS. Prace inwentaryzacyjne wykonywano zatem różnymi metodami, zbierając częściowo różne dane oraz opierając się na różnych materiałach wyjściowych, czego efektem są inwentaryzacje o różnym zakresie zebranych informacji oraz sposobie funkcjonowania i użytkowania. Ponadto w trakcie wykonywania inwentaryzacji napotkano wiele problemów, które rozwiązywano na bieżąco oraz takich, które należałoby po przeanalizowaniu uwzględnić i rozwiązać w przyszłości. Opis przeprowadzonych prac Inwentaryzacja zieleni przyulicznej w dzielnicy Praga Północ w Warszawie objęła 190 ha. Zinwentaryzowano 5676 drzew pojedynczych, 90 grup drzew, 591 krzewów, 544 grupy krzewów, 154 żywopłoty, 171 kwietników, 102 pnącza oraz trawniki. Prace terenowe rozpoczęto 1 lipca 2011 r., a zakończono 15 października 2011 r. trwały więc 3,5 miesiąca, a wykonywały je dwa zespoły dwuosobowe. Prace prowadzono przy użyciu odbiornika GPS ProMark100, z oprogramowaniem Digi Terra Explorer 6 oraz w oparciu o wgrane do odbiornika GPS dane numeryczne (geobazę dla terenów zieleni-szablon, warstwę z granicą opracowania, warstwę z działkami ewidencyjnymi, warstwę z ulicami, ortofotomapę) dostarczone przez BOŚ. Ponadto wykorzystywano tabele papierowe służące do opisów obiektów terenów zieleni. Prace inwentaryzacyjne w terenie wyglądały następująco. Zespół inwentaryzujący składał się z dwóch osób, a każda z nich miała przypisane określone zadania. Jedna osoba była odpowiedzialna za pomiary odbiornikiem GPS. Przy jego użyciu ustalano odniesienie przestrzenne (lokalizację) obiektów terenów zieleni oraz nadawano numer inwentaryzacyjny każdemu obiektowi. Poszczególne typy obiektów terenów zieleni, np. drzewa pojedyncze, grupy krzewów itd., inwentaryzowano w oddzielnych warstwach numerycznych, nadając im oddzielną numerację. Odbiornikiem GPS lokalizowano następujące typy obiektów terenów zieleni: drzewa pojedyncze, grupy drzew, krzewy pojedyncze, grupy krzewów, żywopłoty, pnącza, kwietniki. Trawniki ze względu na swoją specyfikę (rozległość, liczny udział, zawiłość wzorów, 124

3 umiejscowienie na poziomie gruntu) były inwentaryzowane na podstawie wizji terenowej i w oparciu o ortofotomapę. Osoba obsługująca odbiornik GPS wykonywała także pomiary obwodów drzew. Druga osoba z zespołu opisywała obiekt terenu zieleni, wpisując odpowiednie informacje w tabelach papierowych. Wykonano siedem typów tabel dla siedmiu wymienionych typów obiektów terenów zieleni. Na przykład tabela służąca do opisu drzew pojedynczych zawiera informacje o: numerze inwentaryzacyjnym drzewa, nazwie gatunku drzewa, wysokości, wieku, dacie pomiaru, średnicy korony, deformacji korony, zagrożeniu statyki, stanie zdrowotnym, chorobach, szkodnikach, uszkodzeniach korony, uszkodzeniach pnia, posuszu, rodzaju nasadzenia, nasadzeniu zastępczym, gospodarce drzewostanem, wartości przyrodniczej, warunkach wegetacji, numerze pnia, obwodzie pnia, wychyleniu pnia, deformacji pnia, ubytkach pnia, powierzchni ran, zakresie pielęgnacji, lokalizacji, nazwie ulicy, załączniku fotograficznym, a także uwagi. Ponadto każdy z typów tabel posiada dołączone objaśnienia umożliwiające wpisywanie zakodowanych danych. Tabele papierowe i objaśnienia do nich wykonano na podstawie bazy danych terenów zieleni-szablonu. Prace inwentaryzacyjne prowadzono także na podstawie wytycznych z BOŚ, dotyczących metodyki inwentaryzacji, w tym szczegółowego postępowania w określonych i wątpliwych przypadkach. W stałym kontakcie z BOŚ prowadzono także uzupełnianie nowych zidentyfikowanych gatunków roślin. Zadaniem osób pracujących w terenie było także prowadzone na bieżąco wstępne opracowanie surowych materiałów terenowych, w tym korekta błędów w lokalizacji obiektów terenów zieleni oraz błędów w informacjach zawartych w tabelach opisujących poszczególne obiekty terenów zieleni. Inwentaryzacja terenów zieleni miejskiej w Gliwicach objęła 61 obiektów o łącznej powierzchni 33,66 ha. W pracach wykorzystano podkłady geodezyjne z Wydziału Geodezji Urzędu Miejskiego. Inwentaryzacja składała się z dwóch elementów: Inwentaryzacji dendrologicznej, która zawierała: polską i łacińską nazwę gatunkową i odmianową drzew, polską i łacińską nazwę gatunkową i odmianową krzewów i roślin w żywopłotach, obwód oraz średnicę drzew mierzoną na wysokości 1,3 m, wysokość drzew, powierzchnię oraz liczbę krzewów, powierzchnię żywopłotów, wysokość żywopłotów, opis stanu fitosanitarnego drzew i krzewów, zalecenia pielęgnacyjne. Inwentaryzacji terenów zieleni zawierającej: powierzchnię trawników, powierzchnię kwietników, powierzchnię alejek, elementy małej 125

4 architektury ławki, kosze, latarnie, pomniki, fontanny itp., elementy placów zabaw sprzęt zabawowy, piaskownice oraz ogrodzenia placów zabaw. Problemy związane z inwentaryzacją i sposoby ich rozwiązywania Problemy, które wystąpiły w terenie podczas inwentaryzacji zieleni przyulicznej w Warszawie w dzielnicy Praga Północ, można podzielić zasadniczo na problemy związane z lokalizacją obiektów terenów zieleni i problemy z opisem obiektów terenów zieleni. Dodatkowo można je podzielić na: ogólne i szczegółowe, merytoryczne i techniczne oraz rozwiązane w trakcie inwentaryzacji i nierozwiązane w trakcie jej trwania. Problemy rozwiązywano na bieżąco tak, aby zostały spełnione wymagania zleceniodawcy inwentaryzacji. Część problemów pozostała do rozwiązania w przyszłości. Ich rozwiązanie sprawiłoby, że inwentaryzacje byłyby prowadzone bardziej precyzyjnie, w pełniejszym i bardziej adekwatnym zakresie. Nie sposób omówić wszystkich problemów w tym artykule i nie jest to potrzebne, szczególnie jeśli zostały one satysfakcjonująco rozwiązane, dlatego skoncentrowano się głównie na ważniejszych problemach, w tym szczególnie nierozwiązanych lub rozwiązanych częściowo. 1. Jednym z istotniejszych problemów było nie dość precyzyjne lokalizowanie odbiornikiem GPS drzew i innych obiektów terenów zieleni w miejscach, gdzie występuje gęsta, wyższa zabudowa lub gęsty okap drzew. W takich sytuacjach posiłkowano się domierzaniem obiektów terenów zieleni do stałych, charakterystycznych, dobrze widocznych obiektów, takich jak ulice, budynki czy drzewa. Czynność ta wydłuża prace pomiarowe, co należy uwzględniać w planowanych pracach inwentaryzacyjnych. 2. Kolejnym problemem dla precyzyjnej lokalizacji odbiornikiem GPS, niezależnym od osób inwentaryzujących, były niekorzystne warunki atmosferyczne, w tym szczególnie grube warstwy chmur. W takim przypadku, przy planowanych pracach inwentaryzacyjnych, trzeba uwzględniać średni czas występowania dni z grubą pokrywą chmur. 3. Ograniczeniem pracy z odbiornikiem GPS była także konieczność prowadzenia pomiarów w czasie, gdy działała odpowiednia ilość satelitów 126

5 umożliwiających te pomiary. Konieczne było wyprzedzające sprawdzanie dostępności satelitów i prowadzenie pomiarów w odpowiednim czasie. Przy planowaniu prac inwentaryzacyjnych należałoby uwzględnić także to ograniczenie. 4. Innego rodzaju problemem była niemożność wykonania szybko i bezbłędnie wszystkich prac terenowych z pomocą odbiornika GPS, a takie było nasze wstępne zamierzenie. Zamierzano wykonywać wszystkie prace terenowe z użyciem odbiornika GPS, w tym lokalizowanie obiektów terenów zielni i opisanie ich. Jednak ten sposób okazał się nieodpowiedni, był długotrwały i obarczony licznymi błędami przy wprowadzaniu informacji opisowych. Dlatego zdecydowano się na przyjęcie innych rozwiązań, tj. ustalanie odbiornikiem GPS lokalizacji obiektów, wraz z przypisaniem im numerów inwentaryzacyjnych, a opisywanie obiektów w tabelach papierowych. W konsekwencji przyjęcia nowych rozwiązań dokonał się zasadniczy podział prac pomiędzy dwóch członków zespołu terenowego: na osobę odpowiedzialną za pomiar odbiornikiem GPS i osobę odpowiedzialną za opisanie obiektów terenów zieleni. Ponieważ informacji terenowych nie wpisywano bezpośrednio do urządzenia GPS, konieczne były dodatkowe prace polegające na ciągłej koordynacji inwentaryzowanych obiektów pomiędzy odbiornikiem GPS a tabelami oraz przepisywanie zebranego materiału na papierze do tabel w formie cyfrowej. Podsumowując, nowy sposób zbierania danych w terenie okazał się bardziej efektywny, szybszy, bardziej przejrzysty, o zminimalizowanym prawdopodobieństwie popełniania błędów. 5. Istotną pomocą dla wykonawców inwentaryzacji zieleni może być udoskonalona forma instrukcji dotyczącej zasad jej przeprowadzania. BOŚ zorganizowało spotkanie będące instruktarzem do prac inwentaryzacyjnych oraz dodatkowo instruowało nas wykonawców w trakcie już prowadzonych prac, gdy pojawiały się wątpliwości. Dokumentem zawierającym podstawowe wytyczne do inwentaryzacji była pisemna notatka, zaś inne wytyczne były udzielane ustnie, mailowo na bieżąco podczas indywidualnych konsultacji. Brakowało kompleksowej, pisemnej i obligatoryjnej Instrukcji wykonywania inwentaryzacji terenów zieleni. Na tym gruncie powstawały nieporozumienia, odmienne interpretacje, niedomówienia. Taka instrukcja powinna być opracowana przez BOŚ przy udziale wszystkich wykonawców inwentaryzacji. 127

6 6. Podczas inwentaryzacji pojawiły się inne problemy i dyskusyjne ustalenia. Oto przykłady: Dyskusyjnym ustaleniem było określanie stanu zdrowotnego relatywnie do sytuacji, np. drzewo z suchą gałęzią nad chodnikiem to stan zły, a drzewo z taką samą suchą gałęzią w oddaleniu od miejsc uczęszczanych przez ludzi to stan średni. Według nas stan zdrowotny jest bezwzględnie dobry, średni albo zły. Dyskusyjna była także konieczność inwentaryzacji drzew martwych w pełnym zakresie takim jak drzew żywych, w tym np. określanie gatunku, stanu zdrowotnego, średnicy korony albo wartości przyrodniczej drzew martwych. Z określeniem gatunków drzew martwych niejednokrotnie są poważne problemy. Według nas stan zdrowotny może dotyczyć tylko drzew żywych, także podawanie średnicy koron też wydaje się być niewłaściwe, a określanie wartości przyrodniczej drzew martwych na terenach zieleni przyulicznej jest przeważnie zbędne (w ogóle wartość przyrodnicza martwych drzew w terenach zieleni miejskiej jest warta brania pod uwagę tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy np. stanowią one element terenu zieleni o charakterze naturalnym albo stylowy element parku romantycznego. W innych przypadkach drzewa martwe są zbędne, niewskazane ze względów estetycznych, a wręcz stanowią zagrożenie dla ludzi lub innych drzew jako źródło chorób i szkodników). W odniesieniu do drzew żywych problematyczne było ocenianie ich wartości przyrodniczej. Zastanawialiśmy się, jakie kryteria brać pod uwagę: czy brać pod uwagę gatunek drzewa i to, czy znajduje się on w doborach drzew preferowanych dla terenów zieleni miejskiej, czy uwzględniać szybkość wzrostu i przyrostu biomasy, długowieczność, wiek drzew, a więc stadium rozwojowe, stan zdrowotny, wpływ na klimat miasta (ze względu na ilość produkowanego tlenu i termoregulację), w końcu czy brać pod uwagę jedno konkretne drzewo bez uwzględniania kontekstu, w jakim się znajduje, czy brać pod uwagę ten kontekst, np. czy aleja składająca się z drzew, które jednostkowo są średnio cenne, ma wartość przyrodniczą średnią czy dużą? Na potrzeby inwentaryzacji braliśmy pod uwagę, w zależności od sytuacji, wszystkie z wymienionych kryteriów. Jednak problemy te wymagają precyzyjniejszych rozwiązań. Zasadne byłoby też rozważenie zmiany kategorii wartość przyrodnicza na wartość przyrodniczo-krajobrazowa, albo lepiej wprowadzenie dodatkowej kategorii wartość krajobrazowa. Wartość przyrodnicza jest ważna, ale wartość 128

7 krajobrazowa, wizualna jest nie mniej ważna, jest powszechniej oceniana i odbierana przez ludność użytkowników terenów zieleni. Problematyczne bywało także ustalanie właściwego, przybliżonego do rzeczywistości wieku drzew. Nieścisłości w tym zakresie były związane szczególnie ze skomplikowaną sytuacją ich wzrostu i licznymi czynnikami wpływającymi na wielkość przyrostu drzew, w określonym wieku na terenach zieleni miejskiej. Rozwiązaniem tego problemu może być opracowanie na potrzeby prac terenowych zestawień z przybliżonym wiekiem drzew, przy określonych wielkościach, obwodach i w określonych sytuacjach. Dyskusyjne było także następujące ustalenie: np. gdy stan drzewa określi się jako dobry, to nie wymaga się zabiegów pielęgnacyjnych, czyli w gospodarce drzewostanem powinno się wpisać do zachowania i nie powinno się wypełniać zakresu pielęgnacji. Są jednak wyjątki od tego ustalenia, które powinny być uwzględnione: gdy jest zagrożenie statyki drzewa przy stanie zdrowotnym dobrym, to w gospodarce drzewostanem możliwe jest wpisanie do wycinki, albo do pielęgnacji, a w zakresie pielęgnacji możliwe jest wybranie zabiegu wiązania/podpory; gdy są odrosty przy drzewie w dobrym stanie zdrowotnym, to możliwe jest w gospodarce drzewostanem wpisanie pielęgnacji, w zabiegach pielęgnacyjnych cięcie, a w uwagach wycięcie odrostów; gdy drzewo jest w dobrym stanie zdrowotnym, a rośnie w bezpośrednim kontakcie z murem, fundamentem istniejącej, ważniejszej od drzewa budowli, to możliwe jest przeznaczenie go do wycinki; gdy drzewo mniej cenne rośnie bardzo blisko innego, cenniejszego drzewa i uniemożliwia mu właściwy wzrost, to możliwe jest przeznaczenie do wycinki. Istnieje potrzeba ściślejszego określenia, co jest deformacją korony, a co uszkodzeniem. Należałoby też rozróżnić deformację spowodowaną sytuacją naturalną (duże zwarcie drzew) i deformację spowodowaną ingerencją człowieka (cięcie koron). Podobne rozróżnienie dotyczy także uszkodzeń korony. Istnieje potrzeba doprecyzowania powierzchni ran. Obecny pierwszy przedział poniżej 0,5 m² oznacza ranę poniżej 50 cm x 100 cm. W praktyce zdecydowanie częściej spotyka się rany mniejsze. Dlatego powinno się wprowadzić przedział 0 0,1 m², tj. około 30 cm x 30 cm. 129

8 Problemem jest brak obiektu terenu zieleni grupa pnączy; wiąże się z tym konieczność inwentaryzowania np. setek pnączy zrośniętych w jedną całość jako pojedynczych pnączy. Niewłaściwa jest konieczność podawania jednego wieku drzew w grupach drzew. Powinna być możliwość podawania przedziału wiekowego (wieku minimalnego i maksymalnego) i to w odniesieniu do poszczególnych gatunków. Niewłaściwa jest też możliwość podawania tylko jednej wysokości dla grupy krzewów, bez rozdzielenia na gatunki. W praktyce zróżnicowanie to jest widoczne i istotne. Powinna być możliwość podania wysokości poszczególnych gatunków wchodzących w skład grupy krzewów, np. niskich jałowców i wyższych dereni. Określanie liczby krzewów w grupach czy udziału procentowego roślin na kwietniku bywa obarczone dużym błędem. Powinno się doprecyzować sytuacje, kiedy liczenie powinno być precyzyjne, a kiedy orientacyjne. Brak jest informacji o powodach zagrożenia statyki drzewa. Powinno się uzupełnić bazę danych takimi informacjami i stworzyć słownik uwzględniający np. wychylenie pnia, asymetrię korony, ubytki wgłębne, butelkowatość pnia, niepewne posadowienie w gruncie. 7. Kolejnymi problemami były błędy i niedokładności pojawiające się w związku z bardzo dużą ilością i szybkim tempem zbierania danych w terenie, co było spowodowane stosunkowo krótkim czasem przewidzianym na wykonanie inwentaryzacji, przy ograniczonym nakładzie sił i środków. Przykładowe błędy to nielogiczności, które pojawiały się przy opisie obiektów terenów zieleni w terenie. Na przykład zdarzało się czasem, że stan zdrowotny drzewa określono jako zły, a gospodarkę drzewostanem do zachowania, albo gospodarkę drzewostanem do zachowania i określano jednocześnie zabiegi pielęgnacyjne. Nielogiczności te wychwytywano dopiero na etapie prac kameralnych. Przykładowe niedokładności w opisie dotyczą np. występowania chorób. Przeważnie ograniczano się do stwierdzenia, czy choroby są obecne czy nie, nie określając ich dokładniej. Krótkie terminy realizacji i pośpiech nie są czynnikami sprzyjającymi precyzyjnej diagnozie stanu zdrowotnego drzew. Rozwiązaniem tych problemów byłoby przeprowadzanie inwentaryzacji w dłuższym czasie lub w czasie krótszym, przy zwiększonym nakładzie sił i środków. 130

9 8. Z powodu dynamicznie zmieniającego się stanu zdrowotnego roślinności terenów zieleni w trakcie okresu wegetacyjnego czas przeznaczony na inwentaryzację powinien być krótki, aby uchwycić w miarę jednolity stan terenów zieleni. Na przykład na początku inwentaryzacji we wczesnych miesiącach letnich drzewa nie miały objawów chorób grzybowych na liściach, zatem wpisywano, że ich stan jest dobry. Pod koniec mokrego w tym roku lata drzewa miały już wyraźne oznaki chorób grzybowych i wpisywano, że mają choroby, a ich stan jest średni albo zły. Rozwiązaniem tego problemu byłoby przeprowadzanie inwentaryzacji w krótkim czasie, przy dużym nakładzie sił i środków. 9. Ze względu na zakres merytoryczny zbieranych danych do opisu inwentaryzowanych obiektów terenów zieleni konieczny był udział wysoce wykwalifikowanych specjalistów, posiadających dobrą znajomość: drzew, krzewów i innych roślin ozdobnych, chorób i szkodników roślin, statyki drzew, pielęgnacji roślin ozdobnych, chirurgii drzew, architektury krajobrazu. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa zatrudnia wielu specjalistów z wymienionych dziedzin, którzy brali udział w tej inwentaryzacji. Istnieje też potrzeba przeprowadzenia wewnętrznych szkoleń w IGPiM, a także szkoleń dla osób z zewnątrz, zamierzających inwentaryzować tereny zieleni metodą stosowaną przez BOŚ. 10. Potrzebne jest prowadzenie monitoringu zinwentaryzowanych trenów zieleni i okresowe aktualizowanie ich stanu. Jest to oczywisty warunek racjonalnego wykorzystania wyników inwentaryzacji dla optymalizacji gospodarki zasobami zieleni w mieście. W trakcie inwentaryzacji zieleni w Gliwicach wyłoniły się następujące problemy. 1. Znaczącym problemem była niedokładność otrzymanych podkładów geodezyjnych i związana z tym konieczność domierzania drzew (czasem nawet kilkuset), co w znacznym stopniu przedłużało prace terenowe. Istnieje zatem potrzeba opracowania bardziej precyzyjnych podkładów geodezyjnych, a doraźnie przeznaczenie przy planowaniu prac inwentaryzacyjnych dłuższego czasu potrzebnego na ich wykonanie. 2. Zbierane informacje dotyczyły jedynie kilku podstawowych cech roślinności, uwzględnione natomiast zostały elementy małej architektury. Należałoby rozwinąć zakres informacji dotyczących cech roślinności, w tym np. rozbudować informacje o stanie zdrowotnym, statyce drzew, wartości przyrodniczo-krajobrazowej. 131

10 Podsumowanie Prace inwentaryzacyjne w Warszawie w dzielnicy Praga Północ były przeprowadzone zgodnie z metodyką inwentaryzacji terenów zieleni, stosowaną przez BOŚ i zgodnie z wymogami zamawiającego. Należy podkreślić, iż zasoby informacji o zieleni miejskiej otrzymane w wyniku inwentaryzacji tą metodą są bardzo bogate i cenne zarówno dla praktyki gospodarczej, jak i analiz naukowych. Podczas prac inwentaryzacyjnych, w tym prac terenowych, zdobyto cenne doświadczenia, a także zidentyfikowano wiele problemów, proponując jednocześnie ich rozwiązania. Na tej podstawie Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa dostrzegł możliwości i potrzebę doskonalenia omówionych prac inwentaryzacyjnych i metodyki inwentaryzacji. Widzimy także możliwości dalszej współpracy z Biurem Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. Prace inwentaryzacyjne w Gliwicach były przeprowadzone zgodnie z metodą inwentaryzacji terenów zieleni, stosowaną przez Miejski Zarząd Usług Komunalnych w Gliwicach. Jest to prosta, stosowana dość powszechnie metoda inwentaryzacji. Liczba problemów ze względu na jej charakter była stosunkowo niewielka. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa dostrzegł możliwości rozwinięcia metodyki tej inwentaryzacji. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa przewiduje w pierwszym kwartale 2012 roku przygotowanie propozycji modyfikacji stosowanych w Polsce metod inwentaryzacji terenów zieleni. 132