WSPÓŁCZESNE FORMY ŻYCIA PARTNERSKIEGO. ANALIZA JAKOŚCI I TRWAŁOŚCI RELACJI

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2011, 80, 5, BARBARA JANKOWIAK, KATARZYNA WASZYŃSKA WSPÓŁCZESNE FORMY ŻYCIA PARTNERSKIEGO. ANALIZA JAKOŚCI I TRWAŁOŚCI RELACJI CURRENT FORMS OF PARTNERSHIP LIFE. ANALYSIS OF THE QUALITY AND THE DURABILITY OF THE RELATION Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM p.o. kierownika: dr Katarzyna Waszyńska Streszczenie Wstęp. A. Kwak [1, 2] za alternatywne formy życia rodzinnego uznaje układy wzajemnych powiązań seksualnych i rodzinnych, które nie są usankcjonowane prawnie i/lub nie posiadają biologicznego rodzicielstwa. Imieliński i Dulko [3] układ partnerski definiują jako całokształt stosunków i napięć emocjonalnych między kobietą i mężczyzną (także między kobietą i kobietą lub mężczyzną i mężczyzną). Jakość związku partnerskiego rozumiana jest jako termin unifikujący, obejmujący takie wymiary, jak poczucie integracji, satysfakcji, szczęścia, przystosowania oraz komunikację [4]. Trwałość (stabilność) związku partnerskiego jest określeniem związku nierozerwalnego aż do śmierci jednego z współmałżonków [4]. Cel. Celem pracy jest wskazanie czynników warunkujących jakość i trwałość współczesnych związków partnerskich ze szczególnym uwzględnieniem kohabitacji i małżeństwa. Materiał i metoda. W pracy przytoczono definicje wybranych związków partnerskich oraz dokonano analizy literatury na temat czynników warunkujących jakość i trwałość relacji intymnych. Wyniki. W pracy przedstawiono czynniki warunkujące jakość i trwałość współczesnych form życia partnerskiego. SŁOWA KLUCZOWE: współczesne formy życia partnerskiego, jakość związku, trwałość związku. Summary Introduction. According to A. Kwak [1, 2] the alternative forms of family life are the relations of sexual and family connections which are not legitimate and/or do not possess biological parentship. Imieliński and Dulko [3] define the partnership relation as all the relations and emotional tensions between a man and a woman (also between 2 men or 2 women). The quality of the partnership relation is understood as unifying term regarding to the spheres of integration, satisfaction, happiness, adaptation and communication [4]. Stability of the partnership relation is definition of the unbreakable relation- until the death of one of the partners [4]. Aim. The aim of the thesis is to indicate the factors ensuring the quality and durability of current partnership relations especially related to the cohabitation and marriage. Material and method. The thesis presents definitions of chosen partnership relations and analyses the literature relating to the factors ensuring the quality and constancy of intimate relations. Results. The paper presents the factors determining the quality and durability of modern forms of partnership life. KEY WORDS: current forms of partnership life, partnership quality, partnership stability. Wstęp Jakość związku partnerskiego to termin unifikujący, obejmujący takie wymiary, jak poczucie integracji, satysfakcji, szczęścia, przystosowania oraz komunikację [4]. Trwałość (stabilność) związku partnerskiego jest określeniem związku nierozerwalnego aż do śmierci jednego ze współmałżonków [4]. K. Imieliński i S. Dulko [3] układ partnerski definiują jako całokształt stosunków i napięć emocjonalnych między kobietą i mężczyzną (także między kobietą i kobietą lub mężczyzną i mężczyzną). Układ partnerski jest dynamiczny, co oznacza że zmienia się na przestrzeni czasu. Ta dynamika zależy między innymi od: wieku, stopnia rozwoju osobowości, zaangażowania emocjonalnego. Rubin alternatywne style życia partnerskiego rozumie jako: rozmaite nietradycyjne formy rodziny i zorganizowania życia osobistego (personal living arrangements), włączając pozostawanie w stanie wolnym (singlehood), niezamężną heteroseksualną kohabitację, rodziny z jednym rodzicem, rodziny rekonstruowane, rodziny z obojgiem pracujących zawodowo rodziców (dual career work), związki lesbijskie i gejowskie, małżeństwa otwarte, związki wielokrotnych relacji (multiple relationships) i komuny [2]. Natomiast A. Kwak [1, 2] za alternatywne formy życia rodzinnego uznaje układy wzajemnych powiązań seksualnych i rodzinnych, które nie są usankcjonowane prawnie i/lub nie posiadają biologicznego rodzicielstwa, takie jak: związki, które nie są oparte na prawnie zatwierdzonym małżeństwie, np. kohabitacja związki oparte na formalnym małżeństwie z tym, że bez biologicznego rodzicielstwa, np. bezdzietne małżeństwa dobrowolnie rezygnujące z posiadania potomstwa, rodziny rekonstruowane, w któ-

2 Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji 359 rych jedno z rodziców nie ma biologicznego związku z dzieckiem związki poprzedzone wcześniejszym małżeństwem, które obecnie zawierają tylko kryterium biologicznego rodzicielstwa, np. rodziny niepełne rodziny nigdy nie oparte na związku małżeńskim, lecz wyłącznie na biologicznym rodzicielstwie, np. niezamężne macierzyństwo. Alternatywne formy nie stanowią jednolitej grupy. Można wśród nich wyróżnić alternatywy dla rodziny i alternatywy dla małżeństwa. Jednak niektóre formy będą się zazębiały, tzn. będą pełniły funkcję zarówno alternatywy dla małżeństwa, jak i dla rodziny. Na przykład dopóki w związku kohabitacyjnym nie ma dziecka, można go traktować jako alternatywę dla małżeństwa, ale w sytuacji pojawienia się potomstwa, będzie to już alternatywa dla rodziny. W związku z tym autorka proponuje dodanie do określenia alternatywne formy życia rodzinnego sformułowania i małżeńskiego. Wówczas mówiłoby się o alternatywnych formach życia małżeńskiego i rodzinnego [2]. K. Slany [5] używa pojęcia alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego. Autorka poddaje analizie (poza kohabitacją) także inne alternatywne formy życia w społeczeństwie, takie jak: samotność, monoparentalność, związki homoseksualne. Slany uważa, że alternatywne formy należy traktować jako rzeczywiste układy życia, z których wiele jest aprobowanych społecznie i legalizowanych (zwykle po pewnym czasie, ex post facto) prawnie. Cel Celem niniejszej pracy była analiza dostępnego piśmiennictwa na temat współczesnych form życia partnerskiego oraz czynników wpływających na jakość i trwałość relacji. Materiał i metody Dokonano analizy treści artykułów oraz pozycji książkowych na temat współczesnych form życia partnerskiego. Wyniki Związki kohabitacyjne Kohabitacja typu Living Apart Together (LAT) jest to oddzielne mieszkanie mimo tworzenia związku (nawet stałego). Za pomocą tego terminu określane są związki, które prowadzą oddzielne gospodarstwo domowe i nie mieszkają wspólnie, mimo że traktują siebie jako parę i tak też są traktowane przez otoczenie. Pary te planują zwykle wspólną przyszłość, wspólnie spędzają wakacje, okresowo mieszkają razem, lecz nie decydują się na zamieszkanie z partnerem na stałe [5]. Pomałżeńska kohabitacja (postmarital cohabitation), rozpowszechnia się głównie wśród osób rozwiedzionych, będąc wstępem, jak i alternatywą do powtórnego małżeństwa. W literaturze przedmiotu wyróżnia się także kohabitację poprzedzającą małżeństwo (premarital cohabitation) [6, 7, 8, 9]. Statystyki Eurostatu [5] informują, że w krajach zachodnich przeciętnie ok. 70% ludzi młodych, tj. w wieku lat, kohabituje przed zawarciem związku małżeńskiego, a w wieku lat ok. 33%. Według A. Kwak [1, 2] wyróżnia się kohabitację, która: poprzedza małżeństwo i stanowi okres przedłużonego chodzenia ze sobą poprzedza małżeństwo i stanowi przygotowanie do niego stanowi alternatywną formę małżeństwa, zwłaszcza dla osób, które nie zamierzają się pobrać, stanowi formę niezamężnego życia, wyrastającą z ideologii niezależności. K. Slany [5] opierając się na danych z Mikrospisu, podaje, iż w związkach kohabitacyjnych pozostawało w Polsce w 1995 roku osób (49,4% mężczyzn i 50,6% kobiet). Związki kohabitacyjne najbardziej rozpowszechnione są w miastach. Wśród kohabitantów w Polsce odsetek osób mających wykształcenie wyższe jest stosunkowo niski (9,1% Rocznik Demograficzny 1999) [5] w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi. Z zaprezentowanych danych wynika, że zdecydowana większość osób pozostających w związkach kohabitacyjnych (70,5%) legitymuje się niższym poziomem wykształcenia, tj. zasadniczym zawodowym, podstawowym i niepełnym podstawowym. Zdecydowana większość osób kohabitujących w Polsce znajduje się w wieku i lat; stanowią oni ponad 53% osób pozostających w związkach nieformalnych (w miastach 55%, na wsi 49%). Wiele wyników badań wskazuje na negatywny wpływ kohabitacji na jakość i trwałość późniejszych małżeństw. J.H. Larson i T.B. Holman [10] przedstawili badania mówiące o tym, że późniejsze małżeństwa kohabitantów są mniej satysfakcjonujące i mniej stabilne niż osób, które nie tworzyły związku kohabitacyjnego przez zawarciem małżeństwa [10]. Potwierdzają to również wyniki badań Kamp Dush, Cohan, Amato [6], zgodnie z którymi związki małżeńskie badanych, którzy byli w związkach kohabitacyjnych przed zawarciem małżeństwa charakteryzowały się niższą jakością i niższą stabilnością. Również E. Thomson i U. Colella [7], dokonując analizy danych z przeprowadzonych w latach Narodowych Badań Rodzin i Gospodarstw Domowych w Stanach Zjednoczonych pod kątem wpływu przedmałżeńskiej kohabitacji na trwałość małżeństwa, doszli do wniosku, że pary, które kohabitowały przed zawarciem małżeństwa, charakteryzują się niższą jakością małżeństwa, niższym zaufaniem do instytucji małżeństwa i większym prawdopodobieństwem rozwodu niż pary nie będące wcześniej w związku kohabitacyjnym. Zależności te są tym silniejsze, im dłużej obecni małżonkowie byli w związku kohabitacyjnym. N.G. Bennett, A.K. Blanc, D.E. Bloom, [9] doszli do wniosku, że kobiety, które kohabitowały przed zawarciem małżeństwa, mają prawie 80% wyższy wskaźnik możliwości rozpadu małżeństwa niż te, które nie były w związkach kohabitacyjnych. Kobiety, które kohabitowały w ciągu trzech lat przed małżeństwem, mają 50% wyższy wskaźnik

3 360 Barbara Jankowiak, Katarzyna Waszyńska możliwości rozpadu małżeństwa niż kobiety, które kohabitowały krótszy okres czasu. A. DeMaris, W. MacDonald [8] wysunęli tezę, że seryjna kohabitacja wiąże się z nietrwałością małżeństwa. Nietrwałość związków kohabitacyjnych pokazują również badania holenderskie Keij i Harmsen z 2001, bazujące na spisie ludności miast z 1995 roku [5]. Z 461 tys. par będących razem rok wcześniej, 54 tys. rozpadło się. Większość tych osób (70%) znalazła ponownie nowego partnera w ciągu czterech lat. Szansa jego znalezienia była najwyższa wśród osób w wieku lat. Samotni rodzice po rozstaniu z poprzednim partnerem rzadziej wchodzili w nowe związki (mniej niż 50% osób). K. Slany [5], próbując znaleźć odpowiedź na pytanie o przyczyny negatywnego wpływu kohabitacji na małżeństwo, prezentuje badania odnoszące się do cech osób kohabitujących. Kohabitacja przyciąga ludzi o charakterystycznych cechach osobowościowych: mężczyźni są mniej wytrzymali, mniej pracowici, mniej kompromisowi, ale za to bardziej androgyniczni i postrzegający siebie jako atrakcyjniejszych od mężczyzn żonatych; kobiety są mniej rozważne, bardziej podporządkowane, pracowite, samoakceptujące się, androgyniczne, ekstrawertyczne i mniej dominujące niż kobiety zamężne. Częściej kohabitują osoby gorzej wykształcone, biedniejsze, których nie stać na zawarcie małżeństwa [5]. William Axinn i Arland Thornton [5] zakładają, że osoby kohabitujące mają liberalne postawy w stosunku do małżeństwa i rozwodu. Kohabitacja, zdaniem badaczy, zmniejsza zaangażowanie w małżeństwo rozumiane jako instytucja. Dzieci rodziców, którzy nie są mocno zaangażowani w małżeństwo oraz akceptują rozwody, będą bardziej skłonne preferować związek nieformalny niż formalne małżeństwo [5]. Osoby kohabitujące mają także mniej tradycyjne poglądy na temat podziału ról społecznych, mają niższą potrzebę posiadania dzieci i bardziej cenią wolność osobistą [7]. John Thibaut i Harold Kelly [5] oraz Steven Nock [5] wskazują, że osoby wcześniej kohabitujące wchodzą w nowy związek z postawami liberalnymi względem małżeństwa oraz z tzw. minimum oczekiwań co do związku, co z kolei generuje niższy poziom satysfakcji z niego. H. Bee cytuje badania DeMaris i Leslie z 1984 roku, z których wynika, że decydujący się na wspólne zamieszkanie nie wykazują silnych skłonności do wypełniania tradycyjnych ról płciowych, rzadziej uczestniczą w obrzędach religijnych i rzadziej zgadzają się z tym, że należy wytrwać w małżeństwie bez względu na to, jakie ono jest. I to właśnie te cechy decydują o niższej jakości i trwałości tworzonych przez nich związków, a nie sama forma tworzonego związku. Osoby rezygnujące z zamieszkania w związku nieformalnym prezentują bardziej tradycyjne poglądy. Zdaniem Bee praktyka wspólnego zamieszkiwania przed ślubem jest coraz powszechniejsza w ostatnich pokoleniach a jej widoczny negatywny wpływ zanika [11]. Badania B. Jankowiak [12] dotyczyły jakości i trwałości związków partnerskich nauczycieli. Analiza wyników badań wykazała, że istnieje brak różnic w zakresie jakości i trwałości tworzonych przez nich związków małżeńskich i kohabitacyjnych. Można również przypuszczać, że badana grupa nauczycieli jest podobna, jeśli chodzi o postawy życiowe. Z badań tych wynika, że sam wybór kohabitacji jako sposobu na życie razem partnerów nie determinuje poziomu jakości i trwałości tworzonego związku. Związki małżeńskie Według Z. Tyszki małżeństwo jest (...) legalnym, względnie trwałym związkiem kobiety i mężczyzny powołanym w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci oraz wzajemnej pomocy. W grę wchodzą tu również wzajemna satysfakcja emocjonalna [20]. Według F. Adamskiego małżeństwo to: (...) pewien zespół środków instytucjonalnych umożliwiających społeczeństwu realizację zadań wiążących się z prokreacją i socjalizacją swych członków oraz określających stosunki pokrewieństwa w ramach grupy, w tym przede wszystkim przypisujących dzieciom ich rzeczywistych lub domniemanych rodziców [13]. Zdaniem H. Liberskiej i M. Matuszewskiej [14] definicje tworzone przez psychologów bardziej skupiają się na wspólnotowych cechach małżeństwa. Wskazują na jedność dwóch indywidualności łączących się w małżeństwie, na jedność ich uczuć, celów i działań. Na przykład M. Ziemska uważa, że małżeństwo stanowi nową jakość, nową rzeczywistość międzyludzką, która zarazem wyznacza warunki swego dalszego rozwoju [14]. Wynika z tego, że powodzenie małżeństwa w dużej mierze uwarunkowane jest zdrową i dojrzałą osobowością małżonków. Na wspólnotowy charakter małżeństwa rzutują jego cele i funkcje. Najważniejszymi z nich są: wzajemne zaspokojenie potrzeb psychicznych małżonków (w pierwszym rzędzie uczuciowych), ich potrzeb seksualnych oraz społecznych wzajemna pomoc w realizacji celów indywidualnych małżonków wspólne dążenie do poprawy warunków materialnych, zagospodarowania się i zabezpieczenia podstaw ekonomicznych rodziny wspólne pragnienie posiadania i wychowania dzieci, przekazania im określonych wartości, własnego dorobku i tradycji kręgu kulturowego małżonków [14]. Zdaniem I. Janickiej [15] małżeństwo podobnie jak rodzina służy zaspokajaniu podstawowych potrzeb psycho-fizycznych i społecznych jednostki. M. Braun-Gałkowska określa małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, w założeniu trwały przez całe życie, który przez tworzenie wieloaspektowej wspólnoty dąży do realizacji wspólnego dobra [16]. Cele małżonków podporządkowane są jednemu nadrzędnemu celowi, jakim jest wspólne życie. Współczesne koncepcje psychologiczne małżeństwa oparte są w dużej mierze na podejściu systemowym. Charakteryzują się: całościowością, cyrkularnością i ekwifinalizmem. Małżeństwo jest tu traktowane jako podsystem funkcjonujący w systemie rodziny i, podobnie jak rodzina, będący czymś więcej niż prostą sumą ich członków. Mał-

4 Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji 361 żeństwo jako podsystem cechuje się dynamiczną równowagą, hierarchiczną organizacją, procesami komunikacji i wyraźnymi granicami. Mąż i żona są elementami podsystemu i ich środowisko podlega wzajemnym, wielostronnym uwarunkowaniom, tworząc układ dynamiczny poprzez procesy interakcji i komunikacji. Dzięki procesom wzajemnej wymiany informacyjnej pomiędzy małżonkami podsystem małżeński podlega ciągłym przekształceniom [14]. Koncepcje psychologii rozwoju człowieka opierają się na założeniu, że małżeństwo jest jednym z ważniejszych zadań rozwojowych przypisanych kulturowo wczesnej dorosłości [17, 18, 19]. Warunkiem jego podjęcia jest efektywne poradzenie sobie z wcześniejszymi zadaniami rozwojowymi, a w szczególności wypracowanie własnej tożsamości w powiązaniu z uzyskaniem niezależności od rodziców i innych dorosłych. Zdaniem wielu autorów zajmujących się problematyką familiologiczną w związek małżeński wpisana jest jego trwałość [16, 20] i właśnie tym ów związek różni się od innych form współżycia pary. Małżeństwo powinno cechować się również określoną jakością, dając możliwość zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych, fizycznych, społecznych oraz potrzeby seksualnej [15, 21]. Wielu badaczy, zarówno polskich, jak i zagranicznych, podjęło próbę ustalenia czynników warunkujących jakość i trwałość związku małżeńskiego. Niektóre z wymienionych zmiennych pojawiają się przed zawarciem związku, inne w trakcie jego trwania. M. Ryś [22] uważa, że szczęście małżonków określane jest na dwadzieścia lat przed ich narodzeniem. Postawy rodziców, atmosfera w domu rodzinnym istotnie wpływają na kształt przyszłego małżeństwa ich dzieci. Postawy te są często w sposób nieświadomy przekazywane z pokolenia na pokolenie. M. Beisert [23] opisała proces socjalizacji pod kątem przekazywania dzieciom przez rodziców postaw wobec seksualności. Wychowanie seksualne prowadzone (świadomie lub nie) w domu rodzinnym może być widoczne również w funkcjonowaniu seksualnym dorosłego człowieka. Wpływa więc na jakość tworzonego przez nich związku. A. Gałkowska [24] poddała analizie percepcję powodzenia małżeństwa rodziców w kontekście społecznego obrazu siebie ich dorosłych dzieci. Z uzyskanych wyników autorka wyciągnęła wnioski, wskazujące na negatywne skutki, jakie wywiera na dzieci niepowodzenie małżeństwa rodziców. Skutki te dotyczą zarówno funkcjonowania zawodowego, jak i emocjonalnego oraz interpersonalnego. Mogą rzutować na jakość całego przyszłego funkcjonowania życiowego, a więc również małżeńskiego. M. Ryś [22] uważa, że stopień poznania współpartnera wpływa na poziom odpowiedzialności w podejmowaniu decyzji odnośnie zawarcia związku małżeńskiego, a więc także na przyszłe losy małżeństwa. Poznanie przyszłego małżonka odnosi się do znajomości jego cech, temperamentu, trwałych przyzwyczajeń, ewentualnych nałogów. Zdaniem autorki zawarcie małżeństwa powinno poprzedzać osiągnięcie odpowiedniego poziomu dojrzałości osobistej. Analizując dojrzałość do małżeństwa należy brać pod uwagę dojrzałość fizyczną, prawną, psychiczną i socjalną partnerów. Dojrzałość fizyczna do małżeństwa wiąże się z osiągnięciem określonego poziomu dojrzałości biologicznej, umożliwiającej macierzyństwo i ojcostwo. Jest to dość kontrowersyjne kryterium. Dojrzałość prawna związana jest z osiągnięciem wieku, w którym prawo zezwala na zawarcie związku małżeńskiego. Dojrzałość psychiczna obejmuje dojrzałość w rozwoju umysłowym, uczuciowym i społecznym, która pozwala na odpowiedzialne pełnienie ról małżeńskich i rodzicielskich. Bardzo istotnym czynnikiem dla jakości i trwałości przyszłego związku małżeńskiego jest motywacja do jego zawarcia [22, 25, 26, 27]. Najpopularniejszym motywem zawarcia małżeństwa, jednocześnie stanowiącym podstawę szczęśliwych i trwałych związków, jest miłość [27]. Zdaniem J. Rostowskiego [27] motywem wyboru partnera do małżeństwa jest ocena cech jego charakteru. M. Braun- Gałkowska [16] nazywa to podobieństwem psychicznych możliwości partnerów. Umożliwia ono zaspokojenie indywidualnych potrzeb współmałżonków. Motywem doboru małżonka może być także realizacja wspólnych wartości, zainteresowań, dążeń, aspiracji życiowych. Partnerzy posiadający dużo wspólnych cech mają większe szanse na stworzenie szczęśliwego i trwałego małżeństwa [27]. M. Ryś [22] wyróżnia także niedojrzałe motywacje zawarcia związku małżeńskiego. Należą do nich: bezkrytyczne zakochanie się, ucieczka przed samotnością, ucieczka w małżeństwo, nieplanowana ciąża, małżeństwo z litości. Według autorki motywy te stanowią zagrożenie dla jakości i trwałości przyszłego związku małżeńskiego. Jak zostało już wcześniej zaznaczone, czynnikiem, który istotnie wiąże się z jego niską trwałością małżeństwa jest kohabitacja przedmałżeńska. Liczne badania wskazują, że późniejsze małżeństwa kohabitantów są mniej satysfakcjonujące i mniej stabilne niż osób, które nie tworzyły związku kohabitacyjnego przez zawarciem małżeństwa. Małżeństwa te cechują się również większym prawdopodobieństwem rozwodu. Zależności te są tym silniejsze, im dłużej obecni małżonkowie byli w związku kohabitacyjnym [10, 6, 7, 9, 8]. Badacze analizowali również czynniki wpływające na jakość i trwałość małżeństwa w trakcie jego trwania. Zdaniem wielu autorów [22, 28, 20] podstawowym czynnikiem konstytuującym małżeństwo jest więź małżeńska. M. Ryś [22] jako wyraz więzi małżeńskiej rozumie rozwój współodczuwania, współrozumienia i współdziałania. Autorka traktuje miłość małżeńską jako szczególny rodzaj więzi, dzięki której małżeństwo staje się najgłębszym zjednoczeniem dwojga osób. Miłość małżeńska jest rzeczywistością dynamiczną, podlegającą ciągłemu rozwojowi. Jakość tej miłości zależy przede wszystkim od dojrzałości osobowej partnerów oraz wrażliwości na drugiego człowieka. M. Ryś [22] zakłada, że odpowiednia komunikacja w małżeństwie umożliwia aktualizację miłości i więzi małżonków. Według M. Plopy [29] komunikacja w małżeństwie służy nie tylko wymianie informacji, ale też

5 362 Barbara Jankowiak, Katarzyna Waszyńska istotnie wpływa na jakość związku. Dzięki niej dochodzi do negocjacji, definiowania różnych problemów, doświadczania stopnia zaangażowania w związek, ciągłego kreowania swojej tożsamości i tożsamości związku. Autor ten jest zdania, że pierwszym zadaniem dla małżonków jest ustalenie wzoru komunikowania się, który powinien ułatwiać wzajemne zrozumienie, i doświadczenie intymności. To, jak małżonkowie radzą sobie z nieporozumieniami, jak negocjują różnice w opiniach i zarządzają konfliktem, zależy od przyjętych reguł i strategii, które są specyficzne dla każdego związku. Reguły i strategie mogą być mniej lub bardziej efektywne. Jeśli są efektywne umożliwiają parze rozwiązywanie problemów w sposób, który rozwija zrozumienie i intymność. Natomiast nieefektywne strategie komunikacji zawierają wymianę wrogiego nastawienia, nieposzanowania, brak empatii, unikanie konfliktu albo dopuszczanie do konfliktów niekontrolowanych i nieefektywnego ich rozwiązywania [29]. Zdaniem wielu autorów jedną z fundamentalnych kwestii szczęścia małżeńskiego jest satysfakcja seksualna. Możliwość zaspokojenia potrzeby seksualnej jest bardzo ważnym czynnikiem scalającym małżeństwo, wzbogacającym je o bardzo intymny wymiar i dającym poczucie bliskości [30]. M. Ryś [22] traktuje współżycie seksualne jako szczególną formę komunikacji małżonków, która stanowi istotny czynnik wpływający na rozwój miłości i więzi między małżonkami. Autorka powołuje się na badania M. Braun-Gałkowskiej [16], z których wynika, że 80% młodych małżeństw, w których występuje brak satysfakcji seksualnej, ocenia swój związek jako nieszczęśliwy. M. Radochoński [31] prowadził badania dotyczące wpływu pierwszej ciąży na zaburzenia relacji w małżeństwie. Zgodnie z uzyskanymi wynikami u 1/3 małżeństw oczekujących na swoje pierwsze dziecko występują poważne zaburzenia w komunikowaniu się. Świadczy to według autora o stresogennym wpływie ciąży na funkcjonowanie diady małżeńskiej. Przyczyny stresogennego oddziaływania pierwszej ciąży związane są, według tego badacza, ze zmianami w pożyciu seksualnym, zmianami atrakcyjności fizycznej, niepewności o mające się narodzić dziecko. Problematyką małżeńskiego sukcesu zajmowała się również R. Doniec [32]. Autorka pytała badanych o to, co ich zdaniem jest niezbędne do osiągnięcia sukcesu w małżeństwie. Uzyskane odpowiedzi zostały skategoryzowane i pogrupowane, dzięki czemu uzyskano listę trzynastu wskaźników, tj. czynników koniecznych do osiągnięcia małżeńskiego sukcesu. Ich hierarchiczne uporządkowanie według malejącej częstotliwości wskazań przedstawia się następująco: wzajemne zrozumienie 46,8%, tolerancja 35,5%, miłość 33,7%, wierność, uczciwość 24%, partnerstwo 11,3%, zamożność 6,8%, dzieci 6,5%, wspólne cele i wartości 5,3%, zgodność charakteru 4,5%, odpowiedzialność 2,3%, udane pożycie seksualne 2%, wzajemna atrakcyjność 1,7%, wspólne zainteresowania 1,7%. M. Sitarczyk i A. Waniewski [33] prowadzili badania nad związkiem empatii z zadowoleniem z małżeństwa. Uzyskane przez tych badaczy wyniki wskazują, że poziom empatii ma pozytywny wpływ na stopień zadowolenia z małżeństwa. Stwierdzono, że osoby najbardziej szczęśliwe w małżeństwie są bardziej empatyczne od osób najmniej szczęśliwych. Zatem im bardziej empatyczna jest osoba, tym ma większą szansę na odczuwanie satysfakcji z życia małżeńskiego. Zdaniem autorów empatia związana jest z poziomem dojrzałości psychicznej jednostki. M. Plopa [34, 35, 36, 29] prowadził szerokie badania dotyczące jakości małżeństwa. Analiza uzyskanych wyników pozwoliła na wyróżnienie wielu czynników wiążących się z jakością małżeństwa. Dane dotyczące motywów wyboru partnera sugerują, że małżonkowie ze związków trwałych wskazywali najczęściej motyw miłości, charakter partnera, potrzebę posiadania kogoś bliskiego, pragnienie posiadania rodziny. Żony zdecydowanie częściej brały pod uwagę charakter partnera, mężowie zaś satysfakcję z podjętego przed ślubem współżycia seksualnego. W małżeństwach rozwodzących się, oprócz wyżej wymienionych motywów, wskazywana jest ciąża. Dane dotyczące oceny jakości życia małżeńskiego pokazują, że w małżeństwach trwałych istnieje wysokie podobieństwo ocen jakości życia małżeńskiego w różnych okresach jego trwania. Wśród małżeństw rozwodzących się, żony odczuwają istotnie mniejszą satysfakcję z małżeństwa. Ponadto wskaźniki satysfakcji obniżają się u obojga partnerów w miarę zwiększania się stażu małżeńskiego. M. Plopa prezentuje ciekawe wyniki dotyczące poczucia koherencji u małżeństw różniących się poziomem odczuwanej satysfakcji z małżeństwa. W związkach dobranych występuje wyższy poziom poczucia koherencji oraz widoczne jest podobieństwo jego poziomu u mężów i żon. W związkach mniej zadowolonych widoczny jest brak podobieństwa: żony prezentują niższe poczucie koherencji niż mężowie [36]. W innych badaniach tego samego autora [29] małżeństwa były badane Kwestionariuszem Dobranego Małżeństwa. Jak się okazało, wiek oraz poziom wykształcenia zasadniczo nie wiązał się z odczuwaniem satysfakcji z małżeństwa. Wyniki dotyczące zależności pomiędzy satysfakcją z małżeństwa a oceną więzi z rodzicami wskazują, że wyższy poziom satysfakcji małżeńskiej występuje u córek i synów, którzy oceniają swoje relacje z matkami jako bardzo dobre bądź dobre (relacja z ojcem okazała się nieistotna statystycznie). Istotne statystycznie wyniki otrzymano korelując satysfakcję z małżeństwa ze standardem materialnym. Okazało się, że kobiety odczuwające w sposób wyraźny niedostatek zasobów materialnych, zdecydowanie gorzej oceniają swoje małżeństwo. Mężowie natomiast odczuwają większą satysfakcję ze związku, gdy swój poziom życia materialnego oceniają jako bardzo dobry bądź dobry. P.R. Amato, D.R. Johnson, A. Booth, S.J. Rogers [37] wykorzystali dane z dwóch narodowych amerykańskich badań dotyczących małżeństwa z roku 1980 i 2000, aby zbadać jak zmieniła się jakość małżeństwa amerykańskiego

6 Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji 363 w przeciągu dwudziestu lat. Z przeprowadzonych analiz wynika, że szczęście małżeńskie i podatność na rozwód nieznacznie uległo zmianie między 1980 a 2000 rokiem. Znacząco przekształciły się interakcje w małżeństwie zwiększyła się małżeńska heterogamia, przedmałżeńska kohabitacja, praca zawodowa kobiet (można to łączyć zdaniem badaczy z obniżeniem jakości małżeństw). Natomiast wyższy status materialny, równość w podejmowaniu decyzji przez kobiety i mężczyzn, nietradycyjna postawa wobec ról płciowych sprzyja wysokiej jakości związków małżeńskich. Zwiększenie zaangażowania mężów w prace domowe obniża jakość małżeństwa w odczuciu mężów, natomiast podnosi w odczuciu żon. D.R. Johnson, T.O. Amoloza, A. Booth [38] podjęli się badania zmian jakości małżeńskiej w trakcie trwania związku. Ponieważ dynamika jakości małżeństwa jest w dużej mierze nieznana, autorzy ci postawili za cel badawczy ustalenie wskaźników pomocnych w zrozumieniu natury i prawidłowości zmian w jakości małżeńskiej. Trzy razy w ośmioletnim przedziale przeprowadzili próbę na zamężnych osobach. Wyniki analiz wskazały, iż jakość małżeństwa jest zjawiskiem stabilnym. Badacze stwierdzili, że jakość małżeńska jest własnością konkretnej diady. Nie jest możliwe, żeby pojedyncza osoba mogła przenieść jakość z jednego związku na kolejny. Badacze ci twierdzą, że pomimo ogromnych zmian w wizerunku i strukturze współczesnej rodziny, jakość małżeńska jest czymś trwałym. G.R. Lee [39] badał małżeńską satysfakcję w okresie późnej dorosłości. Bazę teoretyczną stanowiła teoria przeciążenia roli. Według autora w okresie późnej dorosłości maleją oczekiwania ze strony innych osób spoza diady małżeńskiej, z domu odchodzą dzieci, co stanowi o wyższym poziomie satysfakcji małżeńskiej. Z drugiej strony w wielu przypadkach ludzie starsi tracą wsparcie osób najbliższych, co w znacznym stopniu może wpłynąć na obniżenie satysfakcji z małżeństwa. Badacze analizowali również problematykę związku jakości małżeńskiej z innymi zmiennymi istotnymi dla jakości życia jednostki. S.J. Rogers, D.C. May [40] użyli danych z 12-letnich badań na narodowej reprezentatywnej próbie zamężnych osób, aby zbadać zależność pomiędzy jakością małżeństwa a satysfakcją z pracy. Uzyskane wyniki wskazują, że jakość małżeństwa i satysfakcja z pracy są wzajemne powiązane w długim okresie czasu. Szczególnie silne zależności dotyczą zmian w satysfakcji z pracy, gdy zmienia się jakość związku. Wzrost satysfakcji z małżeństwa wiąże się ze wzrostem satysfakcji z pracy, a wzrost niezgody małżeńskiej łączy się ze spadkiem satysfakcji z pracy. Procesy te przebiegają podobnie zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Pojawiają się również badania łączące problematykę z zakresu seksuologii z jakością relacji. R.M. Cate, E. Long, J.J. Angera, K.K. Draper [41] prowadzili badania nad rozwojem relacji partnerskich wśród 447 studentów college u. Dokonali oni analizy wpływu pierwszego przedmałżeńskiego stosunku seksualnego na rozwój relacji partnerskiej. Rezultaty badań pozwoliły na ustalenie kilku czynników mogących wiązać się z jakością tworzonych przez badanych relacji partnerskich. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na to, że inicjacja seksualna przed ślubem może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla związku. Jeżeli pierwszy stosunek seksualny z partnerem był dla obu stron satysfakcjonujący, to oboje partnerzy twierdzili, że wpłynął on pozytywnie na rozwój ich relacji. Również osoby, które tworzyły związek o wysokiej jakości (czyli związek oparty na miłości, silnym związku uczuciowym, rozmawiali o seksualności) i traktowali pierwszy stosunek jako pozytywne wydarzenie, to zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn inicjacja seksualna była ważna dla rozwoju ich pozytywnej relacji partnerskiej. Jeżeli jednak kobiety czuły presję do podjęcia inicjacji seksualnej, związek partnerski rozwijał się negatywnie, a jakość relacji partnerskiej obniżała się. Zdaniem autorów jakość związku przed zawarciem małżeństwa i charakter wzajemnych relacji między partnerami przed ślubem jest dobrym wskaźnikiem jakości ich późniejszego wspólnego życia. Małżeństwa swingujące Określenie spinning oznacza niemonogamiczną aktywność seksualną, traktowaną zwykle jak każda inna aktywność społeczna, która może być doświadczana w parze [42]. Kiedyś nazywana była wife swappingiem. Swinging to społeczny i seksualny stosunek płciowy (rekreacyjny seks) z kimś innym niż małżonek, chłopak lub dziewczyna. Jest to przede wszystkim aktywność par (NASCA International). Swingersi tworzą tzw małżeństwa otwarte, nazywane przez Lew-Starowicza związkami orgiastycznymi. Realizowanie potrzeb orgiastycznych może wzmacniać trwałość związków ze względu na pewne wtajemniczenie, więź specyficznych potrzeb i porozumienia oraz współpracę w realizacji tych dążeń [43]. Jak wynika z badań amerykańskich [42], wśród 1092 przebadanych swingersów (30% kobiet i 70% mężczyzn) 74% osób było w związku małżeńskim, 12% w kohabitacyjnym. Przeciętny swingers w tym badaniu miał około 39 lat, był żonaty średnio 1,5 razy, był w małżeństwie trwającym około 10,5 roku i uczestniczył w aktywności swingersowej około 5 lat. Małżeństwo jest uznawane za najważniejsze, bądź też bardzo ważne, w życiu swingersów (57%) w prawie takim samym stopniu, jak przez osoby nie swingujące (51%) i czerpią oni z niego tyle samo satysfakcji (odpowiednio 78% i 75%). Jeśli chodzi o wartość wolności osobistej w małżeństwie, swingersi także nie różnią się znacząco od nie swingersów i aż 58% nie zgadza się ze stwierdzeniem, że wolność osobista jest ważniejsza niż towarzyszenie (companionship). Swingersi wydają się być bardziej zadowoleni z małżeństwa (78,5%) niż reszta populacji (64%), do tego około 62% stwierdziło, że po wprowadzeniu swingingu ich związek stał się szczęśliwszy (około 35% nie zauważyło zmian w związku, a tylko 1,7% jest mniej szczęśliwa). Większość swingersów, bo aż 67,8 % twierdzi, że zazdrość nie jest dla nich żadnym problemem, a dla 26,1% jest tylko w pewnym stopniu [43].

7 364 Barbara Jankowiak, Katarzyna Waszyńska Lew-Starowicz podaje, że jedną z przyczyn niemożności współżycia w tradycyjnym związku małżeńskim, może być uzależnienie od seksu grupowego [44]. Tak zwane związki przyszłości Wśród związków przyszłości wymienia się również małżeństwa otwarte. Polegają one na zawarciu przez małżonków kontraktu dotyczącego, np. prawa do romansu, wymiany partnerów, wprowadzenia do kontaktów seksualnych osoby trzeciej, itp. Poliamoryści natomiast hołdują przekonaniu, że miłości, także zmysłowej, nie należy ograniczać do jednej osoby. Dlatego opowiadają się za swobodą jednoczesnego pielęgnowania kilku związków. Oczywiście za pełną wiedzą i zgodą wszystkich biorących udział w takim układzie. Starają się przezwyciężać postawę roszczeniową wobec swoich partnerów, a także łączyć komfort związków we dwoje z zasadą swobody i otwartości wobec innych. Symbolem poliamorystów jest serce opatrzone znakiem nieskończoności. Ich biblią jest książka Dossie Easton i Catherine Liszt Ethical Slut" (Moralna dziwka). Dzieło to pojawiło się na rynku w roku 1997 i dotychczas sprzedało się w 50 tys. egzemplarzy. Samo słowo poliamoria" znalazło się w publicznym obiegu już w roku Szybko zyskało popularność na forach internetowych [45]. Związki osób homoseksualnych We współczesnym świecie obserwuje się wzrost liczby związków homoseksualnych oraz wzrost ich akceptacji. Związki i rodziny homoseksualne nie są jednorodne, różnią się wielkością, kształtem, etnicznością, religijnością, życiowym credo, a nawet praktykami seksualnymi [5]. Pary homoseksualne również w Polsce wychodzą z ukrycia" i żądają uznania swoich praw. Jak wynika z badań Z. Zdrojewicza [46], 80,3% osób o odmiennej niż heteroseksualna orientacji żyjących w stałych związkach partnerskich ocenia swoje życie seksualne na co najmniej 3 (w skali 0 5). 89,86 % badanych opowiada się za wprowadzeniem rejestrowanych związków osób tej samej płci (90,7% kobiet i 89,4% mężczyzn). Połowa badanych chciałaby wprowadzenia możliwości adopcji dzieci przez pary jednopłciowe (58% kobiet i 45% mężczyzn) [46]. W Stanach Zjednoczonych ok. 33% par lesbijskich i 22% par gejowskich wychowuje co najmniej jedną osobę poniżej 18. roku życia [46]. Osoby o odmiennej orientacji seksualnej potrafią stworzyć związek monogamiczny [47, 46]. Większość badaczy uważa częstą zmianę partnera za charakterystyczną cechę homoseksualistów. W ostatnich latach pogląd ten został nie tyle podważony, ile uległ pewnej modyfikacji. Po pierwsze, należy stwierdzić, że homoseksualni mężczyźni są skłonni do zdrad oraz zmiany partnera raczej w młodości. W wieku późniejszym nawet ci homoseksualiści, którzy mieli wiele przygód, starają się znaleźć stałego partnera [48]. Zdaniem Westwood promiskuityzm niektórych homoseksualistów jest jedynie przemijającą fazą życia, związaną z brakiem stałego partnera [48]. Związki homoseksualne okazują się tak stabilne, satysfakcjonujące, kochające jak małżeństwa heterseksualne [49]. Geje i lesbijki wnoszą do związku o wiele więcej podobnych oczekiwań, wartości, zainteresowań niż heteroseksualiści. Lesbijki chętniej od gejów żyją w trwałych związkach [49]. Hauser wyodrębnia w związku zarówno heteroseksualnym, jak i homoseksualnym następujące fazy: 1. Seks i kontakty fizyczne 2. Namiętna miłość i związek uczuciowy 3. Wspólne gniazdo 4. Związek socjalny i emocjonalny 5. Pełny i trwały związek [48]. Partnerstwo w transseksualizmie stanowi prawdopodobnie odmienny wzór od tego, który występuje w innych układach partnerskich. Huxley i in. (1981) definiują partnera jako osobę współżyjącą z transseksualistą w sposób ciągły przez okres przynajmniej sześciu miesięcy w warunkach przypominających wspólny dom. Na układ partnerski, jak podkreślają K. Imieliński i S. Dulko [3], w którym jedna ze stron jest dotknięta transseksualizmem, należy patrzeć jak na długotrwały proces adaptacji dwóch osób, podczas którego każda z nich musi zaspokoić pewne, bardzo istotne oczekiwania uczuciowe i seksualne partnera i własne, jak również wykonać pewne wspólne i własne zadania narzucone przez warunki życia i wymagania społeczne, bądź wynikające z własnych czy wspólnie podjętych decyzji. W tym układzie wydaje się, że najistotniejszą rolę odgrywa to, czy partner akceptuje i popiera ideę bycia kobietą/mężczyzną, zgodnie z psychicznym poczuciem płci, a nie znamionami ciała. Chodzi o zakres podzielanego przekonania i wiary w to, że partner jest osobą płci odmiennej, niż by wskazywały na to znamiona cielesne [50]. Zakres w jakim ta idea jest podzielana związany jest z siłą uczuć między transseksualistą a jego partnerem erotycznym, wzorami dominacji, potrzebami seksualnymi obojga. Osoby transseksualne posiadające partnerów erotycznych są znacznie lepiej przystosowane społecznie, niż te, które nie posiadają partnerów ( ). Ogólnie większą liczbę partnerów posiadają transseksualiści typu K/M ( ). Transseksualiści są zazwyczaj silnie zaangażowani emocjonalnie w swoje związki partnerskie [50]. Modele partnerstwa TS: A) Partner nie akceptuje i nie popiera idei transseksualisty bycia kobietą/mężczyzną. Jednocześnie pozostaje w związku z osobą transseksualną, niezdolny do opuszczenia jej i stworzenia nowego związku. B) Partner akceptuje i popiera ideę transseksualisty bycia kobietą/mężczyzną, a przychylna postawa partnera sprzyja rozwojowi związku; model ten jest najczęściej spotykany. C) Partner traktuje transseksualistę jako przygodnego partnera seksualnego. Najczęściej prowadzi chaotyczne

8 Współczesne formy życia partnerskiego. Analiza jakości i trwałości relacji 365 życie seksualne, zmieniając partnerów; sam jest homoseksualny. D) Partner erotyczny transseksualisty jest również transseksualistą, jeden z partnerów jest zazwyczaj dominujący (rzadko spotykany model). E) Jednorodna grupa, gdy partner transseksualisty po wielu niepowodzeniach w układach heteroseksualnych decyduje się na związek tego typu [50]. Związki partnerskie transseksualistów są stabilne i udane, a sposób przeżywania stanów uczuciowych jest taki sam u kobiet i mężczyzn, bez względu na wiek [51]. Piśmiennictwo 1. Kwak A.: Rodzina i jej przemiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa Kwak A.: Rodzina w dobie przemian. Małżeństwo i kohabitacja. Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa Imieliński K., Dulko S.: Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. PWN, Warszawa Spanier G.B., Lewis, R.A.: Marital Quality: a Review of the Seventies. Journal of the Marriage and the Family, 1980, Slany K.: Alternatywne formy życia małżeńsko rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Zakład Wydawniczy NO- MOS, Kraków, Kamp Dush C.M., Cohan C.L., Amato P.R.: The Relationship Between Cohabitation and Marital Quality and Stability: Change Across Cohords? Journal of Marriage and Family, 65, 2003, Thomson E., Colella U.: Cohabitation and Marital Stability: Quality or Commitment? Journal of the Marriage and the Family, 54, 1992, DeMarisA., MacDonald, W.: Premarital Cohabitation and Marital Instability: A Test of the Unconventionality Hypothesis. Journal of the Marriage and the Family, 1993, 55, Bennett N.G., Blanc, A.K., Bloom, D.E.: Link Between Premarital Cohabitation and Subsequent Marital Stability. American Socjological Review, 1988, 153, Larson J.H., Holman T.B.: Premarital predictors of marital quality and stability. Family Relations 1994, Bee H.: Psychologia rozwoju człowieka. Zysk i S-ka, Poznań Jankowiak B.: Aktywność seksualna nauczycieli a jakość i trwałość ich związków partnerskich. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań, Adamski F.: Socjologia małżeństwa i rodziny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Liberska H., Matuszewska M.: Małżeństwo: męskość, kobiecość, miłość, konflikt. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań Janicka I.: Małżeństwo czy związek nie zalegalizowany. W: Psychologia w służbie Rodziny. I. Janicka, T. Rostowska (red.). Wydawnictwo UŁ, Łódź Braun-Gałkowska M.: Miłość aktywna. Psychiczne uwarunkowania powodzenia w małżeństwie. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa Havighurst R.J.: Developmental tasks and education. Longmans. Green, New York Levinson D.H. i in.: The seasons of man s life. Knopf, New York Erikson E.H.: Identity, youth and crisis. Norton, New York Tyszka Z.: Socjologia rodziny. Warszawa Ziemska M.: Rodzina a osobowość. Wiedza Powszechna, Warszawa Ryś M.: Psychologia małżeństwa w zarysie. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej. Warszawa, Beisert M.: Seks twojego dziecka. Zakład Wydawniczy K. Domke, Poznań Gałkowska A.: Percepcja powodzenia małżeństw rodziców a społeczny obraz siebie ich dorosłych dzieci. Towarzystwo Naukowe Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin Trawińska M.: Bariery małżeńskiego sukcesu. KIW, Warszawa Wojciszke B.: Psychologia miłości. Intymność Namiętność Zaangażowanie. GWP, Gdańsk Rostowski J.: Zarys psychologii małżeństwa. PWN, Warszawa Niebrzydowski L.: Poziom otwartości współmałżonków a poczucie więzi małżeńskiej. W: Rodzina jako system interakcji, Lublin Plopa M.: Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Foremniak I.: Satysfakcja seksualna w małżeństwie. Rozważania teoretyczne. Małż. i Rodz., 2004, 1(3). 31. Radochoński M.: Zarys psychopatologii dla pedagogów. Wydawnictwo Naukowe WSP, Rzeszów Daniec R.: Rodzina wielkiego miasta. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Sitarczyk M., Waniewski A.: Rola empatii w małżeństwie. Małż. i Rodz., 2002, 2(1), Plopa M.: Doświadczenie intymności a satysfakcja z małżeństwa. Małż. i Rodz., 2002, 3(3). 35. Plopa M.: Z badań nad podmiotowymi uwarunkowaniami powodzenia i dezintegracji związków małżeńskich. W: L. Gapik, A. Woźniak (red.). Postępy psychoterapii. Problemy małżeństwa i rodziny. T. IV, Wydawnictwo: P. W. INTER- FUND, Poznań, Plopa M.: Psychologia rodziny. Teoria i badania. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Amato P.R., Johanson D.R., Booth A., Rogers S.J.: Continuity and Change in Marital Quality Between 1980 and Journal of Marriage and Family, 2003, Johnson D.R., Amoloza T.O., Booth A.: Stability and Developmental Change in Marital Quality: A Three-Wave Panel Analysis. Journal of the Marriage and the Family, 1992, 54, Lee G.R.: Marital satisfaction in Later Life: The Effects of Nonmarital Roles. Journal of the Marriage and the Family, 1988, 50, Rogers S.J., May D.C. Spillover Between Marital Quality and Job Satisfaction: Long-Term Patterns and Gender Differences. Journal of the Marriage and the Family, 2003, 65, Cate R.M., Long, E., Angera J.J., Draper, K.K.: Sexual Intercourse and Relationship Development. Fam. Relations, 1993, 4,

9 366 Barbara Jankowiak, Katarzyna Waszyńska 42. Bergstrand C., Wiliams, J.: Todays Alternative Marriage Styles: The Case of Swingers. Electronic Journal of Human Sexuality, 2000, Martyniuk U.: Swinging satysfakcja na granicy normy. Prz. Seksuol., 2008, Lew-Starowicz Z.: Seks nietypowy. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa Zdrojewicz Z.: Środowiskowa ocena osób o odmiennej orientacji seksualnej. Prz. Seksuol., 2010, 6, 3, Patterson C.J.: Family Relationship of lesbian and Gay men. Journal of Marriage and the Family, 2000, Boczkowski K.: Homoseksualizm. Inter Esse, Kraków Lew-Starowicz Z., Starowicz M.: Homoseksualizm. PZWL, Warszawa Dulko S.: Modele partnerstwa i relacji małżeńskich transseksualistów typu kobieta mężczyzna i mężczyzna kobieta. Prz. Seksuol., 2008, 4, 4, Fleming M., MacGowan B., Costos D.: The dyadic adjustment of female to male transsexuals. Arch. Sex. Behav., 1985, 14, Adres do korespondencji: Katarzyna Waszyńska Wydział Studiów Edukacyjnych UAM Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii ul. Szamarzewskiego Poznań