Niemiało u dzieci i młodziey

Transkrypt

1 !

2 Niemiało u dzieci i młodziey Beata Ostrowska Wstp We współczesnym wiecie pojcie niemiałoci wydawałoby si, e jest anachronizmem. Bo gdzie w nim jest miejsce na niemiało? Współczesne realia wymagaj od nas cigłego konfrontowania si z wieloma trudnymi sytuacjami, stawiaj przed nami zadania, którym niełatwo jest sprosta. Dua konkurencja, pogo za sukcesem wszystko to sprawia, e aby by na szczycie nie moemy pozwala sobie na bycie niemiałym. Okazuje si jednak, e wcale tak nie jest. Niemiało jest zjawiskiem bardzo powszechnym, dotyka wszystkich i kad grup społeczn, spotykana jest u ludzi w rónym wieku. Niemiałe mog by dzieci w wieku przedszkolnym i młodzie przeywajca rozterki okresu dorastania. Liczba osób niemiałych cigle ronie. Wiele czynników wpływa na izolowanie si ludzi, m.in. postp w dziedzinie nowych rodków przekazu a zwłaszcza łatwy dostp do telewizji i Internetu. Wie si to ze spdzaniem wielu godzin w samotnoci przed ekranem telewizora lub monitorem komputera. Tacy ludzie wol nawizywa znajomoci w kawiarence internetowej ni spotka si z kim twarz w twarz. Z drugiej strony coraz wicej rodzin boryka si z trudnociami ekonomicznymi wynikajcymi z bezrobocia oraz niedostatecznej iloci rodków do materialnej egzystencji. Dzieci wywodzce si takich rodzin s czsto niemiałe, wstydz si swojej sytuacji. Ich kontakty interpersonalne z rówienikami, nauczycielami s czsto zaburzone. Jednym z elementów niemiałoci jest nieumiejtno zdobywania pomocy. Ma ona wpływ na osignicia w nauce jak i na okazje do kontaktów z innymi dziemi. Człowiek, który pozostaje od wieków niezmienny, musi odnajdywa si wci na nowo w tym zmodernizowanym wiecie. Dlatego te pojawiaj si nowe problemy,

3 nowe trudnoci do pokonania. Wzrastajca ilo zaburze społecznych, nerwic oraz schorze psychicznych jest tego najlepszym dowodem. Jedn z zasadniczych przyczyn nerwic szkolnych jest lk, który stał si codziennym towarzyszem znacznej liczby uczniów. Lk we wszystkich odmianach, a głównie lk społeczny (niemiało) utrudnia normalne funkcjonowanie w yciu. Uczniowie odczuwajcy lk szkolny s ukierunkowani bardziej na niepowodzenia ni osignicia, wykazuj niewielkie zainteresowanie nauk, maj negatywn ocen własnych zdolnoci i moliwoci oraz swoich interakcji z nauczycielami i rówienikami. W wiecie pełnym przemocy i zagroe, opanowanym przez komputery i rzeczywisto wirtualn naley ochrania i kultywowa rozwijanie stosunków midzyludzkich, szczególnie wród dzieci i młodziey. Działania o charakterze socjoterapeutycznym odwołujce si do uczu i emocji pomog dzieciom zrozumie drugiego człowieka, ułatwi nawizywanie z nim kontaktu, naucz tolerancji i odpowiedzialnoci za własne postpowanie. Pojcie i stopie nasilenia niemiałoci Niemiało, okrelana najczciej jako lkliwo społeczna, oznacza specyficznego typu przeycia i zakłócenia normalnego zachowania si jednostki w sytuacjach społecznych interakcji. Najstarsze udokumentowane uycie tego słowa odnotowano ju około 1000 roku n.e.. Słowo to oznaczało wówczas łatwy do przestraszenia, trudnym w kontakcie z powodu bojaliwoci, ostronoci lub nieufnoci. Osoba niemiała jak pisze P. Zimbardo jest ostrona i niechtna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami. Ostrona w kontaktach i w działaniu, wzdragajca si przed okazywaniem pewnoci siebie, przewraliwiona i bojaliwa. Osoba niemiała moe by skromna i pełna rezerwy z powodu braku wiary we własne siły. Niemiało jest to odczucie skrpowania w obecnoci innych ludzi.

4 Niemiało pisze dalej autor jest przypadłoci złoon, która pociga za sob cał gam skutków od lekkiego uczucia skrpowania, przez nieuzasadniony lk przed ludmi, a do skrajnej nerwicy. Niemiało jest bardziej powszechna wród dzieci w wieku szkolnym, ni wród dorosłych, gdy wielu z nich potrafiło przezwyciy swoj dziecic niemiało. W wieku dojrzewania ta cecha czciej spotykana jest wród dziewczt ni u chłopców. Wikszo niemiałych to osoby, które czuj si oniemielone w pewnych sytuacjach oraz w kontaktach z pewnymi kategoriami ludzi. Ich skrpowanie jest bardzo silne i utrudnia kontakty midzyludzkie. Osobom niemiałym brakuje zwykle umiejtnoci społecznych lub wiary w samych siebie. Nie potrafi rozpocz rozmowy, czy odezwa si na lekcji. S te osoby, które s niemiałe chronicznie. Doznaj uczucia strachu w sytuacjach wystpowania przed grup ludzi. Strach przed zrobieniem czegokolwiek paraliuje je i czyni bezradnymi. Niemiało jest to zjawisko złoone i obejmuje specyficzne zakłócenia w sferze spostrzegania sytuacji, samoorientacji, zachowania si, emocji i motywacji. Jak ujmuje to M. Tyszkowa wród rónych sposobów definiowania niemiałoci, mona wyodrbni dwie grupy, a mianowicie: 1) ujcie globalne: obejmujce zarówno objawy jak i przyczyny niemiałoci; 2) ujcie syndromów, w których traktuje si je jako zespół (syndrom) okrelonych symptomów właciwych temu rodzajowi zaburze funkcjonowania o wspólnym podłou. Barbara Harwas-Napierała pisze o niemiałoci, e jest to dyskomfort (jakby poczucie si bycia nie na miejscu) i zahamowanie w obecnoci innych. Najbardziej charakterystyczn cech osób niemiałych jest jej ogromna samowiadomo. W przypadku osoby niemiałej skłonno do autoanalizy

5 i oceny swoich myli oraz uczu jest wrcz obsesyjna. Wyrónia si dwa rodzaje samowiadomoci: samowiadomo publiczn i samowiadomo prywatn. Samowiadomo publiczna przejawia si w trosce o to, jak odbieraj nas inni, (co myl o mnie?, jakie robi wraenie?, czy mnie lubi?). Natomiast samowiadomo prywatna przejawia si zwróceniem psychiki ku sobie na treciach negatywnych (jestem brzydki, jestem gorszy od innych, nie lubi mnie itp.). Opierajc si na wyej wymienionych dwóch rodzajach samowiadomoci mona wyodrbni niemiało publiczn i prywatn. Ciar niemiałoci okazuje si by wikszy dla osób niemiałych publicznie. Ich uczucia wpływaj na ich działania, a to ma wpływ na ocen innych ludzi, co w kocu wpływa na mylenie o samym sobie. Złe samopoczucie, niska ocena otoczenia i niska samoocena cechuj osob niemiał publicznie. Najlepiej jest przej przez ycie niezauwaonym. Niemiali prywatnie zwani inaczej niemiałymi ekstrawertykami wiedz co naley robi, aby zadowoli innych, by by akceptowanymi, lecz kosztuje to ich wiele energii i wysiłku. Zbyt wiele czasu i energii powicaj szczegółowemu zaplanowaniu swego postpowania. Osoby niemiałe charakteryzuje z reguły nastpujcy układ specyficznie ukształtowanych poznawczych struktur osobowoci - obrazu wiata, pojcia o sobie i samooceny: 1. Wysokie standardy ja idealnego tj. wyobrae o tym, jaki powinienem by. 2. Uwiadamiana znaczna rozbieno negatywna midzy ja realnym a ja idealnym. 3. Niska samoocena powstajca w wyniku porównania ja realnego z ja idealnym zgodnie z akceptowanym systemem wartoci osobowych. 4. Niski poziom oczekiwa w stosunku do siebie i rezultatów własnych działa przy wysokich wymaganiach stawianych sobie i wysokim poziomie aspiracji.

6 5. Poczucie własnej nieadekwatnoci do ideałów osobowych, wymaga stawianych sobie i akceptowanych standardów społecznych.. 6. Spostrzeganie innych ludzi jako nosicieli tych ideałów osobowych, wymaga i standardów społecznych i wynikajcy std lk przed: a) ujawnieniem własnej nieadekwatnoci wobec innych ludzi; b) negatywn ocen przez innych; c) perspektyw dalszego obnienia samooceny wskutek unaocznienia sobie rozbienoci midzy rzeczywistymi cechami i poziomem zachowania si a akceptowanymi standardami. 7. Poczucie zagroenia osobistego w sytuacjach kontaktów społecznych. 8. Nastawienie na zagroenie społeczne reagowanie lkiem na wszelkie sygnały zagroenia swej osobowoci w kontaktach z innymi ludmi. Mimo, i nie ma jednoznacznej definicji niemiałoci trzeba powiedzie, e bucie niemiałym bardzo utrudnia funkcjonowanie młodego człowieka w grupie rówieniczej. Nie pozwala mu rozwin si i zaprezentowa swoich talentów i moliwoci. Wikszo z nas w pewnych sytuacjach czerwieni si, odczuwa przyspieszone bicie serca. Osoby niemiałe koncentruj si na tych fizycznych symptomach i czasem przeywaj wszystkie symptomy na zapas. Przeczuwajc, i bd zaenowane i oniemielone rezygnuj ze swej aktywnoci. Uczucie zaenowania i rumieniec czsto towarzyszy ostrej utracie poczucia własnej wartoci i zdarza si wszystkim od czasu do czasu, ale wikszo niemiałych ma niskie poczucie własnej wartoci i nie próbuj ratowa twarzy w sytuacjach zaenowania. Ucz si raczej unika wszystkich sytuacji, które mog wywoła zaenowanie. W ten sposób izoluj si jeszcze bardziej od innych ludzi. Osoba niemiała usuwa si w cie i tłumi mnóstwo myli, uczu i działa. To w wiecie wewntrznym przeywa swoje ycie. Na zewntrz zachowuje spokój, a rodku kłbi si myli. Reasumujc terminem niemiało okrela si złoony syndrom (zespół) objawów wystpujcych w przeyciach i w zachowaniu pewnych osób,

7 u którego podłoa le charakterystyczne zakłócenia spostrzegania sytuacji społecznych powstajce na tle specyficznie ukształtowanych poznawczych struktur osobowoci. Przejawem niemiałoci jest poczucie dyskomfortu i czciowe zahamowanie zwykłych form zachowania si jednostki wówczas, gdy znajduje si ona w obecnoci innych ludzi, zwłaszcza za, gdy jest obiektem ich uwagi i oceniania. Przyczyny niemiałoci Rozrónia si psychologiczne i wychowawcze czynniki kształtowania si osobowoci dzieci niemiałych. Niemiało i jej psychologiczne uwarunkowanie mona uj w trzech aspektach: niemiało w aspekcie behawioralnym, niemiało jako lkliwo społeczna i niemiało w aspekcie samoorientacyjnym. Najistotniejszy przejawem zewntrznej niemiałoci w aspekcie behawioralnym jest obnienie poziomu działania jednostki niemiałej o ile działalno ta dokonuje si w obecnoci innych ludzi. Przedstawicielami takiego pogldu s m.in. H.B. i A.C. Englishowie, których zdaniem niemiało polega na czciowym zahamowaniu zwykłych form zachowania jednostki w sytuacjach społecznej oceny i zwrócenia uwagi innych ludzi na dan jednostk. Za ródło niemiałoci w aspekcie behawioralnym uwaa si obecno wiadków. Obecno innych ludzi pochłaniajc cz uwagi jednostki działajcej, nie pozwala jej skoncentrowa si na wykonywanej czynnoci ze wzgldu na wewntrzny przymus zwracania uwagi na te osoby. Ucieczka od myli o wiadkach wymaga, bowiem wysiłku siły woli, której jednostka niemiała jest pozbawiona. Podobny pogld reprezentuje G. Judet,

8 która wyjania mechanizm funkcjonowanie jednostki niemiałej w nastpujcy sposób: - wyłczenie midzy rozpoczciem a zakoczeniem wykonywanej czynnoci, refleksji o sobie jako sprawcy czynnoci, - obnion ocen siebie jako podmiotu działajcego, - zaniedbanie i dezorganizacj rozpocztej czynnoci, prowadzce do obnienia poziomu działania jednostki. U jednostki niemiałej wystpuj dwie tendencje gdzie jedna z nich popycha osob do działania i druga, która zmusza j do autoanalizy. W przypadku niemiałoci jako lkliwoci społecznej najwaniejsza jest wraliwo emocjonalna jednostki. Uwzgldnia si tu punkt widzenia P. Hartenberg, gdzie wraliwo emocjonalna powoduje wnikliwo, skrupuły, obaw przed miesznoci, wysubtelnia odczuwanie negatywnych przey np. smutku. Inaczej mówic niemiało przejawia si w skłonnociach do odczuwania niepokoju w obecnoci innych ludzi. Jednostka niemiała przejawia z jednej strony tendencj do autoanalizy, z drugiej strony natomiast dy ona do zatajenia niepokoju (emocji), które odczuwa w obecnoci innych osób, w czym dopatrzy si mona ródła nienaturalnego zachowania, wystpujcego u osób niemiałych. Akcentowanie znaczenia emocji w niemiałoci spotykamy równie u S. Gerstmana. Według tego autora niemiało to rodzaj postawy emocjonalnej, która wykształca si pod wpływem rzeczywistych niepowodze. Po tych niepowodzeniach jednostka zaczyna postpowa ostronie oczekujc i przewidujc trudnoci w swojej drodze do celu. Autor uwaa, e podstawowym czynnikiem zwikszajcym wystpienie niemiałoci jest brak pracy nad samym sob zwizany z nieumiejtnoci przezwycienia reakcji oniemielenia, gdy one wystpuj, inaczej mówic jest to brak kontroli nad własnymi przeyciami.

9 Kolejn kategori jest niemiało w aspekcie samoorientacyjnym. Przyczyny tego rodzaju niemiałoci naley doszukiwa si w głbokiej naturze samowiadomoci.tu autorka powołuje si na L. Dugas i Lacroix. Chodzi tutaj o samowiadomo przejaskrawion. Powoduje ona, e jednostka niemiała zbyt wyolbrzymia opini innych o sobie, stajc si wiadomoci nisz; brakuje jej pewnoci siebie w stosunkach z innymi. Cytujc, za B. Harwas-Napierał moemy powiedzie, e: dominujcym rysem osobowoci jednostek niemiałych jest, wic przewidywanie osobistego zagroenia w sytuacjach społecznych kontaktów, przejawiajce si głównie w ostrym uwiadomieniu sobie faktu aktu podlegania tej ocenie innych ludzi lub potencjalnej moliwoci podlegania tej ocenie i oczekiwaniu, e ocena ta bdzie negatywna. Oprócz psychologicznych czynników w kształtowaniu si charakterystycznych cech osobowoci dzieci niemiałych istniej równie czynniki wychowania rodzinnego, w ramach, których wyodrbnia si stawianie wymaga, stosowanie ogranicze (system karania i nagradzania) oraz poziom orientacji dzieci w rodzicielskich standardach wychowania. Pierwszym czynnikiem, analizowanym przez B. Harwas-Napierał s wymagania, z jakimi dziecko spotyka si ze strony rodziców. Ju od najmłodszych lat dziecko staje przed zadaniami, które musi wykona. W trakcie tego procesu opanowuje okrelone sprawnoci i umiejtnoci a jednoczenie kształtuje si w dziecku ogólne nastawienie na osignicie sukcesu. Jak wykazuje badanie, aby rozwój dziecka przebiegał prawidłowo konieczny jest okrelony poziom wymaga? Dostosowany do moliwoci dziecka, stanowi element sprzyjajcy jego socjalizacji i usamodzielnieniu. Niemiało kształtowa si bdzie, kiedy wymagania stawiane dziecku ze strony rodziców s wygórowane bd bardzo niskie. Kolejnym czynnikiem majcym wpływ na kształtowanie si niemiałoci u dziecka s ograniczenia, które mog wystpowa w dwóch formach: w postaci licznych nakazów i zakazów bd wykonywania wszystkich czynnoci

10 za dziecko. wiadomo dziecka, e zakres jego działalnoci jest niewielki moe kształtowa przewiadczenie ograniczonej moliwoci sprostania wymaganiom społecznym i poczucia negatywnej rozbienoci pomidzy własnym (obraz ja) a akceptowanym spełnieniem tych standardów. Dowiadczenia tego typu mog by ródłem pojawienia si biernoci, uległoci, zalenoci od innych osób, czyli cech, jakimi charakteryzuje si niemiało. Nastpnym czynnikiem wpływajcym na powstawanie niemiałoci jest system kar i nagród stosowany przez rodziców. Zdecydowanie karzca postawa wywołuje lk i w konsekwencji prowadzi do konfliktów. Podobnie sytuacja, w której wychowanie dziecka modelowane jest nagrodami. Jak pisze autorka istnieje zaleno midzy niemiałoci a skrajnymi tendencjami w systemie karania i nagradzania, zwłaszcza gdy czciej kae si przejawy aktywnoci dzieci, a nagradza za bierno. Ostatnim czynnikiem wychowawczym majcym wpływ na kształtowanie si niemiałoci jest poziom orientacji dzieci w rodzicielskich standardach wychowania. Poziom ten kształtuje si w zalenoci od konsekwencji rodziców w stosowaniu posuni wychowawczych w odpowiedzi na okrelone zachowanie dziecka i stopnia uwiadomienia dziecku powodów tych posuni. Dominujcy jest pogld, e skuteczno zabiegów wychowawczych wzrasta, gdy s one stosowane konsekwentnie. Niekonsekwentne oddziaływania wychowawcze prowadz do powstania niekorzystnych zmian osobowociowych. Dziecko raz karane a raz nagradzane za to samo zachowanie moe mie trudnoci z przyswajaniem sobie standardów społecznych, w konsekwencji nie jest pewne jakiego typu zachowania s wymagane w okrelonych sytuacjach przez co staje si bardziej zalene od innych ludzi. Wielu psychologów, psychiatrów, socjologów i innych badaczy próbowało zrozumie złoone dowiadczenie niemiałoci. Std powstały inne koncepcje przyczyn niemiałoci:

11 a) badacze osobowoci uwaaj, e niemiało jest cech odziedziczon podobnie jak inteligencja czy cechy zewntrzne, niemiali rodzice przekazuj swojemu potomstwu geny odpowiedzialne za niemiało; b) behawioryci sdz, e ludzie niemiali nie przyswoili sobie umiejtnoci społecznych niezbdnych w kontaktach midzyludzkich; c) psychoanalitycy twierdz, e niemiało jest zaledwie symptomem, uwiadomionym przejawem nieuwiadomionych konfliktów szalejcych głboko w psychice. Niemiało stanowi reakcj na niezaspokojone pragnienia. Wród tych pragnie znajduje si edypowe denie dziecka do zawładnicia wszystkimi uczuciami matki i wyeliminowania potencjalnych rywali, w tym ojca. W rónych publikacjach z zakresu psychoanalizy przyczyn niemiałoci upatruje si w rónych zaburzeniach normalnego rozwoju osobowoci, w której id, ego i superego yj w zintegrowanej harmonii; d) socjologowie i niektórzy psychologowie dziecicy uwaaj, e niemiało naley rozwaa w kategoriach programowania społecznego warunki ycia w społeczestwie sprawiaj, e wielu z nas staje si niemiałymi. Powoduj to niektóre czynniki sytuacyjne, znajdujce si poza kontrol jednostki, które mog przyczyni si do kształtowania relacji osoby niemiałej z innymi ludmi np. cigłe zmiany (ruchliwo). Czste przeprowadzki sprzyjaj izolacji społecznej ludzi. Powszechno niemiałoci wynika moe równie z wygórowanych standardów wartoci, a raczej nie sprostania im. e) Jeli nie jest si najlepszym to jest si gorszym. eby dziecko było akceptowane musi wykaza si podanymi reakcjami. Uznanie wartoci człowieka uzalenione jest od tego, co uda mu si wytworzy, a nie od tego kim jest. Gdy nasz stosunek do innych ludzi jest czysto utylitarny, naturalny jest lk o to, czy to co mamy do zaoferowania jest wystarczajco dobre i interesujce;

12 f) psychologowie społeczni sugeruj, e pocztkiem niemiałoci jest etykieta niemiały. Jestem niemiały, bo tak o sobie mówi lub inni mnie tak nazywaj. Nieustannie przydzielamy etykiety innym ludziom, naszym własnym odczuciom i samym sobie. Etykiety nie tylko zawieraj obiektywna informacj, lecz czsto mówi o systemie wartoci tego co je przydziela. Naley zdawa sobie spraw z tego, e etykieta czsto opiera si na informacjach szcztkowych, a dyktuje j jakie osobiste uprzedzenie. Ludzie posiadaj skłonno do przylepiania etykiet samym sobie bez adnego realnego uzasadnienia. Czsto przylepiamy sobie etykiety na podstawie błahych informacji. Jeli przylepimy sobie etykiet niemiały bdziemy eliminowa siebie, bdziemy szuka przyczyn naszej reakcji w nas, a nie otoczeniu. Autor przytaczajc tych pi koncepcji na powstawanie niemiałoci podkrela, e nie wyczerpuj one wszystkich moliwoci. Jednak kada z tych koncepcji moe sporo wnie do naszego rozumienia niemiałoci. Próby zapobiegania niemiałoci Zapobieganie niemiałoci wymaga odpowiedniego kształtowania osobowoci dzieci, a w szczególnoci dbało o to, aby wpajane im ideały osobowe były moliwe do docignicia, a zadania były wykonalne. Prób przezwycienia niemiałoci u dzieci mona podj poprzez pokierowanie nimi tak by stworzy z jednej strony okazj do czstego wystpowania wobec innych, z drugiej za stworzy takie sytuacje, by dawa dzieciom moliwo realnego przeycia sukcesu, wypierajc w ten sposób ich negatywna opini o własnym funkcjonowaniu. Podobnie uwaa P. Zimbardo, który radzi, aby osoba o braku umiejtnoci społecznych zmodyfikowała swoje zachowanie, tak aby uzyska cho troch tak podanych nagród społecznych oraz nauczyła si efektywnych kontaktów

13 z innymi ludmi, przewiczyła je. Osoba taka musi przyswoi sobie techniki, które uczyni j bardziej atrakcyjnym fizycznie i społecznie dla tych, na których chce zrobi wraenie i do których chce si zbliy. Rady te mona by umieci pod wspólnym nagłówkiem trening asertywnoci. Wg autora przykłady właciwego modelu zachowania dla niemiałej jednostki jest osoba w odpowiedni sposób asertywna. Przeciwdziała niemiałoci u dzieci powinni nie tylko doroli, ale równie same dzieci. Jedn z form pomocy tym dzieciom s grupy socjoterapeutyczne, w których pod wpływem zdobywania dowiadcze społecznych powinny nastpi w zachowaniach dziecka okrelone zmiany. Po dokonaniu diagnozy, drugim etapem postpowania socjoterapeutycznego jest programowanie zaj, czyli taka organizacja dowiadcze dziecka, aby pozwoliły one zaspokoi potrzeby emocjonalne i aby wprowadziły one nowe formy zachowania si oraz nowe czynnoci poznawcze. Uczniowie niemiali z reguły s oceniani poniej ich faktycznych moliwoci, mniej aktywni w klasie; niechtnie zabieraj głos, rzadziej zgłaszaj si do odpowiedzi, a pytani wobec klasy, dezorganizuj si i odpowiadaj poniej poziomu rzeczywistego przygotowania. Niewielki jest te ich udział w yciu klasy. Trwała niemiało utrudnia lub wrcz uniemoliwia jednostce ujawnienie jej faktycznych moliwoci. Zapobieganie trwałej niemiałoci wymaga odpowiedniego kształtowania osobowoci wychowanków. Postpowanie z uczniami niemiałymi wymaga taktu, zrozumienia specyfiki ich trudnoci, stworzenia poczucia bezpieczestwa, udzielania pomocy w przezwycianiu poczucia społecznego zagroenia i przywracania im wiary we własne siły. W trudniejszych przypadkach trwałej postaci niemiałoci, wymaga ona specjalnych zabiegów psychoterapeutycznych, które mog by prowadzone przez odpowiednio przygotowanych specjalistów.

14 Ogromn rol w zapobieganiu niemiałoci wród młodziey pełni osoby dorosłe rodzice, nauczyciele, gdy maj ogromny wpływ na kształtowanie osobowoci młodych ludzi. Te osoby mog spełni niezbdne zapotrzebowanie dzieci na nagrody. Uznajc indywidualno kadego z młodych ludzi pomagamy im rozwija poczucie własnej wartoci. Jak mówi P. Zimbardo popieramy ich próby rozwijania si, zachcamy ich do tego by stali si kim szczególnym Dzieci powinny by obdarzone bezwarunkow miłoci, aby mogły zaakceptowa siebie takimi, jakimi s, próbujc jednoczenie sta si kim wicej Literatura: 1. Zimbardo Philip G. Niemiało, co to jest? Jak sobie z ni radzi PWN, Warszawa, Harwas-Napierała Barbara, Niemiało dziecka, PWN, Pozna, Tyszkowa Maria, Osobowociowe podstawy syndromu niemiałoci, Psychologia Wychowawcza 1978/3