WyróŜniamy pierwotne efekty AD/HD, które niekorzystnie wpływają na społeczne i poznawcze funkcjonowanie dziecka oraz przeszkadzają w działaniach

Transkrypt

1 Uczeń z nadpobudliwością psychoruchową w klasie W swojej karierze pedagogicznej chyba kaŝdy nauczyciel spotkał się z uczniem nadpobudliwym psychoruchowo. Praca z takim uczniem przysparza wielu trudności i problemów, ale nie musi być skazana na poraŝkę czy niepowodzenie. Istnieją sprawdzone metody pomocy takim dzieciom, dzięki którym uczeń odnosi sukcesy szkolne na miarę swoich moŝliwości, a nauczyciel osiąga satysfakcję pedagogiczną. Dlatego w niniejszym artykule chciałabym przedstawić co to jest nadpobudliwość psychoruchowa i czym się charakteryzuje, jakie są typy nadpobudliwości psychoruchowej, jak budować relacje między nauczycielem a rodzicem dziecka z AD/HD oraz jak skutecznie nauczać i pomagać dziecku z nadpobudliwością psychoruchową. Co to jest AD/HD? Nadpobudliwość psychoruchowa jest rozpoznaniem medycznym stosowanym wobec dzieci i dorosłych, którzy mają powaŝne, w porównaniu ze swoimi rówieśnikami, trudności dotyczące funkcjonowania społecznego i poznawczego. Jedną z przyczyn nadpobudliwości jest przewaga w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem. Jest to przypadłość, za którą nikt nie powinien czuć się winny. Pojęciem nadpobudliwości psychoruchowej określa się zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: poznawczej, ruchowej i emocjonalnej. Sfera poznawcza (zaburzenia koncentracji uwagi) Nadpobudliwość w tej sferze objawia się trudnościami w skupieniu uwagi oraz stopniem i czasem utrzymania uwagi na zadaniu. Dzieci te przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt, sprawiają wraŝenie, Ŝe nie słuchają tego co się dzieje w klasie. Są podatne na rozproszenie uwagi, najmniejszy bodziec odrywa je od działania. Stąd problemy z rozpoczęciem i zakończeniem zadań, skupieniem się na jednej czynności, wykonaniem zadania do końca, słuchaniem tego, co się do niego mówi, czy z zapamiętaniem co było zadane do domu. Sfera ruchowa (nadmierna aktywność ruchowa) Dzieci nadpobudliwe nie wytrzymują bezczynności, są w ciągłym ruchu. Cechuje je wyraźny niepokój w zakresie duŝej i małej motoryki (chodzą po klasie, podskakują, machają rękami, kiwają się na krześle, zajmują się rzeczami, które leŝą w zasięgu ich rąk i nóg). Sfera emocjonalna (impulsywność, kłopoty z kontrolą) Dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi przeŝywają znacznie częściej i intensywniej niŝ inne dzieci złość i lęk, a takŝe w sposób wybuchowy i impulsywny wyraŝają swoje uczucia. Są niecierpliwe w oczekiwaniu na swoją kolejkę, przerywają innym, wtrącają się, nie zastanawiają się nad konsekwencją swoich czynów (np. wbiegnięcie na ulicę czy wtrącenie się do rozmowy), WyróŜniamy pierwotne efekty AD/HD, które niekorzystnie wpływają na społeczne i poznawcze funkcjonowanie dziecka oraz przeszkadzają w działaniach

2 innych osób. Są równieŝ wtórne efekty AD/HD, które są pochodnymi tego, jak ludzie z otoczenia traktują te dzieci. Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej Przyczynami nadpobudliwości mogą być czynniki biologiczne uszkadzające ośrodkowy układ nerwowy, zarówno w okresie płodowym, okołoporodowym, jak i później. Do czynników takich moŝna zaliczyć czynniki uszkadzające komórkę nerwową, choroby zakaźne lub inne w czasie ciąŝy, zatrucie ciąŝowe, niewłaściwe odŝywianie w czasie ciąŝy, urazy mechaniczne w czasie ciąŝy, urazy mechaniczne lub niedotlenienie podczas porodu, powaŝne choroby lub urazy czaszki w wieku dziecięcym. Objawy nadpobudliwości dziecięcej występują najczęściej na skutek sprzęŝenia czynników biologicznych z czynnikami społecznymi (atmosfera domowa, nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie, brak zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka). Dziecko z AD/HD w klasie Uczeń z AD/HD nie siedzi na swoim miejscu, nieustannie się kręci, mówi bez pozwolenia, wykrzykuje, dokucza kolegom, przeszkadza im w pracy. Okres skupienia uwagi jest krótki, częściej robi nie to co reszta, nie wykonuje poleceń nauczyciela. Dziecko z AD/HD moŝe mieć dobry słuch, ale moŝe nie rozumieć polecenia. Często jest na uboczu klasy, ignorowane, odrzucane, z powodu trudności adaptacyjnych przez rówieśników. Jest to dla niego bardzo uciąŝliwe i zakłóca Ŝycie codzienne i Ŝycie innych. Dzieci z AD/HD mają trudności z wykonywaniem czynności, które inne dzieci wypełniają łatwo. Dotyczy to zwłaszcza podporządkowywania się temu, czego się od nich oczekuje. Dzieci te doznają często społecznych niepowodzeń, cierpią z tego powodu i nie wierzą w to, Ŝe mogą sprostać wymaganiom. Często mówi się o tych dzieciach, Ŝe są leniwe. A przy niewłaściwym traktowaniu, dzieci z AD/HD mogą rzeczywiście stać się leniwe, bez motywacji, złe na innych, którzy karcą je za zachowanie, na które nie mają większego wpływu. Aby dziecku pomóc trzeba zrozumieć, Ŝe ono nie jest niegrzeczne czy bezczelne. Wręcz przeciwnie, bardzo się stara, tylko nie moŝe zbyt długo skupić się na jednej rzeczy. 15 minut tego co nauczyciel mówi do dziecka z AD/HD to jak dla osoby dorosłej 3 godziny nudnego wykładu Cechy zespołu AD/HD są sprzeczne ze szkolnymi wymaganiami stawianymi uczniom. Oczekuje się, aby dziecko siedziało na lekcji spokojnie, skupiało uwagę, tłumiło impulsy przez dłuŝszy czas. Nauczyciel zaś musi uczyć całą klasę, gdzie kaŝdy uczeń ma inne potrzeby i problemy. Znalezienie pozytywnych sposobów pracy z uczniami z AD/HD moŝe przerastać moŝliwości nauczyciela. Tak jak dzieci z MPD (z zaburzeniem neurologicznym) mają skłonność do niekontrolowanych ruchów kończyn, podobnie dzieci z AD/HD mają skłonność do niekontrolowanego przenoszenia uwagi, niekontrolowanych ekspresji swoich impulsów i niekontrolowanych czynności ruchowych. Jak pomagać dzieciom z AD/HD? Pomoc dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo powinna objąć swoim zasięgiem w równym stopniu samo dziecko oraz jego rodziców. Zakładając, Ŝe rodzice są nieudolni wychowawczo lub bezradni w danej sytuacji stroną wspierającą,

3 koordynującą i modyfikującą powinien być nauczyciel, który uczy dziecko i dobrze go zna. Idealną sytuacją byłaby od tej chwili regularna współpraca między rodzicami a nauczycielem, polegająca na wymianie doświadczeń oraz wzajemnym wspieraniu się. Sam nauczyciel musi określić własne uczucia i reakcje na to zaburzenie. Nie moŝna dopuścić do sytuacji, Ŝe pod nazwą AD/HD będzie się widzieć niekompetentnych rodziców. Takie nastawienie moŝe mieć niezwykle szkodliwe konsekwencje dla dziecka, które chodzi do szkoły z rozpoznaniem AD/HD. NaleŜy docenić środowisko jako miejsce gdzie powstaje, ale i zwalcza się zaburzenia zachowania. Za zaistniałą sytuację nie moŝna nikogo obarczać winą, oraz trzeba przyjąć, Ŝe nigdy nie jest za późno na podjęcie działań zmierzających do przezwycięŝenia trudności. Aby uniknąć konfliktu w relacjach nauczyciel rodzic naleŝy przyjąć opcję: jest tak, jak jest i musimy sobie z tym poradzić. Nie naleŝy zapominać równieŝ o tym, Ŝe dany uczeń przebywa w klasie, gdzie rzadko jest akceptowany. W gestii nauczyciela naleŝy uczynić wszystko, aby dziecko integrowało się z rówieśnikami oraz ograniczać sytuacje, w których uczeń ten jest przyczyną chaosu szkodliwego dla pozostałych dzieci. Dzieci modulują (naśladują) zachowania nauczyciela wobec dziecka z AD/HD, tak więc musi tu występować cierpliwość i tolerancja nauczyciela. W całym problemie dydaktyczno - wychowawczym dziecka nadpobudliwego waŝne jest, aby rodzice byli świadomi problemu, aby podjęli współpracę z pedagogiem i rozpoczęli wspólne, celowe działanie niwelujące napięcia u dziecka. Chodzi teŝ o to, aby byli świadomi jak waŝnym są czynnikiem w prawidłowym funkcjonowaniu swojego dziecka. Niektóre negatywne relacje między rodzicami a dziećmi z AD/HD ujawniają się we wczesnym dzieciństwie i narastają (głównie emocjonalnie). W pewnym momencie rodzicom brakuje juŝ sił. Są obiektem krytyki za denerwujące, trudne zachowania dziecka. Dlatego priorytetowe wydaje się wyjaśnienie rodzicom istoty objawów AD/HD, przebiegu i rokowań, wspieranie poprzez ukazywanie róŝnych metod wychowawczych, prowadzenie treningów rodzicielskich. Jak skutecznie nauczać i wychowywać dzieci z AD/HD? Zasady, które przedstawię poniŝej z niewielkimi tylko modyfikacjami moŝna stosować równie skutecznie w domu przez rodziców w Ŝyciu codziennym jak i w szkole. Z racji mojego zawodu będę pisała z punktu widzenia nauczyciela. Skuteczne nauczanie równa się stwarzaniem przez nauczyciela takiego środowiska nauczania, aby wszystkie dzieci mogły uczestniczyć w procesie dydaktycznym, z wykorzystaniem ich mocnych stron, a łagodzeniem słabych. Nauczyciel powinien zapewnić uczniom pewne warunki uczenia się. Wiele poniŝszych wskazań moŝe dotyczyć wszystkich dzieci, ale szczególnie mają słuŝyć osiągnięciom dzieci z AD/HD. 1. Dokładność i precyzja w porozumiewaniu się naleŝy zawsze kierować uwagę na dziecko, jeśli się chce, by coś zrobiło. Dziecko z AD/HD nie moŝe czuć się zagubione wśród niepotrzebnych szczegółów i niejasności. Dzieci te mogą rozpraszać ich własne myśli, dlatego teŝ waŝne jest zapewnienie optymalnej stymulacji przez wymaganie poleconych zadań. Korzystne dla nich są krótkie i precyzyjne wskazówki, a nie długie i złoŝone

4 polecenia. MoŜna zachęcać ucznia do powtórzenia treści zadania, ale własnymi słowami. 2. Ochrona dziecka przed zakłócającym jego uczenie się rozproszeniem uwagi zredukujmy niepotrzebne bodźce, zwiększmy bodźce znaczące dla uczenia się oraz nauczajmy dostosowując do zdolności poznawczych i emocjonalnych dziecka. Dlatego waŝne jest aby dzieci z AD/HD siedziały w miejscu oddalonym od okien i drzwi oraz w takim, gdzie nauczyciel będzie mógł podejść i sprawdzić czy dziecko jest obecne, a jeśli nie, to podjąć taktowną interwencję bez wywoływania zaŝenowania u dziecka czy teŝ przerywania lekcji (np. pierwsza ławka w środkowym rzędzie). 3. Ochrona i pielęgnowanie u dziecka poczucia szacunku siebie maksymalizujmy moŝliwości sukcesu dziecka, przekazujmy ciepło osobiste i naszą akceptację oraz stosujmy wzmocnienia choćby najmniejszych osiągnięć za pomocą pochwał i nagród. Małe i częste nagrody są bardziej skuteczne niŝ nagrody długoterminowe i spóźnione. Nagrody nie powinny rozpraszać uwagi, zbytnio absorbować. Propozycją jest ustalenie listy nagród preferowanych przez dziecko, coś co dziecko ucieszy. Czasami mogą być skuteczne negatywne konsekwencje zachowań dziecka w postaci łagodnych kar. NaleŜy je stosować oszczędnie, powinny być zdecydowanie specyficzne i ukazywać dokładny skutek czegoś niewłaściwego. 4. Przewidywalny, nieskomplikowany tryb postępowania i ustalona jego struktura waŝne jest ustalenie zwykłego porządku dnia, który dziecko z czasem zacznie wypełniać nawykowo. Dziecko powinno mieć ten komfort, Ŝe moŝe prosić nauczyciela o omówienie zadania, co pomoŝe mu zrozumieć co się od niego oczekuje. Wzmacnia to jego samopoczucie oczekując na nagrodę po wykonaniu poprawnie polecenia. 5. Unikanie zadań powtarzających się gdy ogólny porządek dnia musi być prosty i przewidywalny, to przebieg procesu nauczania powinien być jak najbardziej urozmaicony i stymulujący. Jeśli zadania nie będą angaŝować dziecka, moŝemy się spodziewać szybkiego rozproszenia uwagi. 6. Zadania naleŝy dzielić na kilka krótkich czynności nacisk naleŝy połoŝyć na redukowanie złoŝoności zadania i dąŝenie do maksymalnej precyzji głównego celu. Początkowo zadania muszą być krótkie i proste, ale dąŝymy stopniowo do zwiększenia stopnia trudności i złoŝoności. UzaleŜniamy to oczywiście od ucznia, który radzi sobie juŝ z zadaniami krótszymi. W ten sposób rozwijamy umiejętności dziecka oraz wzmacniamy jego wiarę i budzimy szacunek wobec siebie. W momencie zaś kiedy dziecko przestaje pracować, zrobić mu krótką przerwę na ruch, np. przyniesienie kredy, starcie tablicy. 7. NaleŜy się skupić na pozytywach, oczekiwaniach wynikach nauczania, a nie na nieakceptowanym, negatywnym zachowaniu. Dzieci te potrzebują częstszego sprzęŝenia zwrotnego między efektami ich pracy a zauwaŝeniem tych rezultatów przez otoczenie. Jest to częściowo uwarunkowane ich problemami z pamięcią, uwagą oraz niską samooceną. 8. Relacje nauczyciel uczeń powinien charakteryzować się pogodnym nastrojem i spokojem. Upomnienia i nagany muszą być spokojne i powinien im towarzyszyć bezpośredni kontakt wzrokowy. NaleŜy unikać oznak rozdraŝnienia w momencie konieczności powtarzania zadania (dzieci te szybciej niŝ inne zapominają), Podawać instrukcję nauczyciel powinien tak, jakby to czynił po raz pierwszy. Gdy mówi do dziecka niech patrzą na siebie:

5 posłuchaj, powiem Ci coś waŝnego, zobacz. NaleŜy walczyć o uwagę ucznia, a nie tylko o to aby siedziało czy stało idealnie (pozwólmy mu trochę wiercić się w ławce). 9. Praca w parze niŝ w grupie dzieje się tak, dlatego iŝ praca w grupie moŝe być dla nich pobudzająca, niekiedy draŝniąca, jest zbyt duŝo czynników rozpraszających uwagę, panuje zbyt duŝe napięcie, któremu dziecko z AD/HD nie moŝe sprostać z powodu ograniczonych umiejętności społecznych. Pracując z dzieckiem z AD/HD nie zastanawiajmy się ciągle nad przyczyną, a nad rozwiązaniem danego problemu. Dziecko to nie pracuje, bo nie umie, jest ruchliwe, bo nie jest w stanie zapanować nad sobą, nie słucha nikogo, bo nie rozumie co się do niego mówi. Tu nie wystarczy li tylko jego staranie się. Musimy nauczyć je, jak ma się uczyć oraz jakie ma być jego odpowiednie zachowanie i jak je moŝna opanować oraz jakie są wymagania szkoły i jak je osiągnąć. NaleŜy ustalić reguły, które będą juŝ zawsze obowiązywać w klasie. NaleŜy od tej pory przypominać o nich dziecku, poniewaŝ ono ma prawo o tym zapominać (np. siedź na swoim miejscu, nie zaczepiaj kolegów, pracuj). Inną powinnością nauczyciela jest opracowanie planu przezwycięŝenia trudności wspólnie ze wszystkimi nauczycielami i specjalistami, którzy z dzieckiem pracują. Powinien on zawierać: - przejrzysty raport dotyczący trudności dziecka, - dokładny opis interwencji i warunków wymaganych do radzenia sobie z tymi trudnościami, - role róŝnych ludzi uczestniczących w terapii, czyli rodziców, nauczycieli, logopedy, rehabilitanta itp., - informacje dla rodziców jak przebiega praca z dzieckiem, jego samopoczucie - cele jakie chcemy na danym etapie osiągnąć, - terminy do realizacji. Dodatkowa pomoc osobie z AD/HD? 1. środkami farmakologicznymi leki podawane dzieciom z AD/HD mają działanie stymulujące, pobudzające, aktywizujące, a nie uspakajające. Mogą spowodować, Ŝe dziecko będzie łatwiej skupiać się podczas pracy, zacznie słyszeć, co się do niego mówi. Łatwiej będzie mu zapanować nad potrzebą ruchu i mówienia oraz pomyśli zanim coś zrobi. Leki zaś nigdy nie zastąpią wychowania i nauczania. 2. strategią korygowania zaburzeń zachowania załoŝyć trzeba co chcemy osiągnąć w pracy z dzieckiem i przy odpowiednim manipulowaniu systemem wzmocnień (kry i nagrody) dochodzimy do tego. 3. interwencją edukacyjną stworzyć takie okoliczności aby sprzyjały potrzebom szkolnym uczących się dzieci z AD/HD, np. moŝliwość poznania materiału szkolnego inaczej niŝ tylko werbalnie, np. przez ruch, dotyk, zawsze musi być informacja zwrotna po wykonaniu zadania, dostosować tempo pracy do moŝliwości dziecka. 4. interwencją środowiskową minimalizować hałas w klasie podczas wysiłku intelektualnego, zawsze panujące te same zasady i reguły.

6 5. oddziaływaniem socjoterapeutycznym trening uczenia się zachowań społecznych oraz nauka radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. 6. treningiem poznawczym dotyczy to usprawniania dzieci w rozwijaniu strategii uczenia się, które mogą zrekompensować niektóre jego trudności poznawcze. Literatura: Cooper P., Ideus K., Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psychoruchową, APS Warszawa Wolańczyk T., Kołakowski A., Skutnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin Al.-Khamisy D. (red), Integracja społeczna. Praktyczne próby wdraŝania, Wyd. Akademickie śak, Warszawa 2002.