МОЛОДА СПОРТИВНА НАУКА OF UKRAINE V.3. P УКРАЇНИ Т.3. С

Transkrypt

1 YOUNG SPORT SCIENCE МОЛОДА СПОРТИВНА НАУКА OF UKRAINE V.3. P УКРАЇНИ Т.3. С УДК : ZASTOSOWANIE ULTRADŹWIĘKÓW W ZMNIEJSZANIU DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH U PACJENTÓW ZE ZMIANAMI ZWYRODNIENIOWYMI ODCINKA LĘDŹWIOWEGO KRĘGOSŁUPA Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA 2, 3, 4, Agnieszka KURACH 3, 5, Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1, 3 1 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii, 2 Mazowieckie Centrum Rehabilitacji STOCER w Konstancinie Jeziornej, 3 Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie, Wydział Nauk Medycznych, kierunek Fizjoterapia, 4 FIZYKO-MED Warszawa, 5 MEDICA-MED Pruszków, Polska ЗАСТОСУВАННЯ УЛЬТРАЗВУКУ В ЗМЕНШЕННІ БОЛЮ У ПАЦІЄНТІВ ЗІ ЗМІНА- МИ В ПОПЕРЕКОВОМУ ВІДДІЛІ ХРЕБТА. Барбара ҐОРАЙ-ЩИПЙОРОВСЬКА 2,3,4, Агнєжка КУРАХ 3,5, Рената СКАЛЬСЬКА-ІЗДЕБСЬКА 1,3 1 Університет Жешувський, Медичний відділ, Інститут фізіотерапії, 2 Мазовецький центр реабілітації «Стоцер» в Констанцині Єжорному, 3 Вища школа Мазовецька у Варшаві, Відділ медичних наук, напрямок фізіотерапії, 4 Фізико-Мед Варшава, 5 Медіка-Мед Прушков, Польща. Анотація: У статті констатовано, що проведені дослідження показали зменшення показників важкості та частоти болю, значне зниження у застосуванні з анальгетиками і зниженням рухової активності. Крім того, поліпшилась рухливість хребта в сагітальній площині. Досліджувана значущість відмінностей для залежних вибірок показала, що в обох групах жінок і чоловіків спостерігається значне (результати статистично значущі на рівні р <0,05) поліпшення показників. Ключові слова: дегенеративні зміни поперекового відділу хребта крижова кістка, ультразвук. Wstęp. Według definicji podanej w 1995 roku przez Keuttnera i Goldberga: Choroba zwyrodnieniowa to wynik zarówno biologicznych, jak i mechanicznych zdarzeń, które destabilizują powiązane ze sobą procesy degradacji i syntezy chrząstki stawowej oraz warstwy podchrzęstnej kości [1]. Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, po zwyrodnieniach stawów kolanowych i biodrowych, są najczęstszą przyczyną dyskomfortu życia współczesnego człowieka [2, 3]. Proces ten może być zapoczątkowany przez liczne czynniki: urazy, mikrourazy, choroby organiczne, wrodzone wady anatomiczne, wady rozwojowe, brak równowagi statyki ciała [4]. W odcinku lędźwiowym oraz przejściu lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa zmiany zwyrodnieniowe pojawiają się najczęściej i najwcześniej. Wynika to zarówno z niedoskonałego procesu ewolucji w obrębie tej części kośćca jak i siedzącego trybu życia, któremu poddaje się współczesne społeczeństwo [5]. Pacjenci ze zmianami zwyrodnieniowymi w obrębie lędźwiowego odcinka kręgosłupa stanowią liczną grupę spośród przewlekle chorych leczonych w sanatoriach, szpitalach uzdrowiskowych czy ambulatoryjnych poradniach rehabilitacyjnych. Wśród fizykalnych metod leczniczych stosowanych u tych pacjentów, z powodzeniem od lat zalecana jest terapia falą ultradźwiękową. Do najważniejszych efektów terapeutycznych ultradźwięków można zaliczyć pobudzenie regeneracji tkanek, zwiększenie elastyczności tkanki łącznej, rozluźnienie mięśni i działanie przeciwbólowe oraz poprawę uwodnienia krążka międzykręgowego [6-13]. Cel pracy. Celem pracy była ocena stopnia nasilenia dolegliwości bólowych u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa w odcinku lędźwiowo krzyżowym przed i po terapii ultradźwiękami oraz ocena ruchomości kręgosłupa lędźwiowego w płaszczyźnie strzałkowej. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w okresie od maja do lipca 2005r. Do badań zakwalifikowano 47 osób, w tym 34 kobiety i 13 mężczyzn w przedziale wiekowym od 31 do 84 lat. Średnia wieku w badanej grupie wynosiła 56 lat [Tab.1.]. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Goraj-Szczypiorowska B., Kurach A., Skalska-Izdebska R., 2012

2 74 Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Agnieszka KURACH, Renata SKALSKA-IZDEBSKA W podziale na płeć średnia wieku wśród ankietowanych kobiet wynosiła 59 lat, natomiast średnia wieku ankietowanych mężczyzn wynosiła 53 lata. W analizie strukturalnej uwzględniono odsetek z całości grupy badanej. Tabela 1 Charakterystyka grupy ze względu na płeć i wiek badanych Przedział wiekowy w latach Ogółem PŁEĆ i więcej [n] [%] [N] [%] 5 10,6 3 6, ,4 8 17,0 7 15, ,4 3 6,4 2 4,3 5 10,6 2 4,3 1 2, ,6 Ogółem 8 17,0 5 10, , 10 21,3 8 17, ,00 Pracownik fizyczny to najczęściej wykonywany zawód w badanej populacji; 17 kobiet (36,2% populacji) oraz 8 mężczyzn (17,0% populacji). Należy ponadto zauważyć [Tab.2.], iż stosunkowo często występuje praca umysłowa (pracownik umysłowy, praca siedząca), lecz tylko w przypadku kobiet (11 osób 23,4% populacji). Tabela 2 Charakterystyka badanej grupy w zależności od płci i wykonywanego zawodu Przedział wiekowy w latach Ogółem PŁEĆ Pracownik umysłowy Pracownik Rolnik (praca siedząca) fizyczny [N] [%] [n] [%] 11 23, ,2 6 12, ,4 3 6,4 8 17,0 2 4, ,6 Ogółem 14 29, ,2 8 17, ,00 Charakterystyka badanej populacji. W populacji badanych 47 pacjentów tylko u dwóch osób (mężczyźni) stwierdzono w rozpoznaniu dyskopatię odcinka lędźwiowego kręgosłupa (4,2% badanej populacji), u pozostałych 45 osób (95,7% badanej populacji) stwierdzono w rozpoznaniu zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa w odcinku lędźwiowo krzyżowym. Wszyscy pacjenci jako miejsce najintensywniejszego bólu wskazywali kręgosłup w odcinku lędźwiowo krzyżowym. Średni czas trwania choroby i związane z nią utrzymywanie się dolegliwości bólowych w badanej populacji wynosił 9 lat. W grupie kobiet średnio 12 lat, a w grupie mężczyzn średnio 6 lat. Pacjenci, którzy nigdy wcześniej nie korzystali z zabiegów fizykoterapii w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych, stanowili grupę 16 osób (34,0% populacji). W grupie tej czas trwania dolegliwości bólowych nie przekraczał 5 lat. Pozostali ankietowani korzystali już wcześniej z zabiegów fizykoterapii. Przed przystąpieniem do pierwszego zabiegu, zapoznano pacjentów z celem i metodyką badania. Zgodę na uczestnictwo w badaniach pacjent potwierdzał własnoręcznym podpisem na formularzu świadomej zgody pacjenta. Następnie przeprowadzono wywiad, który miał na celu wyeliminowanie dodatkowych przeciwwskazań do wykonania zabiegu. Kolejnym krokiem było wypełnienie ankiety demograficznej zawierającej dane osobowe: imię i nazwisko, wiek, zawód, rozpoznanie (ze skierowania), czas trwania choroby (w latach), miejsce najczęściej odczuwanych dolegliwości bólowych. Do przeprowadzenia oceny poziomu dolegliwości bólowych, ograniczenia aktywności ruchowej oraz zakresu ruchomości kręgosłupa w badanym odcinku użyto jako narzędzia: ankiety demograficznej skali VAS (analogowej skali bólowej);

3 Zastosowanie ultradźwięków w zmniejszaniu dolegliwości bólowych u pacjentów 75 testu Schöbera: skali Laitinena; Subiektywną ocenę bólu wg wymienionych testów i skal przeprowadzono przed zabiegami i po zakończonej terapii. Wszyscy uczestnicy badań zostali poddani serii zabiegów falą ultradźwiękową, aplikowaną na okolicę kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego. Przed wykonaniem zabiegu kontrolowano stan skóry. Sprawdzono, czy w miejscu zabiegowym nie ma śladów po plastrach rozgrzewających, maściach i czy skóra nie posiada nie zdiagnozowanych znamion. Wszystkie te czynności miały na celu uzyskanie maksymalnego efektu terapeutycznego oraz wykluczenie możliwości nadźwiękawiania skórnych znamion nowotworowych. Zabiegi wykonano przy użyciu aparatu ULTRATON D-200 o parametrach: zasilanie z sieci prądem 220V/ 50-60Hz wyposażony w głowicę zabiegową o powierzchni ok. 6cm 2 generowanie ultradźwięków o częstotliwości 800 khz zakres natężenia w granicach od 0,1 do 3W/cm 2, regulowany w sposób ciągły wytwarzanie fali ciągłej oraz modulowanej, o współczynniku wypełnienia 5 i 1:10 [11]. Fot. 1. Sposób prowadzenia głowicy ultradźwiękowej po skórze pacjenta. Strzałki skierowane do góry oznaczają początkową fazę zabiegu, natomiast strzałki skierowane w dół ruch powrotny głowicy Posłużono się metodą labilną, prowadząc głowicę ruchem okrężnym i posuwistym w wolnym tempie [8, 11, 14]. Głowicę prowadzono od dolnego brzegu kości krzyżowej, przez okolice stawów krzyżowo-biodrowych, następnie w kierunku grzebienia miednicy i linią przykręgosłupową wzdłuż odcinka lędźwiowego do wysokości XII kręgu piersiowego, unikając przesuwania jej po kręgosłupie [7]. Opisany schemat nadźwiękawiania stosowano po obu stronach kręgosłupa. Nadźwiękawianie przykręgosłupowe trwało łącznie połowę czasu całego zabiegu tj. 3 minuty [15]. W terapii zastosowano natężenie fali ultradźwiękowej o wartości 0,5W/cm 2. Całkowity czas zabiegu wynosił 6 minut. Zabiegi wykonywano codziennie od poniedziałku do piątku. Każdy pacjent otrzymał serię 10 zabiegów [6, 11, 14]. Wyniki. Omówienie wyników terapii ultradźwiękami w oparciu o Skalę Laitinena Tabela 3 Intensywność bólu u kobiet i mężczyzn przed zabiegami INTENSYWNOŚĆ BÓLU 1.Bez bólu (0 pkt) 0 0,0 1 7,7 2.Łagodny ból (1 pkt) 13 38,2 3 23,1 3.Silny ból (2 pkt) 14 41,2 8 61,5 4.Bardzo silny ból (3 pkt) 6 17,6 1 7,7 5.Ból nie do wytrzymania (4 pkt) 1 3,0 0 0,0

4 76 Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Agnieszka KURACH, Renata SKALSKA-IZDEBSKA Dane [Tab.3.] wskazują, iż przed zabiegami zarówno w grupie kobiet (41,2%) jak i mężczyzn (61,5%), przeważały osoby deklarujące odczuwanie silnego bólu. Mniej liczne odsetki kobiet (38,2%) oraz mężczyzn (23,1%) określały odczuwany ból jako łagodny. Tabela 4 Intensywność bólu u kobiet i mężczyzn po zabiegach INTENSYWNOŚĆ BÓLU 1.Bez bólu (0 pkt) 8 23,5 3 23,1 2.Łagodny ból (1 pkt) 21 61,8 8 61,5 3.Silny ból (2 pkt) 5 14,7 1 7,7 4.Bardzo silny ból (3 pkt) 0 0,0 1 7,7 5.Ból nie do wytrzymania (4 pkt) 0 0,0 0 0,0 Natomiast po zabiegach, zarówno w grupie kobiet (61,8%) jak i mężczyzn (61,5%), przeważały osoby deklarujące odczuwanie łagodnego bólu. Silny ból odczuwało 14,7% kobiet i 7,7% mężczyzn. Ponadto warto zauważyć, iż 23,5% kobiet oraz 23,1% mężczyzn nie odczuwało żadnego bólu [Tab.4.]. Tabela 5 Częstotliwość występowania bólu u kobiet i mężczyzn przed zabiegami CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA BÓLU 1.Nie występuje (0 pkt) 0 0,0 1 7,7 2.Okresowo (1 pkt) 6 17,6 2 15,4 3.Często (2 pkt) 13 38,2 4 30,7 4.Bardzo często ból (3 pkt) 7 20,7 3 23,1 5.Ból ciągły (4 pkt) 8 23,5 3 23,1 Przed zabiegami [Tab.5.], zarówno w grupie kobiet (38,2%) jak i mężczyzn (30,7%), przeważały osoby deklarujące częste występowanie bólu. Tylko niewielki odsetek mężczyzn (żadna z kobiet) stwierdził, iż ból w ogóle nie występował. Tabela 6 Częstotliwość występowania bólu u kobiet i mężczyzn po zabiegach CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA BÓLU 1.Nie występuje (0 pkt) 5 14,7 1 7,7 2.Okresowo (1 pkt) 17 50,0 8 61,5 3.Często (2 pkt) 7 20,6 3 23,1 4.Bardzo często ból (3 pkt) 0 0,0 0 0,0 5.Ból ciągły (4 pkt) 5 14,7 1 7,7 Po przeprowadzeniu zabiegów [Tab.6.] okazało się, iż kobiety (50%) oraz mężczyźni (61,5%) uważają, iż ból występuje okresowo. Całkowity brak bólu deklarowało 14,7% kobiet i 7,7% mężczyzn. Analiza częstotliwości występowania bólu wykazała, że 97% kobiet i 69% mężczyzn odczuwa wyraźne zmniejszenie częstotliwości wstępowania bólu. Przed zabiegami doraźnie przyjmowało leki 58,9% kobiet i 53,8% mężczyzn. Wśród badanych tylko 14,7% kobiet i 7,7% mężczyzn deklarowało, że nie przyjmuje żadnych analgetyków [Tab.7.]. Po przeprowadzeniu zabiegów aż 55,9% kobiet oraz 38,5% mężczyzn stwierdziło, iż nie przyjmuje żadnych leków przeciwbólowych. Doraźne stosowanie leków przeciwbólowych deklarowało 29,4% kobiet i 46,1% mężczyzn [Tab.8.].

5 Zastosowanie ultradźwięków w zmniejszaniu dolegliwości bólowych u pacjentów 77 Przed zabiegami, 2,9% kobiet i 7,7% mężczyzn stwierdziło brak ograniczeń aktywności fizycznej. Częściowe ograniczenie aktywności fizycznej przed zabiegami deklarowało 47,1% kobiet i 38,5% mężczyzn. Ograniczenie aktywności fizycznej uniemożliwiające pracę stwierdziło 44,1% kobiet i 53,8% mężczyzn [Tab.9.]. Tabela 7 Stosowanie leków przeciwbólowych u kobiet i mężczyzn przed zabiegami STOSOWANIE LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH 1.Bez środków przeciwbólowych (0 pkt) 5 14,7 1 7,7 2.Doraźnie (1 pkt) 20 58,9 7 53,8 3.Ciągle małe dawki (2 pkt) 6 17,6 3 23,1 4.Ciągle duże dawki (3 pkt) 3 8,8 2 15,4 5.Ciągle bardzo duże dawki (4 pkt) 0 0,0 0 0,0 Stosowanie leków przeciwbólowych u kobiet i mężczyzn po zabiegach STOSOWANIE LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH Tabela 8 1.Bez środków przeciwbólowych (0 pkt) 19 55,9 5 38,5 2.Doraźnie (1 pkt) 10 29,4 6 46,1 3.Ciągle małe dawki (2 pkt) 5 14,7 2 15,4 4.Ciągle duże dawki (3 pkt) 0 0,0 0 0,0 5.Ciągle bardzo duże dawki (4 pkt) 0 0,0 0 0,0 Ograniczenie aktywności ruchowej u kobiet i mężczyzn przed zabiegami OGRANICZENIE AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ Tabela 9 1. Żadne (0 pkt) 1 2,9 1 7,7 2. Częściowe (1 pkt) 16 47,1 5 38,5 3. Uniemożliwia pracę (2 pkt) 15 44,1 7 53,8 4. Potrzebna częściowa pomoc (3 pkt) 2 5,9 0 0,0 5. Potrzebna całkowita pomoc (4 pkt) 0 0,0 0 0,0 Ograniczenie aktywności ruchowej u kobiet i mężczyzn po zabiegach OGRANICZENIE AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ Tabela 10 1.Żadne (0 pkt) 11 32,3 2 15,4 2.Częściowe (1 pkt) 21 61, ,9 3.Uniemożliwia pracę (2 pkt) 2 5,9 1 7,7 4.Potrzebna częściowa pomoc (3 pkt) 0 0,0 0 0,0 5.Potrzebna całkowita pomoc (4 pkt) 0 0,0 0 0,0 Mniejsze ograniczenie aktywności ruchowej po zabiegach deklarowało 70,6% kobiet i 46,2% mężczyzn. Ponadto ograniczenie aktywności fizycznej uniemożliwiające pracę stwierdziło tylko 5,9% kobiet i 7,7% mężczyzn. Brak ograniczeń aktywności fizycznej po zabiegach deklarowało 32,3% kobiet i 15,4% mężczyzn [Tab.10.].

6 78 Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Agnieszka KURACH, Renata SKALSKA-IZDEBSKA Testy istotności różnic dla prób zależnych wykazały, że zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn obserwuje się znaczącą (wyniki istotne statystycznie na poziomie p < 0,05) poprawę badanych parametrów związanych z poszczególnymi wymiarami skali Laitinena; mniejsza intensywność bólu, mniejsza częstotliwość, rzadsze (bądź w mniejszych ilościach) stosowanie leków przeciwbólowych oraz mniejsze ograniczenia w aktywności ruchowej. Omówienie wyników terapii ultradźwiękami w oparciu o Skalę VAS Tabela 11 Skala wzrokowo-analogowa VAS przed zabiegami SKALA VAS 1.Niewielki ból (0-3 pkt) 6 17,7 2 15,4 2.Przedział pośredni (4-7 pkt) 20 58, ,9 3.Bardzo silne bóle (8-10 pkt) 8 23,5 1 7,7 Zgodnie z uzyskanymi danymi [Tab.11.], przed przeprowadzeniem zabiegów, zarówno w badanej grupie kobiet jak i mężczyzn dominują wyniki w skali wzrokowo-analogowej (stopień natężenia odczuwanego bólu), które można uznać za pośrednie; 58,8% kobiet oraz 76,9% mężczyzn. Jednakże 23,5% kobiet i 7,7% mężczyzn określiło natężenie bólu jako silne. Tabela 12 Skala wzrokowo-analogowa VAS po zabiegach SKALA VAS 1.Niewielki ból (0-3 pkt) 16 47,0 6 46,1 2.Przedział pośredni (4-7 pkt) 14 41,2 5 38,5 3.Bardzo silne bóle (8-10 pkt) 4 11,8 2 15,4 Po przeprowadzeniu zabiegów, zarówno w badanej grupie kobiet jak i mężczyzn dominują wyniki w skali wzrokowo-analogowej, które można uznać za korzystne (leczenie prowadzone prawidłowo; mniejsze natężenie bólu); 47% kobiet oraz 46,1% mężczyzn. Jednakże u 41,2% kobiet oraz 38,5% mężczyzn odnotowano wyniki, które można uznać za pośrednie. Ponadto 11,8% kobiet oraz 15,4% mężczyzn uznało, iż subiektywnie odczuwany ból jest silny, nawet po przeprowadzeniu zabiegów [Tab.12.]. Testy wykazały, iż w badanej grupie mężczyzn występuje statystycznie istotna różnica w subiektywnym odczuwaniu natężenia bólu (skala wzrokowo-analogowa) po przeprowadzeniu zabiegów (p < 0,05). określają odczuwany ból jako znacząco mniejszy, co wskazuje na efektywność przeprowadzonych zabiegów. Należy jednak zauważyć, iż podobnie jak w grupie kobiet nawet po zabiegach średni wynik w skali natężenia subiektywnie odczuwanego bólu znajduje się powyżej wartości 3 pkt. Omówienie wyników terapii ultradźwiękami w oparciu o Test Schöbera Tabela 13 Wyniki Testu Schöbera w grupie badanych kobiet (zgięcie) podsumowanie ZAKRES RUCHOMOŚCI W PŁASZCZYŹNIE STRZAŁKOWEJ STATYSTYKI KRĘGOSŁUPA LS [n] [%] Zwiększony po zabiegach* 21 61,8 Pomniejszony po zabiegach 0 0,0 Bez zmian 13 38,2 OGÓŁEM *w badanej grupie obserwowano zmiany w przedziale 0,5-2,0 cm

7 Zastosowanie ultradźwięków w zmniejszaniu dolegliwości bólowych u pacjentów 79 Poprawę ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa w zakresie zgięcia zaobserwowano u 61,8% kobiet [Tab.13.] i u 46,2% mężczyzn w badanej grupie [Tab.14.]. Analiza wyników ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej wykazała powiększenie zakresu zgięcia u 61,8% kobiet [Tab. 15.] i 46,2% mężczyzn [Tab.16.]. Zwiększenie zakresu wyprostu odnotowano u 50,0% kobiet oraz 53,8% mężczyzn w badanej grupie. Zmiany oscylowały w przedziale 0,5-2,0cm. Tabela 14 Wyniki Testu Schöbera w grupie badanych mężczyzn (zgięcie) podsumowanie ZAKRES RUCHOMOŚCI W PŁASZCZYŹNIE STATYSTYKI STRZAŁKOWEJ KRĘGOSŁUPA L-S [n] [%] Zwiększony po zabiegach* 6 46,2 Pomniejszony po zabiegach 0 0,0 Bez zmian 7 53,8 OGÓŁEM *w badanej grupie obserwowano zmiany w przedziale 0,5-1,5 cm Tabela 15 Wyniki Testu Schöbera w grupie badanych kobiet (wyprost) podsumowanie ZAKRES RUCHOMOŚCI W PŁASZCZYŹNIE STATYSTYKI STRZAŁKOWEJ KRĘGOSŁUPA L-S [n] [%] Zwiększony po zabiegach* 17 50,0 Pomniejszony po zabiegach 0 0,0 Bez zmian 17 50,0 OGÓŁEM * w badanej grupie obserwowano zmiany w przedziale 0,5-1,5 cm Tabela 16 Wyniki Testu Schöbera w grupie badanych mężczyzn (wyprost) podsumowanie ZAKRES RUCHOMOŚCI W PŁASZCZYŹNIE STATYSTYKI STRZAŁKOWEJ KRĘGOSŁUPA L-S [n] [%] Zwiększony po zabiegach* 7 53,8 Pomniejszony po zabiegach** 1 7,8 Bez zmian 5 38,4 OGÓŁEM * w badanej grupie obserwowano zmiany w przedziale 0,5-1,2 cm ** w badanym przypadku zmiana wynosiła 0,3 cm Dyskusja. Wyniki analizy badań własnych pokazują, iż zastosowanie zabiegów ultradźwiękami może być skuteczną metodą w zakresie zmniejszania dolegliwości bólowych u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową kręgosłupa lędźwiowego; dowodzą tego przede wszystkim dane uzyskane za pomocą badania skalą Laitinena, gdzie obserwuje się najbardziej widoczne i istotne statystycznie różnice w odczuciach bólu, ilości przyjmowania leków analgetycznych oraz zwiększenia aktywności ruchowej pacjentów po przeprowadzeniu zabiegów. Parametry zastosowane w badaniu własnym pokrywały się z parametrami zalecanymi przez większość autorów [8, 11, 13,]. Niewątpliwą zaletą ultradźwięków jest ich bezbolesność, a technika zabiegu, podobnie jak masaż wpływa kojąco na pacjenta. Wielu autorów, m.in. Sadowska Wróblewska [12], Jankowiak [6], Kiwerski [16] wymieniają ultradźwięki jako skuteczną metodę leczenia spondyloartrozy, co można stwierdzić analizując dostępną literaturę [7, 8, 11, 17, 18]. W publikacji własnych doświadczeń Hasik [19] podkreśla, że stosowanie ultradźwięków usuwa bóle i poprawia ruchomość kręgosłupa. Straburzyński [20] jako główne efekty działania ultra-

8 80 Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA, Agnieszka KURACH, Renata SKALSKA-IZDEBSKA dźwięków wymienia uśmierzanie bólu, zmniejszanie bólowego napięcia mięśni oraz zwiększanie rozciągliwości tkanki łącznej. Pogląd ten potwierdzają jednoznacznie w swoich pracach Konarska [8], Grączewski [17], Knoch i Knauth [7]. Doceniając lecznicze zalety fali ultradźwiękowej, nie można zapominać o ryzyku jakie niesie ze sobą stosowanie tej energii. Jak każda forma leczenia, również leczenie ultradźwiękami ma określone przeciwwskazania. Wielu autorów podkreśla, że zastosowanie zbyt dużej dawki ultradźwięków może być przyczyną termicznego uszkodzenia tkanki lub zaostrzenia dolegliwości bólowych [7, 8, 21]. Należy pamiętać, aby nie stosować ultradźwięków bezpośrednio na rdzeń kręgowy na co zwracają uwagę Mika [11] oraz Knoch i Knauth [7]. Wnioski. 1. Badania własne wykazały znaczące zmniejszenie stopnia nasilenia bólu, zmniejszenie ilości przyjmowanych leków i zwiększenie aktywności fizycznej po zastosowaniu ultradźwięków. 2. Wykazano zmniejszenie subiektywnego odczucia stopnia nasilenia bólu po zastosowaniu serii zabiegów ultradźwiękami. 3. Stwierdzono zwiększenie ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa w badanej grupie pacjentów po terapii ultradźwiękami. Piśmiennictwo 1. Szczepański L. Choroba zwyrodnieniowa stawów / Szczepański L. // Służba Zdrowia 2002 Nr ( ). S Kiwerski J. Problem bólów krzyża u młodzieży / Kiwerski J. // Postępy Rehabilitacji T. XV, zeszyt 2. S Szczęsny G. Patomechanizm powstawania zmian zwyrodnieniowych stawów / Szczęsny G. // Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja. Vol. 4. Suppl S Rakowski A. Kręgosłup w stresie / Rakowski A. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne Śliwiński Z. Analiza dolegliwości bólowych u pacjentów z przewlekłym zespołem kręgopochodnym leczonych w warunkach sanatoryjnych / Śliwiński Z., Kasperek-Konopnicka K. // Fizjoterapia Polska. Vol. 3. suppl S Jankowiak J. Fizjoterapia ogólna i kliniczna / Jankowiak J. Warszawa : PZWL, Knoch H. Leczenie ultradźwiękami / Knoch H., Knauth K. Warszawa : PZWL, Konarska I. Medycyna fizykalna. Warszawa : PZWL, Kwolek A. Rehabilitacja medyczna / Kwolek A. Wrocław : Urban i Partner T Łazowski J. Podstawy fizykoterapii / Łazowski J. Wrocław : AWF, Mika T. Fizykoterapia / Mika T. Warszawa : PZWL, Choroby kręgosłupa w praktyce reumatologicznej / Sadowska Wróblewska M. Warszawa : PZWL, Straburzyński G. Fizjoterapia. Warszawa : PZWL, Kahn J. Elektroterapia zasady i stosowanie / Kahn J. Warszawa : PZWL, Dziak A. Leczenie bólów krzyża / Dziak A. // Rehabilitacja Medyczna Vol. 6, suppl. 1 S Kiwerski J. Bóle kręgosłupa / Kiwerski J., Fiutko R. Warszawa : PZWL, Grączewski J. Leczenie ultradźwiękami / Grączewski J. Warszawa : PZWL, Straburzyński G. Medycyna Fizykalna / Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A. Warszawa : PZWL, Hasik J. Własne doświadczenia w leczeniu ultradźwiękami / Hasik J.// Polski Tygodnik Lekarski. Warszawa. XI. Suppl. 2. S. 7-14, Straburzyński G. Fizjoterapia / Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A. Warszawa : PZWL, Markiewicz L. Ultradźwięki i infradźwięki / Markiewicz L. Warszawa : PWN, 1979.

9 Zastosowanie ultradźwięków w zmniejszaniu dolegliwości bólowych u pacjentów 81 ZASTOSOWANIE ULTRADŹWIĘKÓW W ZMNIEJSZANIU DOLEGLIWOŚCI BÓLOWYCH U PACJENTÓW ZE ZMIANAMI ZWYRODNIENIOWYMI ODCINKA LĘDŹWIOWEGO KRĘGOSŁUPA Barbara GORAJ-SZCZYPIOROWSKA 2, 3, 4, Agnieszka KURACH 3, 5, Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1, 3 1 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii, 2 Mazowieckie Centrum Rehabilitacji STOCER w Konstancinie Jeziornej, 3 Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie, Wydział Nauk Medycznych, kierunek Fizjoterapia, 4 FIZYKO-MED Warszawa, 5 MEDICA-MED Pruszków, Polska Anotacja: Wyniki wykazują zmniejszenie wskaźników stopnia nasilenia i częstotliwości występowania bólu, znacznego zmniejszenia przyjmowania analgetyków oraz zmniejszenie ograniczenia aktywności fizycznej. Ponadto stwierdzono poprawę ruchomości kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Testy istotności różnic dla prób zależnych wykazały, że zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn obserwuje się znaczącą (wyniki istotne statystycznie na poziomie p < 0,05) poprawę badanych wskaźników. Słowa kluczowe: zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa w odcinku lędźwiowo krzyżowym, ultradźwięki THE USE OF ULTRASOUND IN REDUCING PAIN IN PATIENTS WITH DEGENERATIVE LUMBAR SPINE Barbara GORAJ-SCHYPYOROVSKA 2, 3.4, Ahnyezhka KURAH 3, 5, Renata SKALSKA-IZDEBSKA 1, 3 1 Zheshuv University, Medical Department, Institute of Physical Therapy, 2 Mazowiecki rehabilitation center "Stotser" in Konstantsyn Yezhornian, 3 High School Mazowiecka in Warsaw, Department of Medical Science, the direction of physiotherapy, 4 Physico-Med Warsaw, 5 Medica-Med Prushkov, Poland Annotation. The article stated that studies have shown decrease of severity and frequency of pain, a significant reduction in the use of analgesics and reduced motor activity. In addition, the improved mobility of the spine in the sagittal plane. The study the significance of differences for dependent samples showed that both groups of women and men there is a significant (results statistically significant at p <0.05) improvements. Key words: degenerative changes in lumbar spine sacral, ultrasound.