Współczesny system kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce aspekt porównawczy

Transkrypt

1 Oksana Tokarenko Współczesny system kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce aspekt porównawczy Contemporary models of teacher training in Ukraine and Poland comparative aspects The paper describes the system of teacher training in Ukraine compared to the Polish higher education system. The first part presents the main changes of teacher training in the context of the Bologna Process. The author points out to the similarity of the two systems of teacher training and also some essential differences. In the conclusion the author highlights the necessity to modernize the practical teacher training at Ukraine. Keywords: model, preparation, teacher Druga połowa XX wieku upłynęła pod znakiem zasadniczych reform oświatowych w krajach europejskich. Pomimo odrębności politycznych, gospodarczych, przemysłowych i społecznych reformy te miały wspólny mianownik, w którym zamykały się dążenia do zmiany treści programowych, metod nauczania i wychowania, zwiększenia nakładów na szkolnictwo i badania oświatowe. Zarówno na Ukrainie, jak i w Polsce aktualne pozostają dążenia do dostosowania systemu oświatowego do standardów światowych i wymagań konwencji bolońskiej. Nie ulega wątpliwości, że postęp modernizacji sytemu edukacji w obu krajach zależy od przygotowania kadr oświatowych, zdolnych do kształtowania rozwoju intelektualnego i formowania twórczej osobowości ucznia w warunkach zachodzących zmian oświatowych. Zarówno polscy badacze (H. Kwiatkowska, W. Komar, T. Lewowicki, H. Tadusewicz, B. Kwiatkowska-Kowal, E. Łapiński, Z. Wolny, P. Ossowski, C. Banach), jak i ukraińscy (S. Artiur, S. Gonczarenko,

2 Współczesny model kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce 339 O. Gluzman, I. Ziaziun, O. Kowalenko, W. Kremeń, H. Nyczkało, O. Piechota, O. Sawczenko, S. Sysojewa, W. Semyczenko) zgodnie zwracają uwagę, że zmiany oświatowe uzależnione są od fachowego przygotowania kadr pedagogicznych. Pomimo dużej liczby prac i analiz na temat modeli kształcenia nauczycieli, problem ten w dalszym ciągu pozostaje otwarty i będzie jeszcze przedmiotem wielu rozpraw naukowych. Przystępując do porównawczej analizy systemów kształcenia nauczycieli w obu krajach, należałoby wskazać w pierwszej kolejności pewne cechy wspólne, do których, naszym zdaniem, można zaliczyć: 1. Narodowe systemy i modele edukacji pedagogicznej, rozwijające się w pewnych historycznych, politycznych i socjalnych warunkach. 2. Edukacje pedagogiczną z jej strukturą i instytucjami odzwierciedlającymi historyczne i kulturalne tradycje, poglądy na rolę nauczyciela, jego status i kompetencje. 3. Uwarunkowania reform oświatowych i cel ich realizacji (np. uzawodowienie, integracja, uniwersalizm). Podstawą prawną studiów pedagogicznych w Polsce była ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 12 września 1990, zastąpiona ustawą z 27 lipca 2005 z uzupełnieniami z 26 stycznia 2006 r. Bardzo ważnym aktem prawnym jest Karta nauczyciela z 1982 r. ze zmianami z 2011, regulująca pragmatykę zawodu nauczycielskiego w Polsce. Z kolei na Ukrainie podstawę prawną edukacji pedagogicznej stanowi prawo O edukacji (2006), państwowy narodowy program Edukacja (Ukraina XXI wieku, 1993) państwowy program Nauczyciel (2002), Narodowa Doktryna Rozwoju Edukacji (2002) oraz normatywne dokumenty Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy 1. Przygotowanie kadr w zakresie pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej w Polsce odbywa się w kolegiach nauczycielskich, wyższych szkołach pedagogicznych, uniwersytetach, akademiach rolniczych i artystycznych. W 1992 r. wprowadzono kolegia nauczycielskie, kształcące w trzyletnim cyklu nauczycieli przedszkoli i klas początkowych, pedagogów w zakresie pedagogiki społecznoopiekuńczej. Obok kolegiów nauczycielskich, funkcjonują w Polsce kolegia językowe w zakresie języka angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego 2. System ten uległ w ostatnim czasie zasadniczym zmianom 3. Zgodnie z tendencjami edukacji w Unii Europejskiej, wprowadzono kształcenie na poziomie wyższym. W 1994 r. zlikwidowano studia dla wychowawczyń przedszkoli. Wcześ- 1 К.М. Біницька, Реформування вищої педагогічної освіти в Республіці Польща, Шлях освіти 2009, c Uczelnie pedagogiczne w Polsce. 3 K. Denek, O wyższą efektywność procesu kształcenia i jego lepszą jakość, [w:] Teoria i praktyka kształcenia w dialogu i perspektywie, red. A. Karpińska, Białystok 2003, s. 203.

3 340 Oksana Tokarenko niej w kolegiach przygotowywano nauczycieli w zakresie jednego przedmiotu nauczania, a po reformie wprowadzono dwukierunkowość kształcenia 4. Oprócz kolegiów, nauczycieli w Polsce kształcą także wyższe szkoły zawodowe, które wydają dyplom licencjata (pierwszy stopień w edukacji na poziomie wyższym), uprawniający do studiów II stopnia magisterskich 5. Cykl kształcenia na poziomie licencjatu trwa sześć semestrów i obejmuje minimum 1800 godzin na studiach stacjonarnych. Na studiach zaocznych może być skrócony o 25 30% ogólnej liczby godzin 6. Absolwenci z tytułem licencjata mają możliwość kontynuowania nauki w dwuletnim cyklu kształcenia i uzyskania tytułu magistra, który oferują uniwersytetu i szkoły wyższe posiadające uprawnienia w tym kierunku, zarówno publiczne, jak i prywatne. Studia uzupełniające trwają cztery semestry i obejmują 800 godzin zajęć na studiach stacjonarnych i 600 na studiach zaocznych 7. Zgodnie z ustaleniami konwencji bolońskiej i przyjętą tradycją przygotowanie zawodowe nauczyciela klas początkowych i wychowawczyń przedszkoli odbywało się we wspólnym cyklu szkolenia. Podobne rozwiązania stosują także niektóre kraje europejskie. Ma to wiele pozytywnych aspektów. W pierwszej kolejności umożliwia lepsze przygotowanie do systematycznej nauki przedszkolaków ze starszych grup. Ma także pozytywne znaczenie dla absolwentów, którzy posiadając dwukierunkowe przygotowanie, łatwiej mogą znaleźć pracę 8. W Polsce wygasa już system jednolitych pięcioletnich studiów magisterskich. Na Ukrainie, podobnie jak w Polsce, system kształcenia nauczycieli klas początkowych i wychowawców przedszkoli został ostatnio zreformowany. W dotychczasowym systemie kształcenia, nauczycieli tych kierunków przygotowywały szkoły pedagogiczne i licea pedagogiczne. Ukończenie ich i złożenie stosownych egzaminów dawało absolwentom tytuł młodszego specjalisty i niepełne wyższe wykształcenie pedagogiczne. Uprawniało do podjęcia pracy zawodowej a jednocześnie otwierało drogę do dalszego kształcenia w kierunku pełnych studiów wyższych. Tytuł młodszego specjalisty nie odpowiada aktualnym potrzebom w zmieniającej się rzeczywistości społecznej i ekonomicznej Ukrainy. Rozwiązaniem ma 4 Я. Морітз, Система професійної підготовки вчителя і шляхи її оптимізації в умовах розвитку сучасної освіти в Польщі, автореф. дис. на здобуття наук. ступеня докт. пед. наук: ; Я. Морітз, Національний педагогiчний унiверситет iменi М.П. Драгоманова, Київ 2004, c А.В. Василюк, Система освіти Польщі: структура, управління, фінансування, підготовка вчителів, Освіта і управління 1998, nr 1, t. 2, c ; M. Żytko, Kształcenie i doskonalenie nauczycieli, cz. 6, c Е.С. Вільчковський, A.Е. Вільчковська, B.Р. Пасічник, Підготовка педагогів для дошкільних закладів у польських ВНЗ в контексті Болонського процесу, c Tamże. 8 Tamże, c. 6.

4 Współczesny model kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce 341 być zorganizowanie dwustopniowych studiów i wprowadzenie tytułów bakałarz i magister. Jest to zgodne z ogólnoeuropejskimi tendencjami i konwencją bolońską 9. W 2004 r. rozpoczął się na Ukrainie proces reorganizacji systemu kształcenia nauczycieli i przekształcanie szkół i techników w kolegia pedagogiczne. Do chwili obecnej (2011) nie został on w pełni zakończony. Kolegia na Ukrainie funkcjonują według dwóch modeli: kolegia pedagogiczne, jako wydziały klasycznych uniwersytetów; kolegia pedagogiczne, jako samodzielne zakłady kształcenia 10. Liczba kolegiów pedagogicznych co roku rośnie i obecnie jest ich 23, a w 1997 roku było ich tylko Kolegia kształcą w następujących kierunkach: edukacja przedszkolna, edukacja początkowa, edukacja muzyczna, plastyka, kultura fizyczna, technologia, edukacja zawodowa. Absolwenci tych zakładów otrzymują dyplom młodszego specjalisty i dyplom bakałarza (równorzędny polskiemu dyplomowi licencjata) i prawo do wykonywania zawodu. Jednak w przyszłości kolegia będą przygotowywały tylko bakałarzy. Kształcenie pedagogiczne prowadzą także instytuty pedagogiczne, które rozpoczęły swoje działanie z końcem lat 60. XX wieku 12. Przygotowują one specjalistów do poszczególnych przedmiotów nauczania, na poziomie specjalisty, bakałarza i magistra 13. Instytuty na Ukrainie działały jako niezależne uczelnie lub jako wydziały uniwersytetów czy akademii. W ostatnim czasie wszystkie instytuty zostały przekształcane w wydziały uniwersytetów. W 1997 r. na Ukrainie działały 23 instytuty pedagogiczne, obecnie jest ich tylko 6. Przygotowaniem nauczycieli średnich szkół w Polsce zajmują się uniwersytety, wyższe szkoły pedagogiczne, politechniki i akademie. Kształcenie uniwersyteckie odbywało się na jednolitych pięcioletnich studiach magisterskich przygotowujących do nauczania wybranego przedmiotu. W ciągu pięciu lat studiów studenci stacjonarni mieli do zrealizowania od 1875 do 4155 godzin w kształceniu jednokierunkowym (studia zaoczne od 1090 do 2106) i od 3005 do 3495 w kształceniu dwukierunkowym Педагогічна освіта незалежної України важливий чинник підвищення ефективності навчання Концептуальні засади розвитку педагогічної освіти України та її інтеграції в європейський освітній простір, Наказ МОН, nr 998 від р Основні показники діяльності вищих навчальних закладів України на початок 2010/11 навчального року Педагогічна освіта незалежної України важливий чинник підвищення ефективності навчання. 13 Закон України про вищу освіту, Київ I. Adamek, M. Guśpiel, Edukacja nauczycielska w wyższych szkołach pedagogicznych i uniwersytetach w Polsce w zakresie nauczania początkowego, [w:] Idee i strategie edukacji nauczycieli klas I III i przedszkoli, red. I. Adamek, Kraków 1998, s. 123 i n.

5 342 Oksana Tokarenko Po reformie studiów uniwersytety kształcą teraz na 3-letnich studiach licencjacki i 2-letnich studiach uzupełniających magisterskich. Nauczyciele w Polsce mają także szerokie możliwości doskonalenia zawodowego w ramach studiów podyplomowych 15. Wyższe szkoły pedagogiczne kształcą na poziomie wyższym i są w strukturze organizacyjnej zbliżone do uniwersytetów. Uczelnie tego typu zostają przekształcane w akademie lub uniwersytety. W Polsce istnieje także Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, która kształci nauczycieli wychowawców do szkół specjalnych 16. Na Ukrainie nauczycieli dla szkół średnich kształci się w akademiach, uniwersytetach pedagogicznych i klasycznych. Akademie i uniwersytety pedagogiczne kształcą na poziomie bakałarza, magistra i doktora. Obecnie na Ukrainie jest 5 akademii i 26 uniwersytetów pedagogicznych (w 1997 tylko 4). Uniwersytety klasyczne kształcą na poziomie bakalaureatu i na poziomie magisterskim na kierunku edukacja i kierunkach pokrewnych. Uniwersytety klasyczne mogą tworzyć instytuty pedagogiczne jako własne wydziały 17. Przygotowanie nauczycieli mogą prowadzić także inne zakłady kształcące na poziomie wyższym, pod warunkiem spełnienia wymogów określonych w standardach kształcenia 18. Zmiany w strukturze uczelni wyższych kształcących nauczycieli na Ukrainie związane są z przekształcaniem uniwersytetów pedagogicznych w uniwersytety klasyczne. Obecnie funkcjonuje ich 31, co w porównaniu z 14 w 1997 r. świadczy o szybkim tempie zachodzących zmian. Proces ten ma także negatywne skutki. W wyniku reorganizacji tworzone są wielkie centra kształcenia pedagogicznego kosztem regionalnych ośrodków, które ulegają likwidacji 19. W uniwersytetach klasycznych i pedagogicznych kształcenie nauczycieli w ramach ogólnego kierunku edukacja obejmuje następujące specjalności: edukacja przedszkolna, edukacja początkowa, edukacja technologiczna, terapia pedagogiczna, praca socjalna, wychowanie fizyczne, edukacja zdrowotna. Natomiast w obrębie nauk humanistycznych i sztuki studenci mają do wyboru: muzykę, plastykę, historię i filologię. Na wydziałach nauk przyrodniczych kształci się biologów, chemików, matematyków i geografów. Kształcenie pedagogiczne w tego typu uczelniach zmierza do przygotowania nauczycieli do pracy we wszystkich typach szkół i zakładów wychowawczych, daje możliwości nauczania co najmniej dwóch przedmiotów i przygotowuje do prowadzenia zajęć pozalekcyjnych. 15 M.S. Szymański, Kształcenie i doskonalenie zawodowe nauczycieli w Polsce, [w:] Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, red. W. Hörner, M. Szymański, Warszawa 2005, s. 73 i n. 16 А.В. Василюк, Система освіти Польщ, c Педагогічна освіта незалежної України важливий чинник підвищення ефективності навчання. 18 Tamże _kolupajeva t.je.rtf.htm Т.Є. Колупаєва, Проблеми підготовки педагогів.

6 Współczesny model kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce 343 Coraz większy nacisk kładzie się na kształcenie zintegrowane wprowadzając takie bloki tematyczne jak człowiek i społeczeństwo, dziedzictwo kulturowe, wiedza o społeczeństwie, człowiek we wszechświecie. Zwraca się także uwagę na humanitaryzację oświaty, akcentuje się dominację przedmiotów psychologiczno-pedagogicznych i znaczenie badań naukowych 20. Współczesne uniwersytety proponują studentom różne modele organizacyjne studiów nauczycielskich: paralelny buduje się na zasadzie paralelności kształcenia w wybranych kierunkach; zintegrowany polega na łączeniu przedmiotów zawodowych, psychologiczno-pedagogicznych z praktyką pedagogiczną; konsekwentny przewiduje na pierwszym etapie studiów przedmioty kierunkowe, a na drugim przedmioty psychologiczno-pedagogiczne i praktyki zawodowe 21. Uczelnie Ukrainy i Polski wykorzystują dwa ostatnie modele. Większość polskich uczelni stosuje system zintegrowany. Z doświadczeń wynika, że efekty kształcenia pedagogicznego są najlepsze, jeżeli cykl kształcenia obejmuje godzin zajęć, w tym 90 godzin na psychologię i około 250 na przedmioty pedagogiczne. Praktyka pedagogiczna powinna trwać minimum 130 godzin, w tym 40 powinno być poświęcone na przeprowadzenie zajęć przez studenta 22. Na Ukrainie przygotowanie nauczyciela do pracy w szkole elementarnej na podbudowie pełnego średniego wykształcenia trwa 3 4 lat, w Polsce 3 lata, kształcenie nauczycieli szkół średnich w Polsce trwa 5 lat, a na Ukrainie 5 6 lat. Programy kształcenia pedagogicznego oparte są na modułach kształcenia. W Polsce program też składa się z trzech modułów i dwunastu mikromodułów, w których połączono teorię kształcenia z praktyką pedagogiczną. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami ocena osiągnięć studentów mierzona jest według Europejskiego Systemu Transferu Punktów (ECTS). Zaliczenie roku studiów wymaga uzyskania 60 punktów, a semestr nauki 30 punktów. Na dyplomach ukończenia studiów pedagogicznych przy każdym przedmiocie podana jest liczba punktów zgodnie z ECTS 23. System kształcenia pedagogicznego w Polsce i na Ukrainie różni się także wymiarem praktyk pedagogicznych. W Polsce wymaga się od przyszłego nauczyciela odbycia praktyk pedagogicznych w wymiarze nie mniejszym niż 150 go- 20 Tamże, c Професійна підготовка вчителів у країнах західної Європи: різноманітність і спільність. 22 Я. Морітз Система професійної підготовки вчителя і шляхи ; Я. Морітз, Національний педагогiчний унiверситет, c. 34. c К.М. Біницька, Реформування вищої педагогічної освіти в Республіці Польща,

7 344 Oksana Tokarenko dzin 24. Studenci realizują praktyki ciągłe w przedszkolu (4 semestr) i w szkole (5 semestr) po 60 godzin, oraz praktyki okresowe, zazwyczaj we wrześniu trwające dwa tygodnie (40 godzin) 25. W ukraińskich programach kształcenia pedagogicznego proporcje pomiędzy kształceniem teoretycznym a praktyką to odpowiednio 85:15%. Nie daje to gwarancji dobrego przygotowania do pracy pedagogicznej 26. Studenci uczelni publicznych zobowiązani są do odbycia praktyk w wymiarze określonym w standardzie kształcenia na poszczególnych kierunkach. Praktyka pedagogiczna w szkołach i kolegiach pedagogicznych na Ukrainie zaczyna się na drugim roku studiów (3 semestr) i trwa generalnie znacznie dłużej niż na tych samych kierunkach w instytutach i uniwersytetach pedagogicznych. W tych uczelniach praktyka zaczyna się na czwartym i piątym roku i trwa od 2 do 8 tygodni w roku. Studenci otrzymują tu znacznie szerszą wiedzę teoretyczną niż w kolegiach, ale wynoszą znacznie słabsze przygotowanie praktyczne do pracy w szkole. Generalnie praktyki pedagogiczne na Ukrainie trwają krócej niż w Polsce 27. Podobne rozwiązania w obu systemach dotyczą kontroli i kierowania kształceniem pedagogicznym. Nowe prawo o szkolnictwie wyższym w Polsce znacznie ogranicza kompetencje Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które sprawuje funkcje nadzorcze i kontrolne oraz czuwa nad uprawnieniami poszczególnych uczelni. Natomiast uczelnie mają szeroką autonomię w zakresie kierunków i form kształcenia. Ministerstwo czuwa jednak nad realizacją przez uczelnie określonych standardów kształcenia pedagogicznego 28. Na Ukrainie polityka oświatowa leży w gestii Głównej Rady Ukrainy, która posiada odpowiednie organy wykonawcze i Wyższej Komisji Akredytacyjnej Ukrainy, sprawującej nadzór nad szkołami wyższymi 29. W ramach przyznanej autonomii uczelnie wyższe organizują własne formy kształcenia, określają programy i kierunki działalności naukowej i naukowo-dydaktycznej Regulowane zawody i działalności w Rzeczypospolitej Polskiej. Opis wymagań kwalifikacyjnych Е.С. Вільчковський, A.Е. Вільчковська, B.Р. Пасічник, Підготовка педагогів 26 Про практичну підготовку студентів, лист МОН 1/9-93 від року Погляди М.М. Дарманського на організаційні проблеми ступеневої підготовки педагогів початкової ланки освіти. 28 І. Шемпрух, Тенденції розвитку педагогічної освіти вчителів в Польщі ( рр.), дис. на здобуття наук. ступеня докт. пед. наук: / І. Шемпрух. Прикарпатський університет імені Василя Стефаника. Івано-Франківськ, с. 29 L.П. Пуховська, Проблеми iнтегрaції педагогічної освіти України в зaгaльнoeвропейський освітній простiр, L.П. Пуховська // Освіта 2000, nr 3, с

8 Współczesny model kształcenia nauczycieli na Ukrainie i w Polsce 345 Nauczyciele zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie mają możliwość dokształcania w ramach studiów podyplomowych. Na Ukrainie kryteria dokształcania określa Ukraiński Instytut Podnoszenia Kwalifikacji Kadr Oświatowych, regionalne instytuty doskonalenia nauczycieli i studiów podyplomowych i fakultety (centra) dokształcania przy uniwersytetach, uniwersytetach pedagogicznych i instytutach pedagogicznych. W Polsce dokształcaniem nauczycieli zajmują się uczelnie wyższe oraz wojewódzkie ośrodki metodyczne pod nadzorem kuratoriów oświaty. Kryteria doboru do zawodu nauczyciela w obu krajach nie są jeszcze dopracowane i jednoznaczne. Nie uwzględnia się prognoz dotyczących zapotrzebowania na nauczycieli, stąd też często absolwenci nie znajdują pracy w oświacie i podejmują inne zatrudnienia, bądź zasilają kadrę bezrobotnych. Nie są też sprecyzowane kryteria przydatności do zawodu, stąd też często studia pedagogiczne podejmuje młodzież bez odpowiednich predyspozycji, co skutkuje przerwaniem studiów bądź też szukaniem pracy w innych zawodach. Wnioski Analiza obydwu systemów kształcenia pozwala sformułować następujące wnioski: 1. Zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie warunkiem rozpoczęcia studiów pierwszego stopnia jest posiadanie świadectwa dojrzałości. Na Ukrainie funkcjonują jeszcze instytucje, kształcące na poziomie młodszego specjalisty. Stopniowo zostają one przekształcane w kolegia pedagogiczne. Kształcenie na poziomie bakalaureatu na Ukrainie trwa 3 4 lata, w Polsce 3 lata. 2. Pełne wyższe wykształcenie w obu krajach można uzyskać w trakcie studiów magisterskich jednolitych bądź na bazie posiadanego licencjatu. Studia magisterskie w Polsce trwają 5 lat, na Ukrainie 5 6 lat. 3. Uczelnie Ukrainy i Polski wykorzystują dwa modele przygotowania pedagogów zintegrowany i konsekwentny. 4. Oparcie programu kształcenia na modułach ułatwia rozwijanie indywidualnych zainteresowań studentów i wprowadzanie w miarę potrzeb nowych treści kształcenia. 5. Praktyczne przygotowanie nauczycieli na Ukrainie nie jest tak dobrze zorganizowane jak w Polsce. Reforma sytemu kształcenia powinna tu iść w kierunku modernizacji kompleksowych programów kształcenia i reorganizacji praktyk pedagogicznych, jak również na zacieśnianiu współpracy pomiędzy uczelniami a szkołami. Szkoły powinny być bardziej zaangażowane i ponosić pewną odpowiedzialność za praktyczne przygotowanie studentów. Zasadniczo też powinien być wydłużony okres praktyk studenckich, aby wiedzę zdobytą w trakcie studiów można było weryfikować w praktyce pod okiem doświadczonych metodyków.

9 346 Oksana Tokarenko 6. System zarządzania i kierowania kształceniem nauczycieli w obu państwach wykazuje duże podobieństwa. 7. W obu krajach istnieją też rozbudowane systemy dokształcania nauczycieli, opierające się głownie na studiach podyplomowych, dzięki którym nauczyciele mają możliwość systematycznej aktualizacji wiedzy i podnoszenia kompetencji psychologiczno-pedagogicznych. Komparatystyczne ujęcie systemu kształcenia nauczycieli w Polsce i na Ukrainie wykazuje zdecydowanie więcej podobieństw niż różnic i w obu krajach w dalszym ciągu podejmuje się działania w kierunku podnoszenia jakości kształcenia.