Szkolenie Najlepsze praktyki w zakresie ochrony nietoperzy Część druga

Transkrypt

1 Szkolenie Najlepsze praktyki w zakresie ochrony nietoperzy Część druga października 2013 r. Hotel w Święcicach k. Warszawy Prowadzący: Marek Kowalski Towarzystwo Przyrodnicze Bocian Adam Olszewski Kampinoski Park Narodowy

2 Zagrożenia; Ochrona prawna; Plan prezentacji Kryjówki i typy sztucznych schronień; Ochrona i badania nietoperzy na przykładzie doświadczeń Kampinoskiego PN ze szczegółową podprezentacją o projekcie ochrony małych zimowisk; Najlepsze praktyki ochrony nietoperzy w Polsce; Inne warte uwagi projekty ochrony nietoperzy.

3 Zagrożenia Przyczyny, dla których nietoperze są wrażliwą na zagrożenia grupą zwierząt, to: niska rozrodczość (1-2 młode), uzależnienie od dostępności kryjówek letnich i zimowych, wysoka pozycja w piramidzie pokarmowej (konsumenci II i III rzędu) oraz niewielka obecnie liczebność i zagęszczenie. Im wyższa pozycja w piramidzie pokarmowej, tym większa akumulacja w organizmie toksycznych substancji zawartych w ciele ofiar. I.Czynniki naturalne 1. Ofiary drapieżników (sowy i szponiaste); 2. Choroby (m.in. wścieklizna); 3. Pasożyty wewnętrzne (nicienie, tasiemce, przywry); 4. Pasożyty zewnętrzne (roztocza, kleszcze, pluskwy, pchły i muchówki ) - silna specjalizacja nawet do gatunku; 5. Niekorzystne warunki pogodowe (zimne i mokre lato oraz ostra i długa zima).

4 Zagrożenia (2) II. Czynniki antropogeniczne 1. Rozwój energetyki wiatrowej; 2. Fragmentacja siedlisk; 3. Niszczenie kryjówek letnich i zimowych. M.in. Wykonywanie prac remontowo-budowlanych bez wcześniejszych ekspertyz chiropterologicznych lub z ekspertyzami na słabym poziomie merytorycznym; 4. Niszczenie żerowisk i chemizacja środowiska; 5. Transport drogowy i kolejowy; 6. Niepokojenie i umyślne zabijanie nietoperzy; 7. Instynkt naszych domowych pupili (zwłaszcza kotów).

5 Zagrożenia (3) Negatywne oddziaływanie elektrowni wiatrowych na chiropterofaunę: - niszczenie kwater lub niepokojenie, - przecinanie tras przelotów nietoperzy, w tym tras migracyjnych, - stawianie konstrukcji budowlanych na terenach łownych i uniemożliwienie przez to korzystania z podstawowych obszarów łownych lub stworzenie zagrożenia kolizjami. Rodzaje/przyczyny śmierci nietoperzy spowodowane wiatrakami: - uderzenie łopatami wirnika, - w obszarze obniżonego ciśnienia za obracającą się łopatą wirnika następuje szok ciśnieniowy (barotrauma) i pęknięcie pęcherzyków płucnych; na ciele ofiar brak uszkodzeń zewnętrznych. Szacuje się, że na obie w/w przyczyny przypada po ok. 50% przypadków. Uwaga: Szczegółowe badania w Kanadzie dowiodły, że 2,5% nietoperzy znalezionych pod turbinami jeszcze żyły i połowę z nich po kilkudniowej rehabilitacji udało się wypuścić.

6 Zagrożenia (4) Nietoperze v. wiatraki Najwięcej nietoperzy ginie w okresie lipiec-wrzesień; Najwięcej ofiar w dwóch pierwszych godzinach po zachodzie słońca; Liczba ofiar wzrasta im bliżej zadrzewień/lasu; Przy mniejszych prędkościach wiatru liczba ofiar uderzeń wzrastała. Graniczna prędkość wiatru, przy której współczynnik kolizji znacznie malał - 6 m/s; Zwiększone ryzyko zderzeń stwierdzono przy średnicy łopat wirnika wynoszących > 80m oraz przy pozostającej przestrzeni swobodnej pomiędzy wirnikiem a górną krawędzią terenu na poziomie < 30m; Główną przyczyną liczby ofiar są styl lotu, taktyka żerowania i zwyczaje wędrówkowe, a w mniejszym stopniu rzeczywista liczebność i częstość występowania w danym środowisku.

7 Zagrożenia (5) Europejskie gatunki nietoperzy jako ofiary turbin wiatrowych Spośród 25 krajowych gatunków w Europie znajdowano ofiary 21 z nich. Najbardziej podatne gatunki to: - borowiec wielki (33,2%), - karlik większy (23,2%), - karlik malutki (22,7%). W/w karliki + karlik drobny stanowiły 51,5% wszystkich ofiar. Stopnie zagrożenia śmiercią w związku z pracą wiatraków: BARDZO WYSOKI - szybki i mało zwrotny lot, wykorzystywanie otwartych przestrzeni do żerowisk oraz długookresowe wędrówki (borowce, karlik większy i mroczek posrebrzany). WYSOKI - lot niezbyt szybki i dość zwrotny, polujące na mniejszej wysokości i w mniejszej odległości od przeszkód pionowych niż karlik większy (pozostałe karliki). UMIARKOWANY - lot niezbyt szybki i dość zwrotny, najczęściej polują kilkanaście metrów od powierzchni ziemi i przeszkód pionowych (mroczek późny i pozłocisty) NISKI - wolny i bardzo zwrotny lot, polują na wysokości do kilku metrów nad powierzchnią ziemi, wody lub nad koronami drzew (mopek oraz nocki: duży, ostrouszny, Brandta, wąsatek, łydkowłosy, rudy) BARDZO NISKI - wolny i bardzo zwrotny lot, polują w terenie zadrzewionym unikają wylatywania na otwartą przestrzeń (gacki, podkowce, nocki: Natterera, orzęsiony, Alkatoe, Bechsteina). Kepel i in. Projekt Wytycznych

8 Zagrożenia (6) Drogi dla nietoperzy to: - źródło pokarmu nietoperzy owady przyciągane są przez rozgrzany asfalt i oświetlenie; - punkty odniesienia przy przemieszczaniu się przy zadrzewieniach biegnących wzdłuż lub prostopadle do nich dochodzące; - pułapka, którą część przepłaca życiem (największy wpływ mają natężenie ruchu oraz prędkość pojazdów > 80km/h). Najwięcej nietoperzy ginie w okresie VII-X, wśród nich większość stanowią osobniki młode. Oświetlenie zwabiające owady najchętniej sprzyja mroczkom, karlikom i borowcowi wielkiemu, natomiast nocki i gacki unikają miejsc oświetlonych. W Europie na drogach najczęściej giną: nocek Natterera, nocek rudy, mroczek późny, karlik malutki, borowiec wielki i gacek brunatny.

9 Kategorie ochrony nietoperzy 1. ochrona prawna, 2. ochrona aktywna (czynna, praktyczna), 3. badania naukowe w celu oceny stanu populacji, monitorowania zmian, poznania biologii poszczególnych gatunków, 4. edukacja popularyzacja wiedzy o nietoperzach, przełamywanie mitów i uprzedzeń.

10 Ochrona prawna (1) Wszystkie nietoperze dziko występujące w Polsce podlegają ścisłej ochronie gatunkowej od 1952 r. Chronione są jako grupa, zatem także gatunki, które pojawią się w Polsce w przyszłości. W Polsce ochrona gatunkowa zwierząt jest stosowana na mocy Ustawy o ochronie przyrody z dnia z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. nr 92, poz. 880) oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt z dnia 12 października 2011 r. (Dz. U. nr 237,poz. 1419). Na podstawie w/w Rozporządzenia dla zimowisk nietoperzy, w których choć raz stwierdzono ponad 200 osobników ustala się strefę ochrony całorocznej w pomieszczeniach i kryjówkach zajmowanych przez nietoperze.

11 Ochrona prawna (2) Na poziomie międzynarodowym regulowana jest pośrednio przez konwencje i porozumienia: Konwencja Bońska o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt z 1979 r. (Zał. II wymienione są wszystkie europejskie gatunki nietoperzy); Dyrektywa Siedliskowa UE w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory z 1992 r. Zał. II gatunki będące przedmiotem specjalnego zainteresowania Wspólnoty Europejskiej, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (podkowiec duży, podkowiec mały, nocek duży, nocek Bechsteina, nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony i mopek). Zał. IV gatunki będące przedmiotem zainteresowania UE, które wymagają ścisłej ochrony (wszystkie gatunki nietoperzy).

12 Ochrona prawna (3) Bardziej zinstytucjonalizowaną formą jest zawarte w wyniku realizacji zaleceń Konwencji Bońskiej Porozumienie o Ochronie Europejskich Populacji Nietoperzy (European Bat Agreement), które Polska ratyfikowała w roku Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy zostało zawarte w 2000 r. przez kilka polskich przyrodniczych organizacji społecznych. Realizują m.in. wspólne przedsięwzięcia ochronne.

13 Pronietoperzowe dokumenty LP ZARZĄDZENIE NR 11A DYREKTORA GENERALNEGO LASÓW PANSTWOWYCH z dnia 11 maja 1999 r. zmieniające Zarządzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14 lutego 1995 roku w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; Nowa "INSTRUKCJA OCHRONY LASU obowiązująca od r. Tu dwa rozdziały dotyczące nietoperzy: - Ochrona nietoperzy i innych pożytecznych ssaków, - Ochrona różnorodności biologicznej w praktyce leśnej.

14 Wiatrakowe wytyczne

15 Najczęstsze kryjówki nietoperzy na nizinach Węgiel 2006, zmodyfik.

16

17 Typy sztucznych schronień dla nietoperzy Węgiel 2006

18 Standardowe skrzynki dla nietoperzy (nadrzewne) drewniane (schematy) i trocinobetonowe (foto) nietoperze.pl, protheria.pl

19 Jak rozwieszać skrzynki dla nietoperzy (na drzewach)? Najbardziej celowym jest rozwieszanie skrzynek w monokulturach, zwłaszcza młodych, o słabym podroście; Najlepiej grupowo, budek w odstępach m, Fot. Z. Hałat wzdłuż dróg, przecinek, linii oddziałowych, przy granicy z terenami otwartymi, w pobliżu zbiorników wodnych; Wysokość na jakiej wieszamy skrzynki (ze względu na ewentualność zniszczenia przez ludzi )wskazane jest wieszanie 4-5 m nad ziemią; Najkorzystniejsza jest wystawa południowa, od południowowschodniej do południowo-zachodniej; Wlot do skrzynki powinien być swobodny, nie blokowany przez gałęzie czy podrost.

20 Skrzynki nietoperzowe na budynkach Podtynkowe Wylegała i in Natynkowe - Wylegała P., Jaros R., Dzięciołowski R., Kepel A., Szkudlarek R., Paszkiewicz R Docieplanie budynków w zgodzie z zasadami ochrony przyrody. PTOP Salamandra, Poznań.

21 Ochrona i badania nietoperzy na przykładzie doświadczeń Kampinoskiego Parku Narodowego ze szczególnym uwzględnieniem projektu ochrony małych zimowisk

22 Projektowany Plan Ochrony Kampinoskiego PN a nietoperze (1) mopek przedmiotem ochrony!, cel ochrony: zachowanie populacji co najmniej na obecnym poziomie liczebności, utrzymanie właściwego stanu ochrony gatunku i jego siedlisk (obecnie stan ochrony ustalono jako FV-właściwy), ochrona starych drewnianych budynków na obszarze całego parku przez pozostawianie wybranych do naturalnego rozpadu oraz tworzenie siedlisk zastępczych, ochrona miejsc hibernacji nietoperzy na całym obszarze KPN poprzez konserwację piwnic ziemnych, pozostawianie wybranych piwnic ziemnych na wykupionych posesjach oraz utrzymanie fortów w dobrym stanie lub ich adaptacja, ograniczenie negatywnego wpływu infrastruktury drogowej wewnątrz KPN m.in. na nietoperze, np. dla drogi 579 utrzymanie aktualnej organizacji ruchu, tj. ograniczenia prędkości do 60 km/godz., zakazu wjazdu pojazdów o ciężarze całkowitym > 10 t., montaż fotoradarów, ograniczenie przepustowości, budowa przejść dla zwierząt oraz działania edukacyjne i informacyjne,

23 Projektowany Plan Ochrony Kampinoskiego PN a nietoperze (2) inne wcześniej nie wymienione działania ochronne dla mopka na obszarze całego parku: zachowanie drzewostanów z martwymi i obumierającymi drzewami, ograniczenie oprysków chemicznych w drzewostanach do niezbędnej konieczności (np. w przypadku zagrożenia wielkoobszarowym wylesieniem), utrzymanie zabudowy drewnianej w Granicy: skansen, Muzeum i Chata Kampinoska, utrzymanie, odtwarzanie i tworzenie nowych oczek wodnych, budowa i konserwacja wież widokowych, monitoring mopka: odłowy w sieci na drogach leśnych, monitoring detektorowy oraz zimowe liczenia osobników hibernujących.

24 Praktyczna ochrona nietoperzy w KPN + badania naukowe ochrona miejsc przebywania kolonii rozrodczych: drzewa dziuplaste i z odstającą korą (zazwyczaj martwe i obumierające), budynki głównie drewniane (strychy, ściany, okiennice), budki dla ptaków, skrzynki dla nietoperzy oraz ambony myśliwskie; ochrona zimowisk: małe piwnice, forty i drzewa dziuplaste; ochrona kwater przejściowych (wykorzystywane w okresie wiosennym i jesiennym) oraz schronień dziennych nietoperzy nieuczestniczących w rozrodzie (samce i niektóre samice): wszystkie w/w.

25 Kryjówki w drzewach starsze drzewostany ( IV klasy wieku, tj. > 60 lat), w przebudowywanych drzewostanach pozostawiane są stare drzewa do ich biologicznej śmierci oraz drzewa martwe i drzewa dziuplaste, potencjalnie najważniejsze są obszary ochrony ścisłej, w których prowadzona jest ochrona bierna (rezerwatowa ścisła), głównie: karlik większy, borowiaczek, borowiec wielki i mopek.

26 Drewniana zabudowa Fot. M. Wawryszuk

27 i nie tylko drewniana W KPN w budynkach stwierdzono: nocek wąsatek, mroczek późny, karlik drobny, gacek brunatny, gacek szary i mopek.

28 Skrzynki ptasie nie tylko dla ptaków (Kowalski, Lesiński 1994) w latach stwierdzono 4 gatunki: gacek brunatny 75,8%, nocek Natterera 23,2%, karlik większy 0,5%, nocek łydkowłosy 0,5%; około 200 skrzynek ptasich.

29 Skrzynki dla nietoperzy w KPN dawniej (M. Kowalski, dane niepublikowane) Pierwsze w KPN wywieszono w 1994 r., kontrolowane do 2002 r.; 4 powierzchnie - we wschodniej części KPN - po 30 skrzynek (15 Issel, 15 Startmann) w 4 różnych drzewostanach: starodrzew sosnowy i dębowy oraz młody sosnowy i dębowy; Gatunki: borowiaczek, gacek brunatny, karlik większy, nocek Natterera oraz jedno stwierdzenie nocka Brandta. Fot. A. Tarłowski Fot. A. Tarłowski

30 i obecnie wiosną 2008 r. wywieszono 170 skrzynek typu Stratmann podarowanych przez OTON; 3 transekty: 80 szt., 65 szt. i 25 szt.; kontrole sierpniowe; dotychczas 6 gatunków; max. 11 os. (karlik) w jednej skrzynce; max. liczba stwierdzonych osobników we wszystkich 86; karlik większy 90,2%, borowiec wielki 5,6%, mroczek późny 2,5%, zasiedlenie (%) 20,0 gacek brunatny 0,7%, nocek duży 0,7%, 15,0 nocek Brandta 0,3%; 10,0 sezonowa zmienność: gatunki i liczba, np. wiosną w Zaborowie obserwowano nawet 9 os. gacka brunatnego w 1 skrzynce. 5,0 0, (Lesiński, Olszewski, dane niepublikowane)

31 Ambony myśliwskie w Parku tylko do odstrzałów redukcyjnych Kilka informacji z KPN. Optymalnie, gdy są na wystawie południowej i obłożone papą.

32 Kontrole piwniczek ziemnych w XX w. (Kowalski, Lesiński 1995; Lesiński, Kowalski 2001) 5 gatunków: gacek brunatny 63%, nocek rudy 19,4%, nocek Natterera 9,4%, gacek szary 4,5%, mopek 3,7%; max. 11 osobników w jednej piwniczce ziemnej.

33 liczba osobników 25 Kontrole użytkowanych piwniczek ziemnych w latach (średnio w sezonie zimowym 25 szt. tych samych piwniczek) nieoznaczony mopek nocek Natterera nocek rudy gacek brunatny

34 Aktywna ochrona małych zimowisk nietoperzy w Kampinoskim Parku Narodowym jako przykład najlepszej krajowej praktyki ochrony tych ssaków - szczegóły Adam Olszewski Kampinoski PN

35 Piwniczki ziemne w Kampinoskim Parku Narodowym Tradycyjne piwnice w osadach puszczańskich; Część z nich w dalszym ciągu stanowi własność prywatną. Jednak większość z nich wraz z całymi osadami była wykupywana przez KPN od 1975 r. Po osadach pozostały tylko wolnostojące piwniczki ziemne, które są w różnym stopniu zniszczone. Latem 2010 r. zinwentaryzowano ponad 130 nieużytkowanych piwniczek ziemnych, będących własnością KPN. Charakteryzowały się one zazwyczaj niewielkim stopniem uszkodzenia (poza brakiem drzwi), dlatego zdecydowano się na wybór 100, które są w najlepszym stanie. Prawie wszystkie były wewnątrz gładkie, czyli pozbawione odpowiednich miejsc (szpar, spękań itp.) dla nietoperzy.

36 Skąd wzięto pomysł i inspirację? Wcześniej ochrona czynna nietoperzy na terenie KamPN ograniczała się do okresu letniego; Badania własne na terenie KPN od 2002 r. liczenia hibernujących nietoperzy w piwnicach; Rozmowy z kolegami chiropterologami ; Z literatury i Internetu (PK Puszczy Rominckiej, Suwalski PK i Działdowo ); Realizacja zadania wchodzi w zakres czynnej ochrony przyrody prowadzącej do ograniczenia degradacji środowiska oraz strat zasobów różnorodności biologicznej, zgodnie z Polityką Ekologiczną Państwa oraz Krajową Strategią Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej.

37 Publikacje świadczące o sukcesie podobnych projektów w Polsce Marzec M Ochrona miejsc zimowania nietoperzy na terenie Puszczy Rominckiej. Przegląd Przyrodniczy 14 (1-2): Marzec M., Siwak P., Siwak K., Świerubska T Ochrona miejsc zimowania nietoperzy w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej i Suwalskim Parku Krajobrazowym. Nietoperze 9: (10-krotne zwiększenie liczebności w ciągu 5 lat!) (Działdowo, 3-krotne zwiększenie liczebności w ciągu 2 lat!)

38 Cele projektu adaptacji piwniczek ziemnych jako małych zimowisk nietoperzy Nie dopuszczenie do zaniku miejsc zimowania nietoperzy; Ochrona zimowisk nietoperzy; Możliwość monitorowania hibernujących nietoperzy.

39 Główne argumenty przemawiające za adaptacją piwniczek ziemnych Pożyteczność nietoperzy, Stanowią głównie hibernakula dla gacka brunatnego, który należy do najliczniejszych nietoperzy KPN. Jego osiadły tryb życia obliguje nas do zadbania o nie tu na miejscu. Jest uniwersalnym gatunkiem nietoperza, ponieważ wykazuje eurytypowość pod względem wyboru siedlisk. W okresie od wiosny do jesieni przebywa w różnych biotopach: od terenów półotwartych, przez synantropijne po wilgotne olsy, Dotychczas zebrane dane w KPN wykazują, iż tylko zamykane piwniczki spełniają rolę zimowych kryjówek dla nietoperzy. A przy niewielkim nakładzie pracy można je uatrakcyjnić, Przydatność i zasiedlenie piwniczek byłoby większe, gdyby nie bardzo gładkie ściany i sufity oraz ich małe rozmiary (12-16m³).

40 Teren objęty projektem

41 Lp Założenia przed realizacją Wyszczególnienie (obiekty, czynności, prace, dostawy, zakupy) Wykonanie i zamontowanie drewnianych drzwi wejściowych (zaimpregnowanych) z zawiasami i zamknięciem (kłódki) do piwniczek ziemnych oraz zamontowanie na nich tablicy informacyjnej Przyklejenie cegieł dziurawek (co najmniej 5-szczelinowych) pod sufitem lub na ścianie piwnic (w każdej po 4 sztuki) Wstępna inwentaryzacja nietoperzy w XI 2010 r. zakres rzeczowy W kolejnych latach monitoring hibernujących nietoperzy: 2 liczenia XI-XII oraz II-III. j.m. liczba szt. 100 szt. 400 szt. 100

42

43

44 E. rzeczowy: Efekt rzeczowy i ekologiczny zagospodarowanie i zabezpieczenie opuszczonych piwniczek ziemnych oraz uporządkowanie terenu wokół; umieszczenie na drzwiach piwnic zek tabliczek informujących o projekcie mających wydźwięk edukacyjny a skierowany do turystów indywidualnych; ochrona różnorodności biologicznej; Monitoringowe stanowiska badawcze. E. ekologiczny: ochrona gatunkowa poprzez stworzenie warunków do hibernacji nietoperzy w KamPN, zwiększenie liczby i jakości schronów zimowych, które będą także częściej pełniły rolę dziennych kryjówek w trakcie sezonu letniego oraz miejsc lotów godowych w okresie wczesnej jesieni (sworming); wzrost liczby nietoperzy hibernujących w piwnicach; potwierdzeniem efektu ekologicznego będzie coroczny dwukrotny spis w sezonie (XI-III) zimujących nietoperzy w adaptowanych piwniczkach. dodatkowym atutem jest to, że teren realizacji projektu znajduje się w obszarze Natura 2000 (PLC140001) i jest parkiem narodowym.

45 Trwałość projektu oraz ryzyko Trwałość projektu: Niewątpliwym atutem realizacji zadania jest jego trwałość na długi okres czasu. Będą one służyć nietoperzom, jak i pracownikom parku dając unikalne dane w postaci wyników monitoringu. Wymagane jest minimum 3 lata. Ryzyko i zarządzanie ryzykiem: Możliwość wandalizmu. Aby tego uniknąć zostały wykonane następujące czynności: wywieszenie tabliczek informujących o zimowisku nietoperzy, ogłoszenia informujące o projekcie (kartki A4) - powieszono na terenie kampinoskich wsi (sklepy, sołtysi), ciągły nadzór służb terenowych parku narodowego.

46 Wyniki W ciągu 3 sezonów zimowych stwierdzono 6 gatunków nietoperzy, Wzrastająca tendencja zasiedlenia podczas kolejnych liczeń, Nawet 4 gatunki w jednej piwniczce, Do 12 osobników nietoperzy w jednej piwniczce, Dominantem był gacek brunatny średnio 68%.

47 Zasiedlenie piwniczek ziemnych [%] 100% 80% 60% 40% 20% 0% I sezon /11 II sezon /12 III sezon /13 zajęte puste

48 Średnia z 6 kontroli Zróżnicowanie gatunkowe [%] 9,0 1,2 0,3 gacek brunatny 8,5 nocek Natterera nocek rudy 13,1 mopek 68,0 gacek szary nocek wąsatek

49 Średnia liczba osobników przypadająca na jedną skontrolowaną/zasiedloną piwniczkę 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 I sezon II sezon III sezon n średnia/skontrol. n średnia/zasiedl.

50 Gatunek Migracja Max. odl. wędrówki gacek brunatny Migracja gatunków nietoperzy zimujących w piwniczkach ziemnych wybitnie osiadły, zazwyczaj kilka kilometrów między kryjówkami letnimi i zimowymi 88 km gacek szary osiadły, odległości między kryjówkami letnimi i zimowymi do 20 km 62 km nocek rudy krótkie i średniodystansowe migracje między kryjówkami letnimi i zimowymi 260 km nocek Natterera osiadły, przemieszca się na krótkie dystanse między kryjówkami letnimi i zimowymi do 20 km 157 km mopek przeważnie osiadły, jego zimowe kryjówki znajdują się najczęściej w odległości do kilkunastu kilometrów od letnich 300 km (Wołoszyn 2001, Sachanowicz & Ciechanowski 2005)

51 Co można było zrobić lepiej? Kłódki nierdzewne, Jeden klucz do kilkunastu-kilkudziesięciu piwnic, Więcej cegieł dziurawek, Nie zaplanowano remontów z zakresu murarki kilka piwnic z uszkodzonymi murami.

52 Plany, perspektywy projektu Trwałość zapewniona na co najmniej kilkanaście lat; Remonty będą wykonywane z pieniędzy KPN lub z funduszy zewnętrznych; Z bieżących wykupów będą dodawane kolejne piwniczki ziemne obecnie jest ich już 118!; Kontynuacja 2 liczeń w sezonie zimowym; Nie wykluczone badania szczegółowe.

53

54

55

56

57

58

59

60 Skala adaptacji/remontów u innych? PKPR i SPK 2002 Magda Marzec i spółka: 19 p. ziemnych; Działdowo Działdowskie Koło TP "Bocian : 5 p. ziemnych; PKPR i SPK 2005 Magda Marzec i spółka: 14 p. ziemnych; Bory Tucholskie RDLP w Toruniu: 2 p. ziemne; Mazowiecki PK zbudowano 1 p. ziemną od zera - specjalnie dla nietoperzy!; Żywkowo Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków: 50 obiektów w tym piwniczki ziemne; Park Krajobrazowy Puszczy Romnickiej we współpracy z Nadleśnictwem Gołdap: 32 p. ziemne.

61 Fortyfikacje w KPN Fort V Dębina Fort VII Cybulice Prochownie gen. Zajączka 5 szt. Fort VI Czeczotki (zniszczony) Fort VIII Kępa Grochalska (strzelnica, zawalony)

62 Nietoperze w kampinoskich fortyfikacjach Fort V - Dębina (max. 241 os.): naturowe: mopek (68) i nocek duży (1);? inne: nocek Natterera (32), nocek rudy (23), mroczek późny, gacek brunatny i gacek szary; Prochownie gen. Zajączka (max. 137 os.): naturowe: mopek (113) i nocek duży (1); inne: nocek Natterera, nocek rudy, mroczek późny, gacek brunatny i gacek szary; Fort VII - Cybulice: naturowe: mopek ( ), nocek duży (3) i nocek łydkowłosy (1); inne: nocek Natterera, nocek rudy, mroczek późny, gacek brunatny i gacek szary. Lesiński 1988; Kowalski, Lesiński 1995; Fuszara, Fuszara 2002; M. Fuszara, M. Kowalski, A. Wierzbicka, A. Olszewski - dane niepubl.

63 Wpływ ruchu kołowego na chiropterofaunę Monitoring ofiar na drodze wojewódzkiej 579: 16 km, , A. Sikora, 10 km, , D. Kotowska, ok. 5 km, , T. Sekutowicz, 10 km, , A. Haidt; W sumie 89 osobników z 10 gatunków; Mazowiecki Zarząd Dróg Wojewódzkich wprowadził ograniczenia (m.in. na prośbę KPN); : max. prędkość 60km/h na całym odcinku w parku narodowym, max. ciężar pojazdów do 10 ton; Fot. K. Torzewski Nastąpił zauważalny spadek liczby ofiar nietoperzy: 1,25 os./1 kontrolę/10 km ( ), 1 os./1 kontrolę/10 km (2010), 0,5 os./1 kontrolę/10 km (2012, rzadko koszone pobocze!). Fot. A. Sikora

64 Udział gatunkowy (%) ofiar nietoperzy na drodze Leszno - Kazuń w latach ,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0

65 Inne badania - odłowy

66 Fot. Z. Hałat Fot. Z. Hałat Odłowy c.d.

67 Chemizacja drzewostanów Tragiczna w skutkach intensywna chemizacja środowiska w latach XX w. stosowano wtedy na dużą skalę silnie trujące substancje, m.in. DDT, które powodowały masowe uśmiercanie wielu zwierząt. Wysoka śmiertelność nietoperzy w wyniku działania tych substancji następowała głównie zimą. W gromadzonych zapasach tłuszczu kumulowały się pobrane z pokarmem trujące pestycydy. Wraz ze zużywaniem zapasów tłuszczu nastepowało uwalnianie zawartych w nim trucizn, przez co stężenie ich w organizmie rosło aż do dawek powodujących śmierć (Wołoszyn, Głowacinski 1996). KPN rzadko i tylko w wyjątkowych sytuacjach korzysta z opryskiwania drzewostanów w ochronie przed gradacjami owadów. W ostatnim 20-leciu: ha (Dimilin 480 SC/ULV; boreczniki) ,19 ha (Dimilin 25 WP; boreczniki) ,3 ha (Dimilin 480 SC; boreczniki) ,2 ha (Decis 2,5 EC; barczatka sosnówka), ,6 ha (Fastac 100EC + środek bilogiczny Foray 48B; barczatka sosnówka i brudnica mniszka).

68 Proekologiczne zasady w lasach Wpływają korzystnie na bytujące w KPN zwierzęta, w tym i na nietoperze. Wśród tych zasad, szczególne znaczenie dla nietoperzy mają: utrzymanie mozaikowatości środowiska leśnego, kształtowanie granicy polno-leśnej w taki sposób, aby była jak najbardziej urozmaicona, otoczenie opieką śródleśnych oczek, stawów i innych akwenów, zachowanie starych i dziuplastych drzew, jako potencjalnych schronień nietoperzy, ograniczenie do niezbędnego minimum stosowania nieselektywnych środków owadobójczych, preferowanie biologicznych metod ochrony lasu, stosowanie w budynkach zlokalizowanych w lesie nietoksycznych środków ochrony drewna, rozwieszanie budek dla nietoperzy w drzewostanach ubogich w naturalne dziuple.

69 Edukacja

70 Najlepsze praktyki ochrony nietoperzy w Polsce Ochrona podkowca małego w Polsce (zachowanie populacji podkowca małego w Polce i stworzenie warunków do wzrostu jej liczebności) głównie remonty dachów, więźb dachowych i sprzątanie guana, przede wszystkim kościoły, ale także ochrona kolonii rozrodczej podkowca małego na strychu budynku Dyrekcji Ojcowskiego Parku Narodowego PTPP pro Natura oraz Nadleśnictwa RDLP Kraków i RDLP Krosno; Ochrona małych zimowisk nietoperzy w Puszczy Rominckiej (remont starych 32 piwniczek po dawnych gospodarstwach i przystosowanie ich do potrzeb hibernujących nietoperzy: 5 gatunków nietoperzy: mopek, gacek brunatny, mroczek pozłocisty, nocek Natterera, nocek rudy) PK Puszczy Rominckiej i Nadleśnictwo Gołdap; Zabezpieczenie kolonii rozrodczej nocka łydkowłosego remont leśniczówki w Lubni (remont leśniczówki w sposób przyjazny nietoperzom i gospodarzom obiektu) - Nadleśnictwo Przymuszewo ;

71 Najlepsze praktyki nietoperze c.d. Zabezpieczenie zimowisk nietoperzy w bunkrach w Strzalinach (zabezpieczenie cennego zimowiska nietoperzy i udostępnienie obiektu dla celów turystyczno-edukacyjnych od 15 kwietnia do 15 września) PTOP Salamandra, Nadleśnictwo Tuczno, RDOŚ w Szczecinie oraz Stowarzyszenie Grup Warownych Pojezierza Wałeckiego; Inwentaryzacja nietoperzy (inwentaryzacja nietoperzy w rejonach Polski, w których spodziewano się występowania wielu gatunków nietoperzy, gdzie wcześniej nie prowadzono dokładniejszego rozpoznania) - PTOP "Salamandra ; Aktywna ochrona małych zimowisk nietoperzy w Kampinoskim Parku Narodowym (wcześniej prezentowany).

72 Inne wybrane dobre praktyki (1) Zabezpieczenie kolonii rozrodczej nocka dużego (ok osobników) na strychu budynku mieszkalnego w Rościszowie, gmina Pieszyce (dolnośląskie) w 2012 r., tj. zamontowanie platformy pod kolonią nietoperzy na części strychu oraz wykonanie dalszych prac zabezpieczających (w tym wymiana elementów ścian i stropu). / Sfinansował RDOŚ we Wrocławiu na wniosek PTPP pro Natura, które wykonało prace. Odnowienie i naprawa zabezpieczeń bunkrów w Międzyrzeckim Rejonie Umocnień Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy (województwo lubuskie), największej polskiej zimowej kolonii nietoperzy. Zakonserwowano i naprawiono zabezpieczenia ostoi oraz odkrzaczono wloty dla nietoperzy. / Wykonano przez PTPP pro Natura. Czynna ochrona ekosystemów oraz występujących w nich siedlisk i gatunków Parku Narodowego Bory Tucholskie i obszarów NATURA M.in.: czynna ochrona nietoperzy poprzez rozwieszenie 130 trocinobetonowych budek dla nietoperzy w 12 skupiskach na terenie całego Parku. / NFOŚiGW.

73 Inne wybrane dobre praktyki (2) Ochrona nietoperzy na obszarze dwóch województw poprzez ograniczenie zagrożeń, poprawę warunków bytowania i promowanie właściwych zachowań społecznych. / NFOŚiGW i LP: - remont podestu znajdującego się w stropie dachu kościoła w Jaglicach (wymiana desek, położenie 230 m 2 folii zabezpieczającej, która ma chronić strop i wnętrze kościoła przed guanem), - zakup sprzętu- termohigrometry, detektory ultrasoniczne, noktowizory, kamery inspekcyjne, - zakup budek dla nietoperzy i czyszczenie już istniejących - obecnie około 350 szt., - prace w 13 bunkrach w Puszczy Bukowej- zabezpieczenie otworów wejściowych, wymiana wejść, budowa ścianek z cegły, wykonanie zbiorników do gromadzenia wody opadowej, - odnowienie i naprawa zabezpieczenia bunkra w Międzyrzeckim Rejonie Umocnień - Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy, w których zimuje duża kolonia nietoperzy = bunkier interwencyjny- trafiać do niego będą nietoperze po rehabilitacji.

74 Zwiększanie ilości schronień letnich dla nietoperzy przez leśników PGL LP. Szacuje się, że rocznie wywieszanych jest ok szt. w 430 nadleśnictwach oraz prowadzona jest konserwacja starych. Zwiększenie skuteczności ochrony nietoperzy w bunkrach umocnień obronnych tworzących tzw. linię Ribbentrop- Mołotow przez zabezpieczanie wejść do schronów, dużych otworów i bezpośredniego otoczenia schronów. / Nadleśnictwo Lubaczów ze środków UE. Zabezpieczenie siedlisk nietoperzy w Obszarze Natura 2000 Sztolnie w Leśnej. Budowa krat zabezpieczających sztolnie. / PTPP pro Natura i LP. Ochrona letnich i zimowych stanowisk występowania nietoperzy w wybranych obiektach na Dolnym Śląsku. / NFOŚiGW i PTPP "pro Natura: - wykonanie i instalacja metalowych krat w sztolniach - 5 szt. i bramek wejściowych - 15 szt., - sprzątanie guana i wymiana zniszczonej folii na platformach w budynkach i kościołach - 5 miejsc, Inne wybrane dobre praktyki (3) - wykonanie i montaż drewnianej platformy pod kolonią nietoperzy - 1 szt., - przeprowadzanie dezynsekcji na strychach kościołów - 5 szt.

75 Inne wybrane dobre praktyki (4) Polepszenie warunków siedliskowych nietoperzy w Twierdzy Wisłoujście / RDOŚ w Gdańsku we współpracy z Zarządcą terenu Twierdzy Wisłoujście: (1) w miejscu zniszczonej ściany w jednym z bastionów na okres hibernacji nietoperzy zawieszono kotarę z tworzywa sztucznego, która zabezpiecza wnętrze obiektu przed nadmiernym wychłodzeniem w okresie zimowym; (2) w otworach kominów wentylacyjnych w sklepieniach kilku bastionów zamontowano klapy chroniące wnętrza bastionów przed wychłodzeniem; (3) zainstalowano 10 termohigrometrów w celu monitorowania zmian mikroklimatycznych w zimowisku; (4) granice obszaru Natura 2000 oznakowano tablicami urzędowymi. Zabezpieczenie miejsc przebywania nietoperzy w Nadleśnictwach: Świeradów Zdrój, Szklarska Poręba, Złotoryja oraz Śnieżka. Zainstalowano kraty w wejściach do podziemi oraz przeprowadzono remont istniejących krat. / PGL LP przy współpracy z PTPP "pro Natura"). Adaptacja powojennych bunkrów na sztuczne zimowiska nietoperzy w Nadleśnictwie Legnica. / N. Legnica.

76 Inne przykłady Przejścia bramowe dla nietoperzy nad drogami Na drodze ekspresowej S3 (odcinek Szczecin - Gorzów Wielkopolski) zaprojektowano trzy przejścia bramowe dla nietoperzy. Przejścia zostały zlokalizowane na południe od węzła Klucz w rejonie obszaru Natura 2000 Wzgórza Bukowe. Do tej pory w Europie podobne rozwiązanie zastosowano jedynie w Holandii i Wielkiej Brytanii. Link do filmu (2 min. 56 s.): Działania mające na celu promowanie świadomości potrzeby ochrony nietoperzy RDOŚ-ie na terenie poszczególnych województw realizowały działania z zakresu ochrony czynnej nietoperzy, prowadziły szkolenia, warsztaty, prelekcje, etc. oraz wydały materiały edukacyjne z zakresu ochrony nietoperzy. Kompensacja W ramach rekompensaty za zniszczenie siedliska nietoperzy w piwnicach wchodzących w skład zespołu obiektów dawnego Browaru Kobylepole, inwestor wybudował nowy obiekt, według projektu i pod nadzorem osób reprezentujących PTOP,,Salamandra, który został połączony z dotychczasowym zimowiskiem, w sposób umożliwiający swobodny przelot wszystkich zimujących w piwnicach nietoperzy.

77 Ważne cytaty o nietoperzach Nietoperze należą do najbardziej zagrożonych wyginięciem ssaków na Ziemi (Węgiel 2006). Nietoperze są ważnymi regulatorami liczebności owadów wykazujących tendencje do masowych pojawów (Fuszara, Lesiński 2002). Nietoperze polują nocą, a ich ofiarami są przede wszystkim te owady, które są niedostępne dla ptaków owadożernych, aktywnych w dzień. Ważnym elementem aktywnej ochrony nietoperzy jest tworzenie dla nich sztucznych schronień w miejscach, gdzie brakuje ich naturalnych odpowiedników (Węgiel 2006). Przydomowe piwnice wraz z fortami stanowią najważniejsze miejsca zimowania nietoperzy w Puszczy Kampinoskiej (Lesiński 2003). Ochrona nietoperzy w pierwszym rzędzie powinna być skierowana na ochronę schronień zimowych (Wołoszyn 2001).

78 Dziękujemy za uwagę W razie korzystania z danych własnych autorów z tej prezentacji prosimy o ich cytowanie: Kowalski M., Olszewski A Najlepsze praktyki w zakresie ochrony nietoperzy. Warsztaty szkoleniowe CKPŚ, X 2013, Święcice i Kampinoski Park Narodowy.