W Numerze: Dzień Kalevali na Senatorskiej. Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Polska Finlandia. - krótkie podsumowanie obchodów Dnia Kalevali

Transkrypt

1 Nr 109, Czerwiec 2012 Dzień Kalevali na Senatorskiej 1 marca 201 2r. w siedzibie Zarządu Głównego Towarzystwa Polska-Finlandia odbyły się obchody Dnia Kalevali, czyli dnia tradycyjnie poświęconego kulturze fińskiej. Podczas spotkania odbył się pokaz pierwszej części tryptyku filmowego opartego na fińskim eposie Kalewala, którego reżyserem jest Stanisław Lenartowicz. Projekcję filmu poprzedziło spotkanie z drem Łukaszem Sommerem, wykładowcą Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz tłumaczem języka fińskiego, który wprowadził gości w tematykę Kalevali. AK Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Polska Finlandia Warszawa Towarzystwo Polska Finlandia, ul. Senatorska 11 PKO BP tel (wtorki i czwartki godz ) Witamy w kolejnym wydaniu biuletynu SISU. Jest on pewnego rodzaju podsumowaniem ostatnich kilku miesięcy naszej działalności. Zapraszamy do lektury! W Numerze: - krótkie podsumowanie obchodów Dnia Kalevali - wspomnienie o Pani prof. Elżbiecie Artowicz - Designed by Finland: spotkanie z Panią Anną Cymer - podsumowanie dr Łukasz Sommer wygłasza prelekcję, fot. Anna Krześniak - Designed by Finland: Finlandia a Polska Zamek w Turku, fot. E. Bator 1 fot. Anna Krześniak

2 Wspomnienie o Pani prof. Elżbiecie Artowicz później uzyskała stopień doktora habilitowanego w zakresie językoznawstwa węgierskiego i ugrofińskiego. Podstawą habilitacji była rozprawa pt. Morfosyntaktyczny model języka w dawnych gramatykach węgierskich. Od Jánosa Sylvestra do Ferenca Verseghyego, nad którą pracowała niemal dziesięć lat. W tym samym roku została mianowana przez Rektora UW na stanowisko profesora nadzwyczajnego i profesora UW. Okres, w którym pełniła funkcję Kierownika Katedry, był bardzo intesywny i cechował się przełomowymi zmianami. Ożywiła się współpraca międzynarodowa m. in. z uniwersytetami w Gröningen i Jyväskylä oraz z Fińskim Centrum Wymiany Międzynarodowej CIMO. Rozpoczęty został nabór na studia wieczorowe i znacznie zwiększyła się liczba studentów, co uplasowało warszawską hungarystykę wsród największych zagranicznych hungarystyk na świecie. Rozwinęły się, dotąd nieco zaniedbane, studia doktoranckie. Przede wszystkim jednak wielkie zaangażowanie, wszechstronne kontakty i konsekwentne działania Pani Profesor doprowadziły do otwarcia w roku akademickim 2007/2008 w Katedrze Hungarystyki specjalizacji fińskiej co można uznać za rzecz niezwykłą, zważywszy na to, jak wątłymi siłami fennistycznymi Katedra wówczas dysponowała. Z dwuletniego kursu języka fińskiego dla hungarystów (prowadzonego wówczas przez Leenę Laajo-Szańkowską) powstał nagle kierunek oferujący pełen program nauczania nie tylko praktyczną naukę języka fińskiego, lecz także historię, literaturę i kulturę Finlandii oraz językoznawstwo fińskie. Młoda filologia od początku cieszyła się dużym zainteresowaniem wśród kandydatów i na pierwszy, historyczny już rok studiów przyjęto dwie dwudziestoosobowe grupy studentów dzienną i wieczorową. W czerwcu 2011 Katedra Hungarystyki wypromowała pierwszych absolwentów studiów licencjackich na specjalizacji fińskiej. W przyszłym roku akademickim wypromuje pierwszych magistrantów. Dzięki staraniom Pani Profesor i z myślą o powiększeniu w przyszłości kształtującej się już ugrofennistyki, została nawiązana współpraca z Instytutem Estońskim i utworzony lektorat języka estońskiego. W 2009 roku w uznaniu za zasługi na rzecz państwa i kultury węgierskiej Pani prof. Elżbieta Artowicz została uhonorowana odznaczeniem Pro Cultura Hungarica, a jeszcze wcześniej Krzyżem Kawalerskim Orderu Dnia 11 stycznia po długiej chorobie odeszła Pani prof. Elżbieta Artowicz wspaniały językoznawca i nauczyciel akademicki, wieloletni Kierownik Katedry Hungarystyki. To jej filologia fińska na Uniwersytecie Warszawskim zawdzięcza swoje powstanie. Pani prof. Elżbieta Artowicz urodziła się 4 stycznia roku w Sokołowie Podlaskim. W rodzinnym mieście spędziła dzieciństwo i uczęszczała do szkoły podstawowej i liceum. Z wielkim sentymentem i wdzięcznością wspominała swoich dawnych nauczycieli, którzy jak napisała później nauczyli ją myślenia i krytycznego spojrzenia na świat. W roku rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Postanowiła wyspecjalizować się w językoznawstwie. Jeszcze w trakcie studiów dzięki przyjaźni z Krisztiną Jerger, późniejszą wicedyrektor Instytutu Kultury Węgierskiej w Warszawie złapała też bakcyla węgierskiego i nauczyła się języka bratanków. Po studiach pracowała w Polskiej Akademii Nauk, gdzie zajmowała się lingwistyką formalną i komputerowym przetwarzaniem tekstów. Prowadziła również wykłady w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UW z lingwistycznych podstaw komputerowego przetwarzania informacji. Nieustannie rozwijała się naukowo, uczyła nowych języków obcych, publikowała i jeździła na liczne międzynarodowe konferencje. W październiku roku rozpoczęła pracę w Katedrze Filologii Węgierskiej UW jako starszy asystent. Trzy lata później obroniła pracę doktorską nt. reprezentacji wiedzy w systemie informacyjno-wyszukiwawczym i zagadnień relewancji, której promotorem była prof. Bożenna Bojar. Następnie wróciła do zagadnień językoznawstwa klasycznego i zaczęła rozwijać na UW badania ugrofinistyczne, przybliżając kolejnym rocznikom studentów dorobek językoznawstwa węgierskiego i ugrofińskiego na zajęciach z gramatyki opisowej i seminariach językoznawczych oraz przez liczne publikacje. Szczególną uwagę poświęcała opisowi języka w gramatykach węgierskich i kategoriom gramatycznym nieprzystawalnym do kategorii wyróżnianych w językach indoeuropejskich. W 2003 roku została Kierownikiem Katedry Hungarystyki, a rok 2

3 Republiki Węgierskiej. Panią Profesor poznałam w 2000 roku, będąc studentką drugiego roku hungarystyki. Chodziłam na prowadzone przez nią wykłady i ćwiczenia z gramatyki opisowej języka węgierskiego. To właśnie ona, widząc moje zainteresowanie językiem fińskim, zachęciła mnie, abym napisała o nim pracę magisterską. Dzięki niej mogłam wyjechać na czteromiesięczne stypendium CIMO na Uniwersytet w Jyväskylä. Była wspaniałym promotorem prac magisterskich wymagająca, surowa, ale i życzliwa, nieszczędząca też pochwał. Zawsze bardzo mnie wspierała i pomagała w różnego rodzaju sytuacjach. Traktowała mnie i inne swoje magistrantki niemal jak córki. Nieraz, oddając mi fragmenty pracy, zapraszała do kawiarni na kawę co dla mnie, młodej adeptki nauki, było dużym przeżyciem. Zawsze elegancka, z nieodłącznym papierosem w ręku (paliła nawet w sekretariacie!) pochylała się nad poprawkami i raczyła mnie opowieściami z wielkiego świata. Mówiła biegle w wielu językach węgierskim, angielskim, francuskim, rosyjskim, doskonale znała też łacinę. Marzyła o tym, żeby Katedrę rozwinąć i nadać jej światowego rozmachu. Ożywiła kontakty zagraniczne, wznowiła studia doktoranckie na jej seminaria doktoranckie chodziłam ja, Gosia Wilińska, początkowo też Aleksandra Bata, później Ola Dusza, Magda Roguska, Szymon Pawlas, Ania Grzeszak Zdążyła mnie jeszcze wypromować na doktora w Sali Senackiej Uniwersytetu Warszawskiego jako swoją pierwszą doktorantkę Była osobą nietuzinkową. Z celem i wizją. Z wielką klasą. Ogromnie dużo jej zawdzięczam. Panią prof. Elżbietę Artowicz można nazwać matką warszawskiej fennistyki zawsze powtarzała mi zresztą, że filologia fińska to jej oczko w głowie. Pani prof. Elżbieta Artowicz ze swoimi doktorantkami: Anią Buncler i Gosią Wilińską na kawie w ogrodzie Zamku Ujazdowskiego (czerwiec 2008). Spotkanie z Panią Anną Cymer podsumowanie dr Anna Buncler Wiceprezes Zarządu Głównego Towarzystwa Polska-Finlandia 3 22 maja w siedzibie Towarzystwa Polska - Finlandia odbylo sie spotkanie w ramach projektu Designed by Finland. Gosciem byla Pani Anna Cymer, ktora opowiedziala o inspiracjach architektura finska i o tym jak często i w jakich okresach polscy architekci i projektanci inspirowali się dorobkiem Finów i dlaczego tak się działo. Anna Cymer Historyczka sztuki i architektury, zajmująca się głównie architekturą nowoczesną i najnowszą, współpracuje m.in. z Gazetą Wyborczą, Wprost,

4 miesięcznikami Stolica i Architektura&Biznes, serwisami sztuka-architektury.pl i bryla.pl; stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pracuje nad książką o polskiej architekturze okresu PRL. Prywatnie wielbicielka blokowisk i Górnego Śląska. AK Finlandia a Polska Pani Anna Cymer, fot. A. Krześniak fot. A. Krześniak fot. A. Krześniak 4 Finlandia i Polska to kraje, które na pierwszy rzut oka znacznie więcej dzieli niż łączy. Jednak, gdy przyjrzeć się bliżej ich dziejom oraz powstającym przy tej okazji pracom artystów i projektantów, okazuje się, że jest kilka płaszczyzn, na których dorobek obu państw można porównać. Te punkty styczne to zarówno podobieństwa, wynikające ze zbiżnych doświadczeń historycznych, ale i z inspiracji i zapożyczeń, które dzięki związokm polskich i fińskich architektów i dizajnerów mogły zaistnieć. Finlandię i Polskę łączą podobne historyczne przejścia, które akurat zawsze znajdują odzwierciedlenie w architekturze bo to dziedzina sztuki, która (jak i malarstwo czy rzeźba) szybko staje się metodą na odreagowanie politycznych, historycznych wydarzeń. Finlandia jako niepodległe państwo powstała w roku, a więc mniej więcej w tym samym czasie, gdy po ponad stuletnich zaborach niepodległość odzyskała Polska; wcześniej przez 1 00 lat Finlandia znajdowała się pod panowaniem rosyjskim, podobnie jak część terytorium Polski. Fakt nieistnienia na mapie kraju, który posiadał własną kulturę i tożsamość miał oczywiście ogromne znaczenie dla architektury. Już w ostatniej dekadzie XIX wieku w Finlandii narodził się silny ruch, nazywany narodowym romantyzmem, czyli styl budowania, podkreślający lokalny charakter i tradycję, odwołujący się do historii tego terenu i tego narodu. Gigantyczny wpływ miało na to zjawisko wydanie w roku eposu narodowego Kalewala (jego dwukrotnie szersza wersja wyszła w 1 850), który stał się (chyba trochę jak nasz Pan Tadeusz ) nie tylko najważniejszą lekturą narodową, ale i punktem odniesienia i sposobem na podkreślenie odrębności własnej kultury i tożsamości. Właściwie wszyscy tworzący na przełomie XIX i XX wieku w stylu romantyzmu narodowego architekci fińscy twierdzili, że najważniejszym ich odwołaniem i inspiracją była Kalewala właśnie.

5 tworząc gmach nawiązujący do historii, ale jednak już w stylu, uznawanym wówczas za postępowy a więc nawiązującym do art deco, który łączył ozdobność, dekoracyjność z nowoczesną konstrukcją i z najnowszymi osiągnięciami techniki budowlanej. Według tej samej idei Lars Sonck w roku zaprojektował kościół Kallio w Helsinkach. Podobnie rzecz się miała w Polsce o ile styl narodowy doskonale sprawdzał się w budowlach kameralnych, o mniejszym znaczeniu państwowym, o tyle do budynków prestiżowych wchodziła nowoczesność, łączona jednak nierzadko z dekoracyjnością. Doskonałym przykładem jest Bank Towarzystw Spółdzielczych (1 91 7, Jan Heurich Junior), żelbetowa a więc nowoczesna konstrukcja dźwiga tu dekoracyjnie wykończone elewacje; nigdy niezrealizowany Dworzec Główny w Warszawie (proj. Czesław Przybylski), potężna, gigantyczna, monumentalna budowla mogłaby przypominać dworzec w Helsinkach, podobnie jak tam, tu architekt połączył monumentalną bryłę z pełnopostaciowymi rzeźbami i ozdobnym detalem. Także gmach SGH (proj. Jan Koszczyc-Witkiewicz, projekt przedwojenny, dokończona budowa po wojnie), to samo: nowoczesna konstrukcja a na niej detale jak renesansowe attyki (dzięki temu zresztą budynek zbudowano w niezmienionej formie po wojnie owe attyki pasowały do stylistyki socrealizmu). Taką kwintesencją stylu narodowego, dawką uderzeniową kultury kraju, który właśnie wrócił na mapę świata był polski pawilon na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w roku. Budynek zaprojektował Józef Czajkowski, meble, grafiki, tkaniny, jakie tam pokazywano także wielu innych artystów; w roku w Paryżu po raz pierwszy w jednym miejscu spotkały się wszystkie nowe prądy w sztuce: z Rosji przyjechali konstruktywiści, z Niemiec Bauhaus, ze Skandynawii projektanci mebli. Wystawy Światowe, a po wojnie także Biennale i Triennale sztuk użytkowych były to zresztą miejsca najintensywniejszej wymiany doświadczeń i wzorów. W roku w Paryżu odbyła się Wystawa Światowa, na której naprzeciwko siebie stanęły pawilon faszystowskich już Niemiec i stalinowskiej Rosji; na tę wystawę pawilon fiński zaprojektował Alvar Aalto, nadając mu prosty kształt drewnianej budowli o zaokrąglonych Ów narodowy romantyzm polegał na odwołaniu się do form, uważanych za najbardziej fińskie, najsilniej wyrastające z lokalnej kultury, pozbawione późniejszych naleciałości. W tym wypadku sprowadziło się to do brył średniowiecznych, dość ciężkich, monumentalnych, kamiennych, stylizowanych na prastare. Najbardziej charakterystycznymi realizacjami z tego nurtu są np. gmach Teatru Narodowego w Helsinkach (proj. Onni Tarjanne, 1 902), gmach Muzeum Narodowego w Helsinkach (proj. Herman Gesellius, Armas Lindgren, Eliel Saarinen, ), katedra w Tampere (proj. Lars Sonck, 1 907). W Polsce także poszukiwano stylu narodowego tak samo sięgając w przeszłość, do czasów wolności i świetności państwa albo do sztuki ludowej. Poszukiwanie stylu narodowego przejawiało się na wiele sposobów: od stylu zakopiańskiego, ludowego, uważanego za najbardziej polski (dorobek Stanisława Witkiewicza), przez inspiracje renesansowymi ratuszami i kamieniczkami, z czasów, gdy Polska była europejską potęgą (np. Kamienica Czynciela w Krakowie, 1 907, proj. Wojtyczko, Meus), barokowymi pałacami okresu panowania Wazów (gimnazjum i liceum im. Batorego, Warszawa, proj. Tadeusz Tołwiński), stylem romańskim jak w Finlandii, sięgano do czasów pradawnych, a więc najbardziej autentycznych (kościół św. Jakuba, Warszawa, Oskar Sosnowski), ale przede wszystkim w stylu nawiązującym formą do polskich dworów (Żoliborz Urzędniczy, Oficerski; Kolonia Staszica; pierwszy, przedwojenny dworzec w Gdyni jak barokowy dworek). Mimo silnego ruchu. związanego z narodowym romantyzmem, już w roku rozpoczęła się w Finlandii dyskusja na temat architektury o formach narodowych. W tym roku bowiem Eliel Saarinen wygrał konkurs na gmach dworca głównego w Helsinkach, proponując budynek w stylu romantyzmu narodowego właśnie. Sprowokowało to debatę, czy najbardziej prestiżowe, reprezentacyjne gmachy powinny być wnoszone w stylu jednak dość wstecznym. Czy nie powinno się, szanując tradycję, iść jednak naprzód i w tak ważnych budowlach tworzyć formy nowoczesne. W przypadku opisywanego projektu zwyciężyła opcja przyszłościowa i Eliel Saarinen całkowicie przeprojektował dworzec, 5

6 narożach. Gdy i Polska, i Finlandia w latach 20. XX wieku stały się w pełni niepodległymi krajami, architekci zostali niejako zwolnieni z obowiązków patriotycznych i mogli zająć się projektowaniem nowoczesnym, posuwającym naprzód tak technikę, jak i estetykę. I wtedy to pojawiła się na świecie postać kluczowa dla dziejów fińskiego wzornictwa, a szczególnie jego związków z Polską, czyli Alvar Aalto. Początek twórczości Aalto przypadł na lata znaczących przemian w Finlandii, bo właśnie wtedy, od lat 30. kraj ten zmieniał się ze stricte rolniczego (w roku 83% ludności stanowili rolnicy) w bardziej zindustrializowany rozwijały się miasta, a więc potrzebne były nowe budynki. Syn geodety, absolwent wydziału architektury, od początku swoje kariery łączył fińską swojskość z szalejącym w Europie modernizmem i funkcjonalizmem. I może to właśnie połączenie, fakt, że Aalto nie był nigdy ani typowym modernistą, ani narodowym romantykiem, miał swój styl, w którym łączyły się rożne wątki, może to właśnie było powodem jego sukcesu. Połączenie regionalizmu z funkcjonalizmem nie narodziło się jednak od razu w jego tórczości początkowo, w latach 20. i na początku 30. Aalto projektował w duchu funkcjonalizmu i to właśnie jest z naszego punktu widzenia szczególnie istotne. Bo jako wyznawca nowoczesności, a zarazem bardzo aktywny uczestnik wszelkich międzynarodowych zjazdów, brał udział w Kongresach Architektury Nowoczesnej CIAM, które od roku, najpierw co roku, później rzadziej, odbywały się w rożnych częściach świata. To właśnie tu Aalto poznali polscy architekci (m.in. Szymon Syrkus, który był członkiem komitetu założycielskiego kongresów, ale i wielu innych, jeżdżących jako słuchacze i prelegenci), to tu zobaczyli projekty sanatorium przeciwgruźliczego w Paimio, którego plany Aalto pokazywał na Kongresie. Ten budynek zrobił nie tylko na Polakach gigantyczne wrażenie i mówi się, że zmienił rozumienie architektury szpitalnej na świecie, bo wprowadzał wiele nowych rozwiązań. Sanatorium w Paimio to: 7 kondygnacji, żelbetowe słupy konstrukcyjne, odchylenie od kąta prostego by zapewnić jak najlepsze nasłonecznienie sal pacjentów, wszystkie okna sal chorych skierowane na południe; oddzielona strefa pacjentów i obsługi; przyciemniona, zielona kolorystyka ścian i sufitów, by nie trzymać pacjentów w zimnych, białych wnętrzach; umywalki bez kątów ostrych i zaprojektowane tak, by minimalizować szum wody, meble lekkie, wygodne, bezpieczne. To przy tym projekcie Aalto stwierdził, że architekt powinien opanować możliwie cały obszar architektury, od urbanistyki po najprostszy uchwyt drzwiowy i zaczął swoje projekty architektoniczne wypełniać także przez siebie zaprojektowanymi meblami. W latach w Otwocku Edgar Norwerth zaprojektował sanatorium przeciwgruźlicze, które do złudzenia przypomina gmach z Paimio. Norwerth jeździł na kongresy CIAM, więc doszukanie się tu inspiracji nie jest trudne. Oba obiekty powstały w stylu funkcjonalizmu, stawiającego na pierwszym miejscu funkcję, stylu prostego, geometrycznego, w którym ważniejsze było zapewnienie wnętrzom światła i powietrza niż doznań estetycznych pod tym względem oba gmachy pasują do setek obiektów, wznoszonych w tym nurcie. Jednak tu układ brył, idea rozplanowania części budynku są znacznie bardziej do siebie zbliżone. Drugą sprawą, która zainspirowała polskich projektantów podczas zjazdów CIAM, były meble Aalto; ten architekt jako jeden z pierwszych rozpoczął eksperymenty z do tej pory raczej nieużywanym materiałami, przede wszystkim ze sklejką. Opanował do perfekcji metody jej wyginania i zaczął tworzyć z uzyskanych w ten sposób obłych form meble. Łączył je albo z elementami z litego drewna, albo z metalowymi rurkami (w tym samym czasie meble z giętych rurek powstawały w szkole Bauhaus). W Polsce wtedy jeszcze sklejka nie weszła do powszechnego użycia, jednak sama idea, by architekt w pakiecie projektował też meble do wnętrz swoich budynków i aby te meble były nie tylko dopasowane stylowo, ale i ergonomiczne i wygodne, przyjął się szczególnie w gronie architektów, związanych z ruchem spółdzielczym (z których jednym z ważniejszych był wspomniany Szymon Syrkus, a właściwie wszyscy jeździli na Kongresy CIAM). W 20-leciu międzywojennym w Polsce, zniszczonej po I wojnie, odbudowującej wciąż swoją tożsamość po rozbiorach, ale i przeżywającej gospodarczy boom bardzo poważnym stał się problem braku mieszkań. 6

7 Wtedy to grono architektów, wraz z działaczami spółdzielczymi, higienistami czy socjologami zaczęło opracowywać projekty optymalnego mieszkaniaminimum, taniego, szybkiego w budowie, zapewniającego podstawowe wygody, a zarazem niewielkiego. Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa WSM jako pierwsza zaczęła takie projekty realizować, a architekci związani z CIAM je projektowali. Poza tym rożne organizacje, związane z tym nurtem, organizowały sympozja i wystawy, mające na celu prezentację owych projektów. To na tych wystawach np. Mieszkanie społecznie najpotrzebniejsze na osiedlu WSM na Żoliborzu - właśnie można było zobaczyć pokoje, wyposażone z meble, zaprojektowane przez tych samych architektów, którzy projektowali bloki. Budowane z drewnianych prefabrykatów (tak jak meble Aalto), idealnie pasowały do maleńkich wnętrz. Ergonomia i ekonomia, myślenie przede wszystkim o przyszłym użytkowniku, nie o ego projektanta-artysty, czyli hasła, głoszone przez Aalto, tu doskonale znajdowały ucieleśnienie. Tym architektom nie chodziło o to, by według swojej artystycznej wizji wykreować wnętrza, ale by je urządzić optymalnie do danej niewielkiej przecież przestrzeni, w której każdy centymetr powierzchni ma znaczenie. Niestety idea architektów nie spełniła się - zazwyczaj zaludniający osiedlowe mieszkania lokatorzy przywozili wraz ze sobą swoje meble, a te, które dla lokali były projektowane, nie tylko się nie podobały, ale też ze względów oszczędnościowych w ogóle nie wchodziły do masowej produkcji. W latach 30. Aalto zmodyfikował swoje podejście do europejskiego funkcjonalizmu, włączając do swojego projektowania wspomnianą już pasję do podkreślania lokalności, do nawiązywania do tradycji i tworzenia nowocześnie, ale z widocznym rysem lokalnym. W ten sposób fiński architekt doszedł do idei, z której jest najbardziej znany: regionalizmu, a co za tym idzie architektury organicznej. Bo inspirowanie się charakterem swojego regionu w jego przypadku było przede wszystkim inspirowaniem się krajobrazem i przyrodą. Jednym ze sztandarowych na to przykładów jest zarazem najbardziej chyba znany przedmiot, zaprojektowany przez Aalto, pozostający do dziś w masowej produkcji, czyli wazon Savoy, którego kształt jak mówił architekt wywodzi się wprost z rozfalowanej linii brzegowej fińskich wybrzeży. Prosty, funkcjonalny, o jasnej konstrukcji, dający możliwość działania (w postaci rożnej aranżacji bukietów), a zarazem ściśle związany z regionem, w którym powstał taki właśnie powinien być każdy przedmiot według fińskiego architekta. W roku Aalto wraz żoną założyli działającą do dziś fabrykę mebli Artek, w której produkowane były elementy wyposażenia wnętrz, projektu słynnego architekta. Nowoczesność połączoną z tradycją i silnym związaniem z regionem promowali też projektanci, związani z założoną w roku Spółdzielnią Artystów ŁAD. Zawarte w nazwie słowo to motto ich działań: przedmioty przez nich projektowane miały być ładne, ale przede wszystkim zawierać w sobie porządek, ład, logikę. Artyści, zrzeszeni w Spółdzielni, byli o tyle bliżsi fińskiemu projektantowi, że ich prace skierowane były do mniej więcej tego samego odbiorcy średnio zamożnego, wykształconego mieszczanina. Członkowie ŁAD-u chcieli tworzyć wnętrza ładne, związane z polską tradycją, ale zarazem nowoczesne, racjonalne, nie przeładowane, ergonomiczne. W Ładzie rozumiano Polskę jako region o własnych tradycjach, ukształtowanych przez położenie geograficzne, klimat, materiały i surowce, źródła energii, miejscowe technologie, specyficzne zachowania mieszkańców dokładnie tak samo, jak Finlandię czuł Aalto. Jednocześnie rozumiano, że trwa epoka nowoczesności, a więc przedmioty muszą być adekwatne do szybkiego trybu życia z samochodem, samolotem, elektrycznością i radiem. Największy rozwój Spółdzielni nastąpił po II wojnie światowej i wbrew trudnej sytuacji politycznej czy gospodarczej, powstały tu obiekty, które spokojnie mogłyby rywalizować z fińskimi. To, co nastąpiło w Polsce po roku z jednej strony można uznać za okres, który naszą architekturę czy wzornictwo zamknął za Żelazną Kurtyną i odciął od wzorów zachodnich, z drugiej jednak widać, jak bardzo polscy projektanci mimo tych trudności starali się nadążyć za światem, tworzyć autorskie, oryginalne i nowoczesne projekty. Ostatnio mieliśmy okazję poznać tamte lata w relacji z pierwszej ręki - od pracującej wtedy projektantki, której dorobek można było rok temu zobaczyć na wystawie Chcemy być nowocześni w Muzeum Narodowym, a w kwietniu też podczas jej indywidualnej ekspozycji w galerii Akademii Sztuk Pięknych, czyli Teresy Kruszewskiej. Jako jedna z ostatnich żyjących projektantek z tamtych czasów, profesor Kruszewska przy okazji owych 7

8 wystaw opowiedziała bardzo wiele o pracy projektanta w okresie PRL-u, a że sama w tamtym czasie wyjeżdżała też zagranicę m.in. na staż do pracowni Alvara Aalto miała porównanie do tego, jak pracuje się gdzie indziej. A jako wieloletnia profesorka na wydziale wzornictwa ASP tego, co sama umiała, uczyła też kolejne pokolenia młodych projektantów. I na bazie jej doświadczeń, i najprostszych wniosków podstawową kwestią, jaka po roku poróżniła fińskie i polskie wzornictwo był fakt, że w Finlandii weszło ono do masowej produkcji. To do dziś owocuje Finowie znają, szanują, a przede wszystkim na co dzień używają przedmiotów, zaprojektowanych przez ich projektantów. W Polsce nie mieliśmy wcale gorszych twórców, ale ich dzieła są raczej przedmiotami ekskluzywnymi. Szczególnie widać to dziś, bo w latach PRL-u jednak przynajmniej część projektów trafiało na linie produkcyjne. Jak wspomina Kruszewska, mimo że szanse na to, że projekty trafią pod strzechy były niewielkie, duże grono projektantów opracowywało kolejne meble przede wszystkim z myślą o ich potencjalnym użytkowniku. Gdy po Odwilży roku Polska nieco się otworzyła pojawiły się czasopisma, książki o zachodnim dorobku artystycznym, nieco łatwiej było wyjechać zagranicę, fińskie wzornictwo stało się w Polsce znane. Ze względu na swoją prostotę, wykonanie z niedrogich materiałów, ergonomię i ekonomię, stało się natychmiast inspiracją. Alvar Aalto mówił: prawdziwe projektowanie jest tylko tam, gdzie w centrum jest człowiek, ze wszystkimi tragediami i komediami. Jan Kurzątkowski, wybitny projektant, nauczyciel Kruszewskiej i kilku pokoleń polskich projektantów, autor mebli, pracujący i przed i po wojnie, mówił, że człowiek jest w jakimś sensie uzależniony od projektanta bo to on przecież decyduje, jak będzie spał, siedział, pracował, w jakich warunkach. Dlatego wygoda użytkownika jest absolutnym priorytetem. Te zasady Kruszewska sama mówi, że w dużej mierze poznała w Finlandii w latach 60., pracując u Alvara Aalto odpisywała dane na temat optymalizacji mebli, ich wymiarowania z myślą o użytkowniku. Takie dane do polskich wytycznych w meblarstwie weszły oficjalnie dopiero 20 lat później. Zespół uczniów prof. Kurzątkowskiego, współpracujący m.in. ze Spółdzielnią ŁAD, wprowadzał je w życie znacznie wcześniej niejako na własną rękę. Kruszewska wspomina: Rozwiązania, które widziałam u Finów, mnie zachwyciły: prostota, naturalność, celność rozwiązań, funkcjonalność, a wszystko w trosce o dziecko, dorosłego, starca. Aalto uważał, że drewno składa się z żywych włókien, jak ludzkie mięśnie; badał biologiczne właściwości drewna, pod wpływem temperatury je giął, napinał, ciął, łupał, krzywił, naprężał, łączył, kleił te eksperymenty przeprowadzał już w latach 30. Po II wojnie, a szczególnie w latach 50. polscy projektanci także na szeroką skalę zaczęli prowadzić prace nad możliwościami, jakie daje sklejka. W roku na wystawie 30-lecia ŁAD-u Teresa Kruszewska pokazała krzesło ze sklejki Muszelka, jeden z najbardziej znanych i najbardziej udanych mebli tamtych czasów. Pierwszych 25 egzemplarzy krzesła wyprodukowano ręcznie; niestety mebel nie trafił nigdy do masowej produkcji. Jak wspomina Kruszewska, kolejną nowością, którą na większą skalę podpatrzyła w Finlandii, było projektowanie dla dzieci. W Polsce meble dla dzieci były jednakowe jak dla dorosłych, miały tylko krótsze nóżki, co oczywiście nie zgadzało się z ideą wygody i ergonomii. Kruszewska jako jedna z pierwszych zaczęła projektować meble przeznaczone dla dzieci (jak sama tłumaczy jej siostra, która była lekarzem pediatrą, unaoczniła jej te potrzeby, np. fakt złego wyposażenia dziecięcych szpitali rehabilitacyjnych). Co ważne i te meble były ze sklejki, bo był to materiał i niedrogi, i dający wiele możliwości, i bezpieczny. Podobieństwa między fińskim a polskim wzornictwem pojawiły się też w tkaninie. W roku Armi Ratia założyła firmę Marimekko, która dość szybko, w kilka lat stała się znanym i cenionym ośrodkiem projektowania i produkcji drukowanych tkanin. Po Odwilży roku dorobek Marimekko stał się w Polsce znany, najczęściej z publikacji w prasie. Na inspiracje nie trzeba było długo czekać projektantki (bo były to najczęściej kobiety), związane głównie ze Spółdzielnią ŁAD i założonym w roku Instytutem Wzornictwa Przemysłowego, zaczęły tworzyć podobne wzory. W odróżnieniu od mebli, tkaniny częściej trafiały do produkcji i w tym jednym wypadku Polacy byli w podobnej do Finów sytuacji, mogąc normalnie, na co dzień używać w domach wyrobów nowoczesnych, atrakcyjnych, a zarazem zaprojektowanych przez swoich rodaków. 8

9 Gęste, kolorowe wzory, z jakich do dziś słynie Marimekko, inspirowane różnymi motywami, od ludowych, przez roślinne i zwierzęce, po wzięte z życia codziennego (przedmioty codziennego użytku, sylwetki ludzkie), pod koniec lat 50. i w latach 60. były równie popularne w Polsce. Z drukowanych tkanin powstawały obrusy, narzuty, ale i ubrania. Podobieństwa widać też we współczesności. W obu opisywanych tu krajach istnieje tradycja budowania z drewna, która w drugiej połowie XX wieku nieco odeszła na dalszy plan, wyparta przez nowoczesność. XXI wiek przywrócił ją pamięci na fali ekologii, idei zrównoważonego rozwoju i powrotu do lokalności znów buduje się z drewna. A jednym z chętnie stosowanych materiałów jest gont. W Finlandii głośne były ostatnio szczególnie projekty kościołów, w całości obłożonych gontem. Pracownia JKMM kilka lat temu w Viikii koło Helsinek zbudowała kościół, w którym budulcem są drewno i światło. Pozbawiony ozdób, bardzo prosty gmach obłożono jasnym gontem, a we wnętrzu całą przestrzeń zaaranżowano tylko z użyciem desek. Podobnie w niewielkim kościele w Karsamaki, projektu pracowni Lassila Hirvilammi Architects ta sama idea, prostota plus naturalny budulec. Choć w Polsce gont kojarzy się z domami w stylu zakopiańskim, zaczął się on pojawiać też na innych budynkach. W 2002 roku w Krakowie powstał Dom z Gontu, willa projektu biura nsmoon Studio. Wtedy była to rewolucyjna realizacja, łącząca zgeometryzowaną, współczesną bryłę z tradycyjnym budulcem. Do dziś jest podawana za wzór. Od dwóch lat jedną z najgłośniejszych realizacji w Polsce jest kościół w Tarnowie nad Wisłą, nazywany Votum Aleksa, dzieło pracowni Beton. To obiekt, który spokojnie można by wziąć za fiński: powstały w wielkim szacunku do tradycji, z poszanowaniem miejsca i w nawiązaniu do pejzażu, a zarazem o nowoczesnej, współczesnej bryle. Gigantyczny sukces i rozgłos, jaki zdobyła ta budowla niech będzie dowodem na to, że fińskie podejście do projektowania, związane z regionem, naturą, a zarazem nadążające za trendami współczesności nie starzeje się i sprawdza nie tylko w Finlandii. Budynek Teatru Narodowego w Helsinkach (proj. Onni Tarjanne, 1902), fot. E. Bator Dziękujemy naszym sponsorom: SISU - Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Polska-Finlandia Redaktor wydania Ewelina Bator Anna Cymer historyczka sztuki i architektury 10 Kontakt sisu@majakka.pl Współpraca Anna Krześniak Anna Buncler Koło Naukowe Fennistów Majakka