Jolanta Karpowicz Krzysztof Gryz Wiesław Leszko Patryk Zradziński

Transkrypt

1 Medycyna Pracy 2013;64(4): Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Jolanta Karpowicz Krzysztof Gryz Wiesław Leszko Patryk Zradziński PRACA ORYGINALNA ZOBIEKTYWIZOWANA OCENA NARAŻENIA CHIRURGÓW NA RADIOFALOWE POLA ELEKTROMAGNETYCZNE W KONTEKŚCIE CZASU NARAŻENIA ORAZ POLSKICH I ZNOWELIZOWANYCH MIĘDZYNARODOWYCH WYMAGAŃ DOTYCZĄCYCH OCHRONY PRACOWNIKÓW OBJECTIVIZED EVALUATION OF SURGEONS EXPOSURE TO RADIOFREQUENCY ELECTROMAGNETIC FIELDS IN THE CONTEXT OF EXPOSURE DURATION AND POLISH AND NEW INTERNATIONAL REQUIREMENTS REGARDING WORKERS PROTECTION Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy / Central Institute for Labour Protection National Research Institute, Warszawa, Poland Pracownia Zagrożeń Elektromagnetycznych / Laboratory of Electromagnetic Hazards Streszczenie Wstęp: Wykorzystanie diatermii chirurgicznej w zabiegach operacyjnych związane jest z emisją pola elektromagnetycznego, które podlega ocenie ze względu na wymagania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Materiał i metody: Monitoring charakterystyki narażenia chirurgów wykonano w czasie 11 operacji (resekcja: odbytnicza, wątroby, guza pęcherza moczowego, migdałków, udrożnienie tętnicy i zabiegi laparoskopowe), wykorzystując rejestrator czasu rzeczywistej aktywności monopolarnych diatermii chirurgicznych w czasie zabiegów. Wykonano również badania wartości skutecznej natężenia pola elektrycznego i magnetycznego przy różnych trybach pracy urządzeń (moc: W, częstotliwość: khz przy cięciu; W, khz przy koagulacji). Dla każdej operacji oceniono parametry statystyczne rozkładu czasu użycia diatermii w okresie dowolnych 6 min (zgodnie z międzynarodowymi zaleceniami dotyczącymi ochrony przed niepożądanymi skutkami termicznymi oddziaływania pola elektromagnetycznego). Wyniki: Natężenie pola elektrycznego, zmierzone 10 cm od kabla zasilającego elektrodę czynną, wynosiło V/m przy cięciu i V/m przy koagulacji, a magnetycznego nie przekraczało 0,2 A/m przy obu trybach. Monitoring pracy diatermii w czasie operacji wykazał ich wykorzystanie w zakresie 5 66% czasu w ciągu początkowych 3 min zabiegu, 3 40% w ciągu początkowych 6 min. Rozkład współczynnika ich wykorzystania podczas dowolnych 6-minutowych okresów charakteryzuje zakres: 0 12% (mediana) / 7 43% (wartość maksymalna). Wnioski: Rzeczywisty czas użycia diatermii chirurgicznej w czasie zabiegów jest zdecydowanie krótszy niż deklarowany przez pracowników. Przy co najmniej 15-centymetrowej odległości pracowników od kabli łączących elektrody z generatorem wymagania przepisów krajowych odnośnie do dopuszczalnego poziomu ekspozycji są spełnione. Ocena lokalnych narażeń w dłoni wymaga szczegółowej analizy rozkładu współczynnika SAR i dalszych badań. Med. Pr. 2013;64(4): Słowa kluczowe: ekspozycja zawodowa, pole elektryczne, dyrektywa Europejska 2013/35/UE, urządzenia medyczne Abstract Background: Use of electro surgery units (ESU) in surgeries is linked with electromagnetic field emission, which is assessed according to the requirements of occupational health and safety legislation. Material and Methods: Surgeons exposure characteristics was monitored during 11 surgeries (proctectomy, patency of artery, hepatectomy, cystectomy, tonsilectomy, laparoscopy) by real time of monopolar ESU activity recorder. Investigations of root-mean-square value of electric and magnetic field strength was also performed at various modes of ESU operations during cutting (output power, W; frequency, khz) and coagulating ( W, khz). Statistical parameters of distribution of ESU operation over any 6-min periods (according to international requirements regarding protection against adverse thermal effects of electromagnetic field) were assessed. Results: Electric field strength, measured 10 cm from the cable supplying an active electrode was V/m during cutting and V/m during coagulating; magnetic field strength was less than 0.2 A/m in both modes. Monitoring of ESUs showed the following ranges of their operation during surgeries 5 66% of time over starting 3 min of surgery, 3 40% over starting 6 min, and the distribution of their use over any 6-min periods 0 12% (median) / 7 43% (maximum value). Conclusions: The real operation time of ESUs Publikacja opracowana na podstawie wyników programu wieloletniego Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy, finansowanego w latach w zakresie zadań służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (zadanie 04.A.03 Centrum Badań i Promocji Bezpieczeństwa Elektromagnetycznego Pracujących i Ludności, kierownik zadania: dr inż. Jolanta Karpowicz). Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy.

2 488 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 wiające zarówno cięcie (tryb pracy CUT), jak i koagulację (tryb pracy COAG) tkanek miękkich. Do niektórych zabiegów stosowane są również elektrody bipolarne zabiegowe, przy których użyciu w uchwycie trzymanym przez chirurga znajdują się obie elektrody. Pierwotnym źródłem pola elektromagnetycznego przy aktywnej diatermii chirurgicznej jest obwód wysokonapięciowy, w którym przepływa prąd elektryczny między elektrodami tworzony przez przewody łączące generator urządzenia elektrochirurgicznego z elektrodą zabiegową i elektrodą bierną (kable zasilające elektrodę czynną i bierną). Współczesne generatory diatermii chirurgicznych najczęściej nie są istotnym źródłem pola dzięki właściwemu ekranowaniu elektromagnetycznemu. Skutkiem wykorzystania diatermii chirurgicznych jest narażenie chirurgów na pole elektromagnetyczne, którego poprzez działania organizacyjne nie można skutecznie wyeliminować. W innej sytuacji są pozostali pracownicy zespołu zabiegowego, których narażenie jest uzależnione od przestrzennej organizacji pola operacyjnego często podlegają oni narażeniom wielokrotnie mniejszym niż chirurdzy. Z uwagi na powszechność wykorzystania tego rodzaju urządzeń w placówkach ochrony zdrowia problem narażenia i jego właściwej oceny może dotyczyć stosunkowo dużej grupy pracowników (szacunkowo na podstawie danych NFZ dotyczących usług medycznych w Polsce 15 tys. osób). Nieliczne dane na temat charakterystyki narażenia na pola elektromagnetyczne pracowników przy zabiegach chirurgicznych zostały opublikowane z uwzględnieniem identyfikacji częstotliwości i zmienności w czasie pola, wytwarzanego przez diatermie chirurgiczne, oraz poziomu i rozkładu przestrzennego narażenia (9,10,12 17). Analizowano również prądy elektryczne przepływające w ciele chirurga i pracowników asystujących w czasie zabiegów (9 11,15,18). Wspomniane dane o narażeniu pracowników wykoduring surgeries was significantly shorter than that declared by workers. The distance of at least 15 cm between cables, connecting electrodes with generator and workers meets the requirements of the Polish legislation on permissible exposure limits. The assessment of localized exposure of the hand needs a detailed analysis of the SAR ratio distribution and further studies are required. Med Pr 2013;64(4): Key words: occupational exposure, electric field, European Directive 2013/35/EU, medical devices Autorka do korespondencji / Corresponding author: Jolanta Karpowicz, Pracownia Zagrożeń Elektromagnetycznych, Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, ul. Czerniakowska 16, Warszawa, jokar@ciop.pl Nadesłano: 13 czerwca 2013, zatwierdzono: 21 sierpnia 2013 WSTĘP Radiofalowe pola elektromagnetyczne już od lat ubiegłego wieku zaliczane są do szkodliwych czynników środowiska pracy w związku z zaobserwowanymi niepożądanymi skutkami ich oddziaływania na ludzi (1). Badania dotyczące zagrożeń zdrowia związanych z oddziaływaniem takich pól dotyczyły najczęściej osób zatrudnionych przy obsłudze różnego typu obiektów radionadawczych radiowo-telewizyjnych, mobilnej łączności, systemów radarowych itp. (2). W innych sektorach gospodarki urządzenia wytwarzające pola elektromagnetyczne radiofalowe stosowane są m.in. do medycznych zabiegów fizykoterapeutycznych i do plastycznej obróbki dielektryków (3). Niepożądane skutki zdrowotne stwierdzone u pracowników obsługujących takie urządzenia to: u pracowników obsługujących średniofalowe obiekty nadawcze m.in. zaburzenie funkcjonowania układu krążenia i regulacji neurowegetatywnej, u pracowników obsługujących zgrzewarki dielektryczne m.in. zaburzenia układu krążenia, bóle głowy, objawy zmęczenia, zaburzenia snu, a u wieloletnich (dłużej niż 10 lat) intensywnych użytkowników telefonów komórkowych m.in. zwiększona zachorowalność na niektóre rodzaje nowotworów (guzy mózgu, nowotwory układu krwiotwórczego i limfatycznego) (4 7). Do źródeł pola elektromagnetycznego o częstotliwościach radiofalowych należą również diatermie chirurgiczne, wykorzystywane powszechnie przy zabiegach operacyjnych (8 13). Urządzenia takie wyposażone są w generator wysokiego napięcia, przykładanego między elektrodę bierną, mocowaną na stałe do ciała pacjenta, a elektrodę czynną monopolarną stanowiącą skalpel elektryczny, którego uchwyt trzymany jest w dłoni przez chirurga wykonującego zabieg. Prąd elektryczny przepływający między elektrodami powoduje w pobliżu elektrody czynnej przegrzanie tkanek pacjenta, umożli-

3 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 489 nujących zabiegi z wykorzystaniem diatermii chirurgicznych pozyskano w czasie badań laboratoryjnych lub w rzeczywistych miejscach eksploatacji diatermii, ale z wykorzystaniem fantomów symulujących ciało pacjenta. Reprezentatywne dane pomiarowe na temat profili wykorzystania diatermii w czasie zabiegów są niedostępne, ponieważ komercyjna aparatura używana w ocenie narażenia na pola elektromagnetyczne nie umożliwia wykonania badań pierwotnego pola elektromagnetycznego w czasie rzeczywistych zabiegów. Wynika to zarówno z wymagań higienicznych w salach operacyjnych, jak i ograniczeń dotyczących organizacji procesu pomiarów (zespół pomiarowy nie może zakłócać pracy chirurgów przebywających przy pacjencie i diatermii chirurgicznej w czasie operacji). Problematyka oceny parametrów rzeczywistego narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne w czasie zabiegów chirurgicznych została zasygnalizowana w opracowaniu Aniołczyk i Mamrota z 2000 r. (12), w którym omówiono wyniki pomiaru czasu całkowitego użycia diatermii chirurgicznych w czasie 4 zabiegów chirurgicznych. Nie ma danych bibliograficznych dotyczących wykorzystania w czasie zabiegów współcześnie wykorzystywanych w szpitalach diatermii chirurgicznych, zróżnicowania czasu wykorzystania diatermii podczas zabiegów, a także oceny narażenia pracowników na podstawie znowelizowanych w 2010 r. zaleceń międzynarodowych i znowelizowanej w 2013 r. dyrektywy europejskiej. Diatermie chirurgiczne stosowane w Polsce wytwarzają najczęściej wysokie napięcie zasilające elektrodę czynną o przebiegu zbliżonym do sinusoidalnego (w trybach pracy CUT) lub zmodulowane amplitudowo (w trybach pracy COAG), o częstotliwościach podstawowych z zakresu khz lub 1800 khz (9 14). Są to więc częstotliwości zbliżone do częstotliwości pracy nadajników radiowych długo- i średniofalowych (emisja radiowa AM amplitude modulation), jednak w przeciwieństwie do narażenia w ośrodkach radionadawczych oddziaływanie pola ma charakter lokalny, w pobliżu kabli zasilających elektrody. Najczęściej najsilniejszemu narażeniu podlega ręka chirurga, w której trzyma on uchwyt elektrody zabiegowej. W związku z wykorzystaniem wysokich napięć do zasilania elektrody czynnej w czasie zabiegów, przy stosunkowo małych prądach w obwodzie wyjściowym generatora diatermii chirurgicznej (impedancja w obwodzie wyjściowym przekraczająca nawet 1000 Ω), dominujące w otoczeniu diatermii jest pole elektryczne, przy na tyle małym natężeniu występującego równocześnie pola magnetycznego, że może być ono niebrane pod uwagę przy ocenie narażenia pracowników. W czasie zabiegów chirurgicznych zwykle ustawiony jest stały poziom mocy wyjściowej diatermii, a lekarz używając włącznika w uchwycie elektrody czynnej lub ustawionego na podłodze, załącza obwód wyjściowy, kiedy zbliżając elektrodę do tkanek pacjenta wykonuje cięcie lub koagulację. W rezultacie w otoczeniu kabli występuje najczęściej kluczowane w czasie pole elektryczne o stabilnej amplitudzie (ryc. 1). Z informacji pozyskanych od pracowników zatrudnionych w zespołach operacyjnych wynika, że w pierwszej fazie zabiegów operacyjnych (początkowe minuty operacji) diatermie wykorzystywane są głównie w trybie cięcia, a w ich dalszym przebiegu w trybie koagulacji. Pracownicy wskazują również na najintensywniejsze użycie diatermii w początkowej fazie operacji. E/E max 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0, Czas / Time [s] Ryc. 1. Unormowane natężenie pola elektrycznego (E) zarejestrowanego w otoczeniu kabla zasilającego elektrodę czynną w czasie symulowanego zabiegu chirurgicznego normalizacja względem maksymalnej wartości zarejestrowanej (E max ) Fig. 1. The normalized electric field strength (E) recorded in the vicinity of cable supplying active electrode during simulation of the surgery normalized against maximum recorded value (E max ) CEL BADAŃ Wobec omówionych cech narażenia chirurgów na pola elektromagnetyczne wytwarzane przez diatermie chirurgiczne celem prezentowanych badań było wykonanie oceny narażenia, uwzględniającej rozkład narażenia w czasie trwania zabiegu oraz obecnie obowiązujące w Polsce wymagania prawa pracy i nowej dyrektywy europejskiej (2013/35/UE), dotyczące ochrony pracowników przed nadmiernym oddziaływaniem pól elek-

4 490 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 tromagnetycznych (19 21) 1. W ramach badań o takim zakresie konieczne było opracowanie metody umożliwiającej monitorowanie wykorzystania diatermii chirurgicznych w czasie rzeczywistych zabiegów i przeprowadzenie serii badań w czasie rzeczywistych zabiegów chirurgicznych. MATERIAŁ I METODY Relacjonowane badania obejmowały laboratoryjną identyfikację w dziedzinie czasu charakterystyki pola elektromagnetycznego przy kablach zasilających elektrodę aktywną diatermii chirurgicznych, pomiar natężeń pól elektrycznych i magnetycznych w otoczeniu kabli oraz monitoring wykorzystania diatermii w czasie rzeczywistych zabiegów chirurgicznych. Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego (E i H) zostało zmierzone miernikiem Narda EMR-300 (Narda Safety Test Solutions, Pfullingen, Niemcy), z izotropowymi sondami: pola elektrycznego z pasma częstotliwości 100 khz 3 GHz o średnicy sondy pomiarowej 64 mm, zakresie pomiarowym 0,6 800 (1300) V/m i niepewności pomiaru ±2 db; pola magnetycznego z pasma częstotliwości 300 khz 30 MHz o średnicy sondy pomiarowej 120 mm, zakresie pomiarowym 0, A/m i niepewności ±2 db. Aby uzyskać ustandaryzowane (powtarzalne) dane dotyczące pól elektromagnetycznych emitowanych przez diatermie chirurgiczne, pomiary natężenia pola elektrycznego i magnetycznego wykonano w ustalonej odległości od kabli. Ponieważ natężenie pola elektrycznego przy przewodzie może przekraczać 1000 V/m (9,10), aby uniknąć możliwego przeciążenia sondy pomiarowej i jej uszkodzenia, pomiary wykonano przy stałej odległości 10 cm między środkiem sondy pomiarowej a kablem zasilającym elektrodę czynną. W czasie pomiaru wykonywanego przy ciągłej pracy diatermii rejestrowano 100 próbek z częstotliwością próbkowania 0,4 s, a za wynik przyjęto wartość średnią (± odchylenie standardowe SD). Wynik takie- 1 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (19) zaplanowano zastąpić nowym w 2013 r. Według projektu opublikowanego 18 czerwca 2013 r. nie są w nim planowane zmiany merytoryczne w zakresie zagrożeń elektromagnetycznych ( -i-polityki-spolecznej-w-sprawie-najwyzszych-dopuszczalnych-stezen-i-natezen-czynnikow-szkodliwych-dla-zdrowia-w-srodowisku-pracy-). go pomiaru jest niezależny od chwilowych fluktuacji pola elektromagnetycznego, typowych dla użycia urządzeń elektrochirurgicznych. Poprawność wskazań mierników oraz ich odpowiedź na modulowane amplitudowo pola elektromagnetyczne zostały zbadane z wykorzystaniem: laboratoryjnego źródła pola elektromagnetycznego, składającego się z komory TEM (prod. CIOP-PIB, Polska), generatora wielkiej częstotliwości SMX (prod. Rhode&Schwarz, Niemcy), wzmacniacza mocy AR100A/250A (prod. Amplifier Research, USA), linearyzowanego diodowego woltomierza wielkich częstotliwości URV55 (prod. Rhode & Schwarz) całkowita niepewność ±0,7 db. Urządzenia są nadzorowane metrologicznie w ramach systemu jakości laboratorium wzorcującego CIOP-PIB (certyfikat Polskiego Centrum Akredytacji nr AP 061). Badania te wykazały, że miernik natężenia pola elektrycznego i magnetycznego wskazuje wartość skuteczną (root mean square RMS) w polach E < 500 V/m i H < 1,5 A/m. W przypadku modulowanego impulsowo pola elektromagnetycznego (w trybie COAG), oszacowanie wartości RMS maksymalnej w czasie powinno być przeprowadzone z wykorzystaniem indywidualnych współczynników korekcyjnych, ustalonych na podstawie analizy kształtu przebiegu zmienności w czasie mierzonego pola (13,22,23). Jest to również niezbędne do wyznaczenia wartości równoważnych natężenia pola elektrycznego i magnetycznego, w oparciu o pomiar wartości RMS wartości takie są podstawą oceny narażenia pracowników przy urządzeniach elektrochirurgicznych według wymagań krajowych przepisów bhp (20,21). Identyfikację parametrów zmienności w czasie pola elektromagnetycznego emitowanego przez poszczególne diatermie chirurgiczne wykonano metodą oscyloskopową, wykorzystując sondę pola elektrycznego EMCO nr 904 (prod. EMCO, Austin, TX, USA) i przenośny oscyloskop cyfrowy Scopemeter 199C (prod. Fluke, Everett, WA, USA). Pomiary wykonano przy typowej mocy wyjściowej dla poszczególnych rodzajów zabiegów, ustawionej zgodnie z informacjami uzyskanymi od użytkowników poszczególnych urządzeń w trybach CUT i COAG. Przeprowadzono również wywiad z użytkownikami, dotyczący ich opinii na temat czasu trwania zabiegu i czasu użycia diatermii w ciągu zabiegu. Ponadto wyko-

5 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 491 nano monitoring wykorzystania diatermii chirurgicznych w czasie rzeczywistych zabiegów chirurgicznych. Do badań został zbudowany specjalistyczny zestaw monitorujący, złożony z: sondy cęgowej prądu radiofalowego, detektora sygnału, przetwornika analogowocyfrowego i szybkiego rejestratora (ryc. 2). Wykorzystanie tego zestawu monitorującego umożliwiło zbadanie czasu rzeczywistej aktywności diatermii chirurgicznych w czasie zabiegów, z częstością próbkowania: 1 s. Wyniki monitoringu wykorzystania diatermii chirurgicznych w czasie początkowych 6 min zabiegów chirurgicznych pokazano na rycinie 3. Generator diatermii elektrochirurgicznej Electrosurgery unit generator Elektroda bierna Passive electrode Elektroda czynna Active electrode Cęgowa sonda prądowa (przetwornik prąd/napięcie) Clamp-on current probe (current/voltage converter) Przetwornik A/C z pamięcią nieulotną A/D converter with non-volatile memory Detektor sygnału Signal detector Ryc. 2. Schemat ideowy układu monitorującego wykorzystanie diatermii w czasie zabiegów chirurgicznych Fig. 2. The diagram of the setup monitoring the operation of electrosurgical unit during surgeries Zabieg chirurgiczny / Surgery #11 #10 #9 #8 #7 #6 #5 #4 #3 #2 # włączone / switched on wyłączone / switched off Czas / Time [s] Ryc. 3. Aktywność urządzenia elektrochirurgicznego w czasie początkowych 6 min monitorowanych zabiegów chirurgicznych Fig. 3. The activity of electrosurgical units during starting 6-min period of monitored surgeries

6 492 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 Na podstawie wyników monitoringu, wykonanego dla każdego zabiegu operacyjnego, został wyznaczony współczynnik K według zależności: K = t/t [1] gdzie: t czas włączenia urządzenia i generacji pola elektromagnetycznego, T czas 6 min. Rozkład wartości współczynnika K w czasie trwania zabiegów scharakteryzowano przez parametry statystyczne, takie jak: średnia arytmetyczna, wartość minimalna, maksymalna, mediana i zakres międzykwartylowy (25 75%), tj. przedział obejmujący 25 75% wyników dla współczynnika K. Współczynnik K reprezentuje w dowolnych 6 min trwania zabiegu użycie diatermii i jest istotnym elementem oceny zarówno w kontekście polskich wymagań szacowania wskaźnika ekspozycji pracownika W (20,21), jak i międzynarodowych wymagań uśredniania kwadratu natężenia pola przy ocenie zagrożenia skutkami termicznymi oddziaływania pola (19,22). Wyznaczono również współczynnik K 1 = t/t 1 dla pierwszych 3 i 6 min zabiegu (kiedy zgodnie z deklaracją użytkowników ma miejsce najbardziej intensywne używanie urządzeń elektrochirurgicznych) oraz dla całego czasu trwania zabiegu. WYNIKI Pomiary wykonano przy wykorzystaniu 11 urządzeń elektrochirurgicznych powszechnie stosowanych w Polsce typów (2 urządzenia typu UES-40, prod. Olympus, Japonia; 9 urządzeń typu: ERBE VIO 300D, ERBE Erbotom Tur, ERBE ICC 350C, ERBE ICC 300E, prod. ERBE, Niemcy). Ponieważ poziom narażenia w otoczeniu urządzeń jest uzależniony głównie od ustawień trybu pracy i mocy wyjściowej generatora, przy omawianiu wyników badań poszczególne zabiegi oznaczono od #1 do #11 żeby nie sugerować nieuzasadnionego powiązania poziomu narażenia z typem użytego urządzenia i jego producentem. W tabeli 1. zestawiono parametry pracy diatermii i rodzaj zabiegów chirurgicznych, w czasie których wykonano relacjonowane badania. Na rycinie 4. podano parametry statystyczne rozkładu współczynnika K = t/t i pierwiastka kwadratowego ze współczynnika K, wyznaczonego dla dowolnych 6-minutowych przedziałów czasu, rozpoczynających się kolejno co 1 s, dla każdego zabiegu operacyj- Tabela 1. Zabiegi chirurgiczne i parametry pracy diatermii chirurgicznych, podczas których wykonano badania Table 1. Surgeries and settings of electrosurgical units applied in the performed studies Zabieg chirurgiczny Surgery Tryb pracy cięcie (CUT) CUT mode parametry wyjściowe* output settings* częstotliwość frequency [khz] Tryb pracy koagulacja (COAG) COAG mode parametry wyjściowe* output settings* częstotliwość frequency [khz] #1 resekcja odbytnicza / proctectomy 55 W, pure cut W, coag #2 resekcja odbytnicza / proctectomy 55 W, pure cut W, coag #3 udrożnienie tętnicy / patency of artery 120 W, autocut effect W, effect #4 resekcja wątroby / hepatectomy 140 W, autocut effect W, forced, effect #5 resekcja guza pęcherza moczowego / cystectomy output 2/5 (max 400 W) 445 output 3/5 (max 400 W) 415 #6 resekcja guza pęcherza moczowego / cystectomy output 2/5 (max 400 W) 445 output 3/5 (max 400 W) 415 #7 resekcja guza pęcherza moczowego / cystectomy output 2/5 (max 400 W) 445 output 3/5 (max 400 W) 415 #8 wycięcie migdałków / tonsilectomy 56 W, effect 2, autocut W, spray 770 #9 zabieg laparoskopii / laparoscopy 150 W, effect W, forced 425 #10 zabieg laparoskopii / laparoscopy 150 W, effect W, forced 425 #11 zabieg laparoskopii / laparoscopy 150 W, effect W, forced 425 * Parametry wyjściowe trybu pracy podano według oryginalnych oznaczeń na urządzeniach / Output setting of the operation mode follows the original indications on the devices. max maksymalna moc wyjściowa według specyfikacji technicznej urządzenia / maximum output power according to technical specification of the device.

7 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 493 nego. W tabeli 2. zawarto informacje o czasie użycia diatermii podczas zabiegu, uzyskane od użytkowników urządzeń elektrochirurgicznych, zmierzony rzeczywisty czas trwania zabiegu i wykorzystania diatermii oraz wyznaczone współczynniki K 1 = t/t 1 dla pierwszych 3 i 6 min zabiegu (w czasie których według użytkowników urządzenia elektrochirurgiczne są używane najintensywniej) oraz dla całego czasu trwania zabiegu. a) b) Współczynnik / Ratio of K = t/t 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 Pierwiastek kwadratowy ze współczynnika / Square root of K = t/t 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0, ,1 0,1 #1 #2 #3 #4 #5 #6 #7 #8 #9 #10 #11 #1 #2 #3 #4 #5 #6 #7 #8 #9 #10 #11 Zabieg chirurgiczny / Surgery Zabieg chirurgiczny / Surgery Mediana / Median 25 75% Min. Maks. / Min Max Ryc. 4. Parametry statystyczne rozkładu współczynnika K = t/t w czasie zabiegów chirurgicznych, wyznaczonego dla dowolnych 6-minutowych przedziałów czasu rozpoczynających się kolejno co 1 s: a) współczynnik K, b) pierwiastek kwadratowy ze współczynnika K Fig. 4. Statistical parameters of distribution of the K = t/t ratio during surgeries, assessed for any 6-min periods starting every 1 s: a) the ratio of K, b) the square root of K Tabela 2. Czas trwania zabiegów chirurgicznych i parametry statystyczne rozkładu współczynnika K 1 = t/t 1 dla pierwszych 3 i 6 min oraz całego czasu trwania każdego z zabiegów Table 2. Duration of surgeries and statistical parameters of the K 1 = t/t 1 ratio distribution, over starting 3- and 6-min periods of each surgery and over the entire duration of surgery Zabieg chirurgiczny Surgery Czas trwania zabiegu T Surgery duration T [min] Czas użycia urządzenia w trakcie zabiegu Operation time of electrosurgery unit [min] deklarowany przez użytkowników declared by the users zmierzony measured pierwsze 3 min zabiegu first 3 min of surgery (T x = 3 min) Współczynnik Ratio K 1 = t/t x pierwsze 6 min zabiegu first 6 min of surgery (T x = 6 min) cały zabieg whole surgeries (T x = T) # ,0 0,61 0,40 0,05 # ,0 0,34 0,24 0,03 # ,0 0,12 0,06 0,02 # ,5 0,66 0,40 0,07 # ,0 0,17 0,15 0,12 # ,0 0,13 0,12 0,17 # ,0 0,15 0,19 0,13 # ,5 0,14 0,08 0,09 # ,0 0,09 0,06 0,02 # ,0 0,05 0,03 0,02 # ,0 0,08 0,05 0,02

8 494 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 Wyniki rejestracji natężenia pola elektrycznego w odległości 10 cm od kabla zasilającego elektrodę czynną (wartości średnie) dla poszczególnych zabiegów chirurgicznych podano w tabeli 3. Są to wartości RMS (w trybie CUT) oraz RMS i równoważne (w trybie COAG) wyznaczone na podstawie oscyloskopowej analizy kształtu przebiegu zmienności w czasie mierzonego pola. Tabela. 3. Natężenie pola elektrycznego zmierzone w odległości 10 cm od kabla zasilającego elektrodę czynną Table 3. Electric field strength measured 10 cm from the cable supplying an active electrode Zabieg chirurgiczny Surgery CUT wartości RMS RMS values Natężenie pola elektrycznego* Electric field strength* [V/m] wartości RMS RMS values COAG wartości równoważne** equivalent values** # # # # # # # # # # # * Natężenie pola magnetycznego w odległości 10 cm od kabla < 0,2 A/m / Magnetic field strength at the 10 cm distance from the cable < 0.2 A/m. ** Współczynnik do oszacowania wartości równoważnej na podstawie pomiarów wartości RMS przyjęto na podstawie obserwacji oscyloskopowych z przedziału 1 3,5 / / Factor for assessing the equivalent value obtained from the measurement of RMS value was taken on the basis of oscilloscopic observations from the range RMS wartość skuteczna / root mean square. CUT tryb cięcia / cut mode. COAG tryb koagulacji / coagulation mode. OMÓWIENIE Ocena narażenia na pola elektromagnetyczne przy wykorzystaniu diatermii chirurgicznych należy do zakresu badań okresowych, wynikających z wymagań prawa pracy w Polsce (20,23), a także do zakresu badań środowiska pracy dotyczących oceny zagrożeń elektroma- gnetycznych, zgodnie z zaleceniami międzynarodowymi (3,19,21,24). Ponadto Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization) i Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (International Agency for Research on Cancer) wskazują na potrzebę nie tylko jakościowego, ale również ilościowego charakteryzowania parametrów narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne, a także monitorowania zmian, jakie w profilach narażenia na promieniowanie radiofalowe wnosi rozwój technologii. Pozwoli to na bardziej miarodajne badania epidemiologiczne dotyczące zagrożeń zdrowia, które wynikają z oddziaływania pól elektromagnetycznych (2,25). Z kolei nowa dyrektywa europejska 2013/35/UE, dotycząca ochrony pracowników przed zagrożeniami elektromagnetycznymi, wzywa państwa członkowskie Unii Europejskiej i Komisję Europejską do monitorowania rozwoju wiedzy naukowej dotyczącej odległych skutków przewlekłego narażenia pracowników, żeby w miarę jej rozwoju były podejmowane adekwatne środki zaradcze (19). Kryteria oceny zagrożeń elektromagnetycznych Narażenie na pole elektromagnetyczne oceniane jest w pierwszym rzędzie na podstawie natężenia pola elektrycznego E (w V/m) i natężenia pola magnetycznego H (w A/m). Wymagania dotyczące dopuszczalnego narażenia pracowników zestawiono w tabeli 4. (19,20,22). Narażenie na pole elektryczne o natężeniu V/m warunkowo dopuszczalne jest dla pracowników, u których badania lekarskie potwierdziły brak przeciwwskazań zdrowotnych do przebywania w polach elektromagnetycznych, a w ciągu dnia pracy narażenie nie spowoduje przekroczenia dopuszczalnej wartości wskaźnika ekspozycji W. Podczas oddziaływania na chirurga pola elektromagnetycznego modulowanego impulsowo (kluczowanego w czasie) o określonym natężeniu E, które łącznie w ciągu dnia pracy trwa t godzin, wskaźnik ekspozycji jest mniejszy od dopuszczalnej wartości W = 1, jeśli (20): E < E 1 /(t/8) 0,5 [2] gdzie: E 1 = 100 V/m natężenie pola elektrycznego, w jakim zgodnie z wymaganiami prawa pracy dopuszcza się przebywanie pracownika w ciągu 8 godzin. Nowa dyrektywa europejska (2013/35/UE) zaleca w pierwszym etapie ocenę poziomu narażenia według zmierzonej lub obliczonej wartości natężenia pola oddziałującego na ciało pracownika maksymalnej

9 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 495 Tabela 4. Wymagania dotyczące ochrony przed niepożądanym oddziaływaniem pól elektromagnetycznych o częstotliwościach, jakie wytwarzają diatermie chirurgiczne ( khz) Table 4. Requirements regarding the protection against adverse effects of interaction of electromagnetic fields of frequency as emitted by electrosurgery units ( khz) Wymagania Requirements Zalecenia międzynarodowe (E i H zależne od częstotliwości) / International guidelines (E and H frequency dependent) (18,21) natężenie strength E [V/m] Pole elektryczne Electric field częstotliwość frequency [khz] Pole magnetyczne Magnetic field natężenie strength H [A/m] częstotliwość frequency [khz] poziomy odniesienia dotyczące ekspozycji ludności według ICNIRP / reference levels on general public exposure, according to ICNIRP 87* 65* ,4* 0,40* graniczna ekspozycja pracowników według DE (interwencyjne poziomy narażenia IPN) i ICNIRP (poziomy odniesienia) / limits regarding occupational exposure, according to ED (action levels AL) and ICNIRP (reference levels RL) 610* 338* ,3* 0,89* Wymagania prawne ustanowione w Polsce (E niezależne od częstotliwości) / / Requirements of legislation established in Poland (E frequency independent) (19) granica ekspozycji pozazawodowej i zawodowej / the limit between occupational and non-occupational exposure 33** ,3 1,5** zakres ekspozycji zawodowej / occupational exposure range ** ,5 100** ekspozycja zabroniona (granica strefy niebezpiecznej) / prohibited exposure (limit of dangerous zone) > 1 000** > 100** > 44,4** * W polu jednorodnym, wartość kwadratu natężenia pola uśrednionego w ciągu 6 min, tj. wartość skuteczna / In uniform field, the value of squared field strength averaged over 6 min, i.e. root-mean-square value RMS. ** Wartość maksymalna w czasie i maksymalna zmierzona w miejscu odpowiadającym położeniu osi tułowia pracownika, w przypadku pola elektrycznego z pasma częstotliwości khz oraz pola magnetycznego z pasma częstotliwości khz wartość równoważna natężenia pola, poza podanymi pasmami wartość skuteczna natężenia pola / Maximum in time value and maximum measured value at location corresponding with the worker s body axe, for electric field from frequency range of khz and magnetic field from frequency range of khz equivalent value of field strength, outside given ranges of root-mean-square value of field strength. DE dyrektywa europejska / ED European directive (18). ICNIRP zalecenia Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym / International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection guide-lines (21). w przestrzeni i uśrednionej w czasie 6 minut wg zaleceń ICNIRP (19,22). Należy więc ocenić poziom narażenia bezpośrednio przy kablach diatermii chirurgicznych. Dyrektywa jednak nie odnosi się do problemu uśredniania pola w obszarze sondy pomiarowej, które powoduje, że technicznie możliwe jest jedynie zmierzenie wartości natężenia pola odnoszącej się do pewnej odległości od źródła zdefiniowanej wymiarami sondy i tylko wartości uśrednionej przestrzennie w obszarze sondy. Jeśli natomiast dostęp do źródła pola nie jest ograniczony fizyczną barierą, maksymalne natężenie pola oddziałującego na pracownika jest takie jak na powierzchni źródła i może być znacznie większe od zmierzonego typową sondą o średnicy 6,4 cm czy 12 cm. Zarówno wymagania dyrektywy europejskiej, zaleceń międzynarodowych, jak i polskich przepisów prawa pracy zalecają ocenę dodatkową, jeśli zostanie stwierdzone narażenie miejscowe o natężeniu przekraczającym wartości podane w tabeli 4. (E > 610 V/m E uśrednione w dowolnych 6 min; lub E > 1000 V/m E maksymalne w czasie) (19,20,22). Według dyrektywy w kolejnym etapie należy ocenić współczynnik SAR (specific energy absorption rate szybkość pochłaniania właściwego energii), reprezentujący zagrożenie wynikające ze skutków termicznych ekspozycji w organizmie (analogicznie do zaleceń International Commission on Non- -Ionizing Radiation Protection ICNIRP Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizującym) (tab. 5). Również wymagania prawa pracy obowiązujące w Polsce odwołują się do drugiego etapu oceny zagrożeń, którym może być ocena SAR lub prądu pojemnościowego I K przepływającego przez kończyny pracownika. Zgodnie z postanowieniami PN-T :2002 (pkt 3.2.2): Jeżeli obsługa urządzenia wymaga dotykania przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem pola elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub nie-

10 496 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 Tabela 5. Dopuszczalne wartości współczynnika SAR, nazwane granicznymi poziomami oddziaływania (16) lub ograniczeniami podstawowymi (19) Table 5. Permissible SAR values, recognized as exposure limit values (16) or basic restrictions (19) Częstotliwość Frequency SAR C SAR GT SAR K 100 khz < f 10 MHz 0, Wartości dopuszczalne SAR oznaczają wartości uśrednione w okresie dowolnych 6 min; SAR C wartość uśredniona względem całego ciała / Permissible values of SAR mean values averaged over any 6-min period. SAR C value averaged over whole-body. Wartości dopuszczalne miejscowych wartości SAR (SAR GT miejscowa wartość w głowie i tułowiu; SAR K miejscowa wartość w kończynach) maksymalne wartości uśrednione odnośnie do dowolnych 10 g zwartej jednorodnej tkanki / Permissible values of localized SAR (SAR GT localized value in the head and trunk; SAR K localized value in limbs) maximum values averaged over any 10 g of contiguous tissue. Ograniczenia dotyczące dopuszczalnych wartości SAR (SAR C, SAR GT i SAR K ) mają być spełnione równocześnie / Limitations for permissible values of SAR (SAR C, SAR GT i SAR K ) should be met simultaneously. bezpiecznej, to pomiary natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz, uwzględniających takie warunki ekspozycji (20). Z powodu braku krajowych kryteriów przy takiej ocenie wykorzystuje się wymagania dyrektywy europejskiej dotyczące granicznych poziomów oddziaływania (GPO) i interwencyjnych poziomów narażenia (IPN) (19) lub zalecenia międzynarodowe ICNIRP dotyczące ograniczeń podstawowych i poziomów odniesienia (22). Wcześniejsze badania wykazały, że wartość graniczna indukowanego prądu przepływającego w kończynie górnej pracownika (prądu kończynowego) powinna być obniżona 2-krotnie w stosunku do wartości granicznej dla kończyny dolnej jeśli celem ograniczenia jest ochrona przed skutkami termicznymi w kończynach. Uwzględniając taką zależność (w celu spełnienia wymagań dyrektywy podającej GPO dotyczące SAR), przy obsłudze diatermii chirurgicznych prąd przepływający w ręku pracownika trzymającego uchwyt elektrody lub kable, powinien być mniejszy od 50 ma (wartość RMS uśredniona w ciągu dowolnych 6 min) jeśli traktujemy prąd pojemnościowy przepływający w kończynie jako prąd indukowany (10,18). Interwencyjny poziom narażenia dotyczący prądu kończynowego podano w dyrektywie jedynie w zakresie częstotliwości MHz. W dyrektywie do oceny narażenia na pola elektromagnetyczne o częstotliwościach wytwarzanych przez diatermie chirurgiczne podano jedynie wartość IPN dla prądu kontaktowego 40 ma (maksymalna wartość RMS stanu ustalonego w dowolnej kończynie, w paśmie częstotliwo- ści 100 khz 110 MHz). Ograniczenie to zastosowane do prądu pojemnościowego przepływającego w kończynie odnosi się do ochrony przed skutkami elektrostymulacji tkanki nerwowej i mięśniowej wskutek oddziaływania prądu przepływającego w kończynie (19). Wymagania dyrektywy nie precyzują aspektów praktycznych stosowania różnych wymagań dotyczących prądu przepływającego w kończynach, nie wyjaśniają również braku wartości IPN dla prądu kończynowego przy narażeniu na pola elektromagnetyczne z pasma częstotliwości 100 khz 10 MHz. Struktura wymagań ustalona przez dyrektywę przemawia za stosowaniem ograniczenia prądu kończynowego również w paśmie częstotliwości 100 khz 10 MHz, którego dotyczy wspomniane ograniczenie współczynnika SAR. Reasumując zaprezentowane rozważania, autorzy niniejszej publikacji proponują wykorzystanie wartości 40 ma jako wartości IPN dotyczącej oceny wyników pomiaru prądu pojemnościowego w kończynie górnej pracownika, który trzyma uchwyt elektrody lub kable diatermii chirurgicznej. Wykorzystując dane literaturowe dotyczące rozkładu pola elektromagnetycznego w otoczeniu kabli zasilających (ryc. 5), na podstawie wyników pomiarów w odległości 10 cm od kabli, oszacowano natężenie pola występującego w innych odległościach (tab. 6). E/E(10 cm) [V/m] Odległość od kabla / Distance from cable [cm] Względne wartości w różnych odległościach wynoszą / Relative values at different distances are as follows: 1 cm E = 7,0; 3 cm E = 5,0; 5 cm E = 1,8; 10 cm E = 1,0; 15 cm E = 0,7; 30 cm E = 0,4. Ryc. 5. Względny rozkład przestrzenny natężenia pola elektrycznego przy kablu zasilającym elektrodę aktywną diatermii chirurgicznej, na podstawie danych odnoszących się do różnych warunków przeprowadzenia badań (10,16) Fig. 5. The relative spatial distribution of electric field strength near the cable supplying an active electrode of the electrosurgical unit, according to the data on various conditions during investigations (10,16)

11 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 497 Tabela 6. Oszacowane natężenie pola elektrycznego w otoczeniu kabla zasilającego elektrodę czynną na podstawie pomiarów w odległości 10 cm od środka sondy pomiarowej (wartości równoważne ocena według wymagań bhp obowiązujących w Polsce) Table 6. Estimated electric field strength in the vicinity of the cable supplying an active electrode based on the measurements taken 10 cm from the center of measurement probe (equivalent values assessment according to Polish OSH regulations) Zabieg chirurgiczny Surgery Natężenie pola elektrycznego w różnej odległości od środka sondy pomiarowej Electric field strength at different distances from the center of measurement probe [V/m] CUT COAG 1 cm 3 cm 5 cm 10 cm 15 cm 30 cm 1 cm 3 cm 5 cm 10 cm 15 cm 30 cm # # # # # # # # # # # Pogrubienia natężenia pola o poziomie ekspozycji zawodowej ocenione w odległościach nie mniejszych niż 15 cm od środka sondy pomiarowej (E z przedziału V/m) ocena według przepisów krajowych (20,21) / Bold fonts electric field strength of occupational exposure level, assessed at the distance not less than 15 cm from the center of measurement probe (E from the range of V/m), assessment according to Polish law (20,21). CUT tryb cięcia / cut mode. COAG tryb koagulacji / coagulation mode. Do oszacowania największego poziomu narażenia w czasie zabiegów chirurgicznych zgodnie z kryteriami oceny według zaleceń międzynarodowych (tj. uśredniania kwadratu natężenia pola elektrycznego E 2 w dowolnych 6 min) wyniki pomiaru maksymalnej wartości RMS w czasie przebiegu modulowanego, zaprezentowane w tabeli 3., należy pomnożyć przez pierwiastek kwadratowy ze współczynnika K (3). W tabeli 7. przedstawiono oszacowane natężenie pola występujące w odległości 1 30 cm od kabli badanych diatermii chirurgicznych, przy założeniu maksymalnych wartości pierwiastka kwadratowego ze współczynnika K, podanych na rycinie 4b dla każdego z analizowanych zabiegów chirurgicznych. Oszacowania te mogą być nieznacznie zawyżone w przypadku oceny pól elektromagnetycznych modulowanych (tryb COAG) o natężeniach przekraczających 500 V/m. Autorzy niniejszego artykułu nie dysponują jednak obecnie możliwościami technicznymi zweryfikowania w takim przypadku zgodności wskazań miernika natężenia pola elektrycznego z wartością skuteczną mierzonego pola. Rozbieżności takie są jednak relacjonowane przez wielu autorów (16,22,23). Bezpośrednio przy kablu zasilającym elektrodę czynną występuje silne pole elektryczne o poziomach przekraczających wartości graniczne, niezależnie od kryteriów oceny. W odległości większej niż 15 cm od kabla występuje pole o natężeniu mniejszym od wartości granicznej zgodnej z zaleceniami międzynarodowymi, natomiast ekspozycja w nich jest dopuszczalna pod warunkiem spełnienia wymagań przepisów krajowych dotyczących wskaźnika ekspozycji. Przy uwzględnieniu maksymalnego wykorzystania diatermii elektrochirurgicznej podczas zabiegów (maksymalna wartość współczynnika K) wskaźnik ekspozycji nie przekroczy wartości 1, jeżeli w polu elektrycznym o natężeniu (E) czas zabiegu (T) nie przekroczy wartości podanych w tabeli 8., oszacowanych według zależności: T = K 1 (E [V/m]) 2 [3] Porównanie wyników (tab. 8) z czasem trwania rzeczywistych zabiegów (tab. 2) wskazuje, że przekroczenie dopuszczalnego wskaźnika ekspozycji nie wy-

12 498 Tabela 7. Uśrednione w dowolnych 6 min natężenie pola elektrycznego w otoczeniu kabla zasilającego elektrodę czynną na podstawie pomiarów w odległości 10 cm od środka sondy pomiarowej* maksymalny wynik dla poszczególnych zabiegów chirurgicznych Table 7. Averaged over any 6-min electric field strength in the vicinity of the cable supplying an active electrode based on the measurements taken 10 cm from the center of measurement probe* maximum result obtained for each surgery Zabieg chirurgiczny Surgery Natężenie pola elektrycznego w różnej odległości od środka sondy pomiarowej Electric field strength at different distances from the center of measurement probe [V/m] CUT COAG 1 cm 3 cm 5 cm 10 cm 15 cm 30 cm 1 cm 3 cm 5 cm 10 cm 15 cm 30 cm # # # # # # # # # # # * Kryterium oceny według międzynarodowych zaleceń dotyczących wartości RMS / Assessment criteria according to international requirements concerning RMS values. Pogrubienia natężenia pola przekraczające wartość graniczną (E > 610 V/m), według zaleceń międzynarodowych zwaną interwencyjnym poziomem narażenia (IPN) (18) lub poziomem odniesienia (21) / Bold fonts electric field strength exceeding the limit value (E > 610 V/m), according to international requirements recognised as action level (AL) (18) or reference level (RL) (21). CUT tryb cięcia / cut mode. COAG tryb koagulacji / coagulation mode. Tabela 8. Maksymalny czas trwania poszczególnych zabiegów, przy którym użycie diatermii chirurgicznej nie spowoduje wskaźnika ekspozycji pracownika przekraczającego wartość dopuszczalną W = 1* Table 8. Maximum duration of the surgeries, in which the operation of electrosurgical units will not cause the worker s exposure factor exceeding the permissible value W = 1* Zabieg chirurgiczny Surgery kabel w odległości 15 cm 15 cm from the cable CUT kabel w odległości 30 cm 30 cm from the cable Czas trwania zabiegu Duration of surgery [min] kabel w odległości 15 cm 15 cm from the cable COAG kabel w odległości 30 cm 30 cm from the cable # # # # # # # # # # # * Według przepisów krajowych / According to Polish law (19,20). CUT tryb cięcia / cut mode. COAG tryb koagulacji / coagulation mode.

13 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne 499 stąpi nawet przy wykonywaniu przez ten sam zespół medyczny kilku zabiegów dziennie. Należy jednak zaznaczyć, że w pracy Aniołczyk i Mamrota (12) relacjonowano znacznie dłuższe wykorzystanie diatermii w czasie niektórych zabiegów chirurgicznych (do niemal 50% czasu trwania zabiegu). Przy tak długotrwałym wykorzystaniu diatermii należałoby również oczekiwać przekroczenia wartości dopuszczalnej wskaźnika ekspozycji W. Rozbieżności między omawianymi w niniejszej pracy wynikami, przeprowadzonych współcześnie pomiarów czasu wykorzystania diatermii, a wspomnianymi danymi literaturowymi mogą być rezultatem zarówno zmiany techniki wykorzystania urządzeń chirurgicznych na przestrzeni kilkunastu lat, zastosowania innej techniki pomiarów, jak i różnic w charakterze zabiegów chirurgicznych, w czasie których wykonano badania, a nawet procedur pracy w różnych placówkach medycznych. Zagadnienie to wymaga dalszych badań celem zebrania bardziej reprezentatywnych danych pomiarowych, zalecanych również przez WHO (26). Przeprowadzona analiza warunków narażenia chirurgów na radiofalowe pola elektromagnetyczne wskazuje również na silnie niejednorodny rozkład przestrzenny tego pola w otoczeniu kabli diatermii elektrochirurgicznych. Z powodu możliwości wykonywania pomiarów pól elektromagnetycznych tylko podczas symulowanego zabiegu z fantomem ciała pacjenta konieczne jest wypracowanie unormowanego sposobu badań symulowanego narażenia, który zapewni miarodajną ocenę rzeczywistych zagrożeń. Protokół wykonania takich pomiarów powinien być zharmonizowany z wybranym kryterium oceny poziomu ekspozycji, m.in. powinien pozwolić rozstrzygnąć, w jakiej odległości od kabla mają być wykonane pomiary, które będą stanowić podstawę do oceny pól działających na pracowników oraz jakiej wielkości antena pomiarowa jest źródłem danych referencyjnych. Przy ocenie wyników pomiarów pól niesinusoidalnych należy również uwzględnić różnice między ich wartością maksymalną a skuteczną (RMS) oraz rozbieżności między wskazaniami miernika a rzeczywistą wartością RMS mierzonego pola elektromagnetycznego (ewentualne poprawki według danych aplikacyjnych producenta dotyczących pomiarów pól modulowanych), co wymaga zidentyfikowania kształtu przebiegu zmienności w czasie, jak również znajomości parametrów technicznych wykorzystywanego przyrządu pomiarowego. Najbardziej uniwersalną metodą identyfikacji przebiegu jest rejestracja oscyloskopowa. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania, wykazały, że rzeczywisty czas użycia diatermii elektrochirurgicznych w czasie zabiegów jest zdecydowanie krótszy niż deklarowany przez pracowników. Przy wykorzystaniu elektrody czynnej monopolarnej zachowanie przez pracowników minimalnej odległości 15 cm tułowia od kabli łączących elektrody z generatorem pozwala na spełnienie wymagań przepisów krajowych dotyczących dopuszczalnego poziomu ekspozycji. Przekroczenie go może wystąpić przy bezpośrednim kontakcie tułowia pracownika z kablami. Dla bezpieczeństwa zespołu zabiegowego, poddawanego narażeniu chronicznemu, narażenie na pola elektromagnetyczne występujące bezpośrednio przy kablach powinno być wyeliminowane przez właściwą organizację zabiegów (27). Ocena lokalnego narażenia w dłoni wymaga szczegółowej analizy współczynnika SAR, ponieważ bezpośrednio przy kablach zasilających elektrody natężenie pola elektrycznego przekracza 2 3 razy limit natężenia pola podany w zaleceniach międzynarodowych. Wymaga to dalszych badań. Przy wykorzystaniu mocy znacznie większych niż przy relacjonowanych badaniach również narażenie na pole elektromagnetyczne może być większe od omówionego w niniejszej pracy. PODZIĘKOWANIA Autorzy dziękują pracownikom placówek ochrony zdrowia za wszechstronną pomoc przy wykonaniu relacjonowanych badań. PIŚMIENNICTWO 1. Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Aniołczyk H., Zmyślony M., Kubacki R. i wsp.: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu częstotliwości 0 Hz 300 GHz. Dokumentacja proponowanych znowelizowanych wartości dopuszczalnych ekspozycji zawodowej. Podst. Met. Oceny Środ. Pr. 2001;28(2): International Agency for Research on Cancer: Non- -ionizing radiation, part 2: Radiofrequency electromagnetic fields. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Risks Hum. 2013; Hansson Mild K., Alanko T., Decat G., Falsaperla R. Gryz K., Hietanen M. i wsp.: Exposure of workers to electromagnetic fields. A review of open questions on exposure assessment techniques. Int. J. Occup. Saf. Er-

14 500 J. Karpowicz i wsp. Nr 4 gon. 2009;15(1):3 33 [cytowany 28 maja 2013]. Adres: 4. Bortkiewicz A.: Skutki zdrowotne działania pól elektromagnetycznych przegląd badań. Podst. Met. Oceny Środ. Pr. 2008;58(4):67 87 [cytowany 28 maja 2013]. Adres: 5. Wilen J., Hansson Mild K., Paulsson L.E., Anger G.: Induced current measurements in whole body exposure condition to radio frequency electric fields. Bioelectromagnetics 2001;22: , 6. Szmigielski S., Sobiczewska E.: Ryzyko chorób nowotworowych w warunkach narażenia na pola radio- i mikrofalowe badania epidemiologiczne. Med. Pr. 2009;60(5): Hansson Mild K., Hardell L., Carlberg M.: Użytkowanie telefonów komórkowych i bezprzewodowych a ryzyko występowania guzów mózgu zdiagnozowanych w latach wyniki badań kliniczno-kontrolnych. Bezpiecz. Pr. 2007;440(4):22 26 [cytowany 28 maja 2013]. Adres: 8. Eggleston J.L., von Maltzahn W.W.: Electrosurgical devices. W: Bronzino J.D. [red.]. The biomedical engineering handbook. Medical devices and systems, Wyd. 3. CRC Taylor and Francis, Boca Raton 2006, ss Gryz K., Karpowicz J.: Zagrożenia elektromagnetyczne przy elektrochirurgii ocena ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne i prądy indukowane w organizmie. Rocz. Państw. Zakł. Hig. 2006;57(2): [cytowany 28 maja 2013]. Adres: gov.pl/page/fileadmin/user_upload/biblioteka/roczniki_ PZH/57/2_2006pl.pdf 10. Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P.: Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych ocena ryzyka zawodowego. Bezpiecz. Pr. 2008;440(5):16 21 [cytowany 6 maja 2013]. Adres: Karpowicz J., Gryz K., Leszko W., Zradziński P.: An assessment of limb current in surgeons and nurses using electrosurgical units. W: BioEM Joint Meeting of The Bioelectromagnetics Society and the European BioElectromagnetics Association czerwca 2013, Thessaloniki, Grecja; Abstract Collection Complete Collection. The Bioelectromagnetics Society and the European Bioelectromagnetics Association, Thessaloniki 2013, ss Aniołczyk H., Mamrot P.: Ocena ekspozycji na pola elektromagnetyczne od urządzeń przemysłowych, medycznych i naukowych. W: Aniołczyk H. [red]. Pola elektromagnetyczne źródła, oddziaływanie, ochrona. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2000, ss Gryz K., Karpowicz J.: Urządzenia medyczne. W: Gryz K., Karpowicz J. Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 2000, ss De Marco M., Magi S.: Evaluation of stray radiofrequency radiation emitted by electrosurgical devices. Phys. Med. Biol. 2006;51: , / /51/14/ Wilen J.: Exposure assessment of electromagnetic fields near electrosurgical units. Bioelectromagnetics 2010:31: , Liljestrand B., Sandstrom M., Hansson Mild K.: RF exposure during use of electrosurgical units. Electromagn. Biol. Med. 2003;22(2): , JBC Gryz K., Karpowicz J.: Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych. Podst. Met. Oceny Środ. Pr. 2008;58(4): Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/35/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na zagrożenia spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi) (dwudziesta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG i uchylająca dyrektywę 2004/40/WE), DzUrz UE 2013, L 179: Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Załącznik 2/E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu częstotliwości 0 Hz 300 GHz. DzU z 2002 r. nr 217, poz PN-T-06580:2002: Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Terminologia. Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection: Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Phys. 1998;74(4): Bieńkowski P., Zubrzak B.: Wytwarzanie i pomiar impulsowego i modulowanego pola elektromagnetycznego. Przegl. Elektrotech. 2010;86(12): Kubacki R., Kieliszek J., Sobiech J., Puta R.: Metrologia pól elektromagnetycznych modulowanych impulsowo miernikami diodowymi. Med. Pr. 2007;58(1): Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU z 2011 r. nr 33, poz. 166

15 Nr 4 Narażenie chirurgów na pola elektromagnetyczne PN-EN 50499:2009: Metoda oszacowania ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa World Health Organization: WHO research agenda for radiofrequency fields. WHO, Geneva 2010 [cytowany 14 lutego 2013]. Adres: research/agenda/en/index.html 27. Karpowicz J., Gryz K., Sosnowska-Mach M.: Zagrożenia wypadkowe związane z wybranymi zastosowaniami pól elektromagnetycznych służba zdrowia, telekomunikacja z wykorzystaniem fal radiowych. Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2008