Bartłomiej Ostrzechowski Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody?

Transkrypt

1 Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody? Glosowane orzeczenie wpisuje się w obserwowany w ostatnich latach w judykaturze trend do uznawania lotnisk zarówno cywilnych, jak i wojskowych za przedsiębiorstwa (zakłady) wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art kodeksu cywilnego 1. W przeciwieństwie jednak do dotychczasowych orzeczeń dotyczących szkód spowodowanych hałasem wytwarzanym przez startujące i lądujące samoloty przedmiotowy wyrok zapadł na tle wręcz książkowego stanu faktycznego. Pozwala to w pełni skoncentrować się na kwestii zakresu odpowiedzialności z art. 435 k.c. i związanych z tym problemów 2. Należy bowiem stwierdzić, że analizowane rozstrzygnięcie kłóci się z ogólnymi kryteriami oceny charakteru przedsiębiorstwa (zakładu) tradycyjnie przyjmowanymi na gruncie tego przepisu. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z r. (VI ACa 1849/13) 3 Zgodnie z art. 435 k.c. prowadzący we własnym imieniu przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie i na mieniu, jeżeli istnieje adekwatny związek przyczynowy pomiędzy powstałą szkodą a ruchem przedsiębiorstwa. Nie jest przy tym konieczne, aby szkodę spowodowało konkretne urządzenie wprawiane w ruch siłami przyrody. Pojęcie ruchu przedsiębiorstwa odnosi się bowiem do funkcjonowania przedsiębiorstwa jako całości, a nie zaś do ruchu konkretnych jego elementów (urządzeń). Wystarczy więc, aby istniał adekwatny związek przyczynowy między funkcjonowaniem przedsiębiorstwa jako całości a powstałą szkodą. Nie musi natomiast występować bezpośrednia zależność pomiędzy użyciem sił przyrody a szkodą, która nastąpiła. Przy takim ujęciu podzielić należy ocenę sądu I instancji, że szkoda na osobie poszkodowanego i w jego mieniu pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z ruchem przedsiębiorstwa. W tych kategoriach bowiem ujmować należy zdarzenie polegające na poślizgnięciu się pasażera na płycie lotniska w drodze do samolotu. 1 Ustawa z r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.), dalej jako k.c. 2 W sprawach dotyczących utraty wartości nieruchomości spowodowanej sąsiedztwem lotnisk i związanym z tym hałasem, zasadnicze znaczenie odgrywają regulacje zawarte w ustawie z r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz ze zm., dalej jako p.o.ś.). Ogólne przepisy o odpowiedzialności deliktowej zawarte w kodeksie cywilnym odgrywają zaś raczej drugoplanową, uzupełniającą rolę por. E. Stawicka, Odpowiedzialność cywilna za utratę wartości nieruchomości położonych w obszarze ograniczonego użytkowania wokół lotnisk wybrane aspekty, Palestra 2014/9, s. 207, która określa art. 435 k.c. mianem zapasowej podstawy prawnej wobec art. 129 ust. 2 p.o.ś. 3 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z r. (VI ACa 1849/13), LEX nr Stan faktyczny oraz rozstrzygnięcia sądów obu instancji Stan faktyczny w analizowanej sprawie był bardzo prosty. Poszkodowany, idąc po płycie lotniska z autobusu do podstawionego trapu samolotowego, poślizgnął się i w rezultacie złamał nogę. Ze względu na poniesione koszty powrotu do Belgii, gdzie mieszkał, koszty dojazdów na rehabilitację oraz doznaną krzywdę, domagał się zasądzenia od pozwanego przedsiębiorstwa państwowego prowadzącego port lotniczy Lotnisko Chopina w Warszawie odszkodowania oraz zadośćuczynienia. 68

2 Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody? G L O S A W toku postępowania pierwoszoinstancyjnego ustalono, że przed odprawą dla pasażerów poszkodowany spożył w hali odlotów drinka z whisky. Nie udowodniono jednak, aby miało to wpływ na utratę równowagi i upadek. Sąd okręgowy wskazał również, że doznana przez powoda kontuzja była złamaniem charakterystycznym dla poślizgnięcia się na śliskiej powierzchni, a utrzymanie części lotniska, na której doszło do zdarzenia, nie było stosowne do panujących warunków atmosferycznych. Sąd przyjął jednak, że pozwane przedsiębiorstwo nie odpowiada za winę własną lub swoich pracowników, lecz na zasadzie ryzyka, tj. na podstawie art. 435 k.c. Ostatecznie ze względu na nieudowodnienie wydatków na dojazdy oddalił w części żądanie zapłaty odszkodowania, jednocześnie uznając powództwo w pozostałym zakresie. Na skutek apelacji wniesionych przez pozwanego oraz ubezpieczyciela, wyrokiem z r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił zaskarżone orzeczenie w ten sposób, że obniżył zasądzone zadośćuczynienie z zł do zł, podzielając tym samym zarzut naruszenia art k.c. 4 Za niezasadną uznał zaś argumentację odnoszącą się do błędnej wykładni i zastosowania art. 435 k.c. W opinii sądu II instancji nie sposób uznać, że port lotniczy nie stanowi przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody, stanowi ono bowiem zorganizowany kompleks majątkowy, którego globalny cel funkcjonowania jest zależny od użycia takich sił. Korzystanie z nich stanowi zdaniem sądu warunek konieczny istnienia i funkcjonowania portu lotniczego, w związku z czym zarówno sama jego struktura, jak i system organizacji i wykonywania zadań jest dostosowany do sił przyrody i zależny od nich. Wskazał ponadto, że na tle art. 435 k.c. wystarczające jest istnienie adekwatnego związku przyczynowego między 4 Kwestii tej sąd II instancji poświęcił sporo uwagi. W ramach niniejszej glosy nie będzie ona jednak szerzej analizowana. Trudno bowiem w tym aspekcie mówić o szczególnej specyfice przedmiotowej sprawy. funkcjonowaniem przedsiębiorstwa jako całości a powstałą szkodą. Szkoda nie musi więc bezpośrednio wynikać z użycia sił przyrody. Wobec powyższego zdarzenie polegające na poślizgnięciu się pasażera na płycie lotniska w drodze do samolotu należy zdaniem sądu oceniać jako pozostające w adekwatnym związku przyczynowym z tak rozumianym ruchem przedsiębiorstwa. Warto dodać, że w uzasadnieniu swojego wyroku sąd II instancji całkowicie pominął zarzuty odnoszące się do ustaleń faktycznych dotyczących zaniedbań po stronie pozwanego, podkreślił bowiem, iż przy przyjęciu odpowiedzialności prowadzącego port lotniczy na zasadzie ryzyka kwestie te pozbawione są znaczenia. 2. Dotychczasowe stanowisko judykatury Na tle przedstawionego rozstrzygnięcia w pierwszej kolejności nasuwa się pytanie o jego zgodność z dotychczasowym poglądem judykatury na temat możliwości zastosowania art. 435 k.c. do odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotu prowadzącego port lotniczy. W tym kontekście nieco zaskakujący może się okazać fakt, że w wyroku z r. 5 Sąd Apelacyjny w Warszawie również odnosząc się do portu lotniczego im. Fryderyka Chopina stanowczo stwierdził, że pozwany niewątpliwie nie prowadzi przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody. W uzasadnieniu wskazał, że pozwane przedsiębiorstwo nie posiada własnych samolotów, nie wprowadza ich w ruch, a jego działalność polega wyłącznie na organizacji startów i lądowań. Fakt, że silniki lotnicze poruszane są za pomocą sił przyrody, nie był zatem zdaniem sądu istotny dla odpowiedzialności podmiotu prowadzącego port lotniczy. Korzystanie z takich sił przez używanie samochodów do obsługi naziemnej czy też wieży kontroli lotów uznane zostało natomiast za wyraz postępu technicznego, a nie warunek konieczny istnienia portów lotniczych. 5 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z r. (VI ACa 1047/13), LEX nr

3 Jednocześnie jednak trzeba przyznać, że orzecznictwo Sądu Najwyższego (dalej jako SN) zdecydowanie skłania się ku uznawaniu lotnisk za przedsiębiorstwa i zakłady wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody. W wyroku z r. 6, odnosząc się do bazy lotnictwa taktycznego, SN podkreślił stanowczo: nie ma też wątpliwości, że lotnisko jest jednostką organizacyjną wprawianą w ruch z pomocą sił przyrody, której istnienie i praca są uzależnione od wykorzystywania sił przyrody, bez ich użycia nie osiągnęłaby ona celu, do jakiego została stworzona. W wyroku z r. 7 SN zdawkowo stwierdził, że przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody jest również lotnisko wojskowe. Bardziej ostrożne stwierdzenie znalazło się natomiast w postanowieniu z r. 8, w którym SN wskazał, że odpowiedzialność z art. 435 k.c. będzie wchodziła w rachubę przy założeniu, że wojskowa baza lotnicza jest zakładem w rozumieniu art. 435 k.c.. Kwestia odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone w związku z działalnością bazy lotnictwa wojskowego stała się następnie przedmiotem szczegółowych rozważań w wyroku SN z r. 9 W orzeczeniu tym SN podkreślił, że motywami legislacyjnymi wprowadzenia odpowiedzialności z art. 435 k.c. są szczególnie wysokie ryzyko i niebezpieczeństwo związane z ruchem jednostek napędzanych siłami przyrody oraz szeroko rozumiane korzyści osiągane przez prowadzącego taki zakład, w tym realizacja interesu publicznego. W tym kontekście ścisłe uzależnienie działalności eskadr samolotów bojowych i samego lotniska z wyposażeniem technicznym od sił przyrody, skala i stopień komplikacji wykorzystywanej energii i mocy, znacznie wykraczająca poza przeciętne wykorzystanie ich w społeczeństwie oraz związany z tym poziom zagrożeń przemawiają w opinii SN za zastosowaniem odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. Można byłoby jednak argumentować, że o przyjęciu w wyżej przedstawionych orzeczeniach takich a nie innych konkluzji zadecydowało łączne traktowanie lotniska oraz stacjonujących na jego terenie maszyn bojowych jako elementów pewnej całości bazy wojskowej. W tym przypadku wykorzystanie sił przyrody stwarzających poważne niebezpieczeństwo wyrządzenia szkód wynikałoby przede wszystkim z użycia samych samolotów 10. Zatem w sytuacji, gdy podmiot prowadzący lotnisko nie dysponuje własnymi samolotami, rozstrzygnięcie mogłoby być odmienne. Właśnie taki kierunek rozumowania przyjął sąd II instancji w sprawie, która stała się następnie przedmiotem wyroku SN z r. 11 Zdaniem sądu okręgowego ewentualną odpowiedzialność za hałas może ponosić wyłącznie osoba eksploatująca statki powietrzne. Sąd Najwyższy uznał jednak, że siłą napędową portu lotniczego jako całości są siły przyrody, przyjmując tym samym, iż do odpowiedzialności prowadzącego takie przedsiębiorstwo można stosować art. 435 k.c. 3. Przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody Powyższe uwagi dowodzą, że glosowane orzeczenie wpisuje się w dominującą w ostatnich latach w judykaturze tendencję do traktowania portu lotniczego jako przedsiębiorstwa (zakładu) wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody. Zasadne wydaje się jednak pytanie, czy jest to kierunek słuszny. Warto zatem zbadać, 6 Wyrok SN z r. (II CSK 367/08), LEX nr Wyrok SN z r. (II CSK 565/08), LEX nr Postanowienie SN z r. (III CZP 128/09), LEX nr Wyrok SN z r. (II CSK 187/13), LEX nr Mimo wszystko zastosowanie art. 435 k.c. nie jest jednak tak oczywiste, skoro odrzucił je Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z r. (I ACa 644/12), LEX nr Wyrok ten został jednak następnie uchylony przez SN wyżej przytoczonym orzeczeniem z r. 11 Wyrok SN z r. (I CSK 509/11), OSNC 2013/2, poz

4 Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody? G L O S A jak stanowisko to koresponduje z ogólną koncepcją wykładni art. 435 k.c. wypracowaną w doktrynie i judykaturze. Na wstępie należy powiedzieć, że pojęcie przedsiębiorstwa (zakładu) w omawianym przepisie odnosi się do jego znaczenia przedmiotowego 12. Chodzi tu zatem o pewien zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych, czy też jak słusznie podkreśla się w literaturze ten kompleks wraz z grupą włączonych w jego pracę ludzi 13. Dalej należy podkreślić, że zgodnie z jednolitym poglądem ugruntowanym jeszcze na tle art. 152 kodeksu zobowiązań 14 dla przyjęcia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka niewystarczający jest sam fakt posługiwania się przez dane przedsiębiorstwo (zakład) urządzeniami poruszanymi siłami przyrody przy wykonywaniu niektórych prac czy czynności. Dana jednostka musi więc być jako całość wprawiana w ruch za pomocą sił elementarnych, cały jej ustrój musi być oparty na wykorzystaniu tych sił 15. Można byłoby powiedzieć, że świadczy to o nieco zawężającym rozumieniu analizowanego pojęcia w stosunku do jego literalnego brzmienia. Nietrudno jednak dostrzec, że odmienna wykładnia współcześnie prowadziłaby de facto do objęcia zakresem zastosowania art. 435 k.c. wszystkich, choćby najmniejszych przedsiębiorstw i zakładów. Określenie, zgodnie z którym przedsiębiorstwo ma być jako całość wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, jest jednak 12 Zob. np. wyrok SN z r. (III CSK 14/09), Palestra 2009/11 12, s Zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 k.c.), Warszawa 1967, s ; por. również A. Śmieja w: System prawa prywatnego, t. 6: Prawo zobowiązań część ogólna, A. Olejniczak (red.), Warszawa 2009, s Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 ze zm.), dalej jako k.z. 15 Tak np. R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, Lwów 1938, s. 260; orzeczenie SN z r. (IV CR 360/60), OSNC 1963/1, poz. 8. bardzo ogólnikowe. Potrzebne są zatem bardziej konkretne kryteria pozwalające stwierdzić, jaki poziom wykorzystania sił przyrody jest wystarczający do przyjęcia odpowiedzialności z art. 435 k.c. 16 W tym kontekście wskazuje się, że od użycia takich sił musi być uzależniony globalny cel pracy przedsiębiorstwa (zakładu), a ich wykorzystanie musi stanowić warunek konieczny jego istnienia. W związku z tym cała struktura i organizacja pracy danej jednostki muszą być dostosowane do wykorzystywania sił elementarnych 17. Trzeba jednak przyznać, że również i te kryteria nie są zbyt ostre, co doprowadziło do pewnych kontrowersji m.in. w odniesieniu do przedsiębiorstw budowlanych 18 oraz nowoczesnych gospodarstw rolnych 19. Można jednak wskazać takie przedsiębiorstwa i zakłady, dla których funkcjonowania wykorzystanie sił elementarnych (np. elektryczności) niewątpliwie stanowi conditionem sine qua non, jednak nie prowadzi to do przyjęcia odpowiedzialności z art. 435 k.c. za ruch tych jednostek. W tym zakresie należy przede wszystkim przywołać wyrok SN z r. 20 dotyczący odpowiedzialności osoby prowadzącej na własny rachunek kino, bardzo często przytaczany w późniejszym orzecznictwie. Wykorzystywanie elektryczności niewątpliwie stanowi warunek konieczny funkcjonowania kina, jest bowiem niezbędne do działania projektora filmowego, którego użycie stanowi o istocie funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa. Nie można byłoby więc powiedzieć, że wykorzystanie sił przyrody ma w tym przypadku wyłącznie drugorzędny czy też pomocniczy charakter. 16 Por. uwagi zawarte w wyroku SN z r. (III CKN 1334/00), LEX nr Zob. w szczególności B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność..., s ; por. również A. Śmieja, w: System..., t. 6, s Por. orzeczenie SN z r. (1 CR 460/62), OSPiKA 1964/4, poz. 88 z glosą krytyczną A. Szpunara; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność..., s Zob. A. Śmieja w: System..., t. 6, s. 560, i powołane tam orzecznictwo. 20 Wyrok SN z r. (IV CR 216/77), OSNC 1978/4, poz

5 Pomimo to SN uznał, że kina nie można traktować jako przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art k.c. Wskazał bowiem, że przy rozważaniu tego zagadnienia trzeba mieć na uwadze trzy momenty: stopień zagrożenia ze strony urządzeń kinowych, stopień komplikacji przy przetwarzaniu energii elementarnej na pracę oraz ogólny poziom techniki. Skoro zaś w przypadku kina nie występuje ani wielka energia, ani szczególny poziom skomplikowania urządzeń, a zagrożenie dla otoczenia jest bardzo niewielkie, to zaostrzona odpowiedzialność prowadzącego taką jednostkę nie znajduje uzasadnienia. Wykładnia taka została oparta na odwołaniu się do rationis legis art. 435 k.c. Podstawowym motywem istnienia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest bowiem zdaniem SN szczególne niebezpieczeństwo związane z użyciem sił elementarnych, nad którymi nie można do końca zapanować. Istotny jest również stopień komplikacji urządzeń, utrudniający stwierdzenie winy obsługującego określoną maszynę. Wymienione aspekty nie dotyczą zaś działalności przedsiębiorstw takich jak kina. Współcześnie stale rośnie liczba typów przedsiębiorstw, dla których wykorzystanie sił elementarnych stanowi conditionem sine qua non realizacji głównego celu ich działalności, mimo że nie zaliczają się one do tradycyjnego przemysłu, korzystającego z maszyn stwarzających nadzwyczajne niebezpieczeństwo dla pracowników lub osób trzecich. Przykładami mogą tu być przedsiębiorstwa informatyczne i telekomunikacyjne, a także stacje radiowe oraz telewizyjne. Wśród opublikowanych orzeczeń SN oraz sądów powszechnych brakuje jednak rozstrzygnięć przyjmujących odpowiedzialność z art. 435 k.c. za szkody wyrządzone ruchem tego rodzaju przedsiębiorstw. Przykładowo można zaś wskazać orzeczenie, w którym SN uznał, że to art. 430 k.c. stanowi podstawę odpowiedzialności za treść audycji telewizyjnej 21. W innym zaś wyroku odpowiedzialność 21 Wyrok SN z r. (I CR 374/72), OSP 1974/2, poz. 28 z glosą B. Michalskiego. przedsiębiorstwa Polska Poczta, Telegraf i Telefon za szkodę spowodowaną nieusunięciem z jezdni słupa telefonicznego oparł na ówczesnym art. 420 k.c. 22 Warto również dodać, że w doktrynie podkreśla się, iż odpowiedzialność uregulowana w art k.c. odnosi się wyłącznie do działalności przedsiębiorstw i zakładów wykorzystujących siły elementarne o dużej mocy 23. W tym kontekście wydaje się zatem, że uznanie portu lotniczego za tego rodzaju jednostkę przy jednoczesnym wykluczeniu z tego grona wcześniej wskazanych typów przedsiębiorstw, jest trudne do uzasadnienia. Korzystanie z sił elementarnych bez wątpienia stanowi conditionem sine qua non funkcjonowania portu lotniczego w tym sensie, że niezbędne jest do poruszania się samolotów. Obsługa ich startów oraz lądowań stanowi zaś istotę działalności takiej jednostki. Powstaje jednak pytanie, czy fakt ten jest wystarczający do przyjęcia, że lotnisko jest przedsiębiorstwem (zakładem), o którym mowa w art k.c. Jeżeli lotnisko wraz ze stacjonującymi na nim samolotami można uznać za jeden zorganizowany kompleks (np. bazę lotnictwa wojskowego), kwestia ta nie nasuwa raczej większych wątpliwości. Mamy bowiem do czynienia ze skomplikowanymi maszynami o wielkiej mocy, stwarzającymi przynamniej potencjalnie nadzwyczajne niebezpieczeństwo i koniecznymi do prowadzenia danego rodzaju działalności. Sprawa rysuje się jednak odmiennie w przypadku, gdy tak jak w stanie faktycznym będącym przedmiotem glosowanego orzeczenia samoloty są częścią zupełnie innych przedsiębiorstw, należących do innych podmiotów (linii lotniczych), korzystających jedynie z usług portu lotniczego. W takim przypadku trudno powiedzieć, że wprawianie w ruch samolotów za pomocą silników spalinowych 22 Wyrok SN z r. (I CR 289/85), OSNC 1986/10, poz. 154, z glosą A. Szpunara, Państwo i Prawo 1987/8, s Zob. A. Śmieja w: System..., t. 6, s. 561; W. Dubis w: Kodeks cywilny. Komentarz, E. Gniewek (red.), Warszawa 2006, s

6 Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody? G L O S A oznacza, iż w ten sposób wprawiane jest w ruch samo lotnisko. Korzystanie z sił elementarnych przez osoby korzystające z usług danego przedsiębiorstwa nie może bowiem przesądzać o jego kwalifikacji jako jednostki określonej w art k.c. W innym razie należałoby konsekwentnie przyjąć, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka dotyczy również działalności każdego, choćby drobnego warsztatu samochodowego, ręcznej myjni samochodowej czy przedsiębiorstw zajmujących się kontrolą biletów w środkach komunikacji publicznej. Jeżeli jednak pominiemy wykorzystanie sił elementarnych przez samoloty, to możliwość zaklasyfikowania portu lotniczego do grona przedsiębiorstw wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody staje się bardzo problematyczna. Korzystanie z pojazdów mechanicznych, takich jak autobusy przewożące pasażerów po płycie lotniska, niewątpliwie ma charakter czysto pomocniczy i nie musi mieć miejsca w przypadku każdego portu. Niewątpliwie nie uprawnia zatem do wniosku, że uzależniona jest od tego realizacja globalnego celu działalności przedsiębiorstwa. Podobnie należy oceniać rolę wszelkiego rodzaju urządzeń służących do odprawy i kontroli pasażerów, transportu bagażu itp. Trudno doszukać się tu większego użycia sił elementarnych czy skomplikowania maszyn niż np. w przypadku współczesnych centrów handlowych czy drukarni 24, nie mówiąc już o nowoczesnych szpitalach korzystających ze skomplikowanej aparatury medycznej. Warto również zauważyć, że samą kontrolą lotów zajmuje się Polska Agencja Żeglugi Powietrznej 25. Uprawniony wydaje się więc wniosek, że uznanie przez Sąd Apelacyjny w Warszawie portu lotniczego za przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, choć wpisuje się w nurt dominujący w ostatnich latach w orzecznictwie, jednocześnie jednak trudne jest do pogodzenia z ogólnym kierunkiem wykładni art k.c. wypracowanym przez lata w doktrynie i judykaturze. 24 Por. A. Śmieja w: System..., t. 6, s Zob. art. 4 ustawy z r. o Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej (Dz. U. Nr 249, poz ze zm.). 4. Ruch przedsiębiorstwa lub zakładu Gdyby jednak przyjąć, że port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art k.c., to w świetle ugruntowanej w orzecznictwie wykładni tego przepisu nie byłoby przeszkód, aby uznać uszczerbek powstały w wyniku poślizgnięcia się poszkodowanego na płycie lotniska za szkodę wyrządzoną ruchem takiego przedsiębiorstwa. Teza glosowanego wyroku nie budziłaby zatem większych wątpliwości, gdyby dotyczyła np. poślizgnięcia się robotnika w fabryce samochodów. Historycznie jeszcze na tle art. 152 k.z. w doktrynie prezentowane były dwa przeciwstawne stanowiska w zakresie interpretacji wyżej wymienionej formuły ustawowej. Według koncepcji mniejszościowej, której zwolennikami byli L. Domański 26 i T. Dybowski 27, do przyjęcia odpowiedzialności prowadzącego przedsiębiorstwo konieczne jest wykazanie związku przyczynowego między użyciem sił przyrody a powstałą szkodą. Stanowisko to było motywowane przede wszystkim odwołaniem się do szczególnego niebezpieczeństwa, jakie stwarza użycie sił przyrody, traktowanego jako ratio legis odpowiedzialności na zasadzie ryzyka 28. Przewagę zdobył jednak odmienny pogląd, którego autorem był R. Longchamps de Bérier 29, według którego wystarczające jest, aby szkoda została wyrządzona wskutek działalności przedsiębiorstwa (zakładu), niekoniecznie jednak użycia samych sił przyrody. Taki kierunek wykładni jednolicie przyjęło również orzecznictwo 30. Z tego powodu odpowiedzialnością z art. 435 k.c. (a wcześniej z art k.z.) obejmuje się takie przypadki jak spadnięcie 26 Zob. L. Domański, Instytucje kodeksu zobowiązań. Komentarz teoretyczno-praktyczny. Część ogólna, t. 2, Warszawa 1936, s Zob. T. Dybowski, W sprawie wykładni art k.z., Nowe Prawo 1955/7 8, s T. Dybowski, W sprawie wykładni, s Zob. R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania..., s Tak SN w orzeczeniu z r. (C 233/48), OSN 1949/2 3, poz. 64, oraz w wielu późniejszych wyrokach. 73

7 na kogoś belki w fabryce w czasie, gdy maszyny nie pracują 31 albo poślizgnięcie się pasażera na peronie w momencie, w którym pociągu nie było na stacji 32. W praktyce zastosowanie tej koncepcji może jednak napotkać pewne trudności. Przykładowo, w sytuacji, w której stacja lub dworzec kolejowy nie jest własnością przewoźnika kolejowego, lecz np. gminy, nie sposób obciążyć odpowiedzialnością przewoźnika za skutki zdarzenia na peronie niezwiązanego z wsiadaniem i wysiadaniem z pociągu. Jednocześnie trudno też uznać, że przedsiębiorstwem (zakładem) spełniającym kryteria z art k.c. jest np. przystanek kolejowy składający się z samego peronu, bez jakichkolwiek urządzeń wykorzystujących siły przyrody. Oznacza to jednak, że standard ochrony interesów poszkodowanego nierzadko jest zależny od kwestii własności poszczególnych elementów infrastruktury. Niemniej trzeba przyznać, że drastyczne różnice w zakresie kompensacji szkód w podobnych stanach faktycznych są dość typowym skutkiem przyjęcia przez judykaturę takiego, a nie innego kierunku wykładni art. 435 k.c. Przykładowo, można bowiem wskazać orzeczenia, w których na podstawie tego przepisu uznawano odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo za uszczerbek związany z zarażeniem się przez poszkodowanego gruźlicą od innego pracownika 33 lub udarem mózgu doznanym przez powoda na skutek silnego wzburzenia wywołanego rozmową służbową z przełożonymi 34. W sytuacji, w której zdarzenia takie wydarzyłyby się w jednostkach, których nie można uznać za przedsiębiorstwa (zakłady) wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, zastosowanie znalazłaby ogólna reguła odpowiedzialności na zasadzie winy (art. 415 k.c.), 31 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania..., s Zob. W. Czachórski w: System prawa cywilnego, t. 3, cz. 1, Prawo zobowiązań część ogólna, Z. Radwański (red.), Wrocław 1981, s. 612; A. Śmieja w: System..., t. 6, s Zob. wyrok SN z r. (I PKN 319/00), OSNP 2002/24, poz Zob. postanowienie SN z r. (II PZP 4/10), OSNP 2011/21 22, poz a poszkodowani prawdopodobnie nie mogliby liczyć na kompensację. Podobnie poślizgnięcie się klienta w hali handlowej nie będzie więc prowadziło do odpowiedzialności sprzedawcy na zasadzie ryzyka 35. Odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie art. 435 k.c. otrzyma natomiast osoba, która poślizgnęła się i upadła, wchodząc do biurowca należącego do przedsiębiorstwa energetycznego 36. Wydaje się, że niezależnie od uznania, iż rationem legis odpowiedzialności na zasadzie ryzyka stanowi szczególne niebezpieczeństwo wynikające z pewnego rodzaju działalności, czy też odmienny motyw, taki jak zysk osiągany przez prowadzącego przedsiębiorstwo, trudności dowodowe w ustaleniu winy i sprawstwa szkody, ogólnie rozumiane względy słuszności bądź inne jeszcze lub łącznie wszystkie te argumenty 37, trudno znaleźć aksjologiczne uzasadnienie dla tego rodzaju rozbieżności w sytuacji osób poszkodowanych. 5. Zakończenie Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że w świetle wypracowanych w doktrynie i orzecznictwie kryteriów uznawania przedsiębiorstw (zakładów) za wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art k.c., do grona takich jednostek nie powinno się zaliczać portów lotniczych. Wykorzystanie sił przyrody o dużej mocy stanowi bowiem warunek konieczny działalności odbiorców usług takiego przedsiębiorstwa (przewoźników lotniczych), jednak nie samego lotniska. W tym kontekście glosowane orzeczenie należy ocenić krytycznie. Odmienna 35 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z r. (VI ACa 510/12), LEX nr , w którym Sąd Apelacyjny w zgodzie z utrwaloną linią orzecznictwa stwierdził, że korzystanie przez takie przedsiębiorstwo z elektryczności zasilającej kasy fiskalne, komputery, urządzenia sprzątające, oświetlenie itp. nie jest wystarczające do spełnienia kryteriów z art. 435 k.c. 36 Zob. wyrok Sądu Okręgowego w Elblągu z r. (IV Pa 45/13), por Por. na ten temat B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Odpowiedzialność..., s ; A. Śmieja w: System..., t. 6, s

8 Czy port lotniczy stanowi przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody? G L O S A konkluzja mogłaby jednak być uzasadniona w przypadku, gdy lotnisko oraz stacjonujące na nim samoloty można byłoby uznać za integralną całość (np. bazę lotniczą) należącą do jednego podmiotu. Jednocześnie warto zauważyć, że w przedmiotowej sprawie odrzucenie art. 435 k.c. jako podstawy odpowiedzialności nie musiałoby pozbawić poszkodowanego kompensacji. W grę mogłaby bowiem wchodzić odpowiedzialność portu lotniczego na podstawie art. 415 k.c. Należałoby również rozważyć możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności odszkodowawczej przewoźnika. Warto bowiem zauważyć, że zgodnie z art. 208 ust. 1 prawa lotniczego 38 : przewoźnik lotniczy odpowiada za szkody w przewozie pasażerów, bagażu i towarów na zasadach określonych w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, stosownie do zakresu ich stosowania. W tej sytuacji należy się odwołać do art. 17 ust. 1 konwencji montrealskiej 39 stanowiącego, że przewoźnik ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą w razie śmierci albo uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pasażera, jeżeli tylko wypadek, który spowodował śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, miał miejsce na pokładzie statku powietrznego lub podczas wszelkich czynności związanych z wsiadaniem lub wysiadaniem. Należy przy tym zaznaczyć, że w myśl art. 21 ust. 1 konwencji montrealskiej przewoźnik nie może wyłączyć ani ograniczyć swojej odpowiedzialności za tego typu szkody, jeżeli nie przekraczają one Specjalnych Praw Ciągnienia (ang. Special Drawing Rights SDR). W tym zakresie mamy zatem do czynienia z odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka 40, a przewoźnik może się jedynie powoływać 38 Ustawa z r. Prawo lotnicze (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz ze zm.). 39 Konwencja o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, sporządzona w Montrealu dnia r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 37, poz. 235), dalej jako konwencja montrealska. 40 Por. A. Konert, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego, Warszawa 2010, s na przyczynienie się poszkodowanego (art. 20 konwencji montrealskiej). Dopiero powyżej tej kwoty możliwe jest powoływanie się na okoliczności zwalniające określone w art. 21 ust. 2 konwencji montrealskiej. Szersza analiza zasadności ewentualnego roszczenia w stosunku do przewoźnika w przedstawionym stanie faktycznym wykraczałaby poza ramy niniejszej glosy. Warto jednak zaznaczyć, że w piśmiennictwie przeważa pogląd o dopuszczalności objęcia odpowiedzialnością z art. 17 ust. 1 konwencji montrealskiej szkód doznanych przez pasażera znajdującego się na płycie lotniska 41. Możliwość zakwalifikowania potknięcia się pasażera jako wypadku w rozumieniu art. 17 ust. 1 tej konwencji została natomiast dopuszczona przez judykaturę amerykańską w sprawie Barratt przeciwko Trinidad & Tobago Airways dotyczącej upadku pasażera ze schodów prowadzących na pokład samolotu 42. Wydaje się zatem, że również w sprawie będącej przedmiotem glosowanego orzeczenia odpowiedzialności przewoźnika nie można byłoby wykluczyć. W sensie ogólnym nierozwiązanym problemem pozostaje jednak kwestia nierównego poziomu ochrony poszkodowanych (i obciążeń podmiotów odpowiedzialnych), do jakiej prowadzi obowiązywanie art. 435 k.c. w jego powszechnie przyjętej interpretacji. Kwestia ta niewątpliwie powinna stać się przedmiotem dyskusji, bowiem wobec obecnych rozwiązań można formułować nawet zarzuty rangi konstytucyjnej 43. De lege ferenda należałoby rozważyć, czy rozwiązaniem lepiej odpowiadającym rationi legis odpowiedzialności na zasadzie ryzyka nie byłoby powiązanie jej z samym faktem stwarzania szczególnego niebezpieczeństwa, niezależnie od tego, w ramach jakiej działalności, jakiego przedsiębiorstwa czy zakładu ma to miejsce. Przykładem może tu być art. 5:101 Principles 41 A. Konert, Odpowiedzialność, s. 128, i powołana tam literatura. 42 Wyrok ten oraz inne w podobnych sprawach przytacza A. Konert zob. A. Konert, Odpowiedzialność..., s Por. uwagi sądu II instancji zrelacjonowane przez SN w postanowieniu z r. (II PZP 4/10). 75

9 of European Tort Law (PETL) 44, w którym przyjęto odpowiedzialność obiektywną za szkody, które są charakterystyczne dla ryzyka stworzonego przez nadzwyczaj niebezpieczną działalność (aktywność) i z niego wynikły 45. Rozwiązanie takie, z jednej strony, wyeliminowałoby 44 Zob. /PETLPolish.pdf. 45 Zakres tej odpowiedzialności jest jednak raczej nieco zbyt wąski, głównie ze względu na wyłączenie dotyczące czynności życia codziennego por. B.A. Koch w: Principles of European Tort Law. Text and Commentary, Wiedeń 2005, s przedstawione wcześniej, trudne do uzasadnienia rozbieżności w poziomie ochrony poszkodowanych. Z drugiej zaś strony, pozwoliłoby zapewnić kompensację w tych przypadkach istnienia nadzwyczajnego niebezpieczeństwa wyrządzenia szkód, w których obecnie nie stosuje się art. 435 k.c Można tu np. wskazać sytuacje związane z wykorzystaniem różnych maszyn rolniczych. Odpowiedzialność z art k.c. w zasadzie nie znajduje zastosowania do gospodarstw rolnych, mimo że rolnictwo stanowi jedną z najbardziej wypadkowych gałęzi produkcji w całej gospodarce. Autor jest doktorantem w Instytucie Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. 76