PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI

Transkrypt

1 PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI

2

3 PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI

4

5 I Od pradziejów do czasów napoleońskich 7 II Od czasów Królestwa Polskiego do wybuchu powstania listopadowego 14 III W czasie powstania listopadowego 16 IV Lata 30., 40. i 50. XIX w. 18 V Lata 60. i 70. XIX w. 21 VI W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków 26 VII W czasie I wojny światowej 33 VIII W dwudziestoleciu międzywojennym 37 IX W czasach wojny i okupacji niemieckiej 45 X W PRL 49 XI W czasie transformacji ustrojowej i współcześnie 67 EKSPONATY W GABLOTACH 74

6

7 I Od pradziejów do czasów napoleońskich Badania prowadzone na obszarze prawobrzeżnej Warszawy dowiodły, że teren ten był polem aktywności człowieka długo przed pojawieniem się źródeł pisanych. Potwierdzono obecność grup ludzkich na terenie dzisiejszej Białołęki, Żerania i Zerznia od późnego paleolitu. Od X w. w Bródnie istniały osada i gród. Pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę poprzez wypalanie (daw. prażenie) lasów zostało uwiecznione w nazwie jednej z osad Pragi. Źródła pisane wspominają działającą już od 2. poł. XI w. przeprawę przez Wisłę pomiędzy nadbrzeżnymi osadami Kamionem (na prawym brzegu) i Solcem (na lewym). W 2. poł. XIII w. powołano parafie kolejno: w Kamionie, Zerzniu i Tarchominie. W kolejnym stuleciu źródła odnotowują Gocław należący do kapituły płockiej, a w XV w. Białołękę. Przez wieki prawobrzeżne osady pełniły rolę zaplecza spożywczo-targowego Warszawy. Atrakcyjność tych terenów wzrosła na początku lat 70. XVI w., kiedy miasto stało się miejscem polsko- -litewskich zjazdów sejmowych. Istotnym udogodnieniem dla posłów i senatorów z województw wschodnich i Litwy był most na Wiśle ukończony na pierwszą elekcję, która odbyła się na polach Kamiona w 1573 r. Pragą zainteresowała się kapituła biskupia z Kamieńca Podolskiego, która nabyła część gruntów położonych na zachód od dzisiejszej ul. Targowej. Wydzielone posesje wykorzystywano jako miejsce postoju biskupów kamienieckich (senatorów Rzeczpospolitej) w czasie obrad sejmowych, a pozostałe dzierżawiono osadnikom. Na gruntach sąsiadujących od południa z wsią Praga kanonik płocki Stanisław Skarszewski założył osadę, której w 1641 r. nadano prawa miejskie. W 1648 r., na mocy przywileju królewskiego, również Praga Biskupia stała się miastem. Bitwa pod Warszawą (1656 r.) i postoje wojsk w czasie potopu szwedzkiego i wielkiej wojny północnej ( ) zahamowały rozkwit prawobrzeżnych miasteczek i osad. Kolejny etap rozwoju nastąpił w latach 60. XVIII w., kiedy tereny dzisiejszego Targówka i Golędzinowa nabył Stanisław Poniatowski przyszły monarcha. W 1770 r. Praga, Skaryszew i Golędzinów zostały otoczone wałem ziemnym (tzw. Okopami Lubomirskiego). Od pradziejów do czasów napoleońskich 7

8 W 1791 r., na mocy ustawy uchwalonej przez Sejm Czteroletni, prawobrzeżne miasta i jurydyki zostały włączone do Warszawy. Jednak zniszczenia w czasie szturmu rosyjskich wojsk gen. Aleksandra Suworowa i rzeź mieszkańców Pragi (4 listopada 1794 r.) znów zatrzymały ich rozwój. Po Rosjanach Pragę okupowali Prusacy ( ), a następnie wojska francuskie ( ), które wyburzyły znaczną część ocalałej zabudowy i na jej miejscu wzniosły fortyfikacje. Na początku XIX w. zniszczone i wyludnione prawobrzeże przestało przyciągać nowych mieszkańców. 8 sala historii pragi

9 001a Warszawa. Widok od strony Pragi z końca XVI w. Abraham Hogenberg wg Jacoba Hoefnagla, po 1586 r. miedzioryt 001b Warszawa. Widok od strony Pragi z końca XVI w. Abraham Hogenberg wg Jacoba Hoefnagla, po 1586 r. miedzioryt kolorowany reprodukcja Na pierwszym planie widoczne zabudowania Pragi, po prawej łączący ją z Warszawą pierwszy stały most. Ta drewniana konstrukcja ufundowana przez króla Zygmunta II Augusta została oddana do użytku w 1573 r. Jej koniec po praskiej stronie znajdował się w okolicy wylotu dzisiejszej ul. Ratuszowej. Przeprawa służyła przez 30 lat, zawaliła się pod naporem wiosennej kry w 1603 r. 002 Król Władysław IV przekazuje oo. bernardynom klucze do kaplicy loretańskiej aut. N.N., XVII w. olej, płótno reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie Król Władysław IV Waza był jednym z fundatorów domku loretańskiego przy kościele oo. bernardynów na Pradze. Po nadaniu przez króla praw miejskich Pradze Biskupiej wizerunek domku umiejscowiono w herbie nowego miasta. 003 Marszałek nadworny koronny Adam Kazanowski na tle swych dóbr na prawym brzegu Wisły pierwsze przedstawienie Pragi i Skaryszewa Willem Hondius, 1646 r. miedzioryt reprodukcja, kadr 004a Rozmieszczenie wojsk w pierwszym dniu bitwy pod Warszawą 28 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt Przedstawienia trzydniowej bitwy pod Warszawą (28 30 lipca 1656 r.) podczas potopu szwedzkiego między wojskami polsko- -litewskimi a szwedzko-brandenburskimi to nie tylko odwzorowanie toczących się tutaj działań militarnych i prezentacja pola bitwy. Są to także jedne z pierwszych wizerunków miast i osad położonych na prawym brzegu Wisły naprzeciw Warszawy, które stały się w wiekach późniejszych jej częścią, od Tarchomina po Saską Kępę. Na kolejnych rycinach poza miastami Pragą i Skaryszewem, widać także Kamion, Bródno i Białołękę. Od pradziejów do czasów napoleońskich 9

10 004b Pierwszy dzień bitwy pod Warszawą 28 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą 004c Pierwszy dzień bitwy pod Warszawą 28 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą reprodukcja 005a Rozmieszczenie wojsk w popołudnie drugiego dnia bitwy pod Warszawą 29 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt 005b Drugi dzień bitwy pod Warszawą 29 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą 005c Drugi dzień bitwy pod Warszawą 29 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą reprodukcja 006a Rozmieszczenie wojsk w trzecim dniu bitwy pod Warszawą 30 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt 006b Trzeci dzień bitwy pod Warszawą 30 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą 006c Trzeci dzień bitwy pod Warszawą 30 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą reprodukcja 007a Warszawa zajęta przez króla Szwecji 2 sierpnia 1656 r. widok z prawego brzegu Wisły Nicolas Perelle wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą 007b Warszawa zajęta przez króla Szwecji 2 sierpnia 1656 r. widok z prawego brzegu Wisły Nicolas Perelle wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą reprodukcja 008a Traktat warszawski aut. N.N., 1. poł. XVIII w. miedzioryt 008b Traktat warszawski aut. N.N., 1. poł. XVIII w. miedzioryt reprodukcja 10 sala historii pragi

11 Traktat Warszawski, zatwierdzony w czasie sejmu niemego (1717 r.), kończył konfederację tarnogrodzką zawiązaną przez szlachtę przeciwko królowi Augustowi II Mocnemu i jego polityce. Rycina przedstawia szlachtę zgromadzoną na Pradze w czasie rokowań w Warszawie, których finałem było podpisanie traktatu 3 listopada 1716 r. 009 Panorama Pragi F.C. Schmidt, 1739 r. Panorama Kamiona, Skaryszewa, Pragi i Golędzinowa widziana od strony Warszawy. Przedstawiono na niej zabudowę z uwzględnieniem istniejących wówczas pałaców rezydencji magnackich, a także kościół bernardynów z kaplicą loretańską, kościół z klasztorem bernardynek oraz świątynie w Skaryszewie i Kamionie. W legendzie uwzględniono miejsce wyboru króla Augusta III Sasa. Pole elekcyjne z 1733 r. na Kamionie zostało specjalnie uwidocznione w ozdobnej bordiurze. 010 Widok Warszawy od strony Pragi wg Bernardo Bellotto zw. Canaletto, 1772 r. kopia akwaforty reprodukcja Rycina przedstawia widok Warszawy z prawego brzegu Wisły, a dokładnie z terenów należących do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Golędzinowa. Jest to jedno z najcenniejszych dawnych źródeł ikonograficznych odnoszących się do warszawskiej Pragi. Uwieczniona na niej została ówczesna zabudowa z kościołem i klasztorem bernardyńskim oraz okolicznymi domostwami i zabudowaniami gospodarczymi. 011 Panorama Warszawy, tzw. Panorama Baryczkowska aut. N.N., pióro, tusz, akwarela reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie Na pierwszym planie widać prawobrzeżne miasteczka: Skaryszew, Pragę i Golędzinów. W krajobrazie wymienionych miejscowości szczególnie charakterystyczna jest drewniana zabudowa domy, pałacyki a nawet świątynie. 012a Warszawa widok od strony Pragi Georg Balthazar Probst wg Friedricha Bernharda Wernera, ok r. miedzioryt Od pradziejów do czasów napoleońskich 11

12 012b Warszawa widok od strony Pragi Georg Balthazar Probst wg Friedricha Bernharda Wernera, ok r. miedzioryt reprodukcja 013 Jakub Jasiński A. Duruy, 2. poł. XIX w. litografia wielobarwna reprodukcja wł. oryg. Muzeum Wojska Polskiego Jakub Jasiński ( ) poeta i generał w powstaniu kościuszkowskim, radykalny naczelny wódź insurekcji 1794 r. na Litwie, jeden z dowódców obrony Pragi. Zginął podczas szturmu sił rosyjskich pod dowództwem Aleksandra Suworowa. Został pochowany na cmentarzu Kamionkowskim. 014 Berek Joselewicz Henryk Aschenbrenner, po 1861 r. litografia reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie Berek Joselewicz ( ) kupiec z Golędzinowa, pułkownik wojska polskiego, organizator i dowódca pułku żydowskiego w powstaniu kościuszkowskim, oficer Legionów Polskich i armii Księstwa Warszawskiego. Walczył w obronie Pragi przed armią Aleksandra Suworowa. 015a Józef Zajączek Sebastian Langer wg Michała Stachowicza, pocz. XIX w. miedzioryt 015b Józef Zajączek Sebastian Langer wg Michała Stachowicza, pocz. XIX w. miedzioryt reprodukcja Józef Zajączek ( ) generał, poseł na Sejm Czteroletni, dowódca w powstaniu kościuszkowskim, komendant Warszawy krytykowany za złe przygotowanie obrony Pragi. Jako generał napoleoński walczył m.in. w Egipcie, we Włoszech i podczas wyprawy na Moskwę w 1812 r. Pierwszy namiestnik Królestwa Polskiego. 016a Rzeź Pragi 4 listopada 1794 r. aut. N.N., po 1794 r. miedzioryt 016b Rzeź Pragi 4 listopada 1794 r. aut. N.N., po 1794 r. miedzioryt reprodukcja 12 sala historii pragi

13 017 Kapitulacja miasta Warszawy przed generałem feldmarszałkiem Suworowem na Pradze 6 listopada 1794 r. Tadeusz Mańkowski, po 1794 r. akwarela, gwasz reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie 018 Widok kościoła i klasztoru oo. bernardynów podczas rozbiórki w 1811 r. Aleksander Majerski, 1845 r. tusz, akwarela reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie 019 Targ na Pradze w 1784 r. rep. rys. Jana Piotra Norblina Józef Sebald, koniec XIX w. tusz reprodukcja fotograficzna 020 Wnętrze kaplicy loretańskiej na Pradze Zygmunt Vogel, 1811 r. pióro, pędzel, tusz, sepia reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie Od pradziejów do czasów napoleońskich 13

14 II Od czasów Królestwa Polskiego do wybuchu powstania listopadowego Po 1815 r. nowe władze podjęły wysiłki mające na celu uporządkowanie i unowocześnienie terenów dawnych prawobrzeżnych miasteczek oraz realizację nowych inwestycji. Włączone do miasta funkcjonowały w jego strukturze jako VIII cyrkuł praski, któremu nadano ograniczoną autonomię. W celu lepszego połączenia z Cesarstwem Rosyjskim ukończono budowę Traktu Brzeskiego. Do 1825 r. wzniesiono budynek komory wodnej przy moście, odbudowano wyznaczający praskie granice wał ziemny, przy wyjazdach z miasta wzniesiono pawilony rogatek miejskich (ząbkowskie, grochowskie i golędzinowskie). Realizację innych ambitnych planów rozwoju Pragi odłożono ze względu na kosztowne inwestycje na obszarze lewobrzeżnej Warszawy. Niestety, wybuch powstania listopadowego na długo odsunął ich wykonanie, a ostatecznie większość planów pozostała jedynie na papierze. 14 sala historii pragi

15 021a Widok Warszawy Johann Fischbach wg Zygmunta Vogla, 1822 r. akwaforta kolorowana akwarelą 021b Widok Warszawy Johann Fischbach wg Zygmunta Vogla, 1822 r. akwaforta kolorowana akwarelą reprodukcja Znaczną część kadru zajmuje praskie nabrzeże z wyróżniającą się zachowaną barokową kaplicą loretańską. Po zburzeniu kościoła w Skaryszewie i rozebraniu kościoła bernardynów stała się ona jedyną katolicką świątynią na rozległym terenie Pragi. Kaplica została odnowiona w 1815 r., a w 1853 r. przebudowana i powiększona do formy znanej współcześnie. 022 Warszawa od strony Pragi widok na Komorę Wodną i wjazd na most łyżwowy Karol Beyer, ok r. Widoczna z prawej strony kadru Komora Wodna (przy obecnej ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) została wybudowana w 1825 r. wg projektu Antonia Corazziego. Stanowiła miejsce poboru opłat za przejazd mostem łyżwowym, który sezonowo łączył oba brzegi Wisły. Na zimę przeprawę rozbierano, ponieważ zamarzająca rzeka i kry stanowiły dla niej zagrożenie. Po wybudowaniu mostu Kierbedzia Komora Wodna przestała pełnić swoją funkcję. 023 Rogatka grochowska Henryk Poddębski, 1921 r. 024 Żeliwny obelisk ustawiony w 1825 r. dla upamiętnienia budowy brukowanej Szosy Brzeskiej Leonard Sempoliński, 1979 r. 025 Umacnianie przyczółka mostowego na Pradze w lutym 1831 r. Wincenty Kasprzycki, 1831 r. olej, płótno wł. Muzeum Narodowego w Warszawie Od czasów Królestwa Polskiego do wybuchu powstania listopadowego 15

16 III W czasie powstania listopadowego Podchodzące pod Warszawę wojska rosyjskie, dowodzone przez feldmarszałka Iwana Dybicza, poniosły porażkę na przedmieściach Pragi pod Wawrem w dwudniowej bitwie lutego 1831 r. Do następnej bitwy doszło już 25 lutego, najpierw pod Białołęką, potem pod Olszynką Grochowską, gdzie dwukrotnie mniej liczne wojska polskie pod dowództwem gen. Józefa Chłopickiego odparły atak armii rosyjskiej. Dwa rosyjskie szwadrony, które przedostały się na ul. Grochowską, rozbiła szarża polskich ułanów w potyczce pod obeliskiem upamiętniającym budowę Szosy Brzeskiej. Rezultatem tej najbardziej krwawej bitwy powstania listopadowego było odstąpienie wojsk rosyjskich od ataku na Warszawę. 16 sala historii pragi

17 026a Praga 25 lutego 1831 r. Carl Kornmayr, 1831 r. staloryt kolorowany akwarelą 026b Praga 25 lutego 1831 r. Carl Kornmayr, 1831 r. staloryt kolorowany akwarelą reprodukcja 026c Bitwa pod Białołęką 25 lutego 1831 r. Henri Charles Loelliot-Hartwig, 1831 r. litografia 027a Bitwa na przedpolach Pragi 19 lutego 1831 r. S. Tassaert et C., 1831 r. staloryt 027b Bitwa na przedpolach Pragi 19 lutego 1831 r. S. Tassaert et C., 1831 r. staloryt reprodukcja 028 Potyczka pod Żelaznym Słupem w trakcie bitwy o Olszynkę Grochowską 25 lutego 1831 r. Jan Lewicki, lata 60. XIX w. olej, płótno 029 Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów wziętych w bitwach pod Wawrem, Iganiami i Dębem Wielkim 2 kwietnia 1831 r. Marcin Zaleski, 1831 r. olej, płótno wł. Muzeum Narodowego w Warszawie 030 Bitwa pod Białołęką 25 lutego 1831 r. Ferdynand Dienheim Chotomski, 1831 r. akwarela reprodukcja W czasie powstania listopadowego 17

18 IV Lata 30., 40. i 50. XIX w. Nałożone na Warszawę represje popowstaniowe nie ominęły Pragi. Wiązały się one z utratą częściowej autonomii, a także ze wzniesieniem fortu na Golędzinowie. W związku z ustanowieniem esplanady (pola ostrzału fortu) na obszarze Pragi obowiązywał zakaz wznoszenia nie tylko budynków murowanych, ale także większych drewnianych. Administracja rosyjska zatwierdziła w 1835 r. projekt regulacji Pragi. Ze względu na szybki wzrost liczby ludności żydowskiej na miejscu drewnianej synagogi wzniesiono murowaną. W 1853 r. rozbudowano kaplicę loretańską przy ul. Ratuszowej, która pełniła funkcję kościoła parafialnego dla katolickiej ludności rozległego obszaru prawobrzeżnej Warszawy. Wcześniej, w połowie lat 40. XIX w., nieopodal Wisły wzniesiono budynek rzeźni. Handel rozwijał się wzdłuż szerokich ulic Targowej i Wołowej. Jednak Praga, w krajobrazie której dominowała zabudowa drewniana, wciąż pozostawała jedną z najbardziej zaniedbanych części miasta. 18 sala historii pragi

19 031 Widok na Pragę z tarasu Zamku Królewskiego litografia wg Moryca Scholtza, ok r. litografia reprodukcja wł. oryg. Biblioteka Narodowa w Warszawie 032 Wieśniacy z okolic Warszawy, czyli powrót z miasta po jarmarku Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana reprodukcja 033a Usłużny faktor, czyli Kubuś się przeciera Jan Feliks Piwarski, 1855 r. cynkografia tonowana 033b Usłużny faktor, czyli Kubuś się przeciera Jan Feliks Piwarski, 1855 r. cynkografia tonowana reprodukcja 034a Ekspedycja przy rogatkach 1828 r. Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana 034b Ekspedycja przy rogatkach 1828 r. Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana reprodukcja 035 Przemysł uliczny w Warszawie Krzyżanowski wg H. Filipowicza, 1869 r. drzeworyt prasowy reprodukcja, kadr 036a Stary Żyd nauczający synów Arkadiusz Mucharski, lata XIX w. tusz 036b Stary Żyd nauczający synów Arkadiusz Mucharski, lata XIX w. tusz reprodukcja 037 Piątek na Pradze P. Dziedzic, H. Pillati wg Juliusza Kossaka, lata 70. XIX w. drzeworyt prasowy reprodukcja, kadr 038 Na Saskiej Kępie Franciszek Kostrzewski, 1860 r. olej, płótno 039a Widok Pragi z Nowego Zjazdu Alfons Matuszkiewicz, 1859 r. litografia barwna Lata 30., 40. i 50. XIX w 19

20 039b Widok Pragi z Nowego Zjazdu Alfons Matuszkiewicz, 1859 r. litografia barwna reprodukcja 040 Synagoga przy ul. Szerokiej Karol Beyer, lata 60. XIX w. wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie Synagoga przy ul. Szerokiej (dzisiejsza ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) to klasycystyczny budynek w kształcie rotundy, wybudowany w 1836 r. wg projektu Józefa Grzegorza Lesla. Pod względem formy budowla ta była unikatowa żydowskich świątyń o takim planie było jedynie sześć na terenie całej Europy. Świątynia służyła rozrastającej się lokalnej społeczności. W tym czasie na Pradze Żydzi stanowili ponad 40% mieszkańców. Podniszczony budynek przetrwał II wojnę światową w stanie nadającym się do odbudowy. Z niewiadomych przyczyn został rozebrany w latach 50. XX wieku. 041 Kościół Matki Boskiej Loretańskiej przy ul. Ratuszowej Karol Beyer, 1857 r. W 1853 r. kaplica z domkiem loretańskim zostały przebudowane wg planu Alfonsa Kropiwnickiego (autora projektu Dworca Terespolskiego i wielu innych warszawskich budynków) zyskała m.in. piętrowy portal wejściowy. 20 sala historii pragi

21 V Lata 60. i 70. XIX w. Krajobraz Pragi zaczął się zmieniać w latach 60. XIX w. w związku z budową linii kolejowej łączącej Warszawę z Petersburgiem (1862 r.) i z Terespolem (1866 r.). Dzielnica i jej przedmieścia otrzymały również stałe połączenie z lewobrzeżną Warszawą przez żelazny most (1864 r.) wzniesiony w konstrukcji kratownicowej wg projektu Stanisława Kierbedzia. Na jego przedłużeniu została wytyczona szeroka ul. Aleksandrowska z obszernym charakterystycznym placem gwiaździstym oraz odchodzącymi od niego promieniście ulicami. Nieopodal, po jego południowej stronie, wybudowano pierwszy praski szpital, a obok wyznaczono miejsce na kościół parafialny. Pod koniec lat 60. XIX w., po pożarze, który zniszczył znaczną część drewnianej Pragi, wybudowano pierwszy wodociąg dla prawobrzeżnej dzielnicy wg projektu Alfonsa Grotowskiego. W 1869 r. wzniesiono sobór prawosławny św. Marii Magdaleny. Dwa lata później otwarto pierwszy na Pradze ogólnodostępny park miejski zwany Aleksandryjskim (obecnie Praski). W połowie lat 70. XIX w. linie kolejowe do Moskwy i Petersburga zostały połączone z infrastrukturą lewobrzeżnej części miasta koleją obwodową przez most na Wiśle (na wysokości Cytadeli). Niezabudowane tereny sąsiadujące z nasypami kolejowymi stały się obszarem parcelacji i inwestycji dzięki prywatnym inicjatywom. Na gruntach zwanych później Nową Pragą działalność taką podjął Ksawery Konopacki. Tam oraz na innych terenach położonych w sąsiedztwie kolei powstały wkrótce pierwsze zakłady przemysłowe. Lata 60. i 70. XIX w 21

22 042 Budowa mostu Aleksandrowskiego (późniejszy most Kierbedzia) w głębi widoczne tereny Pragi i Golędzinowa Karol Beyer, 1860 r. 043 Dworzec Petersburski widok od strony peronów Maksymilian Fajans, 1863 r. wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie 044 Kolej Nadwiślańska budynek pasażerski stacji Warszawa-Praga Maksymilian Fajans, 1877 r. wł. oryg. Muzeum Historii Miasta Lublina 045 Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej Konrad Brandel, 1873 r. 11 grudnia 1866 r. z remizy przy ul. Inżynierskiej na trasę wyjechał pierwszy tramwaj konny, wożący pasażerów i bagaż pomiędzy dworcami kolejowymi: Wiedeńskim i Petersburskim. To rozwiązanie znacznie ułatwiało kontynuowanie podróży, w Warszawie nie istniało bowiem bezpośrednie połączenie kolejowe przez Wisłę. 046 Widok na ul. Strzelecką aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy reprodukcja 047a Dom założyciela Nowej Pragi, Ksawerego Konopackiego, przy ul. Środkowej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy 047b Dom założyciela Nowej Pragi, Ksawerego Konopackiego, przy ul. Środkowej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy reprodukcja 048a Zabudowa Nowej Pragi aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy 048b Zabudowa Nowej Pragi aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy reprodukcja 049a Warszawa od strony Pragi. Na pierwszym planie Komora Wodna i rogatki przy wjeździe na most łyżwowy Julian Cegliński, 1864 r. litografia barwna 22 sala historii pragi

23 049b Warszawa od strony Pragi. Na pierwszym planie Komora Wodna i rogatki przy wjeździe na most łyżwowy Julian Cegliński, 1864 r. litografia barwna reprodukcja 050a Pożar na Pradze 18 czerwca 1868 r. Franciszek Kostrzewski, 1868 r. drzeworyt prasowy kolorowany akwarelą 050b Pożar na Pradze 18 czerwca 1868 r. Franciszek Kostrzewski, 1868 r. drzeworyt prasowy kolorowany akwarelą reprodukcja 051 Park Aleksandrowski na Pradze wg Ksawerego Pillatiego, 1871 r. drzeworyt prasowy reprodukcja Od połowy lat 60. XIX w. na Pradze trwały prace nad założeniem publicznego parku. Otwarto go w 1871 r. Na cześć cara Aleksandra II park nazwano jego imieniem (później został przemianowany na park Praski). Posiadał charakter ludowy urządzano na jego obszarze majówki, w kolejnych dekadach funkcjonowały tu m.in. teatr i lunapark. Po II wojnie światowej został poszerzony. Do dziś cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców Warszawy. 052a Wiadukt Kolei Nadwiślańskiej Alfred Kühlewein, 1877 r. drzeworyt prasowy 052b Wiadukt Kolei Nadwiślańskiej Alfred Kühlewein, 1877 r. drzeworyt prasowy reprodukcja 053 Położenie kamienia węgielnego pod Dworzec Kolei Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej Maksymilian Fajans, 1866 r. wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 054 Budowa Dworca Terespolskiego Maksymilian Fajans, 1866 r. wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 055 Dom Józefa Jankowskiego przy ul. Bródnowskiej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy reprodukcja Lata 60. i 70. XIX w 23

24 056 Najstarsza zabudowa Nowej Pragi J.S., 1867 r. drzeworyt prasowy reprodukcja 057 Wieża ciśnień i wodozbiór wodociągu Grotowskiego Jan Malarski, lata 20. XX w. 058 Widok Warszawy z Saskiej Kępy Alfred Schouppé, 1891 r. olej, płótno 059a Cerkiew św. Marii Magdaleny ok r. pocztówka 059b Cerkiew św. Marii Magdaleny ok r. pocztówka reprodukcja 059c Cerkiew św. Marii Magdaleny ok r. pocztówka 060a Ulice Konstantynowska i Aleksandrowska widok na część gwiaździstego placu i kaplicę szpitalną ok r. pocztówka 060b Ulice Konstantynowska i Aleksandrowska widok na część gwiaździstego placu i kaplicę szpitalną ok r. pocztówka reprodukcja 061 Widok na Pragę z wieży zegarowej Zamku Królewskiego Konrad Brandel, 1873 r. Fragment XIX-wiecznej panoramy Warszawy przedstawiający widok ówczesnej Pragi. Z najważniejszych widocznych obiektów należy wymienić most Kierbedzia, cerkiew św. Marii Magdaleny, okrągłą synagogę projektu Lessla i Dworzec Terespolski. W centralnej części można dostrzec zespół trzech kamieniczek, w których obecnie mieści się Muzeum Warszawskiej Pragi. 24 sala historii pragi

25 062a Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze ok r. pocztówka 062b Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze fot , wyd r. pocztówka 062c Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze wyd. ok r. pocztówka 062d Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze ok r. pocztówka Lata 60. i 70. XIX w 25

26 VI W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków Pod koniec XIX i na początku XX w. handlowo-rzemieślnicza Praga przeistoczyła się w silny ośrodek industrialny za sprawą coraz liczniejszych zakładów przemysłowych. W latach 80. XIX w. uporządkowane zostały główne ulice. Realizowano również inicjatywy przedsiębiorców, m.in. Juliana Różyckiego, który pomiędzy ul. Targową i ul. Brzeską założył bazar. W ramach porządkowania przestrzeni wytyczone zostały osobne miejsca przeznaczone na handel końmi. Pod koniec lat 80. XIX w. do Warszawy włączone zostały trzy prawobrzeżne przedmieścia: Nowa Praga, Szmulowizna i Kamionek. U schyłku XIX i na początku XX w. powstały ważne praskie budowle kościół pw. św. Floriana i św. Michała Archanioła oraz kościół (obecnie bazylika) na Szmulowiźnie, którego budowę zainicjowała w 1907 r. księżna Maria Radziwiłłowa. Na Grochowie w latach powstała pierwsza szkoła wyższa Instytut Weterynarii, a na Pradze w 1907 r. wzniesiono nowy budynek męskiego Gimnazjum Praskiego (obecne VIII Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława IV). Wiele zrealizowanych wówczas inwestycji powstało z cegły produkowanej na przedmieściach Pragi, głównie w Kawęczynie, Pustelniku i Markach. 26 sala historii pragi

27 063 Przystań na Saskiej Kępie na pomoście członkowie Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego Konrad Brandel, 1892 r. 064 Członkowie Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego na inaugurującej sezon majówce na Saskiej Kępie Konrad Brandel, 1892 r. 065 Most przez łachę wiślaną łączący Pragę z Saską Kępą Konrad Brandel, lata 90. XIX w. 066a Ul. Targowa skrzyżowanie z ul. Ząbkowską ok r. pocztówka 066b Ul. Targowa skrzyżowanie z ul. Białostocką ok r. pocztówka 066c Ul. Targowa widok z narożnej kamienicy przy ul. Ząbkowskiej ok r. pocztówka 066d Ul. Targowa skrzyżowanie z ul. Ząbkowską ok r. pocztówka 067a c Dworzec Petersburski ok r. pocztówka 068 Ul. Aleksandrowska podczas przyjazdu pary cesarskiej do Warszawy 31 sierpnia 1897 r. Konrad Brandel, 1897 r. Była to jedyna wizyta cara Mikołaja II w Warszawie w czasie jego panowania. Trasę przejazdu pary cesarskiej z Dworca Petersburskiego do Łazienek bogato udekorowano, a na powitanie wyszły tysiące warszawiaków. Na zdjęciu jedna z bram triumfalnych przed wjazdem na most Kierbedzia. Po prawej stronie widoczny jest kościół św. Floriana w budowie. W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków 27

28 069 Targ koński na Pradze okolice ul. Moskiewskiej (obecnie ul. Jagiellońska) Konrad Brandel, ok a Ul. Aleksandrowska ok r. pocztówka Panorama Pragi widoczna z budowanego kościoła św. Floriana. Dominantą architektoniczną, ale i symboliczną dla rosyjskiej kolonii tej części Warszawy była cerkiew pw. św. Marii Magdaleny. W kadrze uchwycone zostały również: punkt zborny dla poborowych wojska carskiego, koszary rezerwowych pułków piechoty (Biłgorajskiego i Węgrowskiego), Dworzec Petersburski, a w tle Nowa Praga. Centralna droga to ul. Aleksandrowska (obecnie al. Solidarności ). 070b d Ul. Aleksandrowska ok r. pocztówka 071 Cmentarz na Bródnie żałobnicy oczekujący na pogrzeb przy bramie cmentarnej Konrad Brandel, 1892 r. 072 Cmentarz na Bródnie, aleja główna zbiorowy pogrzeb zmarłych na cholerę Konrad Brandel, 1892 r. Na założonym w 1884 r. cmentarzu Bródnowskim we wrześniu 1892 r. wydzielono jedną kwaterę dla zmarłych w wyniku cholery, której epidemia ponowała wówczas w Warszawie. 073 Prawosławna procesja pogrzebowa na ul. Aleksandrowskiej Konrad Brandel, 1892 r. 074 Kościół św. Floriana Maurycy Pusch, ok r. Po wieloletnich staraniach o postawienie nowego kościoła 28 sala historii pragi

29 na Pradze powołano komitet budowy, na którego czele stanął arcybiskup warszawski Wincenty Popiel. Zgodę cara uzyskano w 1886 r. Rok później rozstrzygnięto konkurs architektoniczny, którego zwycięzcą został Józef Pius Dziekoński. W 1888 r. odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego. Świątynia została konsekrowana 29 września 1901 r. Jej patronami zostali św. Florian i św. Michał Archanioł. 075a b Dworzec Terespolski ok r. pocztówka 075c Dworzec Terespolski (Brzeski) ok r. pocztówka 075d Dworzec Terespolski przed 1916 r. pocztówka 076a Nowy Zjazd na drugim planie widoczna panorama Pragi ok r. pocztówka 076b-d Nowy Zjazd na drugim planie widoczna panorama Pragi przed 1915 r. pocztówka 076e Nowy Zjazd na drugim planie widoczna panorama Pragi 1901 r. pocztówka 077 Targ koński na placu za kościołem św. Floriana widok od ul. Szerokiej (obecnie ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) aut. N.N., 1899 r. [w:] Widoki Warszawy, wyd. R. Kreczmer, Warszawa, 1899 r. druk czarno-biały reprodukcja 078 Warszawska Fabryka Stali aut. N.N., 1882 r. wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy 079 Gmach Warszawskiego Skarbowego Składu Win przy ul. Ząbkowskiej aut. N.N., 1897 r. 080 Robotnicy przy budowie Trzeciego Mostu (obecnie most Poniatowskiego) aut. N.N., ok r. W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków 29

30 081a Ul. Aleksandrowska widoczny kościół św. Floriana wg Jadwigi Bagieńskiej, lata , wyd r. pocztówka 081b Ul. Aleksandrowska widoczny kościół św. Floriana wg Jadwigi Bagieńskiej, lata , wyd r. pocztówka reprodukcja 082 Ul. Ząbkowska u zbiegu z ul. Targową Zdzisław Marcinkowski, 1912 r. 083 Brama Bazaru Różyckiego widok od ul. Targowej Konrad Brandel, 1892 r. 084 Pralnia i farbiarnia Ch. Geber na terenie Grochowa aut. N.N., ok r. wł. oryg. rodzina Geberów 085 Fabryka Chemiczna Kijewski, Scholtze i Spółka widok zabudowań fabrycznych na Targówku aut. N.N., 1923 r. 086a Instytut Weterynaryjny na Grochowie pocztówka 086b Instytut Weterynaryjny na Grochowie pocztówka reprodukcja 087a Gmach Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Władysława IV fot , wyd r. pocztówka 087b Gmach Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Władysława IV fot , wyd r. pocztówka reprodukcja 088a Park Praski widok na budynek teatralny i bramę parku ok r. pocztówka 088b Park Praski widok na budynek teatralny i bramę parku ok r. pocztówka reprodukcja 30 sala historii pragi

31 089 Ul. Jagiellońska Dom Weteranów Powstania Styczniowego aut. N.N., 1930 r. Budynek wzniesiony przez rosyjski Czerwony Krzyż w 1900 r. służył jako schronisko dla wdów po rosyjskich żołnierzach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przeznaczony na Dom Weteranów Powstania Styczniowego. Przebywający tu bohaterowie cieszyli się dużym szacunkiem społeczeństwa. Ostatni z nich, Mamert Wandali, zmarł w czasie niemieckiej okupacji. Obecnie w budynku swoją siedzibę ma Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej. 090 Dworek Grochowski aut. N.N., 1912 r. 091 Zabudowa ul. Brukowej (obecnie ul. Stefana Okrzei) Henryk Poddębski, 1916 r. 092a Kamienica Cichockiego przy ul. Targowej 22 Bronisław Kopczyński, 1949 r. akwarela Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 092b Dom na Pradze Bronisław Kopczyński, 1913 r. (?) akwarela Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 092c Dom na Pradze Bronisław Kopczyński, 1913 r. (?) akwarela reprodukcja Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Duży narożny dom z podcieniami i spadzistym dachem przykład zabudowy typowej dla XIX-wiecznej Pragi. Podobne budynki stały jeszcze w XX w., duża ich część została rozebrana w okresie PRL. Nieliczne przykłady drewnianej architektury mieszkaniowej przetrwały do naszych czasów m.in. na Bródnie, Targówku, Pradze, Wawrze. W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków 31

32 093 Chałupa w Zerzeniu Zdzisław Marcinkowski, Zerzeń był starą wsią szlachecką, siedzibą jednej z trzech (obok Kamiona i Tarchomina) najstarszych parafii w prawobrzeżnej Warszawie. Obecnie jest częścią dzielnicy Wawer. 32 sala historii pragi

33 VII W czasie I wojny światowej W przededniu wybuchu I wojny światowej rozpoczęto budowę Trzeciego Mostu (od kwietnia 1917 r. zwanego mostem Poniatowskiego) z drogowym przedłużeniem w kierunku Grochowa (późniejsza al. Waszyngtona). W sąsiedztwie powstał park Skaryszewski. W czasie I wojny światowej (sierpień 1915 r.) wycofujące się oddziały rosyjskie spaliły dworce kolejowe i zniszczyły przeprawy na rzece, nie oszczędzając także nowo powstałego Trzeciego Mostu. Podczas trzyletniej okupacji niemieckiej dokonano ważnych zmian prawobrzeżna Warszawa została powiększona o kolejne przedmieścia (1916 r.). Na większą skalę możliwa stała się również działalność społeczna, której owocem było powołanie lokalnych organizacji Towarzystwa Przyjaciół Pragi i Towarzystwa Przyjaciół Grochowa. W czasie I wojny światowej 33

34 094 Wojsko rosyjskie na Trzecim Moście (później most Poniatowskiego) przed oficjalnym uruchomieniem przeprawy aut. N.N., 16 maja 1913 r. 095 Ul. Targowa przewóz rannych Stanisław Nofok-Sowiński, Uliczna sprzedaż medalików na Pradze Stanisław Nofok-Sowiński, Grupa sanitariuszy Stanisław Nofok-Sowiński, 1914 r. 098 Siostry miłosierdzia i rekruci na ul. Aleksandrowskiej Stanisław Nofok-Sowiński, Żydzi siedzący na ulicy Stanisław Nofok-Sowiński, Karetka z rannymi i sanitariusze na Dworcu Petersburskim Stanisław Nofok-Sowiński, 1915 r. 101a Most Kierbedzia Rosjanie ewakuujący się z Warszawy przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi w sierpniu 1915 r. fot r., wyd r. pocztówka 101b Most Kierbedzia Rosjanie ewakuujący się z Warszawy przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi w sierpniu 1915 r. fot r., wyd r. pocztówka reprodukcja 102a Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. tyły wycofujących się oddziałów 1915 r. pocztówka 102b Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. tyły wycofujących się oddziałów 1915 r. pocztówka reprodukcja 103a Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. oddziały wojskowe i ludność cywilna na ul. Wołowej (obecnie ul. Targowa) 1915 r. pocztówka 34 sala historii pragi

35 103b Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. oddziały wojskowe i ludność cywilna na ul. Wołowej (obecnie ul. Targowa) 1915 r. pocztówka reprodukcja 104a Trzeci Most (obecnie most Poniatowskiego) przed i po zburzeniu pocztówka 104b Most Poniatowskiego po wysadzeniu 1915 r. pocztówka 104c d Most Poniatowskiego po wysadzeniu pocztówka Trzeci Most w Warszawie został oddany do użytku w styczniu 1914 r., oficjalnie nosił imię cara Mikołaja II od 1917 r. nazywany imieniem księcia Józefa Poniatowskiego. Rok po wybudowaniu został zniszczony przez wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie. Ponownie uruchomiony w latach 20. XX w. 105a Most Kierbedzia wysadzony przez wycofujących się Rosjan 1915 r. pocztówka 105b Most Kierbedzia wysadzony przez wycofujących się Rosjan 1915 r. pocztówka reprodukcja 106a Most łyżwowy kawaleria niemiecka i austro-węgierska przekraczająca Wisłę 1915 r. pocztówka 106b Most łyżwowy kawaleria niemiecka i austro-węgierska przekraczająca Wisłę 1915 r. pocztówka reprodukcja 107 Komora Wodna przy ul. Szerokiej (dzisiejsza ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego). W tle wał przeciwpowodziowy Zdzisław Marcinkowski, 1916 r. 108a Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan widok od strony peronów Wacław Saryusz Wolski, sierpień 1915 r. fotografia W czasie I wojny światowej 35

36 108b c Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia 108d Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan pocztówka 109a Żołnierze 1. kompanii 1. Rezerwowego Batalionu Piechoty landszturmu Merzig II. Święta Bożego Narodzenia 1915 r r. pocztówka 109b Żołnierze 1. kompanii 1. Rezerwowego Batalionu Piechoty landszturmu Merzig II. Święta Bożego Narodzenia 1915 r r. pocztówka reprodukcja 110 Dworzec Terespolski uszkodzony przez Rosjan Erich Wunderlich, 1918 r. 111a Most Poniatowskiego po wysadzeniu przez Rosjan wyd. ok r. pocztówka 111b Most Poniatowskiego po wysadzeniu przez Rosjan wyd. ok r. pocztówka reprodukcja 112 Dworzec Petersburski po pożarze w 1915 r. H. Richter, 1915 r. akwarela 36 sala historii pragi

37 VIII W dwudziestoleciu międzywojennym Dwie dekady niepodległości to czas odbudowy zniszczeń i realizacji kluczowych dla prawobrzeża inwestycji. Już wcześniej naprawiono most Kierbedzia (1916 r.), a kilka lat później most Poniatowskiego ( ). Podjęto też prace nad osuszeniem podmokłych terenów Grochowa i Saskiej Kępy, dzięki czemu możliwa stała się ich zabudowa. Na części terenów parku Praskiego (dawnego Golędzinowa i Pragi) powstał nowoczesny ogród zoologiczny (1928 r.). Przy ul. Targowej, naprzeciwko cerkwi, postawiono gmach Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowej. Kilka lat później (1932 r.) władze rozbudowały Szpital Przemienienia Pańskiego. Na Szmulowiźnie powstała zajezdnia tramwajowa (1925 r.). Budowano szkoły. Realizowano liczne inwestycje infrastrukturalne m.in. most średnicowy i postojową stację kolejową na Grochowie, rozbudowywano drogi, wodociągi i kanalizację. W okresie komisarycznej prezydentury miasta sprawowanej przez Stefana Starzyńskiego na nowo uregulowano i wyremontowano arterie wylotowe prawobrzeżnej Warszawy (ul. Grochowska, ul. Radzymińska). Rozwijał się nowoczesny przemysł, zarówno w zakładach państwowych, jak i w przedsiębiorstwach prywatnych. Wielką szansą dla Pragi była koncepcja stworzenia stałych terenów wystawowych w miejscu, gdzie dziś znajduje się Stadion Narodowy. Ich inauguracja miała się zbiec z planowaną na 1944 r. Powszechną Wystawą Krajową. II wojna światowa udaremniła te plany. W dwudziestoleciu międzywojennym 37

38 113 Uroczystości upamiętniające bitwę pod Olszynką Grochowską w 1831 r r. pocztówka reprodukcja 114 Stacja Most wąskotorowej kolejki dojazdowej Jabłonna Karczew Erich Wunderlich, 1918 r. 115 Ul. Konopacka widok w kierunku ul. Stalowej Erich Wunderlich, 1918 r. 116 Ul. Ząbkowska Erich Wunderlich, 1918 r. 117 Zabudowania przemysłowe w okolicach nasypu kolei obwodowej Erich Wunderlich, 1918 r. 118 Widok na odbudowany most Kierbedzia i Pragę Zdzisław Marcinkowski, 1916 r. 119 Saska Kępa al. księcia Józefa Poniatowskiego aut. N.N., 1927 r. 120 Częściowo odbudowany most Poniatowskiego Jan Raczyński, ok r. 121 Zakład Elektrotechniczny Bracia Borkowscy przy ul. Grochowskiej Zdzisław Marcinkowski, 1922 r. 122 Wnętrze bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. Kawęczyńskiej Henryk Poddębski, 1929 r. 123 Obchody rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską. W centrum widoczni weterani powstania styczniowego aut. N.N. / NAC, marzec 1936 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 124 Synagoga przy ul. Modlińskiej 35 na Pelcowiznie w czasie powodzi aut. N.N. / NAC, lipiec 1934 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 38 sala historii pragi

39 125 Remiza tramwajowa przy ul. Kawęczyńskiej aut. N.N., lata XX w. wł. oryg. Archiwum Państwowe w Warszawie 126 Trakt Brzeski widok przez przejazd kolejowy w Wawrze w kierunku Warszawy Henryk Poddębski, ok r. 127 Drewniana zabudowa na Kamionku Henryk Poddębski, lata 30. XX w. 128 Bazylika Najświętszego Serca Jezusowego Zofia Chomętowska, ok r. 129 Odbudowa Miejskiego Gimnazjum i Liceum Handlowego przy ul. Krypskiej na Grochowie. Uroczystość wkopania kamienia węgielnego aut. N.N., 1947 r. 130a-d Ul. Targowa w tle budynki Dyrekcji Kolei Państwowych i Dworzec Wileński lata 30. XX w. pocztówka 131 Park Skaryszewski z lotu ptaka aut. N.N., 1934 r. Park utworzono na dawnych łąkach skaryszewskich. Jego projektantem został miejski ogrodnik Franciszek Szanior. Prace rozpoczęto w 1905 r. i trwały do lat 20. XX w. W dwudziestoleciu międzywojennym park Skaryszewski został nazwany imieniem Ignacego Paderewskiego. Jest jednym z najpiękniejszych i największych parków krajobrazowych Warszawy. Od początku służy jako popularne miejsce rekreacji i wypoczynku. Eksponowane są w nim liczne rzeźby m.in. Tancerka autorstwa Stanisława Jackowskiego. Park jest wpisany do rejestru zabytków. 132 Port Praski widok od ul. Marcinkowskiego Zdzisław Marcinkowski, 1922 r. W dwudziestoleciu międzywojennym 39

40 133a Synagoga przy ul. Szerokiej Bronisław Kopczyński, 1952 r. akwarela Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 133b Synagoga przy ul. Szerokiej Bronisław Kopczyński, 1952 r. akwarela reprodukcja Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Wizja starej synagogi przy ul. Szerokiej i jej otoczenia wraz z postaciami zbierających się wokół Żydów wspomnienie lat minionych. Autorem pracy jest Bronisław Kopczyński, twórca wielu akwarel miast polskich, na których umiejętnie łączy realizm detalu i architektury z charakterystycznym baśniowym nastrojem. 134 Posiedzenie Towarzystwo Przyjaciół Pragi w lokalu przy ul. Targowej 64. Widoczni m.in. adwokat Edward Quirini i prezes Emil Rauer aut. N.N. / NAC, 26 lutego 1932 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 135 Karuzela na Pradze aut. N.N., ok r. wł. oryg. Ryszarda Zielińska 136 Panorama Pragi na pierwszym planie budowa mostu średnicowego Zdzisław Marcinkowski, 1923 r. fotomontaż pięciu sekwencji reprodukcja, kadr 137a Bazar Różyckiego widoczna brama i kiosk w kształcie syfonu Bronisław Kopczyński, 1916 r. ołówek 137b Bazar Różyckiego widoczna brama i kiosk w kształcie syfonu Bronisław Kopczyński, 1916 r. ołówek reprodukcja 138 Uczniowie szkoły im. Tadeusza Hołówki na Targówku Fabrycznym aut. N.N., lata 30. XX w. wł. oryg. Andrzej Woźniak 139 Przyczółek praski mostu średnicowego Jan Pudełek, sala historii pragi

41 140 Grupa uczestników kursów muzycznych na Pradze aut. N.N., lata 30. XX w. wł. oryg. Archiwum Państwowe w Warszawie 141 Pamiątkowy krzyż z 1908 roku postawiony na dawnym cmentarzu cholerycznym lata XX w. pocztówka reprodukcja 142 Dom Pracy dla Najbiedniejszej Młodzieży Annopola i Bródna przy ul. Poborzańskiej aut. N.N. / NAC, wrzesień 1937 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 143 Szpital Przemienienia Pańskiego ok r. pocztówka reprodukcja 144 Budowa Domu Pracy Towarzystwa Caritas dla Najbiedniejszej Młodzieży Annopola i Bródna przy ul. Poborzańskiej. Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego aut. N.N. / NAC, 15 listopada 1935 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 145 Saska Kępa gospodarstwa przy al. Poniatowskiego, na dawnych łąkach skaryszewskich Henryk Poddębski, 1936 r. 146 Saska Kępa ul. Wał Miedzeszyński, widok w kierunku mostu Poniatowskiego Henryk Poddębski, 1936 r. 147 Park Skaryszewski ogród różany. W tle kościół Matki Boskiej Zwycięskiej Henryk Poddębski, ok r. 148 Ul. Grochowska aut. N.N., po 1936 r. 149 Park Skaryszewski Jan Pudełek, grudzień 1935 r. 150 Pelcowizna aut. N.N., lata 30. XX w. 151 Praski brzeg Wisły Henryk Poddębski, W dwudziestoleciu międzywojennym 41

42 152 Fabryka Aparatów Elektrycznych Kazimierza Szpotańskiego aut. N.N., 1937 r. folder reklamowy reprodukcja okładki wł. oryg. Jacek Szpotański 153a Na plaży braci Kozłowskich Włodzimierz Bartoszewicz, ok r. tusz, akwarela 153b Na plaży braci Kozłowskich Włodzimierz Bartoszewicz, ok r. tusz, akwarela reprodukcja 154 Most średnicowy Henryk Poddębski, 1935 r. 155 Budynek Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul. Targowej. Pierwszy reprezentacyjny gmach urzędu państwowego na Pradze Henryk Poddębski, 1936 r. 156a Tableau pracowników Fabryki Motorów Perkun aut. N.N., 1929 r. fotografia 156b Tableau pracowników Fabryki Motorów Perkun aut. N.N., 1929 r. 157 Saska Kępa plaże, przystanie wioślarskie, kajakowe i szkoły nauki pływania Henryk Poddębski, 1936 r. 158 Wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Polskich Zakładach Optycznych przy ul. Grochowskiej aut. N.N. / NAC, 20 stycznia 1932 r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 159 Projekt kościoła pomnika Najczystszego Serca Marii przy pl. Szembeka na Grochowie aut. N.N. / NAC, ok r. wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 160 Widok na Pragę z bulwaru nad Wisłą ok r. pocztówka reprodukcja 161 Nowy Zjazd z widokiem na Pragę ok r. pocztówka reprodukcja 42 sala historii pragi

43 162 Mieszkańcy posesji przy ul. Ząbkowskiej 3 aut. N.N., 1935 r. 163 Pracownicy Mennicy Państwowej przy ul. Markowskiej Zofia Chomętowska, 1936 r. 164 Pracownica Mennicy Państwowej przy ul. Markowskiej Zofia Chomętowska, 1936 r. 165 Fabryka E. Wedel widok od strony Jeziorka Kamionkowskiego Alfred Funkiewicz, 1948 r. Fabryka czekolady powstała przy ul. Zamoyskiego w latach z inicjatywy Jana Wedla, który przeniósł siedzibę firmy ze śródmieścia Warszawy. Jej projektantem był ceniony architekt Józef Napoleon Czerwiński. Zakład słynął nie tylko z wysokiej jakości słodkich wyrobów, ale i z nowoczesnych linii produkcyjnych oraz rozbudowanego zaplecza socjalnego. Po wojnie, upaństwowiony, zmienił nazwę na Zakłady Przemysłu Cukierniczego 22 Lipca. Po 1989 r. został sprywatyzowany. 166 Pracownicy wytwórni Aparatów Elektrycznych K. Pustoła przy ul. Jagiellońskiej 4/6. aut. N.N., 1950 r. wł. oryg. Jerzy Pustoła 167 Zabudowania rzeźni miejskiej na Pradze przy ul. Sierakowskiego K. Giedroyć, ok Park Skaryszewski Jadwiga Janczewska, 1930 r. 169 Chłopcy z Annopola aut. N.N., ok r. 170 Kondukt pogrzebowy na Bródnie aut. N.N., ok r. W dwudziestoleciu międzywojennym 43

44 171 Absolwenci i nauczyciele trzyklasowej Męskiej Szkoły Handlowej na podwórzu kamienicy przy ul. Wileńskiej 13 Zakład fotograficzny ul. Targowa 78, lata 30. XX w. 172 Na wiosennym spacerze aut. N.N., ok r. 173 Plaża braci Kozłowskich na Saskiej Kępie Henryk Poddębski, 1938 r. 174 Praski lunapark aut. N.N., lata 20. XX w. 175 Na Pradze aut. N.N., 1938 r. 176 Metropolita warszawski Dionizy w otoczeniu dostojników Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przed cerkwią św. Marii Magdaleny aut. N.N. / NAC, wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe 177 Warszawskie ZOO wybieg dla słoni Henryk Poddębski, 1937 r. 44 sala historii pragi

45 IX W czasach wojny i okupacji niemieckiej We wrześniu 1939 r. Praga była ważnym punktem oporu wobec atakujących wojsk niemieckich. Niemcy przeprowadzili niszczące bombardowania Grochowa, Pelcowizny i innych części prawobrzeżnej Warszawy. W grudniu 1939 r. dokonali pierwszej masowej egzekucji na mieszkańcach Wawra i Anina. W listopadzie 1940 r., zgodnie z zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera, Żydzi mieszkający na Pradze zostali wysiedleni do getta warszawskiego. W sierpniu 1944 r. na Pradze podjęto walki powstańcze, jednak wobec przygniatającej przewagi militarnej okupanta, rozkazem dowódcy Obwodu VI Praga Armii Krajowej Antoniego Żurowskiego, działania zostały szybko przerwane. Wielu uczestników zrywu przedostało się do dzielnic lewobrzeżnej Warszawy, by tam kontynuować walkę. W połowie września 1944 r. na Pragę wkroczyły oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, wypierając oddziały niemieckie. Od tego momentu zaczęła się tam odradzać stołeczna samorządność. Działalność rozpoczęły instytucje kultury. W czasach wojny i okupacji niemieckiej 45

46 178 Most Poniatowskiego we wrześniu 1939 r. Julien Bryan, wrzesień 1939 r. 179 Gmach Szpitala Przemienienia Pańskiego uszkodzony w wyniku niemieckich bombardowań Julien Bryan, wrzesień 1939 r. 180 Bródno ludzie modlący się przed kościołem Matki Boskiej Różańcowej przy ul. Białołęckiej (obecnie ul. Wysockiego) Julien Bryan, wrzesień 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 181 Mieszkańcy zniszczonego domu przy ul. Julianowskiej na Bródnie Julien Bryan, wrzesień 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 182 Tramwaj zniszczony w niemieckim bombardowaniu na ul. Zygmuntowskiej (obecnie al. Solidarności ) aut. N.N., wrzesień 1939 r. 183 Brama zniszczonego bazaru przy ul. Radzymińskiej Julien Bryan, wrzesień 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 184 Cmentarz żydowski na Bródnie aut. N.N., wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny Nekropolia u zbiegu dzisiejszych ulic Odrowąża i św. Wincentego została założona w 1780 r. Żydzi chowali tu zmarłych przez ponad 150 lat. Ostatnie pogrzeby miały miejsce w czasie niemieckiej okupacji. Pochowano tu wówczas m.in. Perlę Suchecką i jej siedmioro dzieci, które zginęły 22 września 1939 r. pod gruzami budynku znajdującego się przy ul. Targowej 56. Okazały, widoczny na fotografii grobowiec wystawił im mąż i ojciec. Żydowski cmentarz był dewastowany w czasie II wojny światowej, a także w okresie PRL. Zabiegów ratowniczych doczekał się dopiero w latach 80. XX w. dzięki działaniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów. Nekropolia posiada status zabytku. 46 sala historii pragi

47 185 Kibuc He-Chaluc Grochów przygotowywanie warzyw na sprzedaż Leo Forbert, kwiecień 1940 r. wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny 186 Bródno kolejka po chleb przed sklepem na ul. Białołęckiej 28 Julien Bryan, ok. 10 września 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 187 Gruzy budynku przy ul. Radzymińskiej 10 Julien Bryan, wrzesień 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 188 Bombardowanie składów kolejowych na Pradze aut. N.N., wrzesień 1939 r. 189 Wawer. Ofiara pierwszej masowej egzekucji dokonanej przez Niemców na ludności cywilnej Warszawy i okolic aut. N.N., 27 grudnia 1939 r. 190 Wysiedlenie Żydów praskich do getta aut. N.N., 1940 r. wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny 191 Ul. Targowa 22 Leonard Sempoliński, ok Barykada pod wiaduktem kolejowym nad ul. 11 listopada Julien Bryan, wrzesień 1939 r. wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana 193 Mogiła żołnierska u zbiegu ulic Konopackiej, Strzeleckiej i 11 Listopada Edward Fuks, 1939 r. 194 Szkoła powszechna przy ul. Szerokiej (obecnie ul. Kłopotowskiego) zniszczona w wyniku niemieckiego bombardowania Antoni Bończa-Snawadzki, ps. Anwijabowadzki, wrzesień 1939 r. 195 Dworzec Wschodni wnętrze rozrządowni aut. N.N., ok r. W czasach wojny i okupacji niemieckiej 47