Rodzaje i funkcje kart płatniczych jako elementy określające ich naturę prawną

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 802 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2009 Katedra Prawa Rodzaje i funkcje kart płatniczych jako elementy określające ich naturę prawną W dzieje ludzkości nieodłącznie wpisany jest postęp. Nieustanna zmienność stosunków społecznych wymusza ciągłe zmiany w obowiązującym stanie prawnym. Powstające normy prawne mają być więc odpowiedzią na zgłaszane zapotrzebowanie uregulowania nowych, społecznie relewantnych sfer życia, czy też dostosowania istniejących norm do zmienionego obrazu społeczeństwa. Z tej racji, że czas jest dobrem rzadkim 1, i co jest z tym związane cennym, prawo powinno być tak skonstruowane, aby różne aspekty działalności człowieka, a w szczególności obrót handlowy, były jak najmniej skomplikowane i czasochłonne. Zadaniem ustanawiających prawo jest więc usprawnienie systemu prawnego tak dalece, jak to tylko możliwe. Na przestrzeni wieków ludzie starali się wymyślać coraz to nowsze instrumenty i instytucje ekonomiczno-prawne, aby sprostać tym wymaganiom. Taka była przyczyna powstania ekwiwalentu towaru, za pomocą którego można wyrazić wszystkie inne, czyli pieniądza. Nie inaczej rzecz się ma z genezą kart płatniczych. Karta płatnicza powstała więc jako próba przyspieszenia, a w związku z tym ułatwienia, obrotu handlowego. Karty płatnicze dają bowiem ich posiadaczom możliwość nabywania dóbr i usług bez konieczności posiadania przy sobie gotówki, czy też w wypadku kart kredytowych zawierania transakcji w sytuacji nieposiadania na chwilę ich dokonywania wystarczających środków pieniężnych. 1 Z. Dach, Mikroekonomia, Kraków 2002, s. 20.

2 138 Najprawdopodobniej po raz pierwszy kartami płatniczymi posłużono się w 1894 r. 2, w Stanach Zjednoczonych, gdy to Hotel Credit Letter Co. wprowadził je dla swoich klientów. Zasięg ich był jednak ograniczony tylko do usług turystycznych. W następnych dekadach były one wydawane głównie przez wielkie koncerny handlowe i towarzystwa naftowe. Powstanie współczesnych kart płatniczych to lata 50. ubiegłego wieku, gdy to na rynku pojawiła się karta Diners Club akceptowana także w innych, oprócz lokalu wydawcy, placówkach handlowych i usługowych. Następną ważną datą w odniesieniu do kart płatniczych jest 1958 r. Powstała wówczas karta American Express, wydana przez firmę znaną wcześniej z wystawiania czeków podróżnych. W tym samym roku pojawiła się również karta BankAmericard (dzisiejsza VISA), wydana przez Bank of America działający na terenie Kalifornii. Była to pierwsza w pełni ukształtowana karta kredytowa, a co za tym idzie, pierwsza, która odniosła sukces 3. Chcąc zapewnić klientom banku używanie karty także w innych, poza Kalifornią, stanach, Bank of America zaczął w połowie lat 60. udzielać licencji innym bankom na terenie Stanów Zjednoczonych. Pojawiła się jednakże konkurencja w postaci zrzeszenia głównych banków kalifornijskich, które wydały kartę MasterCharge (dzisiejsza MasterCard). Powstałe w Stanach Zjednoczonych karty zaczęły powoli zdobywać popularność w Europie. Obecnie do największych systemów kart płatniczych na świecie należy zaliczyć: amerykańskie MasterCard, American Express, VISA International, japońskie JCB oraz europejskie Europay International. W Polsce początek kart płatniczych związany jest z latami 70. ubiegłego wieku i działalnością Orbisu, który podpisał z głównymi systemami kart umowy o ich akceptację. Umożliwiały one cudzoziemcom dokonywanie zapłaty za ich pomocą w hotelach, sklepach (Pewex, Baltona, Cepelia), galeriach sztuki, czy też eleganckich restauracjach 4. Po dokonaniu transformacji ustrojowej wzrosło zainteresowanie banków wprowadzeniem tego typu instrumentu dla swoich klientów. Ważną datą jest 1990 r., kiedy to utworzono pierwsze polskie centrum rozliczeniowe Polcard. Pierwsza polska karta kredytowa to karta Partner Pekao SA 5, natomiast pierwsze karty należące do systemu VISA zaczął wydawać BIG Bank SA. 2 A. Myczkowska, T. Dąbrowski, Karty płatnicze przewodnik po świecie plastykowego pieniądza, Warszawa 1997, s. 7, podają, w odróżnieniu od innych autorów, 1914 r. jako datę zapoczątkowania kart płatniczych, natomiast: J. Kukulski i I. Pluta, Karty płatnicze teoria i praktyka, Warszawa 1998, s. 13, podają 1917 r. 3 W. Pelc, Zapłata kartą płatniczą część I, Palestra 1994, nr 11, s A. Myczkowska, T. Dąbrowski, op. cit., s Choć wcześniej wprowadzono do obrotu kartę Express M na ograniczonym do Warszawy i Wrocławia terenie, jednak bardzo szybko znikła z rynku, por. też: M. Smaga, Karty płatnicze, Zakamycze, Kraków 1998, s

3 Rodzaje i funkcje kart płatniczych 139 W Polsce na koniec 2002 r banków wydało 16,9 mln kart. W tym roku za pomocą kart płatniczych zrealizowano 465,9 mln transakcji, przy czym około 75% stanowiły transakcje dokonane w bankomatach i kasach bankowych, a tylko pozostałe 25% były to transakcje dokonywane w punktach handlowo-usługowych. Widać tutaj znaczne różnice w stosunku do krajów, w których karty płatnicze są w powszechnym użyciu od dłuższego czasu. Przykładowo, w krajach Unii Europejskiej sprzed 1 maja 2004 r. udział transakcji bankomatowych zazwyczaj nie przekraczał wolumenu transakcji dokonywanych w punktach usługowo-handlowych 7. Sytuacja na polskim rynku kart płatniczych wskazuje na coraz większe zainteresowanie tym instrumentem płatniczym i na stałą tendencję wzrastającą 8. Można nawet stwierdzić, że w ostatnich latach panował boom na rynku kart płatniczych. Znamienne są tu przewidywania z 1998 r., w których zakładano, że na przełomie wieków liczba tych instrumentów płatniczych na polskim rynku wzrośnie do 3 mln sztuk 9. Prognozy te okazały się jednak nietrafne, gdyż w 2000 r. na terenie Polski było w użyciu około 10 mln kart płatniczych. W nastepnych latach dynamika wydawania nowych kart płatniczych w porównaniu z końcem 2002 r. nieco spadła (na początku 2005 r. na rynku było około 15 mln kart płatniczych), jednakże w ostatnich latach znów można zaobserwować wzmożone zainteresowanie tymi środkami płatniczymi, gdyż obecnie na rynku znajduje się nieco ponad 20 mln kart płatniczych 10. Przechodząc do istoty kart płatniczych należy wskazać, że w doktrynie wskazano wiele możliwych klasyfikacji kart płatniczych. Można więc mówić o rodzajach kart płatniczych na podstawie kryterium: liczby podmiotów zaangażowanych w operacje dokonywane przy użyciu karty płatniczej, występowania elementu kredytowego, charakteru prawnego posiadacza karty, stopnia doprecyzowania osoby posiadacza, stopnia zaufania, jakim bank obdarza posiadacza karty, budowy karty, czy także na podstawie zasięgu obszaru akceptowania danej karty 11. Na potrzeby niniejszego opracowania ograniczono się tylko do omówienia tych klasyfikacji, które mają podstawowe znaczenie dla obrotu. Za najważniejsze podziały należy uznać dwa pierwsze z wyżej wymienionych, czyli te, które zostały oparte na kryterium liczby podmiotów zaangażowanych 6 Rok, na który posiadamy dokładne dane zawarte w opracowaniu Rynek kart płatniczych w Polsce, autorstwa A. Tochmańskiego, Warszawa A. Tochmański, op. cit., s Jednakże nadal jesteśmy na etapie raczkowania w stosunku do wspomnianych państw. 9 M. Smaga, op. cit., s Dokładne dane znajdują się na stronie karty/karty_platnicze.html. 11 M. Smaga, op. cit., s

4 140 w operacje dokonywane przy użyciu karty płatniczej oraz występowania elementu kredytowego. Ze względu na pierwsze kryterium można wyróżnić karty dwustronne, trójstronne oraz czterostronne. Istota kart dwustronnych sprowadza się do tego, że wydawca pełni zarazem funkcję akceptanta. Ich największą wadą jest ograniczony tylko do stosunków pomiędzy wydawcą a posiadaczem zasięg działania. Ich liczba jest jednak bardzo duża i przekracza liczbę typowych, trójstronnych kart płatniczych 12. Karty trójstronne charakteryzują się rozdzieleniem funkcji wydawcy i akceptanta. Ich istotę stanowią trzy porozumienia, mianowicie: porozumienie zawierane pomiędzy akceptantem a wydawcą, którego treścią jest zobowiązanie akceptanta do przyjmowania zapłaty przy użyciu kart płatniczych, oraz zobowiązanie wydawcy do rozliczenia tak dokonanych transakcji, drugie pomiędzy wydawcą a posiadaczem, oraz trzecie pomiędzy akceptantem i posiadaczem, przy okazji którego zawarcia dochodzi do użycia karty. Z uwagi na masowość operacji dokonywanych za pomocą kart płatniczych, niezbędne stało się stworzenie systemu ich rozliczeń. W systemie trójstronnym jest to obowiązek wydawcy. Koszty utrzymywania takiego systemu obarczają w pewnej mierze akceptantów, gdyż są oni na mocy umowy wiążącej ich z wydawcą zobowiązani do zapłaty określonej prowizji. W systemie czterostronnym oprócz omawianych wcześniej podmiotów występuje także właściciel systemu, w którym emitowana jest dana karta (agent rozliczeniowy). Obowiązki wydawcy, jakie ciążą na nim w systemie trójstronnym, są podzielone na niego i właściciela systemu. Zazwyczaj wydawca ma obowiązek dotarcia z kartą do klienta zawiera on umowy z indywidualnymi klientami i ich obsługuje, czerpiąc zyski z opłat za kartę. Bardzo często zdarza się taka sytuacja, że wydawca, którym zazwyczaj jest bank, dostarcza kartę jako świadczenie dodatkowe przy okazji zawarcia umowy rachunku bankowego. Jego celem jest nakłonienie większej liczby klientów, aby ci byli bardziej skłonni otwierać i prowadzić rachunek bankowy właśnie u niego. W takiej sytuacji zwiększenie zysków wydawcy jest związane także z większą ilością pieniędzy oddaną do dyspozycji bankowi. Obowiązki właściciela systemu ograniczają się do stwarzania marki wokół karty, tak aby móc poszerzyć krąg potencjalnych klientów wydawców, oraz do dokonywania przez utworzone przez nich centra rozliczeniowe rozliczeń wszystkich transakcji przy użyciu kart należących do ich systemu. Drugi podział opiera się na istnieniu elementu kredytowego w sensie prawnym. Można więc w ramach tego podziału wyróżnić dalej: karty przedpłacone, karty 12 W. Pelc, op. cit., s. 32. Jako przykłady można podać karty wydawane przez wielkie sieci sklepów, które umożliwiają swoim klientom zawieranie transakcji bez konieczności natychmiastowej zapłaty, jak i większe hotele.

5 Rodzaje i funkcje kart płatniczych 141 debetowe, karty obciążeniowe oraz karty kredytowe, przedkładające, w odróżnieniu od tych ostatnich, funkcję kredytową nad funkcję zapłaty. Karty przedpłacone są w przeważającej liczbie kartami dwustronnymi 13. Istota tego instrumentu płatniczego polega na tym, że posiadacz kupuje pewną liczbę jednostek, czy też impulsów ucieleśnionych na karcie. Karta taka pełni w tym wypadku funkcję znaku legitymującego uprawnionego posiadacza do wykorzystania jednostek w ramach wielkości udostępnionego limitu (zapisanego na pasku magnetycznym). Do kategorii kart przedpłaconych należy zaliczyć przede wszystkim karty telefoniczne, czy też karty uprawniające do korzystania z autostrad itp. Karty takie w związku z ich funkcją oraz masowością w użyciu są zazwyczaj kartami na okaziciela. Nie można jednak z góry wykluczyć ich istnienia jako kart imiennych. Karty debetowe (tzw. debit cards) 14 uprawniają posiadacza do dokonywania zapłaty lub do wypłaty gotówki do wysokości środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku. Wynika z tego, że karty te pełnią podobną funkcję jak czeki, umożliwiając posiadaczowi rachunku bankowego wykorzystywanie środków pieniężnych na nim zgromadzonych. Czasami jednakże istnieje możliwość przekroczenia wielkości tych środków i powstania salda debetowego (tzw. overdraft), które umożliwia posiadaczowi karty dokonanie transakcji, pomimo nieposiadania w danym momencie wystarczających środków na rachunku. Regułą jest jednakże to, że posiadacz na zlikwidowanie tego stanu rzeczy ma określony, zazwyczaj tygodniowy lub dwutygodniowy, okres. W wypadku nieuregulowania należności w tak oznaczonym terminie bank zazwyczaj zaczyna pobierać odsetki, choć czasami konsekwencją jest nawet i wypowiedzenie umowy. Z kartami debetowymi związany jest też bardzo często, ustalany przez bank, dzienny limit wypłat gotówki i zawierania za jej pomocą transakcji płatniczych. Należy też zwrócić uwagę na odosobniony głos w doktrynie odmawiający pojęciu karty debetowej niezbędnej relewancji cywilnoprawnej 15. Karty obciążeniowe (tzw. charge cards) wykorzystują zasadę kredytu kupieckiego. Istota tego instrumentu płatniczego sprowadza się do tego, że posiadacz karty jest uprawniony do dokonywania zapłaty lub wypłaty gotówki, pomimo nieposiadania w danym momencie wystarczającej ilości środków pieniężnych. Wykorzystuje się tu możliwość odroczenia płatności w stosunku do momentu 13 Powstaje tutaj problem tzw. elektronicznych portmonetek, które należą do kategorii kart przedpłaconych trójstronnych, jednakże jest to problem, który zostanie pominięty w naszych rozważaniach, gdyż instytucja ta jest powiązana z pieniądzem elektronicznym, a to nie jest przedmiotem opracowania. 14 A nie, charge cards. jak przyjęła W. Pelc, Zapłata część I, s L. Stecki, Karty kredytowe, Toruń 1998, s. 55.

6 142 zapłaty kartą. Po otrzymaniu przez posiadacza zestawienia transakcji dokonanych przez niego w określonym okresie rozliczeniowym jest on zobowiązany do uregulowania, w wyznaczonym w umowie terminie, swojego długu wobec wydawcy. Może to być dokonane w różnoraki sposób 16. Przykładowo gdy wydawca prowadzi również rachunek bankowy posiadacza, uregulowanie takie może polegać na dokonaniu odpowiednich wpisów na koncie. W pozostałych wypadkach może on swój dług uregulować w jakikolwiek inny, prawnie dozwolony sposób. Zapłata takiego długu może być dokonana przez wpłatę gotówki na rachunek wydawcy, czy też dokonanie przelewu na niego odpowiedniej ilości środków pieniężnych. Posiadacz ma więc w konsekwencji możliwość odroczenia w czasie zapłaty za transakcje dokonane przez niego w ciągu danego okresu rozliczeniowego (najczęściej jest to okres miesiąca). Rolę zabezpieczenia interesów wydawcy stanowi wysokie oprocentowanie takiego kredytu w ramach odsetek maksymalnych, naliczane od sumy środków pieniężnych wykorzystanych przez posiadacza w sytuacji, gdy nie ma on środków na uregulowanie ciążącego na nim zobowiązania w wyznaczonym terminie. W wypadku uregulowania swoich należności zgodnie z umową, posiadacz nie jest na ogół obciążany dodatkowymi kosztami. Jako przykład kart typu charge należy przede wszystkim zaliczyć karty typu T&E (Travel and Entertainment). Najważniejsze w praktyce są jednak karty kredytowe (credit cards). Nieodłącznym elementem związanym z ich wydaniem jest zawarcie umowy posiadającej cechy umowy kredytowej lub też zamieszczenie odpowiednich postanowień w umowie o kartę płatniczą. Oznacza to, że na mocy porozumienia stron, posiadacza oraz banku albo instytucji ustawowo upoważnionej do udzielania kredytu, posiadaczowi zostaje przyznany tzw. limit kredytowy. Jest on wówczas uprawniony do wykorzystywania środków pozostawionych do jego dyspozycji, których wielkość jest wyznaczona przez określenie maksymalnej wielkości środków pieniężnych, które może wykorzystać w danym momencie. Kredyt uzyskany wskutek zawarcia takiej umowy ma charakter rewolwingowy 17. Wynika z tego, że w sytuacji gdy posiadacz spłaci chociażby część swojego długu wobec wydawcy, odpowiadająca część limitu kredytowego pozostaje posiadaczowi przywrócona i staję się tym samym możliwe ponowne wykorzystanie kredytu. W dodatkowej umowie lub w postanowieniach umowy o kartę płatniczą określone są również 16 Dlatego niezrozumiały wydaje się postanowienie znajdujące się w art. 14 ustawy o EIP, które zawęża możliwe sposoby regulowania długu posiadacza wobec wydawcy, por. też: J. Pisuliński, Kilka uwag o ustawie o elektronicznych instrumentach płatniczych, Prawo Bankowe 2003, nr 1, s K. Kruczalak, Bankowe karty płatnicze (zagadnienia cywilnoprawne), Państwo i Prawo 1996, nr 8 9, s. 59.

7 Rodzaje i funkcje kart płatniczych 143 sposób zapłaty, termin zapłaty oraz wysokość odsetek należnych wydawcy za oddanie środków pieniężnych do dyspozycji posiadacza. Przybliżając istotę kart płatniczych, nie sposób nie odnieść się do legalnej definicji kart płatniczych. Do czasu wydania ustawy prawo bankowe z 29 sierpnia 1997 r. 18 w polskim systemie prawnym nie istniała legalna definicja karty płatniczej. W związku z faktem, że instrument ten był w powszechnym użyciu w Polsce przed wspomnianą datą, kwestia zdefiniowania karty płatniczej stanowiła zadanie doktryny. Pojawiło się wiele prób określenia desygnatów tego pojęcia. Proponowano definicje, w których koncentrowano się na łącznym występowaniu następujących elementów: standaryzacja wyglądu karty, fakt wydania jej przez odpowiednią instytucję, włączenia karty do jednego z systemów rozliczeń oraz akceptowalności rozliczeń dokonywanych za jej pomocą płatności 19. Błędami tej definicji było skoncentrowanie się na technicznym aspekcie funkcjonowania kart oraz całkowite pominięcie osoby posiadacza karty. Ponadto autorzy przez system rozliczeń rozumieli wielkie, międzynarodowe systemy, przez co istotnie zawężali zakres pojęcia karta płatnicza. Stosując powyższą definicję, nie można byłoby zaliczyć do kart płatniczych kart dwustronnych, które ze swej natury nie należą do takich systemów rozliczeń 20. W literaturze pojawiła się też interesująca definicja określająca kartę płatniczą jako dokument o ustalonym wyglądzie i treści, umożliwiający jej posiadaczowi bezgotówkowe dokonywanie płatności za towary i usługi w określonych w umowie o wydanie karty podmiotach, na zasadach określonych w tej umowie, przy czym autor podkreśla, że według niego podstawową funkcją jest dokonywanie płatności za nabyte towary i usługi, natomiast inne funkcje określił tylko jako udogodnienia 21. Definicję tę należy uznać za całkiem udaną próbę scharakteryzowania tego instrumentu płatniczego. W literaturze francuskiej pojawiła się próba zdefiniowania karty płatniczej jako klucza magnetycznego lub elektronicznego, umożliwiającego jej posiadaczowi dostęp do swego rachunku znajdującego się w instytucji bankowej położonej nieraz w znacznej odległości od miejsca jego pobytu 22. Niemożność recepcji tej definicji 18 Dz.U. z 2002 r, nr 72, poz. 665 ze zm. 19 A. Myczkowska, T. Dąbrowski, op. cit., s Twierdzenie, że karty dwustronne należą do kategorii kart płatniczych wynika z art. 1 ust. 3 ustawy o EIP, który stanowi, że niniejszej ustawy nie stosuje się z pewnymi wyjątkami, do przypadków, gdy wydawca kart płatniczych jest jednocześnie ich akceptantem. Należy jednak pamiętać, że funkcją karty dwustronnej nie jest w zasadzie funkcja płatnicza, lecz jedynie legitymacyjna, por. też: J. Pisuliński, op. cit., s M. Smaga, op. cit., s L. Stecki, op. cit., s. 48.

8 144 na grunt prawa polskiego wiąże się chociażby z nieistniejącym w polskim systemie prawnym nierozerwalnym powiązaniu karty płatniczej z rachunkiem bankowym 23. Ponadto pomijając pierwszy człon powyższej definicji, z samego tylko faktu dostępu posiadacza z jej pomocą do swego rachunku bankowego, nie można wyinterpretować istoty tej karty, a więc funkcji, którym ma ona służyć. Ponadto dostęp posiadacza do jego rachunku bankowego w sposób opisany w definicji jest w związku z nowymi technikami i rozszerzeniem w tym zakresie oferty banków, możliwy także za pomocą telefonu czy też komputera. Ustawodawca, zauważając rozbieżności w literaturze dotyczące zdefiniowania tego pojęcia, mając na uwadze, że wprowadzenie tego pojęcia do polskiego systemu prawnego jest rzeczą niezbędną dla pewności obrotu prawnego, zdecydował się na szybsze uregulowanie tej kwestii, aniżeli pozostałej problematyki związanej z używaniem tego instrumentu płatniczego. Tak więc, według legalnej definicji karty płatniczej zawartej w prawie bankowym, należy przez nią rozumieć kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w wypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu 24. Wraz z wprowadzeniem do polskiego systemu prawnego definicji elektronicznego instrumentu płatniczego, które jest pojęciem nadrzędnym nad kartą płatniczą, należy przytoczyć także tę definicję. Za elektroniczny instrument płatniczy należy więc rozumieć każdy instrument płatniczy, w tym z dostępem do środków pieniężnych na odległość, umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu elektronicznych nośników informacji lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności kartę płatniczą lub instrument pieniądza elektronicznego 25. Pierwszym elementem wyszczególnionym w ustawowej definicji karty płatniczej jest stwierdzenie, że jest ona kartą. Bardzo trudno jest dokładnie ustalić zakres desygnatów tego pojęcia, jednakże przykładowo można przytoczyć opis wyglądu kart należących do wielkich międzynarodowych systemów. Tak więc za kartę można uważać płytkę laminowanego PCW 26 o wymiarach określonych przez normy międzynarodowe 27, zawierającą pasek magnetyczny lub mikroprocesor Nie zmienia tego fakt, że w rzeczywistości taki związek zazwyczaj ma miejsce. 24 Art. 4 pkt 4 ustawy Prawo bankowe. 25 Art. 2 pkt 4 ustawy o EIP. 26 Choć równie dobrze może być wykonana z innego materiału. 27 Są to 54 x 86 x 0,76 mm. 28 M. Smaga, op. cit., s. 11.

9 Rodzaje i funkcje kart płatniczych 145 Nie wyklucza to oczywiście zupełnie innego wyglądu karty, jednakże wszystkie karty należące do najważniejszych systemów rozliczeń posiadają taki właśnie format. Następnym elementem zawartym w definicji jest stwierdzenie, że identyfikuje ona wydawcę i upoważnionego posiadacza. Sposób, w jaki ich identyfikuje, nie jest już podany. Mogłoby tu w szczególności chodzić o umieszczenie danych osoby uprawnionej na karcie, gdybyśmy przyjęli, że materialny substrat jest elementem niezbędnym każdej karty płatniczej. Taki wniosek wysuwa się także w związku z brzmieniem art. 20 ust. 1 ustawy o EIP, który to statuuje, że karta płatnicza może być używana wyłącznie przez osobę, której dane identyfikacyjne zostały umieszczone na karcie płatniczej. Przyjęcie jednak poglądu, że elementem niezbędnym karty jest to, aby miała namacalną formę powodowałoby, że nie moglibyśmy do kart płatniczych zaliczyć tzw. kart wirtualnych 29. Pozostawienie ich poza regulacją ustawy nie jest uzasadnione. Brakowałoby wówczas odpowiednich reguł dotyczących operacji dokonywanych za pomocą tych kart, a co, w związku z możliwością ich używania w Internecie, powodowałoby pewne ograniczenia rozwoju handlu elektronicznego (e-commerce). Uzasadnione jest więc traktowanie kart wirtualnych jako kart płatniczych i odpowiednie stosowanie do nich reżimu prawnego ustawy o EIP 30. Podobny problem powstaje z kartami na okaziciela. Znowu brzmienie art. 20 ust. 1 uzasadniałoby tezę, że takie karty nie mogą należeć do kategorii kart płatniczych. Wyrażenie, choć nie w sposób dosłowny, w legalnej definicji karty płatniczej zasady, że sposób identyfikacji nie gra roli, skutkowałoby możnością zaliczenia kart na okaziciela do kategorii kart płatniczych. Stanowisko takie przyjął również Sąd Najwyższy, choć należy mieć na uwadze, że zostało ono wyrażone przed uchwaleniem ustawy o EIP 31. Wydaje się jednak, że należałoby w przypadku kart na okaziciela dokonać jeszcze dalej idącego rozróżnienia, mianowicie na karty na okaziciela przedpłacone i karty na okaziciela nie-przedpłacone. W wypadku kart na okaziciela nie-przedpłaconych wręcz niemożliwe byłoby prima facie zapewnienie odpowiedniego poziomu ochrony interesów wydawcy. Bezdyskusyjnie najważniejsze dla wydawcy jest uzyskanie zwrotu kwot, jakie świadczył 29 Są to karty opracowane w celu dokonywania transakcji bez fizycznego ich użycia. Nie można nimi wypłacać gotówki czy też dokonywać zapłaty w zwykłych punktach handlowo-usługowych. Do kart takich nie generuje się również numeru PIN. Miejsce jego zajmują kody weryfikujące o nazwie CVC2 lub CVV2. Mogą być one jednak wydane w formie papierowej bądź też w normalnej formie plastikowej, jednakże nie sanuje to braku możliwości dokonywania nimi zapłaty w tradycyjny sposób. 30 Tak J. Pisuliński, op. cit., s. 51, przeciwnie K.J. Jakubski, Karty płatnicze na tle ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych, Prawo Bankowe 2003, nr 7 8, s karta płatnicza może być także kartą na okaziciela, uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego Izba Karna z 23 października 2002 r., I KZP 31/2002, OSP, 2003, nr 6, poz. 79.

10 146 na rzecz akceptanta. Wydanie przez niego karty na okaziciela powodowałoby, że kolejny z rzędu posiadacz mógłby okazać się całkowicie niewypłacalny. Można byłoby jednak ratować taką konstrukcję przyjmując, że posiadacz, który zawarł umowę z wydawcą, będzie odpowiadał na zasadzie ryzyka za wszystkich następnych posiadaczy karty płatniczej (zgodnie z zasadą wynikającą z art. 28 ust. 1 ustawy o EIP, iż posiadacza obciążają operacje dokonane przez osoby, którym udostępnił kartę płatniczą lub ujawnił kod identyfikacyjny). Komplikacje łączyłyby się jednak np. ze śmiercią pierwotnego posiadacza, gdyż zazwyczaj w takim wypadku niemożliwe byłoby odnalezienie osoby, która korzysta z karty. Z tej sytuacji można by znaleźć wyjście, zamieszczając w umowie postanowienie, że w razie śmierci pierwotnego posiadacza umowa zostaje rozwiązana, co powodowałoby automatycznie skutek w postaci zastrzeżenia karty i niemożności posługiwania się nią. Obowiązek zwrotu takiej karty, jako przedmiotu należącego do wydawcy też byłby możliwy do zrealizowania, choćby na ogólnych zasadach prawa cywilnego (rei vindicatio). Aktualny posiadacz nigdy nie mógłby nabyć karty w drodze zasiedzenia, gdyż zawsze wiedziałby, że dana karta należy do wydawcy (praktyka umieszczania na karcie zwrotu, że karta jest własnością określonego wydawcy). Ponadto akceptant po przedstawieniu mu karty do zapłaty, po porównaniu jej numeru z listą kart zastrzeżonych byłby zobowiązany do zatrzymania takiej karty. Jak można zauważyć z góry nie można przesądzić o niemożności wydania i używania karty na okaziciela nie-przedpłaconej, jednakże w związku z możliwymi komplikacjami wydaje się, że karty takie nie będą wydawane. Jednakże wydanie takiej karty umożliwiłoby np. posługiwanie się jedną kartą przez całą rodzinę zamiast wydawania osobnej karty dla każdego członka rodziny. Zobowiązanym do uiszczenia opłat i zwrotu należności byłby jeden członek rodziny, a uprawnieni do korzystania z niej wszyscy pozostali. Pełne rozstrzygnięcie o kwestiach związanych z kartami na okaziciela nie-przedpłaconymi mogłoby stanowić temat innej pracy, dlatego w tym miejscu problem został tylko zasygnalizowany. Pewne wątpliwości pojawiają się także z przedpłaconymi kartami na okaziciela. Na początku należy rozstrzygnąć, czy stanowisko, jakie zajął Sąd Najwyższy, który rozważał, czy karta telefoniczna jest kartą płatniczą, jest słuszne. Rozstrzygnięcie tej kwestii pomoże nam zastanowić się nad problemem kart przedpłaconych na okaziciela (albo w ogólności kart przedpłaconych), gdyż karta telefoniczna należy właśnie do takiej kategorii kart. Sąd Najwyższy w cytowanym już orzeczeniu 32 stanął na stanowisku, że karta telefoniczna nie może być uznawana za kartę płatniczą, gdyż decydujące znaczenie ma to, że karta telefoniczna nie umożliwia jej posiadaczowi bezgotówkowego dokonywania płatności za usługę, ponieważ usługa 32 Uchwała Sądu Najwyższego Izba Karna z 23 października 2002 r., I KZP 31/2002, OSP, 2003/6, poz. 79.

11 Rodzaje i funkcje kart płatniczych 147 polegająca na udostępnieniu aparatu telefonicznego zostaje opłacona przy zakupie karty. Chcąc więc przyjąć, że karta telefoniczna pełni funkcję płatniczą, trzeba by uczynić absurdalne założenie, że usługa jest opłacana dwa razy: pierwszy raz przy zakupie karty, a ponownie przy jej użyciu. Karta telefoniczna nie spełnia zatem podstawowego kryterium zaliczania kart do kart płatniczych, co sprawia, że nie można za jej pomocą regulować żadnych wynikających z zawarcia umowy sprzedaży zobowiązań finansowych. Karta taka umożliwia jedynie, podobnie jak np. karnet do kina, czy karta parkingowa, skorzystanie z już opłaconej usługi, czyli stanowi dowód zawarcia określonej umowy, dającej uprawnienie do skorzystania z usługi będącej przedmiotem tej umowy. Należy zatem odpowiedzieć na pytanie: czy istota dokonywania zapłaty za pomocą karty płatniczej wiąże się z tym, że posiadaczowi musi być udzielony kredyt w znaczeniu ekonomicznym, czy też ma on być zwolniony w chwili uzyskania świadczenia od konieczności dokonania zapłaty. Przyjęcie pierwszego stanowiska, jak chce tego Sąd Najwyższy, powodowałoby, że kart telefonicznych nie można by zaliczyć do kategorii kart płatniczych. Wydaje się jednak, że odpowiedniejsze byłoby przyjęcie stanowiska, iż nie jest ważne, czy zapłata za usługę została dokonana wcześniej czy później, jeżeli świadczenie na rzecz akceptanta zostało spełnione. Decydujące należałoby uznać w tej kwestii zwolnienie posiadacza z obowiązku uiszczenia opłaty gotówką w momencie spełnienia świadczenia przez akceptanta w sytuacji, gdy oba te świadczenia powinny być spełnione jednocześnie. Karty przedpłacone należy zatem zaliczyć do kategorii kart płatniczych. Wracając jednak do sposobu identyfikacji uprawnionego posiadacza (za którego należy uznać także użytkownika karty), należy stwierdzić, że mogłaby się ona odbywać na podstawie danych zamieszczonych na karcie, znajomości sekwencji numerów przypisanych danej karcie czy też wskutek przedstawienia karty. Identyfikacja wydawcy w wypadku istnienia nośnika materialnego ograniczałaby się do szaty graficznej charakterystycznej dla wydawcy, który ją wydał oraz do uwidocznienia na karcie logo, jakim posługuje się dany wydawca, a w wypadku kart wirtualnych np. na specyficznym dla danego wydawcy początku numeru przypisanego danej karcie (praktyka taka jest również stosowana w wypadku kart nie-wirtualnych ). Następnym elementem definicji karty płatniczej jest wymienienie podstawowych funkcji, jakie są spełniane przez te instrumenty finansowe. Treść ustawowej definicji karty płatniczej była w tym zakresie nowelizowana, aby usunąć wątpliwości czy tak zwane karty bankomatowe, a więc takie, które upoważniają uprawniony podmiot (posiadacza lub użytkownika) tylko do wypłaty gotówki w bankomacie lub kasie banku, mogą być traktowane jako karty płatnicze. Przed nowelizacją zamiast spójnika lub występował spójnik i. W kwestii czy karty bankomatowe należą do kart płatniczych stanowisko zajął także Sąd Najwyższy,

12 148 który stwierdził, że nie sposób nie zauważyć, że w ustawowej definicji karty płatniczej odróżnia się dwie funkcje takiej karty, tj. funkcję bezgotówkowej zapłaty oraz funkcję wypłaty gotówki. Prowadzi to do kolejnego, istotnego spostrzeżenia, że nie każda karta płatnicza pełni funkcję płatniczą 33. Jak można zauważyć, Sąd Najwyższy opowiedział się za zaliczeniem karty bankomatowej do kategorii kart płatniczych. Patrząc jednak na podstawową funkcję kart płatniczych, można odnieść wrażenie, że nastąpiło tutaj pomieszanie pojęć. Za kartę płatniczą można uważać instrument finansowy, który spełnia obie z wymienionych w definicji funkcji, albo przynajmniej umożliwia posiadaczowi dokonanie zapłaty za pomocą karty płatniczej, albo uprawnia go do wypłaty gotówki. Pewnym doprecyzowaniem (w znaczeniu źródeł finansowania) wymienionych funkcji jest dodanie zdania wskazującego, że możliwa jest również wypłata gotówki lub zapłata z wykorzystaniem kredytu. Wówczas jednakże ustawodawca wymaga, aby karty takie były wydawane przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu 34. Types and Functions of Payment Cards as Elements Defining their Legal Status In this article, the author presents key information on a financial instrument that has become increasingly popular and trusted in Poland in recent years, namely, the payment card, with particular focus on the function it performs in civil law transactions. However, the purpose of the article is not to familiarise the reader with the nature of this means of payment as this is well-known but rather to present its legal status. To this end, the author discusses the genesis of payment cards, presents financial data on the volume of commercial transactions done using payment cards, indicates the main types of payment cards, and analyses in detail the definition of a payment card contained in the law on electronic means of payment. The author supplements his discussion of the issue by considering the possibility of including virtual payment cards in the category of payment cards and answering the question whether prepaid cards can be included among financial instruments of this type and, consequently, whether the regulations relating to payment cards can be applied directly, or by way of analogy, to virtual cards and prepaid cards. 33 Uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego Izba Karna z 23 października 2002 r., I KZP, 2002, nr 31, OSP, 2003, nr 6, poz E. Fojcik-Mastalska, Prawo bankowe komentarz, Warszawa 2002, s. 25.