Świat. bez Głodu. Borszura edukacyjna dla nauczycieli realizujących kampanię Polskiej Akcji Humnaitarnej

Transkrypt

1 Świat bez Głodu Borszura edukacyjna dla nauczycieli realizujących kampanię Polskiej Akcji Humnaitarnej

2 2 polska akcja humanitarna Chcemy, aby dla każdego człowieka na świecie starczyło żywności. Chcemy świata bez głodu. Niestety, pomimo ogromnego postępu technicznego i gospodarczego we współczesnym świecie wciąż prawie miliard ludzi narażonych jest na głód i niedożywienie. Działając wspólnie, możemy to zmienić! 925 milionów ludzi na świecie jest niedożywionych. Oznacza to, że co 7 mieszkaniec ziemi nie ma dostępu do wystarczającej ilości pożywienia, aby zaspokoić fizyczny głód i prowadzić aktywne życie społeczne i zawodowe. Z drugiej strony, w krajach najbardziej rozwiniętych jest nadmiar pożywienia produkcja żywności oparta jest na rolnictwie przemysłowym, lecz nawet jedna trzecia żywności jest marnowana. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), co roku na śmietniki trafia 1,3 miliarda ton jedzenia. Duża część ludzkości przede wszystkim w krajach globalnego Południa głoduje, podczas gdy w krajach bogatych nadmiar żywności jest problemem Liczba osób głodujących na świecie

3 Świat bez głodu 3 Rolnicy w krajach Południa ciężko pracują, aby wyżywić swoje rodziny. Sudan Południowy, fot. marcin suder Dlaczego to ważne Dostęp do żywności jest prawem człowieka. Każda istota ludzka powinna być wolna od głodu i niedożywienia. Gdy dowiadujemy się o kolejnych kryzysach humanitarnych, budzi się w nas sprzeciw wobec rażącej niesprawiedliwości, jaką jest brak wystarczającej ilości pożywienia. To bardzo ludzki odruch. Nie powinien on skłaniać nas do pesymizmu lecz mobilizować do działania. Bowiem przyczyny głodu są znane, a rozwiązanie tego problemu możliwe do wprowadzenia. Według danych Światowego Programu Żywnościowego (WFP), produkuje się dziś na świecie półtora raza więcej żywności, niż potrzeba, by każdej osobie na Ziemi zapewnić pożywną dietę. Aby świat był bez głodu, musimy zmienić światową gospodarkę żywnościową i włączyć się do niesienia pomocy humanitarnej tam, gdzie jest ona konieczna. Dzięki temu, każdy człowiek na świecie będzie mógł cieszyć się prawem do żywności. Afryka Subsaharyjska 239 Azja i Pacyfik 578 Bliski Wschód i Afryka Pn. 53 Niedożywienie a region (2010, mln) Kraje rozwinięte Ameryka Łac. i Karaiby

4 4 polska akcja humanitarna Co to znaczy dostęp do żywności Głód to nie tylko nieprzyjemne uczucie pustego żołądka. Brak witamin i innych mikroelementów w ubogiej diecie milionów niedożywionych dzieci na świecie nie pozwala im na prawidłowy rozwój psychofizyczny i jest główną przyczyną obniżonej odporności na choroby. Niedożywieni ludzie żyją krócej i nie są tak produktywni i zaangażowani w życie swoich społeczności jak ci, którzy mają stabilny dostęp do pożywienia. Niedożywienie to sytuacja, kiedy nie dostarczamy organizmowi odpowiedniej liczby kalorii oraz wystarczającej ilości wszystkich składników odżywczych. Niedożywienie osłabia organizm i czyni go podatnym na rozmaite choroby, zmniejsza również prawdopodobieństwo szybkiego powrotu do zdrowia. Niedożywienie negatywnie wpływa na dzieci, gdyż osłabia ich zdolność do nauki, oraz na dorosłych bo znacznie utrudnia im pracę. Głód jest niedożywieniem w wersji skrajnej: żaden organizm nie jest w stanie przez dłuższy czas tolerować absolutnego braku pokarmu. Głód ukryty to chroniczny niedobór witamin i minerałów; najczęściej nie wywołuje wyraźnych objawów, dlatego cierpiący nań ludzie nie są świadomi zagrożenia. Inaczej niż w wypadku niedożywienia i głodu, ukryty głód nie musi wiązać się ze zbyt małą ilością jedzenia; raczej z jego niską jakością i niewielką różnorodnością. Osoba, która codziennie je właściwie te same potrawy przygotowane z podstawowych produktów takich jak ryż, ziemniaki czy mąka jest najedzona, ale dostarcza swojemu organizmowi bardzo niewiele potrzebnych mikroelementów. Brak kluczowych dla organizmu mikroelementów - jodu, żelaza, cynku i witaminy A znacznie pogarsza stan zdrowia prowadząc do wielu poważnych chorób, niepełnosprawności fizycznej lub śmierci. Ukryty głód dotyka dwóch miliardów ludzi na całym świecie. W dzisiejszym świecie problemem jest przede wszystkim niedożywienie i głód ukryty (zarówno w krajach globalnej Północy jak i Południa), w mniejszym stopniu klęski głodu, które zdarzają się dość incydentalnie i najczęściej w państwach będących w stanie rozkładu, takich jak Somalia, lub w wyniku klęsk żywiołowych takich jak np. susza. Ogródki założone w ramach projektu rolniczego w Malual-Chat w stanie Jonglei w Sudanie Południowym, fot. anna bedyńska

5 Świat bez głodu 5 Jak wygląda dostęp do żywności w różnych krajach 925 milionów osób na świecie cierpi niedożywienie i głód. Liczba ta jest dzisiaj wyższa niż przed kolejnymi falami kryzysu żywnościowego, który rozpoczął się w latach Gdy chodzi o liczby bezwzględne, najwięcej niedożywionych jest w Azji, a gdy o udział procentowy - w Afryce Subsaharyjskiej. W krajach globalnego Południa się mieszka 98% osób cierpiących niedożywienie i głód, z czego 2/3 w siedmiu krajach - Bangladeszu, Chinach, Demokratycznej Republice Konga, Etiopii, Indiach, Indonezji i Pakistanie. Problem głodu dotyka mieszkańców najróżniejszych krajów. W ciągu ponad 20 lat działania Polska Akcja Humanitarna niosła pomoc w wielu z nich dzięki wsparciu polskiego społeczeństwa, w tym szkół. Pomimo różnorodności lokalnych warunków i potrzeb działalność PAH opiera się zazwyczaj na dwóch filarach. Po pierwsze, trzeba nieść pomoc natychmiast wszędzie tam, gdzie zagrożone jest życie lub zdrowie ludzi. Służy temu pomoc humanitarna, a także długofalowe przedsięwzięcia mające na celu wprowadzenie trwałych zmian lokalnych, dzięki którym ludność lokalna będzie lepiej bronić się przed głodem i niedożywieniem. Po drugie, PAH działa na rzecz szerokiej zmiany w światowym systemie żywnościowym. Dzięki tej zmianie nie będzie dochodziło do sytuacji, w której pomoc natychmiastowa jest konieczna. Zmianie muszą ulec warunki gospodarcze i polityka krajów bogatych, która powinna aktywnie wspierać walkę ze skrajnym ubóstwem., głodem, niedożywieniem i innymi pogwałceniami praw człowieka. Źródłem tej pracy jest wiedza o strukturalnych przyczynach głodu, które przedstawione zostały w kolejnym rozdziale tej publikacji. Operacja rozpoczęła się od niwelacji i wyrównania terenu, dzięki czemu na farmie poprawiły się stosunki wodne i zwiększyła się produkcja rolnicza. Teren niespójny był pod względem występowania wód gruntowych, czego konsekwencją jest stałe zalewanie niektórych jego części i nadmierne wysuszenie innych. Rozwiązanie tego problemu umożliwiło rol- Sudan Południowy to państwo, które powstało zaledwie sudan południowy dwa lata temu. Kraj jest ubogi, a szereg jego problemów jego mieszkańców stanowi dobrą ilustrację wyzwań, które stoją przed wieloma krajami globalnego Południa. Przyjrzyjmy się wiosce Malual-Chat w stanie Jonglei, gdzie PAH kontynuuje działania z zakresu bezpieczeństwa żywnościowego. Stworzona przez PAH farma o powierzchni ponad 19 hektarów została zagospodarowana przez lokalnych mieszkańców; dla nich organizowaliśmy szkolenia na temat m.in. agroleśnictwa i sadzenia drzewek owocowych. nikom podwójne, a nawet potrójne zasiewy w roku. Zainstalowany został również system nawadniania, dzięki czemu możliwa stała się uprawa warzyw w porze suchej. Mieszkańcy wioski uczestniczyli też w 3-dniowym szkoleniu, podczas którego dowiedzieli się wszystkiego na temat uprawy pomidorów, okry, marchewki, melona, cebuli, bakłażana, kapusty oraz lokalnych warzyw, np. lubii i kudury. Każdy z uczestników po zakończeniu szkolenia dostał zestaw takich nasion oraz komplet niezbędnych narzędzi - grabie, motykę, łopatę i maczetę. Codzienne zmagania rolników z krajów Południa dotyczą wielu spraw. Muszą rozwijać swoje gospodarstwa, uczyć się technik wydajnej uprawy roli, mieć odpowiednie narzędzia i ziarna. Ale z problemem głodu związanych jest wiele innych wyzwań: zapewnienie dostępu do wody pitnej i wody do uprawy roli, wygenerowanie dochodów potrzebnych na drobne inwestycje. Skrajne ubóstwo, głód i niedożywienie ma wpływ na edukację. Jest ona inwestycją, która przyczynia się do zwiększenia dochodów rodziny, a więc do ochrony przed głodem.

6 6 polska akcja humanitarna Sudan Południowy, fot. tomasz woźny

7 Świat bez głodu 7 Przyczyny głodu Bezpośrednią przyczyną głodu jest ubóstwo. Poza wyjątkowymi sytuacjami, związanymi najczęściej z nagłymi klęskami żywiołowymi, problem głodu nie polega na braku żywności na terenie objętym głodem. Najczęściej żywność jest, lecz ludzie ubodzy nie mają do niej dostępu, gdyż brak im pieniędzy na jej zakup. Głód i niedożywienie dotykają zarówno biednych mieszkańców slumsów na obrzeżach dużych miast, jak i drobnych rolników, którzy nie mogą utrzymać się ze swoich gospodarstw. W skali globalnej przyczyny głodu sięgają jednak znacznie dalej niż ubóstwo konkretnych osób. Wśród wielu czynników potęgujących światowy kryzys żywnościowy Polska Akcja Humanitarna zwraca uwagę na następujące, dobrze udokumentowane problemy. Niedostateczna regulacja rynków finansowych Wahania cen żywności na rynkach międzynarodowych są ogromnym zagrożeniem dla ubogich mieszkańców z krajów Południa. Dla rodziny, która większość swoich dochodów przeznacza na zakup żywności, nawet drobny wzrost cen może skutkować niedożywieniem lub nawet głodem. Tymczasem rządy wycofały się ze swojej odpowiedzialności za regulowanie upraw, obrotu i sprzedaży żywności na świecie. Obecnie kilka potężnych i działających niejawnie firm i inwestorów czerpie zyski z sektora rolniczego, podczas gdy miliony rolników, pracowników gospodarstw i konsumentów cierpią głód i skrajną nędzę. Niestabilne ceny żywności stały się ogromnym źródłem zysków dla spekulantów. Dlatego rządy krajów bogatych, w tym państw członkowskich Unii Europejskiej, powinny zmienić reguły gry na swoich rynkach finansowych w celu uniknięcia nadmiernych spekulacji towarami rolnymi. Błędna polityka UE w sprawie agropaliw Unia Europejska robi słusznie, zabiegając o ochronę środowiska i przeciwdziałanie zmianom klimatycznym. Wiele z jej inicjatyw zasługuje na poparcie. Jednak polityka w sprawie agropaliw przyczynia się do pogłębienia zjawiska głodu w krajach globalnego Południa. Starając się ograniczyć stosowanie paliw kopalnych, UE postawiła na promocję agropaliw. W konsekwencji, w krajach ubogich wiele terenów wykorzystywanych dotychczas do produkcji żywności zamienione zostało na plantacje służące produkcji agropaliw. Pokrycie zapotrzebowania UE na agropaliwa wymagałoby obszaru większego niż powierzchnie Belgii i Holandii razem wziętych. Takich wielkich obszarów nie ma w Europie, więc zajmowane są tereny w krajach globalnego Południa. Zawłaszczanie ziemi Z produkcją agropaliw związany jest problem zawłaszczania ziemi, tj. przejmowania przez wielkich inwestorów terenów uprawnych w krajach Południa. Zakup lub dzierżawa ziemi ma zabezpieczyć obszary na produkcję agropaliw lub innych produktów (np. papieru, oleju, paszy dla zwierząt), a czasem nawet na budowę infrastruktury pod masową turystykę. Zyski z tej działalności przypadają głównie inwestorom z krajów bogatych. Tymczasem skutki odczuwają przed wszystkim mieszkańcy krajów Południa. Zawłaszczanie ziemi bezpośrednio wpływa na pogłębienie problemu głodu i niedożywienia, gdyż ludność lokalna traci ziemię, która służyła im lub mogłaby służyć do zapewnienia sobie odpowiedniej ilości pożywienia. Nawet tam, gdzie lokalni rolnicy nie stracili swoich gospodarstw, ich plony są znacznie mniejsze, jeśli w sąsiedztwie znajduje się wielkoobszarowa, monokulurowa plantacja często wpływa ona na brak wody w okolicy i inne utrudnienia dla drobnych rolników. Zawłaszczanie ziemi wpływa również w sposób

8 8 polska akcja humanitarna pośredni na pogłębianie się skrajnego ubóstwa w krajach Południa. Zawłaszczaniu ziemi towarzyszy często korupcja, szkodliwe przedsięwzięcia gospodarcze i przymusowe przesiedlenia ludności; wszystkie te zjawiska utrudniają walkę z głodem i niedożywieniem. Zmiany klimatyczne Zmiany klimatyczne stanowią poważne zagrożenie dla światowego bezpieczeństwa żywnościowego. Na przykład, według wyliczeń organizacji Oxfam, zmiany klimatyczne zwiększą cenę kukurydzy na rynku światowym o 86% do roku 2030, co w połączeniu z innymi problemami doprowadzi do podwojenia cen żywności w ciągu najbliższych kilkunastu lat. Dla setek milionów mieszkańców krajów Południa niesie to widmo głodu. Zmiany klimatyczne wpływają też bezpośrednio na dochody drobnych rolników w krajach rozwijających się. Wzrost częstotliwości i natężenia ekstremalnych zjawisk pogodowych grożą dalszymi zniszczeniami zbiorów. Problem stanowi też nieprzewidywalność zmian pogodowych, powodowana przez zmiany klimatyczne. Już teraz powolne, ale widoczne zmiany w sezonach upraw utrudniają farmerom zorientowanie się, kiedy najlepiej jest zasiać, hodować i planować żniw. Odbija się to bezpośrednio na ilości żywności dostępnej najuboższym Inna przetworzona żywność Przetworzone p r o d u k t y mięsne Przetworzony ryż Pszenica Bydło Inne uprawy Ryż niełuskany Kukurydza Przewidywany wzrost światowych cen towarów żywnościowych

9 Świat bez głodu 9 Niedostateczne wsparcie zrównoważonego rolnictwa rodzinnego Głód i ubóstwo w krajach rozwijających się koncentruje się głównie w obszarach wiejskich. Inwestowanie w 500 milionów małoobszarowych producentów żywności - którzy karmią prawie dwa miliardy ludzi - jest jedyną i najważniejszą szansą do zwiększenia produkcji żywności i bezpieczeństwa żywnościowego oraz zmniejszenia wahań cen żywności. Lata katastrofalnych zaniedbań w rolnictwie krajów rozwijających się doprowadziły do tego, że wielu drobnych rolników produkuje tylko niezbędne minimum, a nawet mniej, dla swoich rodzin. Konieczne jest więc nie tylko zwiększenie, ale i usprawnienie pomocy dla zrównoważonego, małoobszarowego rolnictwa, w szczególności dla kobiet i rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne. Ważną rolę mogą w tej sprawie odegrać kraje, które świadczą pomoc rozwojową, w tym Polska. Lepiej, aby przeznaczały one pieniądze na wsparcie rolników, niż na gigantyczne przedsięwzięcia gospodarcze, których przydatność dla ludności najuboższej jest wątpliwa. Mozambik Przykładem zawłaszczania ziemi było stworzenie plantacji drzew w prowincji Niassa w północnym Mozambiku. Monokulturowe uprawy sosny i eukaliptusa założone zostały przez firmę, której właścicielami są europejscy inwestorzy. Dla ludności lokalnej plantacja ta spowodowała znaczne pogorszenie sytuacji. Drobni rolnicy stracili dostęp do żyznych ziem, na których produkowali żywność. Część rolników straciła źródło utrzymania, a tylko nieliczni zostali zatrudnieni na plantacjach. Warunki pracy są tam ciężkie, a wynagrodzenie niskie i niepewne. Monokulturowe plantacje spowodowały też ograniczenie dostępu do wody dla ludności lokalnej. Wycięto rodzime lasy, co nieodwracalnie zmieniło ekosystem. Dlatego też rolnicy z prowincji Niassa w Mozambiku protestują przeciw takiemu zawłaszczaniu ziemi, a organizacje z Europy nagłaśniają ten problem m.in. wśród inwestorów europejskich. Elisabeth z miejscowość Malek w okolicach Bor, która pracuje w ogródku założony przez PAH. Sudan Południowy, fot. bart pogoda

10 10 polska akcja humanitarna Wybrane zagadnienia Suwerenność żywnościowa Suwerenność żywnościowa to prawo ludności i poszczególnych krajów do samodzielnego definiowania własnej polityki rolnej i żywnościowej, która umożliwia zaspokojenie potrzeb i oczekiwań ludności oraz osiągnięcie zrównoważonego rozwoju, a jednocześnie nie szkodzi innym krajom. Koncepcja ta jest ściśle związana z dostępem do żywności. Jeśli kraje globalnego Południa osiągną suwerenność żywnościową, będą mogły lepiej bronić się przed głodem i niedożywieniem. Gospodarka wielu krajów najuboższych oparta jest w ogromnym stopniu na rolnictwie. Zwiększając wsparcie dla swoich rolników, prowadząc politykę przyjazną dla drobnego rolnictwa, kraje te mogą poprawić los większości swoich obywateli. Oczywiście nie oznacza to automatycznie radykalnej poprawy stanu gospodarki tych krajów, rozkwitu przemysłu czy nowoczesnych technologii. Doświadczenie pokazuje jednak, że drobna wydawałoby się zmiana w polityce rolnej jest najbardziej skuteczną formą walki z głodem i niedożywieniem. Dopiero wtedy, gdy większość ludności będzie wolna od przekleństwa głodu, przyjdzie czas na dalsze zmiany. Suwerenność żywnościowa jest wyzwaniem zarówno dla rządów krajów Południa, jak i Północy. Od tych pierwszych wymaga prowadzenia bardziej asertywnej i demokratycznej polityki, której celem jest poprawa warunków życia większości obywateli. Natomiast kraje Północy mogą przyczynić się do suwerenności żywnościowej poprzez prowadzenie polityki skupionej na walce z ubóstwem. Ważnymi elementami takiej polityki byłoby usunięcie strukturalnych źródeł głodu, w tym: regulacja rynków finansowych i ograniczenie spekulacji żywnością, zmiana polityki w sprawie agropaliw, ograniczenie zawłaszczania ziemi, przeciwdziałanie zmianom klimatycznym i lepsze wsparcie dla zrównoważonego rolnictwa rodzinnego. Powiązania głodu z innymi problemami głód a woda głód a edukacja głód a rozwój Dla rolników i pasterzy ważny jest nie tylko dostęp do wody pitnej, ale też do czystej wody, dzięki której mogą produkować żywność na potrzeby własne i na sprzedaż. Z tego samego względu rybacy potrzebują dostępu do łowisk w czystych akwenach. Te trzy grupy zawodowe - rolnicy, pasterze i rybacy - stanowią przytłaczającą większość ludności krajów Południa. Dlatego dostęp do wody jest ściśle związany z ograniczeniem głodu i niedożywienia. Dobre odżywianie się dzieci jest warunkiem skutecznej edukacji. Dziecko głodne podatne jest na choroby, osłabienie i ma mniej energii do nauki. Co więcej, w rodzinach dotkniętych skrajnym ubóstwem dzieci muszą zaangażować w jakąkolwiek działalność zarobkową, a szkoła schodzi na drugi plan lub staje się wręcz niedostępna z powodu opłat za edukację lub innych kosztów związanych z uczęszczaniem do szkoły (konieczność posiadania mundurków i butów, koszty transportu itd.). Z drugiej strony, zdobycie edukacji może być przepustką do lepszego życia i wolności od głodu i niedożywienia. Szacuje się, że każdy rok spędzony przez dziecko w szkole skutkuje w przyszłości wzrostem średnich dochodów o 10 procent. Głód jako skrajny przejaw ubóstwa jest oczywiście podstawową barierą dla rozwoju zarówno jednostek, jak i całych społeczeństwa. Rozwój rozumiany jako poszerzenie możliwości życiowych i ograniczenie zniewoleń możliwy jest tylko wtedy, gdy człowiek jest wolny od podstawowego zniewolenia głodu.

11 Świat bez głodu 11 Wejście do kliniki w Mogadiszu, fot. marcin suder Uczestnicząc w kampanii Świat bez głodu szkoła bezpośrednio pomaga w Dożywianiu w Mogadiszu Somalia jest jednym z najuboższych krajów na świecie. Targana jest nieustannym konfliktem zbrojnym i ciągle powtarzających się susz. Dlatego mieszkańcy tego kraju ludność mają bardzo utrudniony dostęp praktycznie do wszystkiego, co niezbędne do życia wody pitnej, pożywienia czy pomocy medycznej. Ogromna liczba ludności napływająca z najbardziej niebezpiecznych regionów kraju do stolicy, Mogadiszu, i jej okolic tworzy przeludnione i nieprzystosowane do życia obozy dla uchodźców wewnętrznych. Te dramatyczne warunki są przyczyną niedożywienia, chorób i wysokiej umieralności głównie wśród kobiet i dzieci. PAH zdecydował się więc na kontynuację programu dożywiania w Mogadiszu. Projekt jest realizowany przy współpracy z lokalna organizacją SOYDA (Somali Young Doctors Association) już po raz trzeci. Każdego dnia PAH zajmuje się dożywianiem dzieci poniżej 5 roku życia, kobiet w ciąży i karmiących matek w dwóch klinikach w Mogadiszu w dzielnicach Hawl-Wadag oraz Bondhere, w których zlokalizowane są duże skupiska uchodźców wewnętrznych. Działaniami PAH objęte jest łącznie około osób.

12 12 polska akcja humanitarna JAK TY MOŻESZ SIĘ ZAANGAŻOWAĆ? Chcesz pomóc nam w działaniach na rzecz mieszkańców krajów Południa? Zaangażuj się! 1 2 Informuj innych. Zdobyta wiedzę przekazuj innym świadomi i wrażliwi obywatele to pierwszy krok do zmiany świata na lepszy! 3 Wspieraj PAH w działaniach prowadzonych za granicą pomagaj w dożywianiu dzieci. Biorąc udział w kampanii Świat bez głodu szkoła wspiera działania PAH prowadzone w Somalii. Zdobywaj wiedzę o otaczającym świecie, mechanizmach nim rządzących, staraj się zrozumieć zależności łączące kraje Północy i Południa dzięki temu poznasz przyczyny dlaczego wciąż tak ogromna liczba ludzi żyje w ubóstwie. Jak zorganizować kampanię w szkole? 1 Wejdź na stronę: kampanieedukacyjne 2Zamów bezpłatne materiały edukacyjne i promocyjne broszurę na temat dostępu do żywności, plakaty edukacyjne oraz promocyjne. 3 przygotuj akcję informacyjną w swojej szkole. W jej przeprowadzeniu przydatne będą plakaty promocyjne pomogą poinformować o wydarzeniu, edukacyjne pomogą przekazać ważne fakty z zakresu dostępu do żywności. 4 Zorganizuj w szkole zbiórkę pieniędzy. Skontaktuj się z PAH jak ją przeprowadzić zywnosc@pah.org.pl 5 lub zamów gadżety ze sklepiku PAH link znajdziesz na stronie internetowej PAH. Koniecznie zapoznajcie się z zasadami dystrybucji gadżetów w szkołach. 6 pochwal się swoimi dokonaniami i przyślij nam relacje z działań. 7 po otrzymaniu relacji wyślemy szkole podziękowania. Zdjęcie na okładce: Somalia, Fot. Marcin Suder Polska Akcja Humanitarna ul. Szpitalna 5/ Warszawa Copyright by Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2013 ISBN zdjęcie na okładce: opracowanie merytoryczne: opracowanie graficzne: Somalia, Fot. Marcin Suder Marcin Wojtalik Możesz wesprzeć działania edukacyjne przeznaczając PAH 1% swojego podatku. Dzięki temu powstanie więcej bezpłatnych publikacji skierowanych do szkół na temat współzależności globalnych oraz krajów globalnego Południa. KRS z dopiskiem edukacja.