Wykorzystanie metody rynkowej stopy procentowej w praktyce banku spółdzielczego

Transkrypt

1 Bogdan Ludwiczak Wykorzystanie metody rynkowej stopy procentowej w praktyce banku spółdzielczego Uwagi ogólne Obserwacja kształtowania się struktury rachunku wyników banków o ostatnich latach wskazuje na istotne zmniejszanie się uzyskiwanych marż odsetkowych. Jest to bezpośrednim wynikiem stopniowego spadku stóp rynkowych a co za tym idzie oprocentowania kredytów i depozytów. Obserwowana tendencja dotycząca kształtowania się marży odsetkowej z pewnością będzie skorygowana w wyniku wprowadzenia w naszej praktyce bankowej zmian w wycenie aktywów i pasywów zgodnych ze standardem MSR 39. Malejącym marżom odsetkowym towarzyszy, z jednej strony, wzrost zainteresowania menedżerów bankowych pozyskiwaniem dodatkowych dochodów prowizyjnych, z drugiej zaś, dążenie do optymalizacji ponoszonych kosztów. Podstawą podejmowania decyzji jest identyfikacja czynników mających bezpośredni wpływ na rentowność prowadzonej działalności. Szczególnego znaczenia nabiera ocena prowadzona w sferach: rentowności produktu bankowego, rentowności klienta (lub grupy klientów), rentowności jednostek (czy nawet opiekunów klientów). W związku z powyższym rosnącym zainteresowaniem praktyków bankowych cieszą się metody i techniki wspomagające proces dekompozycji tradycyjnego rachunku wyników banku pod kątem zarządczym. Najczęstszą przyczyną wdrażania, w praktyce bankowej, metod zarządczej dekompozycji wyników jest nadal zróżnicowana intensywność życia gospodarczego w naszym kraju. W konsekwencji powoduje to podział jednostek operacyjnych banków na te, w których zdecydowanie dominuje aktywność depozytowa i te, w których przeważa działalność kredytowa. Szczególnie istotne jest to dla tych banków spółdzielczych, których obecna struktura jest wynikiem procesów konsolidacyjnych a wypracowanie obiektywnej metody oceny aktywności jednostek napotyka na szereg trudności różnorodnej natury. 1

2 Controllingowa ocena rentowności Problematyka zarządczej oceny aktywności bankowej znajduje szerokie odbicie w dostępnej literaturze przedmiotu. Warto tu zwrócić uwagę rozważania zawarte w pracach: [2], [3]. Najistotniejszym problem obecnym w praktyce bankowej jest dekompozycja marży odsetkowej banku. Marża to rozumiana jest jako różnica średniego oprocentowania aktywów i średniego oprocentowania pasywów. Dekompozycja polega na obliczeniu marż uzyskiwanych na transakcjach odsetkowych. Marża odsetkowa służy ocenie efektowności efektywności tych transakcji. Jej podstawą jest dekompozycja wyniku odsetkowego (dochodu odsetkowego netto) będącego różnicą dochodów i kosztów odsetkowych. Wśród controllingowych metod dekompozycji marży odsetkowej wymienia się: metodę bilansu warstwowego, metodę pool u (metoda jednej puli), metodę rynkowej stopy procentowej. Podstawowym założeniem dwóch pierwszych metod jest założenie o porównaniu dochodów generowanych przez transakcje odsetkowe z kosztami pozyskania środków depozytowych. Źródłem danych do obliczeń są ewidencjonowane dochody i koszty odsetkowe banku, narastająco na koniec okresu sprawozdawczego. Metoda bilansu warstwowego wymaga podziału bilansu banku na warstwy. Każda z warstw obejmuje określone aktywa banku i finansujące je zobowiązania. Dla każdej z warstw szacuje się średnie dochody odsetkowe i średnie koszty odsetkowe. Różnica tych wielkości stanowi oszacowanie marży realizowanej na poszczególnych warstwach bilansu. W ten sposób uzyskujemy możliwość porównania rentowności zdefiniowanych i wzajemnie przyporządkowanych grup produktów czy pozycji bilansowych. W przypadku tej metody najważniejszym problemem jest podział pozycji bilansowych na warstwy. Powinien on uwzględniać zarówno aspekt rentowności jak i struktury terminowej bilansu 1. 1 Bliższe rozważania na ten temat oraz szczegółowy algorytm metody przedstawiono np. w pracy [3] str

3 Metodą która częściej znajduje swoje zastosowanie w praktyce bankowej jest metoda jednej puli (pool u). W tym przypadku, w przeciwieństwie do metody bilansu warstwowego, zakłada się że źródłem finansowania poszczególnych pozycji aktywów są wszystkie pasywa (jedna pula). Z drugiej strony poszczególne pozycje pasywów, są lokowane w jedną pulę aktywów dochodowych. Przy takich założeniach oprocentowanie każdej pozycji aktywów jest porównywane do średniej stopy pozyskania środków (kosztów odsetkowych). Oprocentowaniu wyróżnionych pozycji pasywów odpowiada średnie oprocentowanie aktywów. Na tej podstawie szacowana jest 2 marża poszczególnych pozycji aktywów i pasywów banku. Obie wyżej wymienione metody, choć należą do standardów oceny efektywności, są obecnie postrzegane jako mniej przydatne w praktyce. Ich przydatność jest podważana m.in. z uwagi na brak jednoznacznych kryteriów podziału bilansu na warstwy, brak możliwości precyzyjnej analizy efektywności poszczególnych transakcji czy oderwanie wyników oceny efektywności od kształtowania się warunków rynkowych. W związku z powyższym, w praktyce bankowej wypracowano 3 metodę, której w przeciwieństwie do prezentowanych, algorytm obliczeniowy nie przeciwstawia aktywów pasywom. Ocena efektywności prowadzona jest na poziomie pojedynczej transakcji, której oprocentowanie porównywane jest do rynkowej transakcji alternatywnej. Analiza dotyczy operacji aktywnych i pasywnych. Generowane dochody lub koszty odsetkowe poszczególnych transakcji są porównywane z dochodami lub kosztami jakie mógłby osiągnąć bank gdyby zawarł transakcje alternatywne z punktu widzenia rodzaju 4 stopy procentowej, waluty czy terminu przeszacowania stopy procentowej na rynku pieniężnych lub kapitałowym. 2 j.w. str W praktyce europejskiej ta metoda jest stosowana od około dwudziestu lat. W Polsce pierwsze próby jej wdrożenia w bankach komercyjnych przypadają na połowę lat dziewięćdziesiątych. 4 Stała, zmienna, stało-zmienna. 3

4 Ogólną ideę tej metody zilustrowano na przykładzie. Załóżmy w uproszczeniu, że bilans banku oraz umowne oprocentowanie jego poszczególnych składowych prezentuje tabela 1. Tabela 1. Kształtowanie się pozycji bilansowych, stóp procentowych oraz naliczonych dochodów i kosztów odsetkowych Pozycja Kwota Stopa umowna p.a. Odsetki Aktywa Kredyt krótkoterminowy % 6.0 Kredyt średnioterminowy % 6.0 Inne aktywa (kasa, rachunek, środki trwałe, itp.) % 0.0 Razem % 12.0 Pasywa Rachunek bieżący % 0.8 Depozyt terminowy % 0.8 Inne pasywa % 0.0 Kapitał % 0.0 Razem % 1.6 Z powyższych danych wynika, bank o takiej strukturze pozycji bilansowych generuje dochody odsetkowe D O =12.0 oraz koszty odsetkowe K O =1.6. Wynik odsetkowy jest więc równy: W O = DO K O = = 10.4 Średnie ważone oprocentowanie aktywów jest równe S A =10.0% zaś średnia ważona stopa procentowa pasywów wynosi S P =1.3%. Tak więc marża odsetkowa banku jest równa: M = S A S P = 10.0% 1.3% = 8.7% Wyżej wyznaczone wielkości mogą być wykorzystane w analizie historycznej efektywności czy do celów porównawczych, gdzie punktem odniesienia są te wielkości osiągane np. w grupie rówieśniczej. Do celów analizy rentowności jednostek, produktów czy klientów te wielkości należy poddać dekompozycji. 4

5 Podstawą opisywanej metody, jak już wspomniano, jest przyporządkowanie poszczególnym transakcjom banku 5 stóp procentowych rynkowych transakcji alternatywnych o odpowiadającym im profilu 6. Zwykle są to stopy procentowe wyznaczane na podstawie kształtowania się wybranych stawek referencyjnych rynku pieniężnego lub oprocentowania instrumentów rynku kapitałowego. Zarządcza dekompozycja wyniku odsetkowego polega na obliczeniu wyniku zarządczego każdej transakcji. W przypadku operacji aktywnej będzie to różnica dochodów zaewidencjonowanych i dochodów naliczonych według rynkowej stawki alternatywnej. Wynik zarządczy operacji pasywnej jest różnicą kosztów naliczonych w oparciu o stopę transakcji alternatywnej i kosztów uwzględnionych w rachunku wyników. W tablicy 2 zamieszczono wyniki takiej dekompozycji. Przyjęte przykładowe stopy rynkowe transakcji alternatywnych powinny odpowiadać kształtowaniu się transakcji rynkowych o profilu ryzyka zbliżonym do objętych wyceną transakcji banku. Tabela 2. Oszacowanie zarządczych wyników poszczególnych pozycji bilansowych Pozycja Kwota Stopa p.a. umowna rynkowa Wynik zarządczy Aktywa Kredyt krótkoterminowy % 5.0% 3.0 Kredyt średnioterminowy % 6.0% 3.0 Inne aktywa (kasa, rachunek, środki trwałe, itp.) % 7.0% -0.7 Razem % 5.6% 5.3 Pasywa Rachunek bieżący % 2.0% 0.8 Depozyt terminowy % 5.0% 0.2 Inne pasywa % 7.0% 0.7 Kapitał % 7.0% 0.7 Razem % 3.3% Transakcje banku zawierane bezpośrednio na rynku finansowym są zwykle wyłączone z rachunku wewnętrznej wyceny przy pomocy stawek alternatywnych. Są to transakcje zawierane na warunkach rynkowych. 6 Często nazywane stawkami wewnętrznymi lub stopami wewnętrznego transferu funduszy. 5

6 Pozycjom nieodsetkowym zwykle przypisuje się oprocentowanie rynkowych transakcji uznawanych za wolne od ryzyka o stałej stopie procentowej i rocznym terminie zapadalności (w przykładzie przyjęto 7%). W wyniku zastosowania przedstawionego algorytmu dokonywana jest dekompozycja wyniku odsetkowego banku: W O = DO K O = WA + WP + WT = = 10.4 gdzie: W A wynik zarządczy aktywów, W P wynik zarządczy pasywów, W T wynik transformacji. Wynik zarządczy aktywów (W A ) jest sumą zarządczych wyników obliczonych dla poszczególnych transakcji aktywnych (czy pozycji bilansowych). Może być także obliczony jako iloczyn salda aktywów razem oraz różnicy średniego oprocentowania aktywów i średniego oprocentowania odpowiadających im transakcji alternatywnych (120*[10.0%-5.6%]=5.3). Jest interpretowany w aspekcie korzyści osiąganych w wyniku operacji aktywnych w relacji do transakcji rynkowych, wolnych od ryzyka. Analogicznie wynik zarządczy pasywów (W P ) jest sumą wyników zarządczych wyznaczonych dla każdej operacji pasywnej. Odpowiada iloczynowi salda pasywów razem i różnicy pomiędzy średnim ważonym oprocentowaniem transakcji alternatywnych i średnią ważoną stopą procentową pasywów (120*[3.3%-1.3%]=2.4). Ten wynik wiąże się z oszacowaniem korzyści będących konsekwencją pozyskiwania środków w transakcjach z klientem zamiast na rynku finansowym. Dopełnieniem dekompozycji jest wynik transformacji związany z dekompozycją (W T ). Jest on iloczynem sumy bilansowej i różnicy średnich ważonych stóp procentowych transakcji alternatywnych aktywów i pasywów (120*[5.6%- 3.3%]=2.7). Jest wynikiem eliminacji, w zarządczej ocenie aktywów i pasywów, ryzyka rynkowego (transformacji ryzyka). W przypadku dekompozycji wyników na jednostki operacyjne, wynik ten jest przypisywany centrali banku lub jednemu z jej departamentów, odpowiadającemu za transakcje dokonywane na rynku finansowym 6

7 lub za zarządzanie ryzykiem. Zwykle wynik ten jest oceniany w relacji do wymaganego przez zarząd banku (np. w planie finansowym) zwrotu z kapitału. Pogrupowane wyniki zarządcze transakcji aktywnych i pasywnych dają możliwość oceny rentowności produktów, jednostek czy klientów. Dekompozycji wyniku odsetkowego odpowiada dekompozycja marży odsetkowej: M = S A S P = M A + M P + M T = 4.4% + 2.0% + 2.3% = 8.7% gdzie: M A marża aktywów (10.0%-5.6%=4.4%), M P marża pasywów (3.3%-1.3%=2.0%), M T marża transformacji (5.6%-3.3%=2.3%). Przedstawione zasady kalkulacji wyników zarządczych i dekompozycji marży odsetkowej metodą rynkowej stopy procentowej mają charakter ogólny i stosowane w praktyce podlegają modyfikacjom. Przyjmowane w kalkulacjach stawki wewnętrzne są instrumentem zarządzania. Stanowią o wyniku oszacowania efektywności transakcji banku. Są często wykorzystywane jako narzędzie kształtowania pożądanej aktywności jednostek. W realizowanych informatycznych systemach wspomagania stopy te są konstruowane w oparciu o wybrane stawki referencyjne w zależności od: rodzaju stopy procentowej, terminu przeszacowania, waluty transakcji. Zwykle są wyliczane jako kombinacja liniowa wybranej stawki referencyjnej, obowiązującej w dniu rozpoczęcia transakcji. Stawki te podlegają przeszacowaniu w terminach przeszacowania umownych stóp procentowych. Wyniki zarządcze podlegają raportowaniu na koniec okresów sprawozdawczych. Jednym z najważniejszych problemów natury merytorycznej w metodzie rynkowej stopy procentowej jest problem ustalania stawki wewnętrznej (stopy rynkowej transakcji alternatywnej). Interesującym rozwiązaniem w tym zakresie jest możliwość wyznaczenia dla transakcji tzw. stopy dopasowania finansowego. Podstawą algorytmu są przepływy kapitałowo odsetkowe generowane przez transakcję i 7

8 struktura terminowa rynkowych stóp procentowych. Stopa dopasowania finansowego jest wyznaczana numerycznie na podstawie dyskontowanych umownych przepływów finansowych 7. Omawiane rozwiązanie stanowi rozwinięcie metody rynkowej stopy procentowej i jest w literaturze przedmiotu prezentowane jako odrębna metoda controllingowa metoda bieżącej wartości transakcji 8. Zastosowanie metody rynkowej stopy procentowej w praktyce Praktyczne zastosowanie metody rynkowej stopy procentowej jest uwarunkowane posiadaniem dostępu do informacji o zawartych transakcjach banku oraz ewidencyjnym wyodrębnieniem odpowiadających im dochodów i kosztów odsetkowych. Implementacja rozwiązań controllingowych zwykle jest realizowana w wyspecjalizowanych aplikacjach informatycznych wspomagających proces zarządzania ryzykiem i rentownością.. W przypadku banków komercyjnych są to zwykle systemy wykorzystujące Hurtownie Danych, w których są gromadzone informacje historyczne o wszystkich transakcjach banku. W bankach spółdzielczych, z uwagi na uwarunkowania finansowe, wykorzystywane są aplikacje informatyczne zasilane okresowo danymi z systemu transakcyjnego, przekształcanymi dla potrzeb zarządczych. W tym przypadku, w odrębnej bazie danych, są gromadzone informacje historyczne na poziomie produktu bankowego. Opracowane aplikacje dają możliwość prowadzenia analizy dotyczącej kształtowania się salda produktów, dochodów i kosztów odsetkowych, odsetek, rezerw czy prowizji w poszczególnych jednostkach operacyjnych, według typu klienta czy kategorii ryzyka. W takich rozwiązaniach informatycznych 9 użytkownik ma możliwość zdefiniowania zestawu stawek wewnętrznych i przypisania ich zdefiniowanym 7 Szczegółowa prezentacja algorytmu przekracza ramy tej publikacji. Z uwagi na złożoność jest realizowany w aplikacjach informatycznych wykorzystywanych do wspomagania procesów zarządzania. 8 Por. [3], str W tym przypadku mowa jest o aplikacjach informatycznych realizowanych w praktyce przez COMP Rzeszów S.A. 8

9 produktom banku (odrębnie dla transakcji aktywnych i pasywnych). W trybie edycji wprowadzana jest informacja o wysokości tych stawek. Z uwagi na ustawowo ograniczony dostęp banku spółdzielczego do rynku pieniężnego, najczęściej, jako stawki wewnętrzne dla zarządczej oceny rentowności przyjmowane są średnie stopy procentowe stosowane w transakcjach z bankiem regionalnym. Na podstawie kształtowania się salda produktów, ewidencjonowanych w księgach banku ich dochodów i kosztów odsetkowych oraz wysokości przypisanych im stóp procentowych dokonywana jest zarządcza ocena rentowności. Analiza rentowności prowadzona jest na koniec każdego miesiąca, w przekroju jednostek, produktów i typów klienta. Raportowaniu podlega zarządczy rachunek wyników poszczególnych jednostek banku, który jest budowany w oparciu o rachunek funkcjonalny, w którym wynik odsetkowy zostaje zastąpiony zarządczym wynikiem odsetkowym. Zarządczy wynik odsetkowy jest sumą wyników oszacowanych metodą rynkowej stopy procentowej uzyskanych na transakcjach aktywnych i pasywnych. Opisane rozwiązania dają możliwość praktycznego wykorzystania metody rynkowej stopy procentowej do oceny rentowności produktów, klientów czy jednostek banku spółdzielczego. Rozszerzają wachlarz dostępnych narzędzi controllingowych wspomagających proces zarządzania. Literatura 1. Bankowość. Podręcznik akademicki, Jaworski W.L., Zawadzka Z. (red.),wyd. II, Poltext, Warszawa, 2005, 2. Iwonicz Drozdowska M., Metody oceny działalności banku, Poltext, Warszawa, 1999, 3. Kulińska Sadłocha E., Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,

10 Bogdan Ludwiczak Wykorzystanie metody rynkowej stopy procentowej w praktyce banku spółdzielczego Streszczenie Artykuł poświęcony jest problematyce oceny rentowności w banku. Omówiono w nim controllingową metodę rynkowej stopy procentowej. Pokazano możliwości jej wykorzystania w banku spółdzielczym. Informacja o autorze Bogdan Ludwiczak dr nauk ekonomicznych. Pracownik Asseco Poland S.A. i wykładowca w Wyższej Szkole Zarządzania w Rzeszowie.. Artykuł był opublikowany w: Rachunkowość bankowa Nr 10, 2005 r. 10