O czym opowiada Inny/Obcy?

Transkrypt

1 O czym opowiada Inny/Obcy? HANNA GOSK Obcy/Inny jest poniekąd i groźny, i twórczy (dlatego jednocześnie może budzić podziw i przerażenie). Według badaczy zagadnienia stosunek do obcych ma charakter doświadczenia numinotycznego. Numinosum to tajemnicza, budząca lęk, lecz i pociągająca siła. Według francuskiego socjologa, Pierre`a Bourdieu, tworzony przez ludzi «wspólny świat» polega w podwójnym tego słowa znaczeniu na wykluczeniach. Polega na wykluczeniach, ponieważ jego uspójniająca zasada może się ukonstytuować jedynie wobec tego, co pozostaje na zewnątrz. I polega na wykluczeniach, ponieważ to pozbawieniu mowy wykluczonych zawdzięcza swą wspólność 1. Wykluczeni to Inni/Obcy. Filozof, Emmanuel Lévinas, powiada zaś, że Inny to przyszłość, relacja z przyszłością to relacja z Innym, a więc to relacja nieunikniona. Ludzka podmiotowość bezustannie pozostaje w dialogu z Innym, który staje się warunkiem jej istnienia, ogranicza samowolę, skłania do podjęcia odpowiedzialności za współbycie 2. Elementy inności/obcości pojawiają się w biografii jednostki, gdy zaczynają ingerować w nią siły zewnętrzne. Tak wkracza do biografii żywioł Historii. Nawet ludzkie ciało strukturalny element ludzkiego bycia oddziela ja od innych bytów: ludzi i rzeczy; od wszelkiego my. A jednocześnie to ono jest źródłem doświadczenia i konfliktów z tym, co inne, z całością otaczającego świata. W grze, którą ja prowadzi między mojością a innością, brak panowania nad ciałem budzi poczucie jego obcości. Należy zdawać sobie sprawę, iż nie istnieje stereotyp Innego/Obcego bez stereotypowego wyobrażenia nas samych (autostereotypu). Stereotyp Obcego to w pewnym sensie odwrócona i skarykaturowana projekcja mnie samego, który w autostereotypie ulokowałem ważne dla siebie treści kulturowe. Tak więc w Innym/Obcym odbija się autoportret ja projektującego ów wizerunek. W tym sensie obraz Obcego jest kulturowo niesamodzielny. To ekran, na który rzutuje się negacje najbardziej cenionych cech własnych. Pożytki z Innego/Obcego Kiedy w świecie przedstawionym powieści pojawia się postać uwikłana w relację ja Inny/Obcy, zawsze stanowi ona znaczący ideologicznie składnik przekazu, pomaga ujawnić świadomość słabą, peryferyjną dla analizowanego układu, a dzięki temu wydobyć zeń utajone znaczenia. Bohater literacki o cechach Innego/Obcego, np. dziecko w świecie dorosłych, chory w świecie zdrowych, mieszczanin na wsi, wieśniak w mieście, Żyd w świecie nie-żydów, wędrowiec wśród osiadłych etc., dekonstruuje samą 1 M. Jacyno, Iluzje codzienności. O teorii socjologicznej Pierre`a Bourdieu, Warszawa 1997, s Por. M. Jędraszewski, Wobec Innego. Relacje międzypodmiotowe w filozofii Emanuela Lévinasa, Poznań Por. Z. Benedyktowicz, Portrety Obcego. Od stereotypu do symbolu, Kraków /

2 swoją obecnością, nie tylko spostrzeżeniami, istniejący porządek (wiedział o tym już Jonathan Swift, umieszczając Guliwera jako Innego/Obcego w krainie liliputów, a potem olbrzymów). Ktoś taki uruchamia mechanizmy krytycyzmu wobec istniejącego układu, mobilizuje do szukania nowych rozwiązań, które w założeniu przedstawicieli wspólnoty postrzegającej go jako Innego/Obcego miałyby jego Inność/Obcość jakoś zniwelować lub doprowadzić do ustabilizowania porządku uznającego ją za element własnej Po pojawieniu się w świecie Obcego ów świat mobilizuje się, by dać mu odpór struktury. Obcy obnaża niespójność świata, w którym znalazł się jako Obcy, i to nie tylko aksjologiczną czy epistemologiczną, lecz nawet ontologiczną, wskazując, iż nie sprawdzają się w owym świecie kategorie ze sfery centralnych ludzkich doświadczeń, takie jak Bóg, człowiek, sumienie, egzystencja, podmiot. Wobec obcych sumienie milczy, nie przyznaje im prawa do naszej egzystencji ani statusu równoprawnego podmiotu, dziecka naszego Boga. Obcego nie da się poznać, zrozumieć, stosując nasze reguły poznawania, rozumienia, bowiem to one definiują go właśnie jako Innego/Obcego. Ale też dzięki Innemu/Obcemu można zamienić poznawanie i rozumienie na odczuwanie i przeżywanie otwierające na Inność, o tę Inność wzbogacające ja. Tak czy inaczej, po pojawieniu się w świecie Obcego ów świat mobilizuje się, by dać mu odpór i zaczyna dzięki temu ujawniać obowiązujące w nim samym (tj. świecie) porządki, które od tej chwili będą podlegać modyfikacji. Opowieść o Innym/Obcym to opowieść o zmianie, która nie ma jeszcze własnych wzorów opowiadalności. Opowieść Innego/ Obcego, jeśli dać mu głos, to opowieść o nas samych w sytuacji utraty przezroczystości gorsetów i uniformów, które niedostrzegalną (dla nas) materią szczelnie okrywały dotąd (tj. do chwili pojawienia się Obcego) naszą rzeczywistość, czyniąc ją oswojoną, zwyczajną, przewidywalną, a która właśnie odchodzi bezpowrotnie w przeszłość. I ty możesz zostać Innym/Obcym Interesujące studium na ten temat przynosi ostatnio opublikowana powieść Magdaleny Tulli Skaza. To szczególna odmiana rozważań o mechanizmach prowadzących do holokaustu, krańcowej odmianie zachowania wobec Innego, którego Obcym może uczynić wszystko uznane przez nas za skazę. Jeden z wątków tej wielowarstwowej metaopowieści o wykonywaniu ról społecznych w oswojonym świecie, który traci swojskość; o krojach konwencji i zasad, których zachowywanie zapewnia status porządnego obywatela, a gdy okazują się przyciasne, wprawia w popłoch i rodzi zamęt; a przede wszystkim o sposobach snucia relacji na ten temat (przy użyciu środków mniej lub bardziej ustabilizowanych w świecie literackości) dotyczy konstruowania matrycy historii o pojawieniu się w przestrzeni anonimowego placu w anonimowym mieście grupy anonimowych osób wyrzuconych przez jakieś anonimowe siły zewnętrzne z ich dotychczasowego, oswojonego świata i z tobołkami zawierającymi teraz cały dobytek, wyładowanymi z tramwaju (wehikułu Historii) w nowej przestrzeni, funkcjonującej według własnych, dobrze oswojonych zasad. Przesiedleńcy są w tej przestrzeni obcym ciałem i choć wyglądają podobnie do jej mieszkańców, muszą, widać, mieć jakąś skazę, skoro pozbawiono ich własnych jadalni, sypialni i łazienek. Stanowią teraz niepokojący problem do rozwiązania: w kwestii obcości miejscowym wystarczy jeden rzut oka, nawykłego do rozpoznawania wszelkich jej odcieni, od umysłu nie wymaga to żadnego wysiłku i trudno się przy tym pomylić pisze Tulli. Stroje przyjezdnych nie wtapiają się 4 M. Tulli, Skaza, Warszawa Wszystkie odwołania do tekstu według tej edycji lokalizuję w wywodzie, podając w nawiasie numer strony. 12 polonistyka

3 miękko w tło, przeciwnie, uderzająco i wyraziście ciemne, odcinają się od niego drażniącym oko ostrym konturem, i od razu widać, że nie należą do tej historii. Obcość, zasklepiona w sobie, z niczego się nie potrafi wytłumaczyć, choć wniosła w pejzaż plamę tak niepokojącą, że aż zakrawa to na rozmyślną prowokację. Obcość jest obca i właśnie to stanowi o jej istocie (s. 66). Obcy zostaną zamknięci w piwnicy, w której samorzutnie powstała gwardia samozwańczego generała zamknie otwory wentylacyjne lub jak ujmuje to inny wariant zakończenia tej opowieści wydostaną się z piwnicy tajemnym przejściem, by wyjechać taksówkami do wyśnionej Ameryki. Wykluczenie Każde nie- ja może okazać się jednostką ze skazą, jeśli nieoczekiwanie znajdzie się w nie-swojej przestrzeni, a więc nie ujętej przez opowieść uznawaną (ontologicznie, epistemologicznie, aksjologicznie) za jej własną, zdaje się sugerować pisarka. I co wtedy? Jeśli nie rozpłynie się na czas, kładąc kres spowodowanemu przez siebie nagłemu załamaniu porządku obowiązującego w nie-swojej przestrzeni i wcześniejszy stan rzeczy nie zostanie szczęśliwie przywrócony, wspólnota zamieszkująca ową przestrzeń natychmiast zdefiniuje własne granice, które będą jednocześnie granicami obcości Innego. Pamiętamy wymowę teorii Bourdieu: nasz wspólnotowy świat powstaje na fundamencie wykluczeń, ponieważ jego uspójniająca zasada może się ukonstytuować jedynie wobec tego, co pozostaje na zewnątrz. I polega na wykluczeniach, ponieważ to pozbawieniu mowy wykluczonych zawdzięcza swą wspólność. Obcy nie mają głosu Matryca historyjki skonstruowanej przez Tulli przewiduje możliwość oddania głosu każdemu opowiadaczowi wywodzącemu się z anonimowego miasta, w którym codzienny bieg zdarzeń zakłóciło pojawienie się przesiedleńców z innej przestrzeni (z innej opowieści). Narrator/ka zabiera głos z pozycji notariusza i jego służącej, i studenta zaprawiającego się do roli komendanta samozwańczej gwardii, i policjanta, i kelnera, ale długo nie czyni tego z pozycji kogoś z nowoprzybyłych, bowiem Obcy nie mają głosu w naszej opowieści. Gdyby go otrzymali, nie byłaby to już nasza opowieść, lecz opowieść o sile stanowienia nowego kształtu rzeczywistości. Najlepiej, żeby przyjezdni odeszli, pozwalając kontynuować rozpoczętą opowieść, do której nie pasują. Ale wydaje się raczej, że z ich powodu wszystkie miejscowe sprawy będą musiały przybrać nowy obrót (s. 68). Wspólnota mobilizuje się, by rozwiązać problem Obcych. Owo działanie zmienia ją samą. Wszystko zaczyna się toczyć nowym trybem, nie ujętym w żadne dotąd znane (przewidywalne) reguły. Student może zostać komendantem gwardii, a potem równie dobrze przestać nim być, ustępując przywódczego miejsca kelnerowi. Zamęt, brak oswojonych zasad, będzie istniał, póki nie zneutralizuje się Obcych. Wtedy powróci złudna wiara, iż nic się nie zmieniło. W powieści Tulli Obcych zamyka się w piwnicy, ciemnym miejscu dla wykluczonych ze wspólnoty. Jej narrator/ka powiada: Jeśli jestem którymś z ( ) lokatorów [kamienic anonimowego miasta, naszej przestrzeni] patrzących zza firanki, myśl o uchodźcach zamkniętych w schronie nie odbiera mi spokoju. Sądzę raczej, że na jego ciężkich drzwiach wszystko się tu kończy. A przestrzeń, której można się domyślać za nimi, w ogóle nie należy do tej historyjki. Tyle wiem, że problem przestał istnieć, obce ciało usunięto. Stan pierwotny, trwający szczęśliwie, zanim się pojawili uchodźcy, został przywrócony (s. 153). Tymczasem jednak raz wysadzona ze swego toru historyjka wskoczyła w jakieś inne koleiny ( ) koleiny świata, zawsze gotowe nadać bieg temu, co toczy się bez celu i kierunku (s. 161). Magdalena Tulli każe w końcu narratorowi/ce swojej powieści otwarcie wziąć na siebie kłopotliwy ciężar przynależności (s. 161) 6/

4 do Innych/Obcych, stąd jej relacja (jako głos Innego/Obcego) staje się na jednym z poziomów znaczeń prezentacją wizerunku owej anonimowej wspólnoty pozbywającej się przesiedleńców, jej stanowiąco-wykluczjących granic, jej skazy. Cały utwór wykracza swoimi sensami poza tę problematykę, dotykając zarówno wymiaru metafizyki: im głębsza rozpacz i zwątpienie (wykluczonych, cierpiących), tym mocniejsza wiara, że jakaś potężna i bezstronna instancja na końcu wszystko rozsądzi, zważy krzywdy, wynagrodzi cierpienia. A jeśli to z jakichś powodów niemożliwe? (s. 164), jak i zagadnień opowiadalności nieopowiada(l)nego. Nieopowiadalnego, bo trudnego do nazwania ze względu na brak wzorów narracyjnych, których dla takiej materii nie przewidziała jeszcze doświadczona nią (doznająca jej) wspólnota komunikacyjna. Nieopowiadanego (czy nieczęsto opowiadanego), ponieważ kulisy warsztatu opowiadacza, maszynownia sceny, na której rozwija się akcja opowieści, to problematyka metaliteracka, która również musi wypracować swoją rekwizytornię sposobów i właściwie nic nie stoi na przeszkodzie, by także ona (owa rekwizytornia, maszynownia literackiej opowieści) stała się pożywką narracji kolejnego piętra. Przykładowe kostiumy literackie Innego/Obcego W prozie polskiej minionego wieku i obecnie Inni/Obcy, a może lepiej to, co Inne/Obce, odegrało i odgrywa rozmaite ważne role. Chore, niesprawne ciało bohatera Piotrusia Leo Lipskiego, choroba samotnika z Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego to elementy inności/obcości redefiniujące cały ogląd świata postaci tych utworów. Dziecięcy narratorzy opowieści o świecie urządzonym przez dorosłych, którzy zostali wprowadzeni do prozy Bogdana Wojdowskiego (Chleb rzucony umarłym), Henryka Grynberga (Żydowska wojna, Zwycięstwo), Jerzego Kosińskiego (Malowany ptak), Izabeli Filipiak (Absolutna amnezja), ze szczególną wyrazistością pokazują absurdy i okrucieństwa tego świata, bowiem nie poznali jeszcze oswajających rzeczywistość porządków symboliczno-kulturowych, które pomagają rozumieć i tłumaczyć sobie okoliczności, ale działają też wykluczająco, zagłuszając sensy nie dostrzegane czy odrzucane przez daną wspólnotę komunikacyjną. Uwzględniając dziecięcą wrażliwość, dociera się do palimpsestowych, zatartych przez bieg historii sensów rzeczywistości w prozie Stefana Chwina (Krótka historia pewnego żartu, Hanemann) i Pawła Huelle (Weiser Dawidek, Opowiadania na czas przeprowadzki). Inność/Obcość Gonzala w Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza obnaża kształt oficjalnej polskiej narodowo-obyczajowej konwencji, w której tkwi Tomasz i urzędnicy polskiego poselstwa, a która zaczyna doskwierać Witoldowi. Obcość powieszonego wróbla, drażniąca w swojskiej przestrzeni przydrożnych krzaków, każe głównemu bohaterowi Kosmosu tegoż autora doszukiwać się długiej serii podobnych znaków (Innego/ Obcego), które skutecznie podważą fundamenty całej rzeczywistości, na co dzień przyjmowanej jako bezpieczna i oczywista. To tylko garść literackich przykładów. Dzięki interwencyjnemu, charakterowi elementów Inności/Obcości każde ja jakoś utwierdza swoją identyczność, ale też odnajduje coś z własnej tożsamości w tym, co Inne/ Obce. Pozostaje z nim w bezustannym dialogu/relacji nawet wtedy, gdy nie dostrzega, że każdy Obcy jest Innym, lecz nie każdy Inny to Obcy i na wszelki wypadek obu próbuje pozbawić głosu. Hanna Gosk prof. w Zakładzie Literatury Polskiej XX w. na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się współczesną prozą i krytyką literacką. Ostatnio opublikowała książki: Bohater swoich czasów. Postać literacka w powojennej prozie polskiej o tematyce współczesnej, (2002) oraz Zamiast końca historii. Rozumienie oraz prezentacja procesu historycznego w polskiej prozie XX i XXI wieku podejmującej tematy współczesne, (2005). 14 polonistyka