Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie

Transkrypt

1 Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie Stanisław Pikulski Jarosław Szczechowicz Normy prawa międzynarodowego Idea naprawienia szkód wynikłych z niesłusznego aresztowania i zatrzymania ma doniosłą rolę i znalazła odbicie w normach prawa międzynarodowego. Żaden system karnoprocesowy nie zabezpiecza w pełni obywateli przed naruszeniem ich praw i wolności oraz słusznych interesów w wyniku działań organów procesowych. Procesowe pomyłki zdarzyć się mogą zawsze, nawet w najbardziej demokratycznym systemie prawnym. Wynikać one mogą nie tylko z nieprawidłowości działań tych organów, ale także z innych powodów, kiedy wina nie leży po stronie funkcjonariuszy. Nawet bowiem przy największej staranności może się okazać, że wydanie zostanie błędne orzeczenie. 1 Prawo, zatem musi przewidywać możliwości zrekompensowania szkody i krzywdy powstałej na skutek niesłusznego pozbawienia wolności. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku (otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.) 2, w art. 9 ust. 5 stanowi, że każdy, kto został bezprawnie aresztowany lub zatrzymany, ma prawo do odszkodowania, którego może dochodzić w drodze sądowej. Artykuł 14 ust. 6 cytowanego Paktu głosi nadto, że jeżeli prawomocne orzeczenie skazujące zostało następnie uchylone lub nastąpiło ułaskawienie na podstawie nowych lub nowo ujawnionych 1 K. Marszał, Proces karny, Katowice 1997, s Dz. U. z dnia r., Nr 38, poz. 167.

2 faktów, które niezbicie wykazywały, że zaszła omyłka sądowa, wówczas osobie, która poniosła karę w wyniku takiego skazania, będzie przyznane odszkodowanie zgodnie z ustawą, chyba że zostanie udowodnione, iż osoba ta ponosi całkowicie lub częściowo winę za nieujawnienie w porę nieznanego faktu. Podobnie uregulowana jest ta kwestia w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 3. W art. 5 ust. 5 stwierdza się każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Natomiast w art. 3 Protokołu nr 7 do tej Konwencji z 1984 r. mówi się, że w przypadku, gdy osoba została prawomocnie skazana za przestępstwo, a następnie została uniewinniona lub ułaskawiona na tej podstawie, że nowy lub nowo ujawniony fakt dowiódł, iż nastąpiła omyłka sądowa, wówczas osobie, która odbyła karę w wyniku takiego skazania będzie przysługiwało odszkodowanie zgodnie z ustawą lub praktyką danego Państwa, o ile nie udowodniono, że osoba ta jest całkowicie lub częściowo odpowiedzialna za nieujawnienie nieznanego faktu we właściwym czasie. Normy te mają charakter gwarancyjny i przewidują mechanizmy zrekompensowania szkód niezależnie od korygowania błędów organów procesowych w drodze zaskarżenia orzeczeń. Regulacje na gruncie prawa polskiego Zasada odpowiedzialności państwa za działania jego organów kształtowała się różnie w poszczególnych państwach. W polskim systemie prawnym po tego rodzaju odpowiedzialność sięga regulacja Konstytucji Marcowej z 1921 r. (art. 121), stanowiąca, iż 3 Dz. U. z dnia r., Nr 61, poz. 284 z późn. zm. i uzup. 2

3 każdy obywatel ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaką mu wyrządziły organa władzy państwowej przez działalność urzędową niezgodną z prawem lub obowiązkami służby. Norma ta nie znalazła jednak w judykaturze realizacji 4. Kodeks postępowania karnego z 1928 roku, zawierał przepisy dotyczące odszkodowania jedynie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie. Nie zawierał regulacji w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Zasadniczą zmianę w tym zakresie przyniosła dopiero ustawa z dnia 15 listopada 1958 r. Odpowiedzialność Państwa za szkody wyrządzone przez funcjonariuszów państwowych 5, która znowelizowała k.p.k. z 1928 r. poprzez m. in. dodanie 3 w art. 510, stanowiąc, że wynagrodzenia określonego w 1 może również żądać osoba, która oczywiście bezzasadnie została pozbawiona wolności przez tymczasowe aresztowanie. Nadal jednak normy prawa nie przewidywały odpowiedzialności za niesłuszne zatrzymanie. Takiej regulacji nie zawierał także kodeks postępowania karnego z 1969 r. 6. Dopiero ustawa z dnia 29 maja 1989 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego, prawa o wykroczeniach oraz innych ustaw 7, znowelizowała k.p.k. z 1969 r. i wprowadziła odpowiedzialność Państwa z tytułu szkody wyrządzonej niesłusznym zatrzymaniem. Nie do przecenienia jest fakt unormowania odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Jak wykazuje bowiem praktyka sądowa o ile niesłuszne skazanie należy do odosobnionych wypadków, o tyle niesłuszne tymczasowe aresztowanie zdarza się o wiele częściej. Związane jest to zapewne również z tym, że tymczasowe aresztowanie stosowane jest głównie na etapie postępowania przy- 4 A. Ludwiczek, Niewątpliwa niesłuszność jako materialnoprawny warunek odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę spowodowana zastosowaniem zatrzymania, Przegląd Sądowy 1999, nr 4, s Dz. U. Nr 54, poz Dz. U. Nr 13, poz Dz. U. Nr 34, poz

4 gotowawczego. Materiał dowodowy jest wówczas dopiero gromadzony i weryfikowany, stąd łatwiej dochodzi do sytuacji gdy tymczasowe aresztowanie okazuje się niesłusznie stosowanym środkiem zapobiegawczym. Przepisy rozdziału 28 kpk pozwalają na stosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego w sytuacji niepewności dowodowej co do sprawstwa oskarżonego, ale jeżeli ostatecznie tego sprawstwa i zawinienia nie uda się przypisać temu oskarżonemu, w sposób określony regułami zawartymi w przepisach procedury karnej, to właśnie zasada słuszności będzie przemawiała za poniesieniem przez Skarb Państwa odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka za szkody i krzywdy wynikłe ze stosowania tymczasowego aresztowania. Dolegliwość tymczasowego aresztowania jest dla obywatela taka sama jak pozbawienia wolności w ramach orzeczonej kary. Aktualnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 r. w rozdziale 58 zawiera uregulowania w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Także Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 41 ust. 5 stanowi, że każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania 8. Zasada, zatem odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez organy w trakcie postępowania karnego jest na tyle ważna, iż została wyrażona w akcie o charakterze zasadniczym, jakim jest konstytucja. Obecne uregulowania są zgodne ze standardami prawa międzynarodowego, w tym ze wspomnianym wcześniej art. 5 ust. 5 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności ratyfikowanej przez Polskę 19 stycznia 1993 roku. Osoba zatrzymana lub aresztowana w sposób sprzeczny z art. 5 Konwencji musi mieć możli- 8 Dz. U. Nr 78, poz

5 wość wystąpienia do sądu uprawnionego do przyznania odszkodowania. Państwo spełnia warunki art. 5 ust. 5, jeżeli wykaże istnienie i dostępność takiej możliwości prawnej. Podzielić należy pogląd Sądu Apelacyjnego w Krakowie wyrażony w wyroku z dnia 18 lutego 1999 r. 9, że przepis art. 41 ust. 5 Konstytucji RP o prawie do odszkodowania osób bezprawnie pozbawionych wolności nie oznacza powinności uwzględnienia roszczeń dowolnie zgłaszanych i wykazywanych. Przepis ten nie uchyla regulacji materialnoprawnych i procesowych dochodzenia roszczeń, dowodzenia faktów uzasadniających roszczenie, przedawnienia roszczeń pieniężnych, trybu postępowania itd. Roszczenia tych osób są uwzględniane, o ile są w porę zgłoszone i przekonywująco wykazane. Postępowanie w tym zakresie musi zostać przeprowadzone na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego, które w sposób szczegółowy regulują te kwestie. Norma konstytucyjna wyraża tylko zasadę, natomiast przesłanki, terminy i sposób dochodzenia roszczeń uregulowane są w ustawie, jaką jest kodeks postępowania karnego. Charakter prawny odszkodowania i zasada odpowiedzialności w polskim procesie karnym W przepisach rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego przewidziano możliwość ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie wynikające jedynie z niesłusznego skazania, niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, nie przewidziano zaś możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu innych form pozbawienia wolności, w tym z tytułu internowania, stosowanego w szczególnym, admi- 9 II AKa 8/99, KZS 1999, z. 3, poz.12. 5

6 nistracyjnym trybie, jaki ustanowiły przepisy rozdziału V Dekretu o stanie wojennym. Roszczenia te, podobnie jak i kwestia ich ewentualnego przedawnienia, mogą podlegać rozpoznaniu jedynie w postępowaniu cywilnym. 10 Tryb dochodzenia roszczeń materialnych za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie ma charakter karnoprocesowy i jest szczególny w stosunku do cywilnoprawnej drogi realizacji odpowiedzialności Skarbu Państwa. Odszkodowanie, o którym mowa w rozdziale 58 k.p.k. jest roszczeniem o charakterze cywilnym, które dochodzone jest jednak w trybie procesu karnego. Uwagę na odrębność tego postępowania zwracał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 kwietnia 1991 r. 11, który stwierdził, że jakkolwiek odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie, dochodzone w trybie art k.p.k.( obecnie art , przypis autora), ma charakter kompensacyjny, to jest ono instytucją prawa karnego i w związku z tym zasady zasądzenia tego odszkodowania określone w przepisach karnoprocesowych zachowują szereg odrębności w stosunku do zasad obowiązujących w razie jego dochodzenia na podstawie przepisów prawa cywilnego. Artykuł 421 kodeksu cywilnego stanowi, że przepisów tego kodeksu o odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariuszy nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność ta jest uregulowana w przepisach szczególnych. Nie może budzić wątpliwości, że jest to postępowanie szczególne, wyłączające odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie przepisów kodeksu cywilnego Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2000 r., II KKN 336/99, nie publikowane. 11 V KRN 475/90, OSNKW 1991, z , poz Porównaj: Kodeks cywilny Komentarz pod redakcją K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1999, Tom I, s

7 Rozdział 58 k.p.k. normuje zarówno przesłanki materialne odpowiedzialności Skarbu Państwa, termin przedawnienia, jak również przebieg postępowania odszkodowawczego. Odpowiedzialność Skarbu Państwa oparta jest na zasadzie ryzyka. Do takiego wniosku prowadzi porównanie przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Analiza przepisów kodeksu cywilnego z 1964 r. przekonuje, że ilekroć ustawodawca polski wprowadza zasadę winy stwierdza to wyraźnie. Takiej sytuacji nie mamy w przypadku art. 552 k.p.k., co przesądza, że tu odpowiedzialność Skarbu Państwa opiera się na zasadzie ryzyka. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, stwierdzając, że Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania (art k.p.k.) opiera się na zasadzie ryzyka 13. Odpowiedzialność państwa wynikająca z przepisów k.p.k. różni się od uregulowania tej kwestii w prawie cywilnym. Odrębności polegają przede wszystkim na odmiennym ukształtowaniu warunków przyznania odszkodowania, kręgu podmiotów uprawnionych do żądania odszkodowania, terminu, w jakim mogą być dochodzone roszczenia oraz samego trybu procesowania. Ze względu na cywilistyczny charakter tego postępowania, należy w kwestiach nie uregulowanych przez przepisy rozdziału 58 k.p.k. stosować przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Ustawodawca wyraźnie podkreśla jednak, że może to dotyczyć wyłącznie takich kwestii, które nie są uregulowane w przepisach kodeksu postępowania karnego (art. 558 k.p.k.) OSNKW 1999, z , poz S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 1999, nr 1, s

8 Warunki zasądzenia odszkodowania Obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 roku przyjmuje w art , że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Oznacza to, iż w świetle realiów danej sprawy nie ma wątpliwości, co do tego, że nie powinno ono nastąpić lub nie powinno tak długo trać, jak w rzeczywistości trwało. Stosowanie tymczasowego aresztowania dopuszczalne jest w wypadku zaistnienia podstaw przewidzianych przez prawo i wolno je stosować tak długo jak długo przesłanki te zachodzą. Jednakże stosowanie tego środka narusza prawo, gdy wprawdzie zastosowano go w sposób zgodny z prawem, ale nie uchylono go ewentualnie nie zmieniono na inny, łagodniejszy środek zapobiegawczy pomimo, że odpadły, względnie stały się wątpliwe, w świetle ukształtowanego materiału dowodowego, przesłanki jego dalszego stosowania. W takiej sytuacji stosowanie tymczasowego aresztowania jest oczywiście niesłuszne (niewątpliwie niesłuszne) od pewnego stadium postępowania. 15 Niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie będzie miało miejsce, gdy było stosowane z naruszeniem przepisów k.p.k. dotyczących tego środka zapobiegawczego albo okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego -prawomocnego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej. Oceny słuszności tymczasowego aresztowania należy dokonywać przede wszystkim z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale z dnia 15 września 1999 r.,i KZP 27/99 stwierdził, że Niewątpliwie niesłusznym, w rozumieniu art k.p.k., jest takie 15 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2001 r., II KKN 247/00, nie publikowany. 8

9 tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k. oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), powodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także, w szczególności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia. Ustalając czy mamy do czynienia z niewątpliwie niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w pierwszej kolejności należy zbadać, czy tymczasowe aresztowanie w ogóle powinno nastąpić niezależnie od ostatecznego rozstrzygnięcia. W tym wypadku ocena słuszności dokonywana jest z punku widzenia okoliczności istniejących w chwili stosowania tymczasowego aresztowania, gdyż właśnie wtedy zostało wydane postanowienie. W przypadku stwierdzenia, że orzeczenie zostało wydane z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k., dalszy przebieg postępowania nie ma znaczenia dla dokonania oceny słuszności. Taka sytuacja będzie miała miejsce np. gdy zastosowano ten środek zapobiegawczy wobec oskarżonego o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku (art k.p.k.), przy braku okoliczności, o których mowa w art k.p.k. W wypadkach, gdy przy stosowaniu tymczasowego aresztowania sąd nie dopuścił się obrazy prawa procesowego, ocena jego niewątpliwej niesłuszności wymaga uwzględnienia przede wszystkim, ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej osoby, która była pozbawiona wolności i całokształtu okoliczności ustalonych w danej sprawie. Prawomocne uniewinnienie stanie się w zasadzie zawsze podstawą ustalenia, że stosowane tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne, i to bez względu na to, czy jego podstawą będzie niewątpliwe stwierdzenie, że przestępstwa w ogóle nie popełniono albo że 9

10 popełnił je kto inny, czy też stało się tak dlatego, że nie zdołano zebrać wystarczających dowodów winy, nawet wówczas, gdy zastosowanie miała reguła określona w art. 5 2 k.p.k. W tych bowiem wszystkich sytuacjach uznać należy, pamiętając o tym, że zgodnie z przepisami rozdziału 28 k.p.k. tymczasowe aresztowanie może nastąpić w sytuacji niepewności dowodowej co do sprawstwa i zawinienia aresztowanego (art in fine k.p.k.), że jeżeli sąd nie wykaże, w sposób nie budzący wątpliwości, że oskarżonemu można przypisać sprawstwo i zawinienie, to właśnie zasada słuszności przemawiać będzie za przyjęciem, iż odpowiadać za szkodę i krzywdę wynikłą ze stosowania w takiej sytuacji tymczasowego aresztowania ponosi, na zasadzie ryzyka, Skarb Państwa 16. Zwrócił także na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca 2002 r. 17, podkreślając, że w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie przy dokonywaniu ustaleń, czy istnieją przesłanki do uznania aresztowania za niewątpliwie niesłuszne, nie wolno różnicować wyroków uniewinniających, będących podstawą dochodzenia roszczenia. Ze względu na zasadę domniemania niewinności, prawomocność orzeczenia i odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka nie ma znaczenia, czy wyrok ten zapadł z uwagi na wykazanie braku sprawstwa lub winy, czy też na skutek niedających się usunąć wątpliwości lub braku dostatecznych dowodów do przypisania oskarżonemu odpowiedzialności. Nie jest jednak tak, że sam fakt istnienia wyroku uniewinniającego zwalnia sąd w postępowaniu odszkodowawczym z obowiązku badania czy tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne. Sąd ma obowiązek dokonać oceny słuszności, niewątpliwej niesłuszności stoso- 16 J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s V KKN 125/00, OSNKW 2002, z. 9-10, poz

11 wania tego środka zapobiegawczego od chwili jego zastosowania, przez cały czas stosowania do uchylenia bądź zmiany. Ustalone w konkretnej sprawie okoliczności mogą stać się podstawą oceny, że tymczasowe aresztowanie nie było niewątpliwie niesłuszne pomimo wyroku uniewinniającego, co stanowi przesłankę eksoneracyjną. Taką sytuację będziemy mieli w przypadku ukrywania się oskarżonego lub uporczywego nie stawiania się na wezwania. Jak to stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 1999 r., sygn. akt I KZP 27/99 18, jest to bowiem sytuacja, gdy organ państwa (sąd), w sposób jedynie skuteczny, przez zastosowanie tymczasowego aresztowania, realizował swój ustawowy obowiązek (art. 2 k.p.k.), a oskarżony (podejrzany) o popełnienie przestępstwa, będąc do tego zobowiązany ustawowo (art k.p.k.), nie stawiał się na wezwania sądu. Kolizja dwóch dóbr (skutecznego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i wolności oskarżonego) rozstrzygnięta została przez ustawodawcę właśnie w unormowaniu art k.p.k. Takie tymczasowe aresztowanie nie tylko nie jest niewątpliwie niesłuszne, czy niesłuszne, lecz uznać je trzeba po prostu za słuszne, jako zgodne z prawem. Rekompensata materialna za pozbawienie wolności w ramach zatrzymania lub tymczasowego aresztowania w toku postępowania karnego może być przyznana oskarżonemu (podejrzanemu)przy spełnieniu przesłanki niewątpliwej niesłuszności, jedynie w sytuacji, gdy postępowanie to zakończyło się wyrokiem uniewinniającym, umarzającym postępowanie, warunkowo umarzającym postępowanie lub wyrokiem skazującymi odstępującym od wymierzenia kary, jako że w każdej z wy- 18 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 1999 r., I V KKN 807/98, Prokuratura i Prawo 2000, nr 5, s. 15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 września 2001 r., II AKo 194/01, KZS 2001/10/31, wyrok S.A. w Krakowie z dnia 11 października 2000 r., II AKa 170/00, KZS 2000/11/47.gdzie podzielono tenże pogląd. 11

12 mienionych sytuacji nie jest możliwe zaliczenie okresu pozbawienia wolności na poczet wymierzonej kary 19. Rozważając problematykę odpowiedzialności Skarbu Państwa z tego tytułu trzeba zwrócić uwagę na to, że wchodzi ono w grę tylko wówczas, gdy osoba pozbawiona wolności w tym trybie rzeczywiście poniosła szkodę lub doznała krzywdy, która nie została zrekompensowana. Stanowi to samodzielną i niezależną przesłankę takiej odpowiedzialności. Szkoda zostanie zrekompensowana w tych wszystkich wypadkach, gdy okres tymczasowego aresztowania zostanie zaliczony na poczet kary (nie tylko pozbawienia wolności) w tej sprawie, w której tymczasowe aresztowanie było stosowane lub w innej sprawie na podstawie art k.k. i art. 417 k.p.k. 20. Powyższe odnieść należy także do sytuacji, w której nastąpiło wydanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu ale oskarżony nie został pozbawiony wolności. W tym wypadku nie będzie przysługiwało mu odszkodowanie od Skarbu Państwa. W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 24 czerwca 1994 r., 21 stwierdzając, że prawo do odszkodowania oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie oczywiście niesłusznego tymczasowego aresztowania (art k.p.k.[obecnie art. 552 k.p.k. przypis autora]) przysługuje w związku z pozbawieniem wolności przez zastosowanie tego środka zapobiegawczego, nie zaś z powodu samego faktu wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, chociażby nawet połączonego z poszukiwaniem podejrzanego (oskarżonego) listem gończym. 19 Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 13 marca 2003 r., II AKa 40/03, OSAB 2003, z 2, s J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s I KZP 14/94, OSNKW 1994, z. 7-8, poz

13 Trzeba, bowiem zawsze pamiętać, że odszkodowanie należy się tylko za okresy faktycznego pozbawienia wolności, którego dana osoba nie powinna była odbyć. W przypadku skazanego prawomocnym wyrokiem, któremu tymczasowe aresztowanie(zatrzymanie) zaliczono na poczet kary, po czym uniewinniono go w wyniku nadzwyczajnych środków zaskarżenia, służy prawo dochodzenia odszkodowania z tytułu niesłusznego skazania art k.p.k., a nie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania art k.p.k. Przepisy rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego stanowią także podstawę do dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie, o ile zatrzymanie to miało charakter procesowy - dokonano je w oparciu o art. 244 lub inne przepisy k.p.k. je dopuszczające. Z niesłusznym zatrzymaniem będziemy mieć do czynienia w pierwszej kolejności wtedy, gdy zostanie procesowo stwierdzone, że było ono nielegalne lub bezzasadne. Nielegalność będzie się odnosić w szczególności do sytuacji, gdy zatrzymania dokonał organ do tego nieuprawniony, zatrzymano osobę korzystającą z immunitetu, przekroczono dopuszczalny czas zatrzymania, zatrzymano ponownie osobę podejrzaną na podstawie tych samych faktów i dowodów. Z kolei bezzasadność tego środka przymusu wyniknie z faktu, iż zatrzymano osobę z naruszeniem warunków określonych w art k.p.k., tj. mimo braku warunku ogólnego (np. istnienia uzasadnionego przypuszczenia, iż osoba podejrzana popełniła przestępstwo) albo szczególnego (nie zachodziła np. obawa ucieczki, ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź było możliwe ustalenie tożsamości tej osoby). Ponadto o niesłuszności zatrzymania będzie można mówić także w sytu- 13

14 acjach, gdy w trakcie zatrzymania odpadną warunki jego stosowania, a zatrzymany nie został natychmiast zwolniony 22. Istotne znaczenie dla oceny słuszności zatrzymania będzie mieć orzeczenie kończące postępowanie karne. Należy mieć jednak na uwadze, że w przypadku zatrzymania może zaistnieć sytuacja, iż taką decyzją będzie odmowa wszczęcia postępowania karnego. Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa i roszczenie zwrotne Kodeks postępowania karnego z 1997 roku wprowadził nowe unormowania odnośnie wyłączenia odpowiedzialności materialnej Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania i zatrzymania, których nie zawierał poprzednio obowiązujący k.p.k. Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne pozbawienie wolności przewidziane w art. 553 k.p.k. jest zgodne z ratyfikowanymi przez Rzeczypospolitą Polską aktami prawa międzynarodowego. Zawarcie takich unormowań w prawie wewnętrznym daje tak art. 14 ust. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, jak i art. 3 protokołu 7 z dnia 22 listopada 1984 roku Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W art k.p.k. określono takie przypadki, w których roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przysługuje. Są to sytuacje, w których oskarżony swoim zachowaniem polegającym na złożeniu fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub fałszywego wyjaśnienia w tym zakresie, spowodował niekorzystne dla siebie rozstrzygnięcie w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. 22 A. Ludwiczek, Niewątpliwa niesłuszność jako materialnoprawny warunek odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę spowodowana zastosowaniem zatrzymania, Przegląd Sądowy 1999, nr 4, s

15 Działanie oskarżonego cechować przy tym musi zamiar wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania. Zamiar ten może mieć postać tak zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego. Chodzi tu, zatem o sytuację zarówno gdy składający fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienia chce aby przeciwko niemu zostało wszczęte postępowanie karne, jak i przypadki gdy przewiduje taką możliwość i na to się godzi. Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa nie dotyczy jednak przypadków, w których zachowanie oskarżonego określone w art k.p.k. nastąpiło w warunkach naruszenia reguł postępowania dowodowego wskazanych w art ,4 i 6 k.p.k., mianowicie zakazu: - zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej, - wpływania na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, - stosowania hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych, wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z jej przesłuchaniem, - składania wyjaśnień lub oświadczeń w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi. Podobnie wyłączenie odpowiedzialności nie dotyczy sytuacji, gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza państwowego. Chodzi tu o naruszające prawo zachowanie funkcjonariusza państwowego i w praktyce będzie to zazwyczaj nie pouczenie o przysługujących uprawnieniach lub błędne pouczenie. W przypadku przyczynienia się tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego w sposób określony w art k.p.k. do powstania 15

16 szkody, istnieje możliwość miarkowania przez sąd odszkodowania. Stosownie do okoliczności danej sprawy, w szczególności do stopnia przyczynienia się oskarżonego sąd zmniejszy kwotę odszkodowania, przy czym zastosowanie mają tutaj reguły określone w art. 362 k.c. Nowym rozwiązaniem zawartym w kodeksie postępowania karnego z 1997 roku, nieznanym k.p.k. z 1969 roku jest roszczenie zwrotne (regresowe) przysługujące Skarbowi Państwa od tych osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie art k.p.k. Osobami przeciwko, którym skierowane może być to roszczenie są nie tylko osoby, które jako organ wydały orzeczenie w tym przedmiocie, czy osoby, które w imieniu organu procesowego dokonały niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, wymusiły bezprawnie uzyskanie dowodów, które stały się podstawą aresztowania ale także może być to pracownik sekretariatu, biegły jeżeli na skutek ich bezprawnych działań nastąpiło tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Konieczne jest ustalenie bezprawności działania i związku przyczynowego pomiędzy nim, a tymczasowym aresztowaniem lub zatrzymaniem. W art k.p.k. mówi się o bezprawnym działaniu, bezspornym jednak jest, iż podstawą roszczenia może być również naruszająca prawo bezczynność np. nie uchylenie tymczasowego aresztowania, czy nie zwolnienie osoby zatrzymanej wbrew przepisom prawa w sytuacjach nakazujących podjęcie takiej czynności. Roszczenie zwrotne przysługuje Skarbowi Państwa tylko wtedy, gdy nastąpiło naprawienie szkody, czyli w przypadku wypłacenia odszkodowania. Ma ono charakter cywilny i może być dochodzone wyłącznie w trybie postępowania cywilnego. Powództwo z roszczeniem regresowym na rzecz Skarbu Państwa mogą wnieść dwa podmioty prokura- 16

17 tor lub organ, który jest powołany do reprezentowania Skarbu Państwa. Prokurator gdy nie dopatrzy się podstaw do wytoczenia powództwa ma obowiązek wydania postanowienia w tej kwestii i zawiadomienia o tym uprawnionego organu. Postanowienie prokuratora nie jest zaskarżalne, a uprawniony organ może po jego wydaniu wytoczyć powództwo. Odszkodowanie i zasady ustalania jego wysokości Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie obejmuje naprawienie szkody w ujęciu prawa cywilnego oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę już w uzasadnieniu uchwały z dnia 28 października 1993 r. 23, że w kwestiach z zakresu prawa materialnego, nie uregulowanych w rozdziale 50 kodeksu postępowania karnego ( obecnie w rozdziale 58 k.p.k.), mają wprost zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego odnoszące się zwłaszcza do problematyki zasad ustalania zaistnienia szkody i krzywdy ( w tym również kwestii związku przyczynowego), określenia wysokości odszkodowania, zadośćuczynienia, przyczynienia do powstania szkody, wyłączenia odpowiedzialności Skarbu Państwa za powstałą szkodę, nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c., a także zasądzania odsetek. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia szkody. Natomiast w orzecznictwie i piśmiennictwie powszechnie przyjmuje się dyferencyjną (opartą na teorii różnicy) metodę ustalania wysokości szkody. Teoria różnicy po raz pierwszy znalazła wyraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1957 r. 2 CR 304/57, OSN 1958, z. III, poz. 76, którym stwierdzono, że szkodę majątkową stanowi różnica między obecnym stanem majątkowym poszkodowanego a tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło 23 I KZP 21/93, OSNKW 1993, nr 11-12, poz

18 zdarzenie wywołujące szkodę. Zadaniem wynagrodzenia szkody jest wyrównanie tej różnicy. Istota dyferencyjnej metody ustalania wysokości szkody polega, z jednej strony, na zbadaniu rzeczywistego stanu majątkowego po wyrządzeniu szkody, a z drugiej, na określeniu hipotetycznej sytuacji majątkowej, która mogłaby mieć miejsce, gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło. Szkoda majątkowa obejmuje tak straty, jakie poszkodowany poniósł (damnum emergens), jak i utracone przez niego korzyści (lucrum cessans). Straty (ubytki) to, oprócz zmniejszenia aktywów majątku, także powstanie lub zwiększenie pasywów (zobowiązań). Utrata korzyści oznacza natomiast udaremnienie zwiększenia się majątku poszkodowanego. Wskutek zdarzenia wyrządzającego szkodę majątek ten nie został powiększony o nowe wartości (aktywa), czego można było oczekiwać w normalnym toku wydarzeń 24. W tym miejscu należy odwołać się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z dnia 18 sierpnia 2000 r. 25, w którym stwierdzono, że aktualna pozostaje teza wytycznych SN z 1958 r., że "szkoda wynikająca z niesłusznego skazania nie jest sumą utraconych zarobków, lecz różnicą między stanem majątkowym jaki by istniał, gdyby poszkodowanego nie uwięziono a stanem rzeczywistym w chwili odzyskania wolności." To samo dotyczy tezy, że: "Powstanie i rozmiar takiej szkody zależne są od tego, czy i jakie poszkodowany miałby możliwości zarobkowe, gdyby pozostawał na wolności, i w jakim zakresie byłby je rzeczywiście wykorzystał, jakie wydatki poniósłby na utrzymanie własne i rodziny, wychowanie i kształcenie dzieci, na potrzeby kulturalne, roz- 24 A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową; szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998, s II KKN 3/98 nie publikowany. 18

19 rywkowe i inne, czy i ile poświęciłby na oszczędności lub zwiększenie trwałych składników majątku, na jakie mógłby być narażony straty." Wysokość szkody z tytułu utraconych zarobków będzie, zatem stanowiła ta ich część, która mogła być przeznaczona na powiększenie posiadanego majątku po pokryciu bieżących potrzeb. Punktem wyjścia przy tym do wyliczeń stanowią zarobki netto, a nie brutto. Szkoda ulega pomniejszeniu o wartość korzyści jaką poszkodowany uzyskał w wyniku zdarzenia (zachowania) wywołującego szkodę. W wypadku szkody wywołanej naruszającym prawo pozbawieniem wolności (wykonywaniem kary pozbawienia wolności, tymczasowego aresztowania albo zatrzymania), tą korzyścią będą m.in. koszty utrzymania w zakładzie karnym, które osoba taka musiałaby ponosić będąc na wolności. To także mogą być, w niektórych wypadkach, koszty leczenia np. osoby, która nie korzysta z ubezpieczenia społecznego albo były to zabiegi nie objęte takim ubezpieczeniem 26. Zazwyczaj jednak nie będzie dochodziło do odliczania kosztów utrzymania oskarżonego w zakładzie karnym. Była już o tym mowa, że od utraconych zarobków należy odjąć wydatki, m. in. na utrzymanie własne poszkodowanego, jakie poniósłby, gdyby go nie uwięziono. Odszkodowanie nie może zatem być pomniejszane dwukrotnie z tego samego tytułu (o tę samą pozycję): raz o koszty utrzymania, jakie poszkodowany ponosiłby na wolności, i drugi o koszty utrzymania, w tym samym przecież czasie, w zakładzie karnym 27. Ciężar dowodu zgodnie z zasadą ogólną wyrażoną w art. 6 k.c., co do istnienia i wysokości szkody spoczywa na poszkodowanym. To on powinien wykazać fakt zaistnienia szkody, związek przyczynowy pomiędzy zdarzeniem, w wyniku którego powstało roszczenie, a szkodą oraz wy- 26 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2000 r., II KKN 479/98, nie publikowany. 27 K. Cesarz, Szkody wynikłe z uniemożliwiania poszkodowanemu pracy zarobkowej na skutek niesłusznego pozbawienia wolności, Przegląd Sądowy 2002, nr 2, s

20 sokość szkody. W przypadku zaś dochodzenia utraconych korzyści winien udowodnić, że istniała pewność, a co najmniej realna możliwość ich uzyskania. Zdarzyć się jednak mogą sytuacje, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub nader utrudnione. Sąd w takim przypadku może w myśl art. 322 k.p.c. w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Przepis ten nie zezwala na zupełną dowolność i nie zwalnia sądu od obowiązku zebrania i wykorzystania całego dostępnego materiału dowodowego. Odstępstwo od zasady ścisłego udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia przewidziane w art. 322 k.p.c. dotyczy jedynie wysokości dochodzonej należności. Nie może być przyznane odszkodowanie na podstawie art. 322 k.p.c. wówczas, gdy sam fakt istnienia szkody nie został udowodniony. Na podstawie art. 322 k.p.c. nie można ustalić także istnienia związku przyczynowego. Warunkiem, zatem zastosowania art. 322 kpc w sprawach o odszkodowanie jest ustalenie na podstawie ogólnych reguł dowodowych i przepisów prawa materialnego zasady odpowiedzialności, powstania szkody i związku przyczynowego między szkodą, a zdarzeniem stanowiącym podstawą odpowiedzialności. 28 Przepis art. 322 k.p.c. nie ma zastosowania do zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. 29 Krzywda wynagradzana zadośćuczynieniem pieniężnym jest szkodą niemajątkową. Charakter takiej szkody decyduje o jej niewymierności. Przyznanego poszkodowanemu zadośćuczynienia nie należy zatem traktować na zasadzie ekwiwalentności, którą charakteryzuje wynagrodzenie szkody majątkowej. Odpowiedniość kwoty zadośćuczynienia, o 28 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia r., IV CKN 919/00, nie publikowany. 29 Wyrok S.N. z dnia 29 września 2000 r., V CKN 527/00, OSNC 2001, z. 3, poz

21 której stanowi art k.c. ma służyć złagodzeniu doznanej krzywdy, a jednocześnie nie być źródłem wzbogacenia. Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma na celu naprawienie szkody niemajątkowej wynikłej z tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, a stanowią ją nie tylko negatywne przeżycia związane z faktem pozbawienia wolności, ale również to, że osoba taka utraciła dobre imię. O szkodzie niemajątkowej mówimy wówczas, gdy polega ona na wszelkiego rodzaju cierpieniach fizycznych i psychicznych doznanych przez pokrzywdzonego. 30 Zadośćuczynienie pieniężne ma stanowić rekompensatę za szkodę niemajątkową doznaną przez poszkodowanego wskutek konkretnego zdarzenia. O rozmiarze należnego zadośćuczynienia pieniężnego decyduje, zatem w zasadzie rozmiar doznanej krzywdy. Jednakże niewymierny w pełni charakter krzywdy sprawia, że ustalenie jej rozmiaru, a tym samym i wysokości zadośćuczynienia należy do oceny sądu. Artykuł k.c. stanowi, że sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednia sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Pojęcie "sumy odpowiedniej" użyte w art k.c. w istocie ma charakter niedookreślony, niemniej jednak w judykaturze wskazane są kryteria, którymi należy się kierować przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia. Zadośćuczynienie ma mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość nie może stanowić zapłaty symbolicznej, lecz musi przedstawiać jakąś ekonomicznie odczuwalną wartość. Jednocześnie wysokość ta nie może być nadmierną w stosunku do doznanej krzywdy, ale musi być "odpowiednia" w tym znaczeniu, że powinna być - przy uwzględnieniu krzywdy poszkodowanego - utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom 30 A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s

22 i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa 31. Innymi słowy, zadośćuczynienie powinno być umiarkowane. Nieokreślony charakter pojęcia sumy odpowiedniej jaką sąd ma przyznać tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę powoduje, że ustalenie jej wysokości należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego. Korygowanie więc przez sąd II instancji wysokości zasądzonego zadośćuczynienia jest tylko wtedy uzasadnione, jeżeli w okolicznościach sprawy jest rażąco wygórowana lub rażąco niska. W innych wypadkach jest to niedopuszczalne, jako że byłoby to wkraczanie w sferę prawnie dopuszczalnego swobodnego uznania sędziowskiego 32. Ustalając wysokość kwoty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłą z niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania sąd winien brać pod uwagę czasookres pozbawienia wolności, warunki jego odbywania, skutki jakie wywołało ono dla dobrego imienia oskarżonego, negatywne przeżycia psychiczne z nim związane oraz jakie skutki o charakterze niematerialnym wywołało dla zdrowia tymczasowo aresztowanego (zatrzymanego). Suma przyznana tytułem zadośćuczynienia winna być przybliżonym ekwiwalentem doznanych cierpień psychicznych i fizycznych, jednocześnie musi być utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom życia i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa 33. W grę przy tym wchodzi krzywda, która pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z naruszeniem dobra osobistego ( wolności, czci). Zgodnie z teorią przyczynowości adekwatnej, związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy w zestawie wszystkich przyczyn i skutków mamy do czynienia jedynie z takimi przyczynami, które normalnie po- 31 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., III CKN 427/00, nie publikowany. 32 Por. wyrok S.N. z dnia 7 stycznia 2000 r., II CKN 651/98, nie publikowany, wyrok S.N. z dnia 4 lipca 2002 r., I CKN 837/00, nie publikowany, wyrok z dnia 17 stycznia 2001 r., II KKN 351/99, nie publikowany. 33 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2000 r., II KKN 3/98, nie publikowany, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 maja 2001 r., II AKa 81/01, OSA 2001/12/

23 wodują określone skutki. Niezależnie od dziedziny prawa związek przyczynowy pojmowany jest jako obiektywne powiązanie ze sobą zjawiska zwanego przyczyną ze zjawiskiem zwanym jako skutek tej przyczyny. Powstaje jednak podstawowy dla praktyki problem, kiedy zachodzi normalny związek przyczynowy. Otóż, należy tu zachować następujący modus procedendi: wpierw badamy, czy w ogóle pomiędzy kolejnymi faktami istnieją obiektywne powiązania. W szczególności wyjaśniamy, czy dany fakt (przyczyna) był koniecznym warunkiem wystąpienia drugiego z nich (skutku), czyli czy bez niego skutek wystąpiłby. Tylko w razie pozytywnego stwierdzenia rozważamy ściślejsze zagadnienie, a mianowicie, czy wspomniane powiązania można traktować jako normalne, tzn. typowe lub oczekiwane w zwykłej kolejności rzeczy, a więc nie będące rezultatem jakiegoś zupełnie wyjątkowego zbiegu okoliczności 34. Roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przysługuje jedynie bezpośrednio poszkodowanemu i nie ma od tej zasady wyjątków. Odsetki od sumy pieniężnej stanowiącej odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie przysługują dopiero od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zasadzającego odszkodowanie. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 kwietnia 1991 roku 35 odsetki od sumy pieniężnej stanowiącej odszkodowanie za niesłuszne skazanie są wynagrodzeniem za opóźnienie w zapłacie sumy pieniężnej, która jest już wymagana, i dlatego należy uznać, że za czas do wydania przez sąd prawomocnego orzeczenia odszkodowawczego odsetki nie przysługują. 34 G. Pieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2003 r., s V KRN 475/90, OSNKW 1991, nr 10-12, poz

24 W chwili, bowiem złożenia wniosku Skarb Państwa nie popada jeszcze w opóźnienie w spełnieniu wobec poszkodowanego roszczenia odszkodowawczego, gdyż dopiero orzeczenie sądowe daje poszkodowanemu prawo żądania wypłaty. Podmioty uprawnione do dochodzenia roszczeń Osobą uprawnioną do dochodzenia odszkodowania jest przede wszystkim sam niesłusznie tymczasowo aresztowany lub zatrzymany art i 4 k.p.k. Jak już wcześniej wskazano roszczenie to ma charakter cywilny aczkolwiek jest dochodzone w drodze procesu karnego. Określenie tej osoby w kodeksie postępowania karnego jako oskarżonego nie jest najwłaściwsze i nie odpowiada jego aktualnej sytuacji procesowej. Faktycznie jest to poszkodowany tak jak w procesie cywilnym, który po złożeniu wniosku o odszkodowanie winien być określany jako wnioskodawca. Zauważyć w tym miejscu należy, że wnioski takie będą składane przez osoby prawomocnie uniewinnione, czy wobec, których umorzono postępowanie, a w przypadku niesłusznego zatrzymania nawet te, które nie stały się nigdy oskarżonymi. Niesłusznie tymczasowo aresztowanemu lub zatrzymanemu przysługuje prawo do żądania odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W razie śmierci oskarżonego poszkodowanego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił: 1) należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie, 24

25 2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania - art k.p.k. Uprawnienie, zatem odszkodowawcze w razie śmierci poszkodowanego przechodzą na osoby wskazane w art k.p.k. w ograniczonym zakresie. Po pierwsze przysługuje im wyłącznie prawo do odszkodowania z wyłączeniem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Po drugie odszkodowanie nie przysługuje tym osobom, jeżeli szkoda wynikła z niesłusznego zatrzymania. Jest to zrozumiałe albowiem w tym przepisie chodzi o zrekompensowanie utraty środków utrzymania. Jeżeli obowiązek utrzymania określonej osoby wynika z ustawy, np. obowiązek alimentacyjny określony w art. 128 i n. k.r.o., to poszkodowany w każdym wypadku uzyska odszkodowanie, oczywiście o ile niewywiązywanie się przez oskarżonego z tego obowiązku nie wynikało z innej przyczyny. W pozostałych wypadkach, gdy obowiązek utrzymania nie wynika z ustawy, lecz np. z umowy, osoba poszkodowana otrzyma odszkodowanie tylko wtedy, gdy będą za tym przemawiały względy słuszności. Zależy to więc od okoliczności konkretnej sprawy, ale niewątpliwie chodzi tu o sytuacje, gdy za przyznaniem odszkodowania przemawiają zasady współżycia społecznego, np. wówczas gdy stałe dostarczanie środków utrzymania jest zbliżone swym charakterem do świadczeń alimentacyjnych 36. Ciężar dowodu spoczywa przy tym w myśl art. 6 k.c. na osobach określonych w art k.p.k., które powinny wykazać nie tylko istnienie tytułu do odszkodowania, ale także okoliczności uzasadniające ich roszczenie istnienie stosunku alimentacyjnego, czy fakt dostarczania im 36 J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s

26 przez zmarłego niesłusznie tymczasowo aresztowanego w sposób stały środków utrzymania oraz wskazać jakie względy przemawiają za przyznaniem im odszkodowania. Obecne uregulowania k.p.k. omówione powyżej różnią się zasadniczo od unormowań kodeksu postępowania karnego z 1969 roku, który np. w art stanowił, że w razie śmierci oskarżonego, który żądanie odszkodowania zgłosił za życia, prawo do żądania odszkodowania przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. Aktualnie nie ma znaczenia czy dana osoba jest dzieckiem, małżonkiem zmarłego niesłusznie tymczasowo aresztowanego. Jak dowodzi praktyka sądowa może obecnie dojść do sytuacji, że odszkodowanie nie będzie przysługiwało małżonkowi albowiem np. w czasie tymczasowego aresztowania nie był on małżonkiem i nie było mu przez zmarłego dostarczane stałe utrzymania ( np. w ogóle się jeszcze nie znali). Natomiast rozwiązanie małżeństwa nie pozbawia rozwiedzionej strony uprawnień z art k.p.k. o ile spełnione są określone w nim przesłanki. Osoby nie wskazane w art k.p.k. mogą dochodzić swoich roszczeń na zasadach ogólnych w drodze procesu cywilnego. Terminy dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za doznana krzywdę W art. 555 k.p.k. określone zostały terminy dochodzenia roszczenia z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Terminy te są cywilnoprawnymi terminami przedawnienia, do których należy stosować przepisy art. 117 i nast. k.c Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 7 listopada 2001 r., III KKN 137/01, nie publikowane, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 stycznia 1999 r., II AKo 274/98, OSA 1999/5/39. 26

27 Ustawowym skutkiem przedawnienia jest powstanie po upływie terminu przedawnienia po stronie tego, przeciw komu przysługuje roszczenie, uprawnienia do uchylenia się od jego zaspokojenia, czyli tzw. zarzut peremptoryjny. W razie niepodniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia sąd nie może przedawnienia uwzględnić z urzędu 38. W postępowaniu prowadzonym w trybie przewidzianym w rozdziale 58 k.p.k., nie występuje reprezentant Skarbu Państwa, wobec którego zostało skierowane żądanie odszkodowania. Występuje natomiast prokurator i to on jest uprawniony do podniesienia zarzutu przedawnienia, który sąd uwzględnia o ile nie jest on sprzeczny z zasadami, o których mowa w art. 5 k.c. Stosując powołany przepis trzeba mieć oczywiście na względzie jego szczególny charakter wynikający z użycia w nim klauzul generalnych. Z tej przyczyny dla oceny, czy podniesiony zarzut przedawnienia nie nosi znamion nadużycia prawa, konieczne jest rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia, przyczyn opóźnienia i jego nienadmierności. 39 Cywilnoprawny charakter roszczenia powoduje, że upływ terminu może wywołać jedynie skutek o charakterze materialnoprawnym i w razie skuteczności podniesienia tego zarzutu przedawnienia do oddalenia żądania odszkodowania, a nie do umorzenia postępowania na zasadzie art pkt 1 w zw. z art pkt 6 k.p.k. 40 Zgłoszenie zatem żądań, o których mowa w art. 552 k.p.k., po upływie terminu, powoduje ich oddalenie tylko w razie podniesienia przez prokuratora zarzutu przedawnienia, i to pod warunkiem, że podniesienie 38 S. Dmowski, S. Rudnicki Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2003 r., s Wyrok S.N. z dnia 2 kwietnia 2003 r., I CKN 204/01, nie publikowany. 40 Por. postanowienie S. N. z dnia 7 listopada 2001 r., III KKN 137/01, nie publikowane. 27

28 tego zarzutu nie zostanie uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego 41. Skoro przy rozpoznawaniu roszczeń odszkodowawczych określonych w rozdziale 58 k.p.k. powinny być stosowane przepisy i zasady aktualnej procedury karnej, to w myśl reguły - wyrażonej m.in. w art. 2 2 oraz art. 167 k.p.k. - także i w sprawach odszkodowawczych z rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego sąd powinien z urzędu, niezależnie od inicjatywy stron, dbać o wyjaśnienie wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności. Taką zaś okolicznością o pierwszorzędnej wręcz wadze jest to, czy podniesienie (a tym bardziej uwzględnienie) zarzutu przedawnienia nie jest in concreto sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Okoliczność ta może, bowiem rzutować w zasadniczy sposób na kierunek podejmowanego orzeczenia. Sąd ma obowiązek ustosunkować się co do tego, w jakiej relacji do zasad współżycia społecznego pozostaje podniesienie przez Prokuratora zarzutu przedawnienia 42. Ustalenie przez sąd, iż niedotrzymania przez żądającego odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie terminu określonego w art. 555 k.p.k. nie usprawiedliwiają żadne wyjątkowe okoliczności, powoduje oddalenie żądania 43. Kodeks postępowania karnego w art. 555 przyjmuje jednolity roczny termin przedawnienia dla wszystkich roszczeń przewidzianych w art Odnosi się on także do osób uprawnionych do dochodzenia odszkodowania w razie śmierci oskarżonego poszkodowanego, przy 41 Por. postanowienie SN z dnia 5 września 1995 r., I WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5-6, poz. 30; J. Bratoszewski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC 1998, s ; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze 1998, s Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 15 lutego 2001 r., III KKN 595/00, nie publikowane, 43 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2000 r., OSNKW 2000, nr 7-8, poz

29 czym w tym wypadku przewidziano dla tych osób alternatywę w liczeniu tego terminu art k.p.k. Rocznym termin przedawnienia liczy się w zależności od tego, jakiego roszczenia dotyczy. W przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Od daty zwolnienia w wypadku niesłusznego zatrzymania. Natomiast na co zwrócono już uwagę wcześniej w przypadku osoby uprawnionej po śmierci poszkodowanego może być również liczony od chwili śmierci oskarżonego. Wniesienie kasacji od prawomocnego orzeczenia stwarzającego podstawę do dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie nie wstrzymuje prawomocności oraz wykonalności takiego orzeczenia, nie uniemożliwia dochodzenia wymienionych roszczeń i nie należy do tych zdarzeń lub czynności określonych w przepisach kodeksu cywilnego (art ), które by mogły skutkować zawieszeniem lub przerwaniem biegu terminu przewidzianego w art. 555 k.p.k. do dochodzenia takich roszczeń 44. Sąd nie ma obowiązku doręczenia z urzędu odpisów orzeczeń (ani zarządzeń) wydanych na rozprawie art i 2 k.p.k. Skutki prawne tych orzeczeń powstają z chwilą ogłoszenia ich, bez względu na obecność przy tym osób, które z tych orzeczeń wyprowadzają skutki prawne. Fakt, że wyrok uniewinniający - zapadły w drodze kasacji - nie dotarł do wiadomości wnioskodawcy, uniemożliwiając mu skuteczne wystąpienie z roszczeniem odszkodowawczym, nie tamuje terminu przedawnienia takiego terminu Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1979 r., II KZ 216/79, OSNKW 1980, nr 2, poz. 23. oraz postanowienie z dnia 12 stycznia 1990 r., WZ 67/89, OSNKW 1990, nr 7-12, poz Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1995 r., WZ 140/95, Palestra 1996, nr 3-4, s