W ŚRODKU - KOSZARY SZYJOWE

Transkrypt

1

2 PRZED WEJŚCIEM Fort WERNER jest drugim stałym fortem Twierdzy Przemyśl - fortem XII. Projektantem fortu był generał dywizji Anton Werner. Kierownikiem budowy kapitan August Weissenberger. Do prac ziemnych, murarskich i betoniarskich wybrano przedsiębiorstwo barona Adolfa Pittela, do stolarskich barona Ludwiga Wattmanna i Franza Wezeiaka, do ślusarskich Franza Górniaka. Szkleniem fortu zajmował się Hersch Kammermann, pracami malarskimi Karl Hubert. Prace rozpoczęto 9 marca 1882 r., a zakończono 15 lipca 1884 roku. Lokalizacja tego fortu pokrywała się z lokalizacją szańca z lat Fort ten położony był na pięciobocznym narysie. Zadaniem tego fortu było panowanie nad przestrzenią pomiędzy traktem na Kraków a linią kolejową. Stąd też rozłożenie jego głównych stanowisk ogniowych - oba czoła fortu tworzą między sobą kąt 160, dodatkowo na osi znajduje się podwójne stanowisko artyleryjskie, którego osie strzelnic są równoległe do osi fortu. Takie rozłożenie stanowisk pozwalało ustawić główną artylerię fortu w formie wachlarza. W sumie na przedpole fortu mogło działać 10 dział ze stanowisk na czole, przyczyni obszar terenu zawarty pomiędzy ramionami kąta 40 mógł być ostrzeliwany z wszystkich dział ustawionych na czole. Przedłożenie linii utworzonych przez czołowe odcinki wału wypada ok. 450 m na przedpolu sąsiednich dzieł, stąd nie było zagrożenia ostrzeliwania stanowisk artyleryjskich ogniem bocznym przeciwnik musiałby zdobyć sąsiednie forty by było to możliwe. Na zachód w pierścieniu znajdował się prowizoryczny szaniec XI Duńkowiczki", zaś na wschodzie XIII Bolestraszyce". W celu zapewnienia łączności ogniowej na barkach fortu XII Werner"znajdowały się po 2 stanowiska artyleryjskie. Umożliwiały one przestrzeliwanie międzypól do sąsiednich fortów'. Stanowiska artyleryjskie rozdzielono poprzecznicami mieszczącymi schrony pogotowia i podręczne magazyny amunicje, przy czym na barkach poprzecznie 5 położone bliżej szyi mieściły jedynie nisze amunicyjne. Podczas budowy forty zbudowano również prowadzącą do niego drogę dojazdową, która z miejscowości Żurawica, poprzez plac broni i przedmurze, dochodziła do bramy w koszarach. Z koszar do wnętrza fortu można się było dostać 3 korytarzami - głównym osiowym i 2 bocznymi. Do kaponiery osiowej prowadziła poterna z Paradosgebaüde. Do barkowych 2 węższe poterny wychodzące ze schronów pogotowia na czole. W ŚRODKU - KOSZARY SZYJOWE (Najwięcej czasu na zwiedzanie) ok 30 minut W szyi fortu znajdowały się koszary, na których szczycie umieszczono wał z pozycjami piechoty umożliwiającymi ostrzał zapola fortu. Koszary mieściły pomieszczenia sypialne dla komendanta fortu, oficerów i załogi fortu znajdującej się w spoczynku (2/3 stanu). Ponadto znajdowała się tu wartownia, areszt, 2 magazyny żywności, 2 kuchnie oraz 2 umywalnie. Przed koszarami umieszczony był budynek Paradosgebaüde mieszczący 2 wydawcze magazyny amunicji i laboratoria, lokal opatrunkowy, schron pogotowia oraz ubikacje. Duży nasyp ziemny na tym budynku chronił koszary przed trafieniem pociskami lecącymi płaskim torem. Schrony pogotowia i

3 podręczne magazyny amunicji wbudowane były w poprzecznice. Jako schrony, w razie konieczności, mogły służyć również poterny (osiowa i barkowe oraz boczne prowadzące z koszar w kierunku Paradosgebaüde. Załoga fortu miała wynosić 9 oficerów i 370 żołnierzy. W jej skład wchodzili: komendant fortu, lekarz, 3 oficerów i 94 artylerzystów, 1 oficer i 150 żołnierzy piechoty pomocniczej, 2 oficerów i 116 żołnierzy(1/2 kompanii) piechoty przeznaczonej do obrony fortu oraz 1 oficer i 10 ludzi z wojsk inżynieryjnych. Z czasem, gdy zmniejszała się dotacja dział dla fortu, liczba artylerzystów i piechoty pomocniczej zmniejszała się na rzecz piechoty przeznaczonej do obrony fortu. W 1901 r. załogę stanowić miała kompania piechoty, 136 artylerzystów oraz 8 pionierów.

4 Przy budowie fortu ograniczono zastosowanie kamienia z uwagi na dużą odległość od kamieniołomów, powodującą wysoki koszt transportu. Kamień łamany zastosowano jedynie do fundamentów i cokołów murów. Pochodził on z kamieniołomów w Krościenku i Starzawie. Dostarczały go firmy Dufta Compagnie, Blumenfeld i w małej ilości Schneebaum. Kamień ciosany stosowano jedynie w kaponierach na styku ścian i sklepienia, pochodził od kamieniarza Miszkego ze Starzawy. Część cegieł pochodziła z małych cegielni na Zasaniu i w Łętowni. Były one jednak źle wypalone i nierówne, dlatego stosowano je jako wypełnienie murów, zaś na fasady, elewacje oraz w miejscach wymagających większej wytrzymałości stosowano cegły z bardziej oddalonej, większej cegielni Franza Gamskiego w Nehrybce. Do budowy pieców kuchennych użyto niewielkiej ilości szamotek'. Wapno dostarczały firmy Herzig i Blech. Składowano je w dołach wapiennych przy budowanym forcie. Szczególnie dobre pochodziło z wapieni z okolic Gródka. Jako że zasadnicze elementy fortu wykonywano z betonu, konieczne były duże ilości cementu. Po przeprowadzeniu prób wybrano cement portlandzki z Opola. Zaopatrzeniem zajmował się baron Pittel, dostarczał cement z fabryk Schottlander et Compagnie z Opola oraz Grundmann z Groschowitz (Groszowice). Do głównych konstrukcji stosowano beton wytwarzany w proporcjach 1:4:6 (cement portlandzki - piasek - żwir). Do wytwarzania kanałów, kordonów, sztucznych ciosów stosowano beton tłustszy o proporcjach 1:3:5. Mieszanie odbywało się ręcznie i mechanicznie, przy czym po raz pierwszy w AustroWęgrzech użyto mechanicznej betoniarki pomysłu Antona Wernera. Podczas ręcznego mieszania 4 ludzi tworzyło ciągle mieszającą grupę. Podczas jednego mieszania można było wytworzyć 1/3 m3 betonu, jedna grupa dziennie wytwarzała porcji, czyli m3 betonu. Beton taczkami dowożono na miejsce budowy, gdzie grupy złożone z wyrównywacza i 3-4 ubijaczy nakładało warstwy grubości cm, a następnie drewnianymi tłuczkami je ubijało, aż do wystąpienia jednolitej cienkiej warstwy wody na powierzchni betonu. Jedna grupa nakładająca warstwy betonu przerabiała materiał wytworzony przez 2 grupy mieszające. Przy nakładaniu betonu na wcześniejszą warstwę nakłuwano ją, czyszczono i zwilżano, następnie pokrywano cienką warstwą chudej cementowej zaprawy murarskiej. Po zakończeniu betonowania danego obiektu, zanim beton stężał, nakładano warstwę tynku, by osiągnąć dobre wiązanie. Szalunek w przypadku prostych ścian zdejmowano po 4-6 dniach, w przypadku sklepień po co najmniej ośmiu.

5 Betoniarka składała się z 2 cylindrów ustawionych ukośnie, jeden za drugim. Na osi górnego bębna znajdowały się łopatki i noże, napęd przyłożony do osi wprawiał je w ciągły ruch. W górnej ćwiartce następowało suche mieszanie cementu z piaskiem, następnie poprzez otwór w ścianie bębna podawana była woda, jej dopływ regulowano za pomocą kurka. Nóż ukształtowany jak śruba okrętowa oraz siła grawitacji dostarczały mieszaninę z bębna na drewnianą platformę, gdzie szuflami dodawano żwir. Platforma była nachylona w kierunku drugiego bębna, do którego spływała mieszanina. Ten bęben poruszał się w całości, mieszał się w nim żwir z zaprawą tworząc beton wypływający na kolejną drewnianą platformę. Z niej ładowany był na taczki i dowożony na miejsce budowy. Beton;arka obsługiwana była przez 36 ludzi i dziennie wytwarzała m3 betonu. Nie odnotowano różnic w jakości betonu mieszanego ręcznie i maszynowo. Ponadto cement stosowano do wytwarzania zaprawy murarskiej, posadzek i tynków. Zaprawę murarską wytwarzano w proporcjach 1:3, posadzki 1:3:4, tynki 1:2. Grubość warstwy tynku wynosiła 12 mm. Piasek pochodził z Sanu, był chrupki i czysty, jednak nieco zbyt drobnoziarnisty do wytwarzania betonu. Dostarczały go, podobnie jak żwir, przedsiębiorstwa Duft et Schneebaum, Blech i Bernstein. Również żwir pochodził z Sanu, składał się z drobnych kamieni. Wybrano go do wyrobu betonu, ponieważ dostarczanie tłucznia z odległych kamieniołomów byłoby zbyt kosztowne. Nie wpłynęło to na jakość betonu. Żwir z miejsca składowania do miejsca mieszania betonu przewożono taczkami z dnem w formie sita. Żwir polewano wodą podczas napełniania taczek oraz w połowie drogi, dzięki czemu na miejsce docierał żwir wolny od zanieczyszczeń.

6 Prace ciesielskie wykonywali akordanci Ludwig Wattmann i Franz Wezelak. Pierwszy między innymi wykonywał podłogi i część wyposażenia wewnętrznego. Sosnowe drewno, stosowane do wykonania podłóg, pochodziło z lasów barona Wattmanna. Do prac ciesielskich stosowano głównie drewno świerkowe pochodzące ze wschodniej Galicji. Niewielka część drewna, stosowanego np. przy wykonaniu prowizorycznych studni, pochodziła z okolic Przemyśla. Poza drewnem sosnowym i świerkowym stosowano również dębinę. ************************************************************************ TROSZKĘ HISTORII- JAK DOSZŁO DO ZBUDOWANIA FORTÓW? Po zajęciu Przemyśla przez Austrię w 1772 roku, z uwagi na jego walory strategiczne już w 1820 roku w sztabie generalnym w Wiedniu powstała koncepcja przekształcenia miasta w twierdzę. Poważne zainteresowanie tym projektem nastąpiło dopiero w okresie poprzedzającym wojnę rosyjsko-turecką. W 1850 roku powołano komisję fortyfikacyjną dla Galicji pod kierunkiem radcy dworu, barona Hessa. Komisja wyznaczyła do ufortyfikowania Przemyśl i Kraków. Prace rozpoczęły się już w okresie wojny krymskiej ( ), kiedy to nastąpiło poważne pogorszenie stosunków między Austrią i Rosją. Austro-węgierskie władze wojskowe poczuły się znowu zdopingowane do działania. Przemyśl był istotnie bramą Węgier" i za wszelką cenę należało zabezpieczyć go przed zajęciem przez wroga. W sprawie obronności miasta rząd węgierski złożył specjalną interpelację w Wiedniu. Została ona zdecydowanie poparta przez austriacki sztab generalny.

7 Opracowano założenia budowy fortowej twierdzy pierścieniowej, dzięki której Przemyśl stawał się głównym ogniwem we wschodnim systemie obronnym Austro-Węgier. Zmobilizowano tysiące fachowców i robotników niewykwalifikowanych. W Wiedniu utworzono specjalną jednoroczną szkołę, kształcącą kierowników budowy. Do miasta ściągnięto liczne jednostki wojskowe, dla których wcześniej wzniesiono koszary. Jak grzyby po deszczu powstawały pod miastem liczne cegielnie, kamieniołomy, wapienniki, cementownie, a w samym mieście warsztaty ślusarskie, blacharskie, tartaki itp. Dla urzędników, oficerów i ich ' rodzin budowano nowe domy mieszkalne, powstawały sklepy, restauracje i warsztaty usługowe. Podupadłe miasto w krótkim czasie rozwinęło się i stało jednym z pierwszych w Galicji. Liczba ludności gwałtownie wzrosła/podczas gdy w 1860 roku Przemyśl liczył mieszkańców, to w roku 1900 było ich już Nic dziwnego w budżecie Ministerstwa Wojny zaplanowano na fortyfikację Przemyśla olbrzymie sumy. W roku 1880 przeznaczono na ten cel pięć i pół miliona złotych reńskich, a był to dopiero początek.. Do prac w Przemyślu przystąpił szwajcarski generał, inżynier Salis-Soglio specjalista od umocnień górskich. Opracował on plan budowy twierdzy i objął kierownictwo robót. Przy budowie nowoczesnych fortyfikacji zatrudnieni byli także i inni wybitni specjaliści, jak major inżynier Brunner z synem, inżynier Werner, inżynierowie I włoscy, fachowcy od budowy stanowisk artyleryjskich I itd. Prace nad budową twierdzy pierścieniowej wokół I Przemyśla rozpoczęły się w 1878 roku. Na wzgórzach, odległych od centrum miasta od czterech do ośmiu kilometrów, przystąpiono do budowy pierwszych fortów i wielu kilometrów doskonałych dróg. Początkowo forty budowano wyłącznie z cegły. Miały one przeważnie kształt trapezów, przy czym każdy z nich stanowił samodzielny punkt oporu. Wewnątrz znajdowały się koszary oraz schrony dla dział i amunicji. W wałach umieszczone były działa dalekiego zasięgu, natomiast działa broniące fortu, znajdowały się w schronach kazamatach, skąd prowadziły ogień przez otwory strzelnicze. Załogę każdego fortu stanowiła piechota w sile od jednej do sześciu kompanii, która mogła prowadzić obronę zza wału ziemnego. Każdy z fortów wyposażony był w różnego kalibru działa, których liczba wahała się w granicach od luf. Już w toku samych prac co jakiś czas następowała konieczność modernizacji budowli obronnych. Powodowały ją stałe ulepszenia artylerii oblężniczej i pocisków do niej używanych. Po intensywnych próbach i doświadczeniach wynaleziono beton, osłonę pancerną, a w późniejszym okresie żelbeton. Twierdza Przemyśl została podzielona na osiem odcinków obronnych, z których dwa pierwsze obejmowały wewnętrzny pierścień obronny o obwodzie piętnastu i średnicy sześciu kilometrów. Wewnętrzny pierścień, w latach pięćdziesiątych stariowiący twierdzę poligonalną został także znacznie zmodernizowany. Poszerzono jego wały ziemne, a na wzgórzach bezpośrednio otaczających miasto zrekonstruowano osiemnaście forto w głównych i pomocniczych oraz trzy szańce i cztery stanowiska baterii. Zewnętrzny pierścień fortyfikacyjny o obwodzie czterdziestu pięciu kilometrów został podzielony na sześć odcinków obronnych. W pierścieniu tym na siedemnastu wzgórzach wybudowano do 1914 roku czterdzieści dwa forty 15 głównych i 27 pomocniczych (osłonowych i łącznikowych). Między fortami rozmieszczono 25 stanowisk artylerii.najbardziej rozbudowany, odgrywający główną rolę w obronie Przemyśla, był odcinek VI, znajdujący się na wschodnim krańcu twierdzy i obejmujący teren pomiędzy Sanem i Wiarem. Jego forty broniły najwa żniejszych dróg, prowadzących ze wschodu od Lwowa i z południa od Dobromila. Z trzynastu fortów tego odcinka pięć było pancernych. Grupa siedmiu fortów w rejonie wsi Siedliska zbudowana była dużym nakła dem środków według

8 najnowocześniejszych założeń obronnych, jakie stosowano wówczas w rejonach waro wnych. Wszystkie budowle tej grupy były powiązane systemem zapór i wzajemnie wspierające się artylerią w wieżach pancernych, odpornych na ogień ciężkich dział i moździerzy. Przemyśl przekształcił się z biegiem lat w potężną twierdzę o rozbudowanym systemie obronnym. Prasa wiedeńska często i stanowczo podkreślała znaczenie fortyfikowania Przemyśla jako sprawę pierwszej wagi dla monarchii. Przemyśl ma być warownią, która by broniła kraj od napaści z północnego wschodu, a zarazem była arsenałem dla wielkiej części monarchii w razie wojny z północnym mocarstwem, czytamy w wiedeńskiej Neue Freie Presse" pod datą 31 października 1880 roku. Budowa twierdzy największego i najważniejszego obiektu monarchii prowadzona-była z zachowaniem największej ostrożności przed obcymi wywiadami. Każdy, nawet zwykły fizyczny pracownik zanim został przyjęty do pracy przy fortach, musiał przedstawić dobrą opinię, wystawioną przez żandarma ze swojej wsi. Troska o za chowanie tajemnicy była tak wielka, że w czasie przerw obiadowych robotnikom nie pozwalano opuszczać miejsca pracy, a poszczególnym grupom przemieszczać się i ze sobą rozmawiać. W przypadku znalezienia u kogokolwiek kawałka czystego papieru i ołówka, natychmiast posądzano o szpiegostwo, aresztowano i po wyroku zsyłano do któregoś z najcięższych więzień w Austrii. W pobliżu wznoszonych obiektów obronnych wolno przechodzić było tylko główną drogą i tylko osobom, które udawały się do miejsca swego zamieszkania. Faktycznie forty o charakterze stałym zaczęto wznosić intensywnie dopiero od roku 1878, przyczyną modernizacji był szybki postęp w artylerii, która dysponowała już lufami gwintowanymi o zwiększonym polu rażenia. Zmieniono w zawiązku z tym konstrukcje fortów a do budowy wprowadzono beton i żelazo. Budowano głownie obiekty Artyleryjskie oraz Pancerne. Dodatkowo po roku 1890 pojawił się nowy typ fortów - forty piechoty. Twierdza przemyska została podzielona na 9 odcinków obronnych, z których dwa stanowiły wewnętrzny pierścień obronny o obwodzie 15 km, a pozostałe siedem stanowiły zewnętrzny pierścień obronny o obwodzie 45 km.na 17 wzgórzach wybudowano 42 forty,15 głównych i 20 pomocniczych,14 działobitni, 2 stałe linie okopów oraz dwie bazy dla piechoty. Forty zostały połączone ze sobą fortyfikacjami polowymi( okopy,ziemianki, stanowiska artylerii,drogi) W roku1892 przeprowadzono pierwsze manewry w ówczesnej twierdzy, podczas których testowano wytrzymałość budowli obronnych przez ich bezpośredni ostrzał amunicją bojową. Manewry te nie wypadły jednak pomyślnie. Kolejne zaplanowane i przeprowadzone w 1896 wypadły lepiej, a ich efektem było między innymi przesunięcie dział z otwartych stanowisk artylerii na stanowiska zakryte, bądź ich opancerzenie. Rok 1896 przyniósł również wprowadzenie nowego typu dzieł. Oprócz fortów głównych i pośrednich, stworzono forty łącznikowe. Ostatni etap budowy przypadł na rok Rozbudowano wtedy system obrony polowej, zwiększono liczbę punktów oporu, a także liczbę stanowisk artyleryjskich. Na wynik tych robót składało się 7 nowych fortów pośrednich, 24 schrony. W między-polach powstało 50 km zakrytych przekopów i linii dla piechoty oraz 200 nowych działobitni. Postawiono również zasieki o łącznej długości 1 tys. km oraz założono pola minowe. Dodatkowym zabezpieczeniem twierdzy miały być również tzw. przeszkody polowe czyli zasieki, pola minowe, rowy przeciwpiechotne. Znajdowały się one na ogół w odległości m przed fortami i miały utrudniać piechocie dostęp do fortów w przypadku ataku bezpośredniego.

9 W chwili wybuchu wojny Twierdza stanowiła główny umocniony punkt oporu w wschodniej części monarchii austro-węgierskiej i nazywana była Bramą Węgier. Początkiem sierpnia 1914 roku rozpoczęła się mobilizacja twierdzy. Wzmocnione zostały fortyfikacje polowe, postawiono zasieki, teren wokół fortów został oczyszczony i utworzono przeszkody terenowe. Wszystko to miało na celu powstrzymanie piechoty. Pracami ślusarskimi i dostawą elementów żelaznych do budowy WERNERA zajmował się mistrz ślusarski J. Górniak. Kolumnowe piece na drewno do ogrzewania pomieszczeń pochodziły z E. H. Albrecht'schen Eisenwerken z Cieszyna, zaś metalowych elementów do kuchni dostarczyła firma Groyer z Wiednia. MAGAZYN AMUNICJI

10 Forstner podaje jako uzbrojenie fortu armat 12 cm M. 61, 2 armaty 10 cm M. 63, 2 gładkolufowe moździerze 24 cm oraz 4 armaty (leichte Granatkanone) 15 cm M Te ostatnie stanowiły uzbrojenie kaponiery osiowej. Jednak z inwentaryzacji fortu z 1903 r. wynika, że również 4 armaty 15 cm M. 59 znajdowały się w szyi fortu, za wolnostojącymym murem. Zadaniem tych ostatnich było flankowanie obu skrzydeł korpusu kazamatowego (koszar szyjowych). Uzbrojenie podane w statystycznym raporcie z budowy fortu różni się od podanego przez Forstnera: 6 sztuk 15 cm Hinterlad-Kanonen M (15 cm M. 61), 4 sztuki 12 cm Hinterlad-Kanonen M (12 cm M. 61), 2 sztuki 75cm schwere Granat-Kanonen, 2 sztuki 10 cm Feldkanonen M (10 cm M. 63), 8 sztuk 75 cm leichte Granat-Kanonen. Różnice te zapewne wynikają ze zmian uzbrojenia fortu następujących w czasie. Podane wyżej uzbrojenie można traktować jako nominalne w 1885 r., ale już w 1901 stanowiło je 4 armaty 15 cm M. 61, 4 armaty 8 cm M. 75 oraz 8 sztuk 15 cm leichte Granat-Kanonen. W 1909 r. uzbrojenie było takie samo153, również w 1897 r. Można przypuszczać, że uzbrojenie podane przez Forstnera pochodzi z wcześniejszej koncepcji wyposażenia fortu artyleryjskiego. Stanowiska artyleryjskie rozdzielone były ziemnymi poprzecznicami, na odcinku czołowym zwykłymi, na barkowych z asymetrycznym nasypem ziemnym, chroniącym grubszą warstwą schrony od strony przedpola. FOSA

11 Odporność na szturm piechoty stwarzała fosa otaczająca fort, na odcinku czołowym i barkowym posiadająca murowaną przeciwskarpę. U stopy stoku wybudowany był pięciometrowej wysokości mur, stanowiący dodatkową przeszkodę. Flankowanie fosy na odcinku czołowym odbywało się z kaponiery osiowej uzbrojonej (poza karabinami - po 4 na stronę) w 4 armaty starego typu 15 cm leichte Granat-Kanonen, później zamienione na armaty 9 cm M. 75/96 (prawdopodobnie w 1909 r.). Barkowe odcinki fosy flankowane były z kaponier barkowych uzbrojonych jedynie w karabiny (po 6 na kaponierę). Szyjową fosę przestrzeliwano z 4 armat 75 cm leichte Granat-Kanonen rozmieszczonych na stanowiskach za murem przedbramia, w którym ponadto znajdowały się strzelnice karabinowe umożliwiające, poza flankowaniem szyjowej fosy, ostrzeliwanie placu broni i drogi dojazdowej. Przed bramą w murze przedbramia znajdował się rów diamentowy z prowadzącym nad nim mostem. Również tu nastąpiło przezbrojenie w nowsze, lżejsze armaty, a następnie całkowita kasacja muru przedbramia i montaż pancernego stanowiska dla 2 karabinów maszynowych spełniającego funkcje kaponiery szyjowej (ok ). Podczas prac budowlanych w fosie doszło do katastrofy budowlanej. Po wykonaniu muru oporowego przeciwskarpy zaczęto go obsypywać od strony zewnętrznej ziemią. W murze i łukach wypróżnionych (wzmacniających konstrukcję w dolnej partii muru) pojawiły się rysy, następnie mur się wybrzuszył i zawalił. Komisja badająca wypadek winą obarczyła wykonawcę. Przy odbudowie muru zrezygnowano z łuków wypróżnionych na odcinkach barkowych, pozostawiono je jedynie na czole. *********************** Twierdza Przemyśl wyróżnia się pośród podobnych jej budowli aż trzema oblężeniami (rzecz niespotykana w dotychczasowej historii wojen) oraz najdłuższym okresem całkowitego oblężenia w oderwaniu od stałego rodzimego frontu ( dni, według różnych rachunków). Więcej wytrzymały jedynie; francuska twierdza Verdun oraz carska niezdobyta Twierdza Osowiec (203 dni), które jednak nigdy nie walczyły w całkowitym okrążeniu. W ostatnich dniach oblężenia odnotowano 24 tys. chorych i niezdolnych do służby żołnierzy, z czego w szpitalach ok. 4,5 tys. rannych. Malejące stany załóg fortecznych próbowano uzupełniać żołnierzami z oddziałów roboczych, ale tym brakowało przeszkolenia. Notowano coraz częstsze dezercje i to nie tylko pojedynczych żołnierzy. Na stronę wroga przechodziły całe oddziały, zwłaszcza składające się z tzw. Rusinów. W czasie walki żołnierze zaprzestawali oporu wybierając niewolę od niepewnego losu w Twierdzy. Podjęte w dniach marca próby przełamania okrążenia przez załogę na wybranym odcinku zakończyły się niepowodzeniem W wyniku ataku na pozycje rosyjskie straty obrońców Twierdzy wyniosły 5,5 tys. zabitych, rannych i zaginionych. W odpowiedzi na atak, wojska rosyjskie dokonały zmasowanego szturmu ze wszystkich kierunków, ale forty zdołano utrzymać. Dowództwo Twierdzy, w obawie przed powtórnymi atakami i możliwością zdobycia fortów, w porozumieniu z Naczelnym Dowództwem Armii, wydało rozkaz zniszczenia Twierdzy i poddania się. 20 marca 1915 r. Z Naczelnego Dowództwa przesłano Komendantowi Twierdzy Przemyśl, drogą radiową rozkaz : "Skoro ilość żywności uniemożliwia dłuższe utrzymanie twierdzy, należy poddać się a przed przekazaniem twierdzy zniszczyć cały materiał i sprzęt wojenny". Te wytyczne stanowiły podstawę dla gen. H. Kusmanka do wydania historycznego Rozkazu Nr oper. 233/1 - O poddaniu twierdzy. Od I-szej Wojny Światowej aż do czasów obecnych fort ten był użytkowany był przez wojsko, mimo zmiennych losów, mimo zmieniających się armii zawsze w tym samym celu jako skład amunicji, co za tym idzie wstęp na teren był zabroniony. Fort unikną więc losu innych budowli

12 Twierdzy Przemyśl, które w jakiejś części zostały zużytkowane na budowę fundamentów, piwnic etc. W 2010 roku został po raz pierwszy otwarty dla turystów, przez wiele lat był własnością wojska, niedostępną dla zwiedzających.