ĆWICZENIE NR VII OBRÓBKA PLASTYCZNA BLACH - TŁOCZENIE - KSZTAŁTOWANIE -

Transkrypt

1 ĆWICZENIE NR VII OBRÓBKA PLASTYCZNA BLACH - TŁOCZENIE - KSZTAŁTOWANIE -. Cel ćwiczeia Cele ćwiczeia jest zapozaie z techologią tłoczeia - kształtowaia, ze szczególy uwzglęieie wytłaczaia.. Teatyka prac baawczych i techiczych Pokaz przykłaowych wyrobów otrzyywaych poczas tłoczeia - kształtowaia. Baaie wpływu siły ocisku ociskacza a przebieg operacji wytłaczaia la wytłoczki osiowo - syetryczej.. Scheat etoy baawczej r s g0 r p D 0 s w 5 t 6 p c Rys.VII/. Scheat wytłaczaia za poocą tłoczika z ociskacze hyrauliczy: - stepel, - płyta ciągowa, - płyta ociskacza, - blacha, 5 - siłowik hyrauliczy, 6 - rozzielacz

2 . Zaleceia.. Przestawieie wyików poiarów Teat. Baaia wpływu siły ocisku ociskacza a przebieg operacji wytłaczaia Tabela VII/. Wyiki baań siły ocisku ociskacza a przebieg operacji wytłaczaia Gatuek i sta ateriału baaego:... Wyiary stepla i płyty ciągowej: s r s... r... s... Śreica cylira siłowika: c... Lp D 0 g 0 p P q MPa kn MPa Śreica tłoczyska: t... P kn Szkic wytłoczki i uwagi otyczące jakości wyrobu 5 Ozaczeia: g 0 grubość blachy, D 0 śreica krążka, s szczelia, p ciśieie w ukłazie hyrauliczy tłoczika, P siła ocisku płyty ociskacza, q acisk jeostkowy płyty ociskacza π P P ( c t )p s ( s ) q π D + r [ ( ) ] 0

3 .. Opracowaie wyików poiarów Zierzoe siły wytłaczaia, obliczoe wartości sił i acisków jeostkowych ociskacza, szkice wytłoczek i uwagi otyczące jakości wyrobów ależy uieścić w tab. VII/. Oczacować graiczy współczyik wytłaczaia (patrz ćw. IV, teat )... Wioski Wioski wiy otyczyć wpływu siły ocisku ociskacza P (lub acisku jeostkowego q) a siłę wytłaczaia P i jakość wyrobów. 5. Zagaieia kotrole Procesy tłoczeia - kształtowaia. Charakterystyka wytłaczaia, przetłaczaia i wyciągaia. Stay aprężeia w kołierzu, ściace i ie wytłoczki poczas wytłaczaia. Defiicje współczyików wytłaczaia i przetłaczaia oraz ich wartości graicze. Obliczaie wyiarów półwyrobów la wytłoczek osiowo - syetryczych i prostokątych oraz obór liczby operacji. Utrata stateczości blachy w procesach tłoczeia - kształtowaia i obór acisku ociskacza. Czyiki wpływające a siłę wytłaczaia i jakość wytłoczek. Wpływ aizotropii płaskiej i oralej blachy a przebieg procesów tłoczeia - kształtowaia. Uwaga: ostatie zagaieie - patrz ćwiczeie r II.

4 6. Iforacja erytorycza 6.. Procesy tłoczeia - kształtowaia Tłoczeie obejuje szereg różoroych procesów obróbki plastyczej realizowaych główie a zio i stosowaych o rozzielaia, kształtowaia i łączeia ateriałów w postaci blach, folii i płyt (etalowych lub ieetalowych). Tłoczeie przeprowaza się za poocą przyrząów zwaych tłoczikai, przeważie a prasach echaiczych lub hyrauliczych (kostrukcja tłoczików i obór pras - patrz ćwicz. VIII). Poieważ jee z wyiarów (grubość) półwyrobu jest istotie iejszy o wóch pozostałych - sta aprężeia (poza pewyi wyjątkai) oża uważać za płaski. Procesy tłoczeia, poczas których ie ochozi o rozzielaia ateriału staowią ozielą grupę (tzw. tłoczeie - kształtowaie). Szczegółową klasyfikację i azwy poszczególych procesów tłoczeia - kształtowaia oża zaleźć. i. w []. Rozróżia je przee wszystki występujący sta aprężeia Wytłaczaie i przetłaczaie (wytłoczki osiowo - syetrycze) Poczas wytłaczaia astępuje przekształceie płaskiego półwyrobu w powłokę trójwyiarową (wytłoczkę), której ie a się rozwiąć a płaszczyzę. Przykłaowy scheat wytłaczaia aczyia cyliryczego z płaskiego krążka blachy pokazao a rys. VII/. Po ziałaie stepla ateriał ulega uplastyczieiu i stopiowo przeieszcza się wgłąb płyty ciągowej (rys. VII/). Jak wiać, strefa kotaktu ateriału z płytą ciągową (tzw. kołierz) jest ozieloa o strefy kotaktu ze steple powierzchią swoboą. W czasie trwaia procesu wyiary kołierza i powierzchi swoboej ziejszają się, atoiast wzrasta obszar strefy kotaktu ateriału ze steple. Skłaowe stau aprężeia w kołierzu i strefie swoboej spełiają waruek: σ rrσ θθ 0 (VII.) przy czy aprężeie obwoowe σ θθ 0, a aprężeie proieiowe σ rr 0 (rys. VII/). Jeżeli zachozi (VII.), to waruek plastyczości Treski (osiowa syetria w płaski staie aprężeia) a postać: σ σθθ (VII.) rr σ p Na zewętrzy proieiu kołierza R z : σ rr 0 (brak obciążeń), więc ateriał polega jeoosioweu ściskaiu ( σ ). Na proieiu wewętrzy R w r s : σ θθ 0, czyli σ rr σ θθ p σ p. W ściace sta aprężeń przechozi w wuosiowe rozciągaie (poobie jak poczas rozciągaia pasa blachy o stałej szerokości). Sta wuosiowego rozciągaia pauje rówież w ie wytłoczki. Doatkowo a proieiu płyty ciągowej zachozi gięcie blachy.

5 a) D 0 r s g0 s -r s s s r +r b) c) Rys. VII/. Poszczególe fazy wytłaczaia

6 σ p σ rr σ θθ σ rr σ θθ R w r s r R z D 0 / Rys. VII/. Scheat stau aprężeia oraz rozkłay aprężeń obwoowych σ θθ i proieiowych σ rr w kołierzu i strefie swoboej wytłoczki osiowo - syetryczej Warukie poprawej realizacji wytłaczaia jest, aby ściaka powstającej wytłoczki ogła w każej chwili procesu przeieść iezbęe obciążeia. Nakłaa to ograiczeie a stopień okształceia, który wyraża się uowie za poocą tzw. współczyika wytłaczaia : (VII.) D0 (ewetualie zaiast śreicy oża wprowazić śreicę śreią śr (w połowie grubości blachy: śr ( + s ) ). Jeżeli współczyik obliczoy z (VII.) jest większy o pewej wartości graiczej gr : > (VII.) obl gr to proces przebiega prawiłowo. W przeciwy przypaku ochozi o silego pocieieia ściaki i pękęcia ateriału w tzw. przekroju iebezpieczy (w pobliżu przejścia części walcowej stepla w zaokrągleie proieie r s ). Położeie tego przekroju zależy główie o waruków tarcia paujących a steplu. Wartość gr zależy o rozaju ateriału, wzglęej grubości blachy g 0 /D 0, wzglęych proiei zaokrągleń r s /g 0 i r /g 0 oraz tarcia a steplu, płycie ociskacza i płycie ciągowej. Opowieie zalecae wartości współczyika,

7 zapewiające prawiłowy przebieg procesu wytłaczaia poao w tab. VII/ (la ateriałów o obrej tłoczości, p. blach głębokotłoczych). Miejsze wartości ależy stosować przy wzglęych proieiach zaokrągleń (r s /g 0, r /g 0 8-5), większe - gy r s /g 0, r /g 0-8. Tabela VII/. Zalecae wartości współczyików wytłaczaia la ateriałów o obrej tłoczości [] g 0 /D 0 *00 [%] -,5,5 -,0,0-0,5 0,5-0, 0, - 0,06 0,6-0,50 0,50-0,5 0,5-0,56 0,56-0,58 0,58-0,60 Jeżeli ae są wyiary wytłoczki (rys. VII/), to oża sprawzić, czy ożliwe jest jej wykoaie w operacji wytłaczaia. Aby określić kokretą wartość obl wg (VII.) ależy ajpierw obliczyć śreicę krążka D 0 z waruku stałej objętości: πd 0 g 0 gf gśrf F w w (VII.5) gzie: F w - powierzchia wytłoczki, g śr - grubość śreia powłoki. Z aalizy okształceń wyika, że blacha ulega pogrubieiu w kołierzu (gzie ziałają ujee aprężeia obwoowe) oraz pocieieiu w strefie swoboej, ściakach i ie. Wobec tego przyjuje się w przybliżeiu, że g śr g 0, a więc: Fw D 0 obl (VII.6) π Fw π Powierzchię owolej wytłoczki osiowo - syetryczej oża obliczyć stosując zae twierzeia rachuku całkowego. Opowieie wzory la różych kształtów wytłoczek poają poraiki (p. []). Dla wytłoczki z rys. VII/ powierzchia F w skłaa się z części walcowej (ściaka), wypukłej ćwiartki torusa (zaokrągleie) i koła (o), a więc: F π π π[ H ( r + g) )] + [ ( r + g) ] + { π[ ( r + g) ]( r + g) + 8( r + g) } [ + H ( π) ( r + g) ( π )( r + g) ] w π ( π) ( r + g) ( π )( r ) 0 + H g (VII.7) D + (VII.8) obl (VII.9) ( ) ( ) ( )( ) + H π r + g π r + g Z (VII.8) po uwzglęieiu (VII.) oża otrzyać wysokość wytłoczki la przyjętej wartości : π r + g π + ( r + g) (VII.0) π H

8 g r H Rys. VII/. Wyiary wytłoczki cyliryczej bez kołierza Przykła. Jeżeli wyiary wytłoczki wyoszą: 50, H 50, g 0 oraz r 9, to: D 0 08,6, g 0 /D 0 * 00 % 0,95 %, obl 0,6. Porówując wartość obl 0,6 z zalecaą (0,5), wziętą z tabl. VII/ la g 0 /D 0 * 00 % 0,95 % - ochoziy o wiosku, że próba wytłaczaia oże zakończyć się iepowozeie (pękięcie wytłoczki w przekroju iebezpieczy), gyż 0,6 < 0,5. Przykła. Ziejszając wysokość wytłoczki H z przykłau o 0 otrzyujey: D 0 98,8, g 0 /D 0 * 00 %,05 %, obl 0,508. Ty raze wartość obl 0,508 jest większa o zalecaej (0,50) z tabl. VII/ (la g 0 /D 0 * 00 %,05 %), a więc wytłoczka oże być wykoaa. W obliczeiach przyjęto g g śr g 0 i F w wg (VII.7) jako powierzchię zewętrzą wytłoczki. Dla grubszych blach ależy zaiast przyjąć wartość ( + s )/ oraz opowieio zaiast r + g - wartość r + g/. Naprężeia obwoowe (ściskające) w kołierzu ogą stać się przyczyą utraty stateczości blachy (pofałowaia kołierza) Zjawisko to (rys. VII/5) występuje przy ałej grubości wzglęej blachy. W przybliżeiu oża przyjąć, ze utrata stateczości wystąpi, gy: g D 0 0 ( ) *00,5 (VII.) Powstawaie fał rozpoczya się a proieiu R z, gzie występuje jeoosiowe ściskaie w kieruku obwoowy. Utworzoe fały przeostają się o szczeliy s poięzy steple i płytą ciągową. Może to spowoować zakleszczeie wytłoczki w szczeliie i jej ziszczeie lub pogorszeie jakości wyrobu. Przeciwziałaie utracie stateczości polega a zastosowaiu ociskacza, wywierającego a kołierz wytłoczki pewie śrei acisk jeostkowy q. Nacisk te wiie eliiować tworzeie fał, a jeocześie ie powiie wywoływać aierego wzrostu aprężeń w ściace wytłoczki, aby ie oprowazić o aruszeia spójości ateriału (tarcie ziałające a powierzchiach kotaktu blachy z płytą ciągową i płytą ociskacza powouje wzrost aprężeń w przekroju iebezpieczy). Niezbęy acisk jeostkowy ociskacza zależy o rozaju ateriału, współczyika wytłaczaia oraz wzglęej grubości blachy. Siłę ocisku (la wytłoczek cyliryczych) oblicza się ze wzoru: P [ D ( r ) ]q π F q 0 (VII.) +

9 a) σ θθ S b) PC σ θθ g0 Rys. VII/5. Scheat utraty stateczości (pofałowaia) kołierza wytłoczki wskutek ziałaia aprężeń ściskających w kieruku obwoowy σ θθ (a) i porówaie fragetów kołierza przy ałej i użej grubości wzglęej - oże wystąpić utrata stateczości lub pogrubieie blachy (b); S - stepel, PC - płyta ciągowa Naciski jeostkowe q la większości ateriałów etalowych ieszczą się w graicach - MPa i oża je wyzaczyć oświaczalie lub oszukać w poraikach (p. []). Dla iękkiej stali obór acisku q oża przeprowazić a postawie przybliżoej zależości: D0 q 0,0, MPa (VII.) g0 Dla 50, H 0, g 0, r 9 i 0,508 (patrz wyżej) z (7.), (VII.) i (VII.) otrzyujey: g 0 /D 0 * 00 %,05 <,5( - ),5( - 0,508), (ociskacz jest koieczy), q,8 MPa, P 5,76 kn. Zwykle obciążeie ociskacza opowieio obraą siłą jest realizowae przez oatkowy suwak prasy powójego ziałaia lub przez pouszkę powietrzą uieszczoą po stołe prasy (rys. VII/6). Jeżeli wzglęa grubość blachy jest większa iż to wyika z waruku (VII.) - ociskacza ie stosuje się. Szczelia s poięzy steple i płytą ciągową wia być większa o grubości blachy g 0 ze wzglęu a pogrubieie kołierza (tabl. VII/). Położeie szczeliy w ostatiej operacji zależy o sposobu wyiarowaia wytłoczki. Jeżeli poay jest wyiar zewętrzy, to szczelię wykouje się ziejszając śreicę stepla. Gy ay jest wyiar wewętrzy, to powiększa się śreicę płyty ciągowej.

10 9 a) b) p Rys. VII/6. Scheat wytłaczaia z wykorzystaie pouszki peuatyczej o obciążeia płyty ociskacza: a) położeie początkowe, b) położeie końcowe i początek ruchu powrotego; - stepel, - atryca, - płyta ociskacza, - popychacz, 5 - stół prasy, 6 - tłok pouszki peuatyczej, 7 - cylier, 8 - trzpień wyrzutika górego, 9 - suwak prasy, 0 - wytłoczka

11 Tabela VII/. Dae o określaia szczeliy s poięzy steple i płytą ciągową (wg []) Pierwsze ciągieie: s g 0 + δ + a (wytłoczki okłae), lub: s g 0 + δ + (,5 - )a Operacje pośreie: s g 0 + δ + a (wytłoczki okłae), lub: s g 0 + δ + (,5 - )a Ostatie ciągieie: s g 0 + δ (wytłoczki okłae), lub: s g 0 + δ + a δ - góra (oatia) ochyłka oialej grubości blachy g 0. g 0, a, g 0, a, 0, 0,05,8 0, 0,5 0,0,0 0, 0,8 0,,5 0,5,0 0,5,0 0,0, 0,7,0 0,5,5 0,9 5,0 0,0 ax Maksyalą siłę a steplu poczas wytłaczaia oża oszacować ze wzoru: P π gr k (VII.) gzie: R - wytrzyałość a rozciągaie wytłaczaej blachy, k - współczyik, zależy o wzglęej grubości blachy, wzglęych proiei zaokągleń krawęzi stepla i płyty ciągowej oraz o współczyika wytłaczaia. Przy iialych opuszczalych wartościach : k,0 -,. Scheat zależości siły wytłaczaia o rogi stepla pokazao a rys. VII/7. P t Pękięcie P ax c b a S Rys. VII/7. Typowa zależość siły o rogi stepla przy wytłaczaiu: a - prawiłowy przebieg procesu, b, c - zbyt ała szczelia lub siła ociskacza (pogrubioa lub pofałowaa część kołierza zakleszcza się w szczeliie poięzy steple i płytą ciągową, co powouje lokaly wzrost siły i oże awet oprowazić o pękięcia wytłoczki w przekroju iebezpieczy) Jeżeli wytłoczka jest za wysoka i ie oże zostać wykoaa w jeej operacji - to ajpierw stosuje się wytłaczaie przy zalecay współczyiku. Otrzyaą wytłoczkę

12 o śreicy większej i wysokości opowieio iejszej o wyagaej poaje się kolejy operacjo przetłaczaia (rys. VII/8). Wytłaczaie połączoe z przetłaczaie osi azwę ciągieia wytłoczek. Rys. VII/8. Scheat przetłaczaia: - stepel, - atryca, - ociskacz, - wytłoczka przezaczoa o przetłaczaia Aalogiczie jak przy wytłaczaiu efiiuje się koleje współczyiki i : i i i (VII.5) gzie i,,...,. Zalecae wartości współczyików przetłaczaia i poao w tab. VII/. Koleje śreice wytłoczki wyoszą: i śr i i 0 i 0 0 D D D (VII.6) i- z w i r s r s s

13 gzie śr ozacza śreią wartość współczyika przetłaczaia (i,,..., ). Tab. VII/. Zalecae wartości współczyików przetłaczaia la ateriałów o obrej tłoczości [] g 0 /D 0 *00 % -,5,5 -,0,0-0,5 0,5-0, 0, - 0,06 0,70-0,7 0,7-0,7 0,7-0,76 0,76-0,78 0,78-0,80 0,7-0,7 0,7-0,76 0,76-0,78 0,78-0,80 0,80-0,8 0,7-0,76 0,76-0,78 0,78-0,80 0,80-0,8 0,8-0,8 5 0,76-0,78 0,78-0,80 0,80-0,8 0,8-0,8 0,8-0,86 Przykła. Jeżeli 0, H 50, g 0 oraz r 9 to: D 0 9, (wzór (VII.8)), g 0 /D 0 * 00 %,06 %, 0,50 (z tabl. VII/), 7,05 (wzór (VII.)), 0,7 (z tabl. VII/),,88. Ostatia wartość <, zate wystarczy jea operacja przetłaczaia. Wartości współczyików i ależy powiększyć w taki sposób, aby otrzyać 0, p. przyjując: 0,55, 0,77, co aje: 5,85 i 0,0. Wykorzystując ostati ze związków (VII.6) otrzyujey wzór a liczbę operacji ciągieia (jea operacja wytłaczaia i - operacji przetłaczaia): log log + (VII.7) log śr Przykła. Jeżeli 0, H 00, g 0 oraz r 9, to: D 0,0, g 0 /D 0 * 00 % 0,90 %, 0,5, 58,85, 0,7,,55, 0,76,.0, 0,78, 5.8 < 0. Ty raze potrzebe są trzy operacje przetłaczaia. Współczyiki - (wszystkie lub tylko iektóre z ich) ależy powiększyć w taki sposób, aby ich iloczy wyosił /D 0 0,70, p. przyjując: 0,55, 0,77, 0,79, 0,808. Po skorygowaiu współczyików opowieie śreice wytłoczek wyoszą: 6,07, 7,0, 7,5 i 0,0. Wysokości wytłoczek po kolejych operacjach wyzacza się ze wzoru: π r + g π H i i + i ( r + g) (VII.8) i i π j j (wzór (VII.0) jest szczególy przypakie (VII.8) la i ). Ostateczie: H 9,7, H 58,8, H 78,5 i H 99,9. Zajoość wysokości wytłoczek po poszczególych operacjach jest iezbęa przy kostruowaiu tłoczików i oborze skoków suwaka prasy. Jak wiać, koleje współczyiki przetłaczaia (patrz tab. VII/) są coraz większe, co ozacza, że okształceia ożliwe o uzyskaia ziejszają się. Jest to skutek pogorszeia własości plastyczych ateriału okształcaego a zio. Dla iektórych ateriałów przy większej liczbie operacji koiecze staje się wyżarzaie ięzyoperacyje, które powouje rekrystalizację i przywróceie własości plastyczych.

14 Scheat ciągieia wytłoczki cyliryczej z kołierze przestawioo a rys. VII/9. D 0 r r H h r r h H D k Rys. VII/9. Scheat ciągieia wytłoczki cyliryczej z kołierze - kolejość operacji: - wytłaczaie,,,..., - przetłaczaie bez ziay szerokości kołierza; część powierzchi wytłoczki zazaczoa liią pogrubioą jest postawą o określeia uowego współczyika wytłaczaia u (proieie zaokrągleń, wysokości i śreice liczoe w śroku grubości blachy) Śreicę krążka wyjściowego określa się z zależości ( i r brae w śroku grubości blachy): πd π + 0 π π π ( D k ( + r ) ) + π ( H r ) + ( r ) + π( + r ) [ π( r ) r + 8r ] [ r 8r ] + (VII.9) co aje: ( π) r 0 D k H D + (VII.0) Sprawzeie, czy wytłoczka oże być wykoaa w jeej operacji wytłaczaia przeprowaza się określając tzw. uowy współczyik wytłaczaia u : u (VII.) D u

15 gzie uową śreicę D u oblicza się biorąc po uwagę część powierzchi wytłoczki zazaczoą pogrubioą liią a rys. VII/9: πd π + u π [ r 8r ] ( r ) + π ( H r ) + π( + r ) [ π( r ) r + 8r ] π + (VII.) Na postawie (VII.) i (VII.): u obl (VII.) H r r + + π + Zalecae wartości u w fukcji stosuku D k / i wzglęej grubości blachy poao w tab. VII/5 (la stali iskowęglowej). Tabela VII/5. Zalecae wartości uowych współczyików wytłaczaia wytłoczek z kołierze la stali iskowęglowej [] D k / u la g 0 /D 0 *00 % -,5,5 -,0,0-0,5 0,5-0, 0, - 0,06 Do, 0,6-0,50 0,50-0,5 0,5-0,56 0,56-0,58 0,58-0,60,5 0,5-0,56 0,56-0,58 0,58-0,60 0,60-0,6 0,6-0,6,0 0,58-0,6 0,6-0,6 0,6-0,66 0,66-0,68 0,68-0,70,5 0,65-0,68 0,68-0,70 0,70-0,7 0,7-0,75 0,75-0,78,8 0,70-0,7 0,7-0, 78 0,78-0,80 0,80-0,8 0,8-0,85 Jeżeli współczyik u obl obliczoy z (VII.) jest większy iż to wyika z tabl. VII/5, to wytłoczkę oża wykoać w jeej operacji. W przeciwy przypaku wykouje się wytłoczkę o wyagaej śreicy zewętrzej kołierza D k i zalecay współczyiku u (p. z tab. VII/5), a więc: (VII.) D0 u Głębokość wytłaczaia wyika z (VII.0): H D0 D k + r ( π) (VII.5) Koleje śreice wyoszą: D 0 u D 0 u i D0 u i i i śr (VII.6)

16 gzie współczyiki przetłaczaia i (i,,..., ) przyjuje się jak la wytloczek bez kołierza (p. z tabl. VII/). Wysokości poszczególych wytłoczek wyikają ze wzoru: H i 0 i k D D + ( π) r i (VII.7) Jak wiać, operacje przetłaczaia aż o osiągięcia ostateczych wyiarów wytłoczki (i,,..., ) wykouje się bez ziay szerokości kołierza (przy stałej śreicy D k ). Przykła 5. Wyiary końcowe wytłoczki wyoszą: D k 00, 0, H 50, r 9, grubość blachy g 0 (wyiary, H i r poao w śroku grubości blachy). Przyjujey jeakowe proieie zaokrągleń wszystkich stepli i płyt ciągowych. Wykoując opowieie obliczeia otzryujey: D 0 9,8 (z (VII.0)), D k /,5, g/d 0 *00 % 0,77 i u obl 0,97 (z (VII.)). Poieważ współczyik u obl jest iejszy o zalecaej wartości (0,7) z tabl. VII/5, więc wytłaczaie ależy wykoać a śreicę: 0,7 D 0 90,6 (wzór (VII.)) i głębokość H 6,8 (wzór (VII.5)). Koleje śreice wyoszą: 0,7 67,07, 0,76 50,97, 0,78 9,76 < 0. Potrzebe są więc trzy operacje przetłaczaia (koleje współczyiki przetłaczaia 0,7, 0,76 i 0,78 wzięto z tabl. VII/). Jeżeli ostati współczyik powiększyy o wartości 0,7875, to otrzyay 0,00. Opowieie wysokości wytłoczek wyoszą: H,9, H 0,90 i H 50,00 (wzór (VII.7)). Należy oać, że w przypaku ciągieia wytłoczek z blachy wykazującej aizotropię płaską, wysokość wyrobu oże być róża w różych częściach obwou (patrz ćw. II). Trzeba więc liczyć się z koieczością zastosowaia okrawaia, w celu wyrówaia wysokości i przewizieć opowiei aatek. Wysokość wytłoczki we wszelkich obliczeiach przyjuje się więc z uwzglęieie aatku a okrawaie. Wytłoczki z ałyi proieiai zaokrągleń wyagają oatkowej operacji otłaczaia, w której uzyskuje się ostatecze ziejszoe proieie Ciągieie wytłoczek o zarysie prostokąty Oprócz zaokrągleń przy ie i kołierzu wytłoczki o zarysie prostokąty ają aroża zaokrągloe o proieiu r N (rys. VII/0). Liczba operacji ciągieia oraz sposób określaia kształtu i wyiarów płaskiego półwyrobu są uzależioe o trzech paraetrów ciągieia, związaych z wyiarai wytłoczki: wzglęej wysokości H/B, wzglęego proieia zaokrągleia aroży r N /B, r N /(B-H), wzglęej grubości blachy g 0 /R (R jest proieie zaokrągleia aroża płaskiego półwyrobu). Iforacje otyczące wyzaczaia kształtu i wyiarów półwyrobu oraz liczby operacji la wytłoczek prostokątych z kołierze i bez kołierza oża zaleźć w poraikach (p. []). Sposób postępowaia przy kostruowaiu półwyrobu la iskiej (H/B 0,) wytłoczki prostokątej bez kołierza przestawia rys. VII/. Wyiar l wyika z rozwiięcia ściaek boczych a płaszczyzę i wyosi: π l H + r (VII.8)

17 g r H r N B A Rys. VII/0. Postawowe wyiary wytłoczki o zarysie prostokąty bez kołierza Proień R oblicza się jak la wytłoczki o proieiu r N (porówaj ze wzore (VII.8)): N N [( π) r + ( π ) r ] R r + Hr r (VII.9) N Współczyiki ciągieia efiiuje się jako stosuki ługości opowieich obwoów: i l L l l 0 i i (VII.0) gzie: L 0 - ługość obwou płaskiego półwyrobu, l - ługość obwou wytłoczki po pierwszej operacji, l i - ługości obwoów wytłoczek po kolejych operacjach (i,,..., ). Zalecae wartości współczyików ciągieia przyjuje się poobe jak la wytłoczek cyliryczych. Wzory (VII.8) - (VII.0) apisao la wysokości H, proiei r i r N oraz obwoów wytłoczek liczoych w śroku grubości blachy. Nieco iy tok postępowaia obowiązuje przy projektowaiu półwyrobów la wysokich wytłoczek, wyagających wielooperacyjego ciągieia (patrz p. []). W szczególości przy B A i uży wzglęy proieiu zaokrągleia aroża oża stosować półwyroby w kształcie koła, a la B A - półwyroby owale. Związki (VII.8) - (VII.0) oża także stosować la wytłoczek wielokątych. Dalsze uwagi a te teat oża zaleźć w p. 6...

18 H r l R r R s f s f Rys. VII/. Kostrukcja półwyrobu o wytłaczaia iskich aczyń prostokątych bez kołierza z ały proieie r N *6... Ciągieie wytłoczek złożoych kształtach 6... Wytłoczki osiowo - syetrycze Ciągieie wytłoczek o kształcie półkulisty, paraboliczy i stożkowy stwarza uże truości, zwłaszcza przy ałej wzglęej grubości blachy. Jest to spowoowae ożliwą utratą stateczości ateriału (pofałowaie) w obrębie szerokiej strefy swoboej, która ie a kotaktu z ociskacze. Powouje to koieczość wykoywaia wstępych wytłoczek o kształcie iy iż wyagay i stosowaie oatkowych operacji. Przykłaowo, wytłoczki stożkowe wykouje się jako cylirycze z kilkoa stopiai wysokości i astępie otłacza się je, uzyskując ostateczy kształt stożkowy. Zapobiegaie utracie stateczości przy ciągieiu wytłoczek półkulistych i paraboliczych

19 oraz o poobych kształtach polega a stosowaiu silego ocisku ateriału oraz tzw. żeber (progów) i listew ciągowych (rys. VII/). Powouje to zwiększeie aprężeń rozciągających (proieiowych), a ty say (patrz waruek plastyczości (VII.)) obiżeie (co o wartości bezwzglęej) aprężeń ściskających (obwoowych), które wywołują utratę stateczości (fałowaie ateriału) w strefie swoboej. Sile rozciągaie blachy wyaga powyższeia współczyików ciągieia, przez co zwiększa się liczba operacji. Żebro ciągowe a) Dociskacz Płyta ciągowa Stepel Listwa ciągowa b) Rys. VII/. Żebro ciągowe wykoae a płycie ciągowej (a) i listwa ciągowa osazoa w ociskaczu (b) 6... Wytłoczki o owoly kształcie Poczas ciągieia wytłoczek o owoly kształcie wzłuż obwou występują ierówoiere okształceia. Żebra, wzglęie listwy ciągowe (pojeycze lub wielokrote) stosuje się zwykle tylko a pewych ocikach obwou, zwłaszcza wzłuż łuższych prostoliiowych boków oraz większych łuków i użych proiei aroży. Kształt półwyrobu określa się w przybliżeiu, ustalając aksyale i iiale wyiary a postawie rozwiięć a płaszczyzę wzłuż opowieich kieruków. Dokłae określeie kształtu i wyiarów ateriału wstępego oraz przebiegu okształceń, rozkłau grubości blachy, a także przewiywaie zjawisk utraty stateczości i ekohezji wyaga przeprowazeia oelowaia ateatyczego procesu z wykorzystaie

20 etoy eleetów skończoych []. W obliczeiach uwzglęia się rzeczywiste własości ateriału blachy (wzocieie, aizotropia) oraz paujące waruki tarcia. Możliwe jest przewiywaie ziay kształtu wytłoczek po zjęciu obciążeia (sprążyowaie) oraz po końcowy obciaiu brzegów. Bez zastosowaia oelowaia koputerowego koiecze są baaia oświaczale z zastosowaie tłoczików próbych, co powyższa koszty i wyłuża czas przygotowaia proukcji owych wytłoczek. Wytłoczki iesyetrycze ogą być wykoywae jako zwojoe, przez co otrzyuje się jeą wytłoczkę syetryczą, którą astępie rozcia się. *6... Ciągieie z pocieiaie ściaki (wyciągaie, przetłaczaie z wyciągaie) Poczas ciągieia z pocieiaie ściaki (rys. VII/) astępuje celowe ziejszeie grubości ściaki wytłoczki (szczelia s jest iejsza o grubości blachy g - prze aą operacją), przy czy ziaa śreicy zewętrzej - jest iewielka. Miarą oksztłceia jest wyłużeie rzeczywiste ściaki: F ϕ l (VII.) F lub wzglęy ubytek przekroju: ε F F g g g (VII.) F g g gzie F -, F - powierzchie przekrojów poprzeczych przez ściaki wytłoczki prze i po aej operacji wyciągaia, - współczyik pocieieia. Sprawzeie ożliwości wyciągaia (bez zerwaia ściaki) oraz określeie liczby operacji przeprowaza się aalogiczie jak przy wytłaczaiu i przetłaczaiu, porówując opowieie wskaźiki okształceń z opuszczalyi. Wzglęe ubytki przekroju wiy być iejsze lub rówe a współczyiki pocieieia większe lub rówe o opuszczalych (tabl. VII/6). Tabela VII/6. Śreie opuszczale wartości wzglęych ubytków przekroju i współczyików pocieieia [] Materiał > ε ε Stal iękka 0,55-0,60 0,5-0,0 0,5-0,5 0,65-0,55 Mosiąz 0,60-0,70 0,0-0,0 0,50-0,60 0,50-0,0 Aluiiu 0,60-0,65 0,0-0,5 0,0-0,50 0,60-0,50 Korzystając z (VII.) oża apisać: g g g g... g k g k k k (VII.) ε ε ε ε k k gzie i ε są śreii wartościai i ε la k. Ostateczie liczbę operacji k określa wzór: log g log g k log g log g k k + + (VII.) log log ε

21 - r s g - g lk s Rys. VII/. Ciągieie z pocieiaie ściaki (wyciągaie): - stepel, - atryca, - pierścień cetrujący, - wytłoczka poaa wyciągaiu Wyciągaie jest efektywy sposobe kształtowaia wysokich ciekościeych wytłoczek i oże być realizowae za poocą jeego ługiego stepla w kilku atrycach o coraz iejszych śreicach ustawioych jea za rugą w opowieich ostępach. Przy większej liczbie operacji oże zachozić koieczość wyżarzaia ięzyoperacyjego. *6..5. Przewijaie (przetłaczaie z przewijaie) Scheat przewijaia pokazao a rys. VII/. Jak wiać, powierzchia zewętrza wytłoczki zaieia się a zewętrzą. Sposób te jest stosoway o przetłaczaia wytłoczek o użych śreicach przy ałej grubości ściaek oraz o jeoczesego wytłaczaia steple rążoy i przewijaia a prasach powójego ziałaia (rys. VII/5).

22 a) s r s r s b) - *6..6. Ie operacje tłoczeia - kształtowaia Oprócz oówioych wyżej, o ważiejszych operacji tłoczeia - kształtowaia zalicza się: gięcie, rozciągaie a wzorikach (gięcie z rozciągaie), rozpęczaie, obciskaie, kształtowaie iejscowe (p. wywijaie obrzeży wytłoczek oraz krawęzi otworów, kształtowaie wgłębień i rowków usztywiających itp.), otłaczaie i kalibrowaie wytłoczek, operacje łączeia.

23 a) b) 5 Rys. VII/5. Połączeie wytłaczaia z przewijaie a prasie powójego ziałaia: a) wytłaczaie góry steple rążoy (), b) przewijaie oly steple (); - ociskacz, - płyta ciągowa, 5 - wytłoczka Gięcie szerokich pas blach przebiega w warukach zbliżoych o płaskiego stau okształceia, przy czy o stroy wklęsłej występuje strefa aprężeń ściskających, o stroy wypukłej atoiast - strefa aprężeń rozciągających. Strefy te są ozieloe o siebie tzw. warstwą obojętą (rys.vii/6). Kąt gięcia α oraz kąt ϕ zgiaego ocika pasa blachy spełiają związek: ϕ π α (VII.5) Długość warstwy obojętej l o w zgiay ociku określa wzór: ( r xg) l o ϕ + (VII.6) gzie: r - wewętrzy proień gięcia, g - grubość blachy, x - współczyik zależy o stosuku r/g (x zieia się o ok. 0, la r/g 0, o 0,5 la r/g 0). Poieważ proień krzywizy warstwy obojętej r 0 ie jest stały wzłuż liii gięcia, więc związek (VII.6) określa przybliżoą ługość warstwy obojętej. Wartości współczyika x oża zaleźć w poraikach (p. []). W strefie gięcia blacha ulega pocieieiu. Typowe przypaki gięcia blach pokazao a rys. VII/7. Calkowitą ługość L pasa wygiaego a owoly kształt wyzacza się przez rozwiięcie a płaszczyzę: k l i + i j ( r + x g) L ϕ (VII.7) j j j gzie l i - ługości prostoliiowych ocików giętego pasa, ϕ j - kąty zgiaych ocików z proieiai gięcia r j, x j - współczyiki określające położeia warstw obojętych w poszczególych zgiaych ocikach.

24 a) Strefa aprężeń ściskających z M Warstwa obojęta y Strefa aprężeń rozciągających b) x g ϕ r0 g r α Rys. VII/6. Rozkła aprężeń przy gięciu pasa blachy z uwzglęieie wzocieia (a) oraz kąt gięcia α i kąt zgiaego ocika blachy ϕ (b) Wartości iialych opuszczalych proiei gięcia są uzależioe o własości plastyczych ateriału, a także o usytuowaia liii gięcia wzglęe kieruku walcowaia blachy. Po zakończeiu gięcia występuje sprężyste okształceie powrote (tzw. sprężyowaie), powoujące ziaę kąta gięcia. Przy gięciu swoboy bez otłaczaia kształtu V kąt sprężyowaia β > 0, co ozacza, że kąt gięcia α zwiększa się po zjęciu obciążeia o wartości α : α α + β (VII.8) Kąt sprężyowaia β rośie wraz ze wzroste stosuku graicy plastyczości o oułu sprężystości ateriału (R p /E), oległości krawęzi oporowych atrycy oraz r/g. Kopesację sprężystych okształceń powrotych uzyskuje się stosując otłaczaie lub korekcję kąta gięcia, wzglęie otłaczaie bocze (oatkowe ogiaie ściaek boczych) przy gięciu kształtu C. Gięcie blach wykouje się a prasach echaiczych i hyrauliczych, stosując opowieie przyrząy o gięcia. Przy ługich liiach gięcia wykorzystuje się specjale prasy krawęziowe. Scheat gięcia z rozciągaie przestawioo a rys. VII/8. Sposób te zajuje zastosowaie o kształtowaia powłok z ciekiej blachy z pojeyczą lub powóją krzywizą przy użych proieiach i pozwala a ograiczeie kątów sprężyowaia. Dopuszczaly współczyik wyłużeia określay jako stosuek ługości ajbarziej rozciągiętego ocika blacy o opowieiej ługości początkowej wyosi ok.,0 -,08 (la jeej operacji). Gięcie z rozciągaie przeprowaza się zazwyczaj a prasach hyrauliczych stosując oatkowe oprzyrząowaie.

25 a) b) P Rys. VII/7. Typowe przypaki gięcia blach: a - kształt V, b) - kształt C ; - stepel, - atryca, - ociskacz, - ieprawiłowy przebieg gięcia przy zbyt ałej sile ocisku ociskacza P Rys. VII/8. Scheat gięcia z rozciągaie: - stepel (wzorik), - uchwyty, - paso blachy; strzałki pokazują kieruki ziałających sił

26 Rozpęczaie stosuje się w celu iejscowego powiększeia śreicy wytłoczki. Wytłoczkę uieszczoą w zieloej atrycy (rys. VII/9) poaje się rozpęczaiu z wykorzystaie guowego stepla, ciśieia cieczy (gazu), wzglęie ciśieia wytwarzaego poczas spalaia ateriału wybuchowego o ziałaiu iotający lub ieszaki paliwowo - powietrzej (po uieszczeiu przyrząu w koorze zakiętej). Zaiast stepla guowego oża stosować stepel skłaający się z kilku segetów rozsuwaych za poocą cetralego trzpieia stożkowego. W rozpęczaej strefie wytłoczki występuje wuosiowe rozciągaie. Stosuek śreic / 0 ie oże przekraczać wartości graiczej, która wyosi (la jeej operacji) ok., -, (iaczej astąpi pękięcie ściaki wytłoczki). 0 Rys. VII/9. Wytłoczka rozpęczaa w zieloej atrycy (ciśieie cieczy, guowy steple itp.): - połówki zieloej atrycy, - obuowa, - wytłoczka prze rozpęczaie, - wytłoczka po rozpęczaiu Obciskaie (rys. VII/0) polega a ziejszeiu (lokaly) śreicy wytłoczki. W strefie okształcaej występuje wuosiowe ściskaie. Okształceie ożliwe o uzyskaia w jeej operacji obciskaia jest ograiczoe, gyż siłę obciskaia przeoszą ściaki wytłoczki. Wobec tego przy zbyt użych okształceiach (la ałych wartości / 0 ) oże wystąpić utrata stateczości lub uplastyczieie ściaki w iewłaściwy iejscu. Przy wytłoczkach z ciekich blach utrata stateczości (fałowaie) oże pojawić się także w strefie poaej obciskaiu. Scheaty wywijaia krawęzi otworów przestawiają rysuki VII/ i VII/. Operację tę stosuje się często w celu uożliwieia wykoaia gwitu w otworze. Więcej iforacji o wyżej wyieioych procesach tłoczeia - kształtowaia oża zaleźć w [].

27 a) b) 0 0 Rys. VII/0. Obciskaie (a) oraz obciskaie z przewijaie (b): - atryce; ściaki wytłoczek () przeoszą siłę obciskaia - zbyt uża siła występująca w procesie oże wywołać utratę stateczości ściaek lub okształceia plastycze w iewłaściwy iejscu, co akłaa ograiczeie a wartość okształceia ożliwego o realizacji a) b) s 0 s s Rys. VII/. Scheat wywijaia krawęzi otworu bez pocieiaia ściaki: z ałą (a) i użą szczelią s (b): - stepel, - ateriał, - atryca

28 s s s Rys. VII/. Scheat wywijaia obrzeża otworu z pocieiaie ściaki: - stepel stopioway, - atryca, - ociskacz, ateriał kształtoway *6..7. Specjale etoy tłoczeia - kształtowaia Istieje szereg eto tłoczeia - kształtowaia o specjaly przezaczeiu, które wykorzystuje się w przypakach, gy kowecjoale etoy ie są efektywe. Dotyczy to zwłaszcza waruków proukcji jeostkowej i ałych serii wyrobów o specyficzych kształtach lub wykoywaych z ateriałów o iskiej tłoczości. Zastosowaie specjalych eto tłoczeia - kształtowaia pozwala a obiżeie kosztów wykoaia tłoczików, w których jee z eleetów (stepel lub atryca) staje się zbęy, a jego ziałaie zastępuje ciśieie wywierae a powierzchię blachy za pośreictwe ośroka ciekłego, gazowego lub stałego (sypkiego, wzglęie w postaci guy lub tworzywa sztuczego). Wykorzystuje się rówież oziaływaie pola elektroagetyczego a ateriał kształtoway. Ciągieie ateriałów o ałej tłoczości (p. stopów tytau i agezu) wyaga zastosowaia specyficzych waruków: agrzewaia kołierza w celu zwiększeia jego plastyczości (za poocą pogrzewaej elektryczie płyty ociskacza) oraz ewetualego chłozeia stepla (w celu powyższeia wytrzyałości ateriału w przekroju iebezpieczy). W alszy ciągu oówiy krótko wybrae specjale etoy tłoczeia - kształtowaia. Dalsze iforacje oża zaleźć w [] Tłoczeie - kształtowaie z wysokoi prękościai okształceia W procesach tłoczeia - kształtowaia z wysokoi prękościai okształceia wykorzystuje się: eergię fali uerzeiowej powstającej przy etoacji ateriałów wybuchowych kruszących lub poczas wyłaowaia elektryczego, ciśieie wytwarzae poczas spalaia ateriałów wybuchowych iotających lub ieszaek gazowych i paliwowo - powietrzych, eergię pola elektroagetyczego.

29 Tłoczeie z wykorzystaie łauków kruszących lub iotających azywa się tłoczeie wybuchowy. Łauki kruszące (p. trotyl) stosuje się przy kształtowaiu wyrobów o użych i barzo użych gabarytach (awet o kilku etrów) z grubych blach i ateriałów o wysokiej wytrzyałości, p. eleetów użych zbiorików ciśieiowych (eic), rakiet kosiczych itp., zwykle w proukcji jeostkowej lub przy iewielkich seriach. Ośroki, w których powstaje fala uerzeiowa, ogą być gazowe, ciekłe lub sypkie. Kształtowaie obywa się a woly powietrzu lub w zbiorikach woych otwartych, w oaleiu o zabuowań (p. a poligoach wojskowych). Jeyy eleete tłoczika jest atryca (zwykle etalowa lub żelbetowa z wykłazią kopozytową), rolę stepla spełia ciśieie a frocie fali uerzeiowej (rys. VII/). Istotą rolę ogrywa asa łauku, jego ukształtowaie oraz usytuowaie wzglęe powierzchi półwyrobu i głębokość zaurzeia H. Czyiki te wpływają a wartość eergii efektywej (wywołującej okształceie plastycze) i kształt czoła fali uerzeiowej. Kształtowaie a gorąco jest ożliwe przy zastosowaiu sypkiego ośroka przeoszącego eergię wybuchu (p. piasku). H 5 Rys. VII/. Scheat tłoczeia wybuchowego w zbioriku woy: - atryca z otworai opowietrzającyi, - ociskacz, - łauek kruszący, - ateriał kształtoway, 5 - przewó oprowazający powietrze o popy próżiowej, H - głębokość zaurzeia łauku Do kształtowaia wyrobów o ałych i śreich wyiarach oraz kształcie truy o otrzyaia w kowecjoalych operacjach tłoczeia - kształtowaia wykorzystuje się eergię spalaia wybuchowego ateriałów iotających (prochów) lub ieszaek gazowych i paliwowo - powietrzych, zwlaszcza w operacjach rozpęczaia i obciskaia. Półwyrób uieszcza się w zieloej atrycy (jak a rys. (VII/9)) w pojeiku zakięty. Przy użyciu ateriałów prochowych uzyskiwae ciśieie wzrasta wraz ze wzroste tzw. gęstości łaowaia (stosuku asy łauku o objętości koory spalaia). Tłoczeie wybuchowe stosuje się także o spajaia i platerowaia blach.

30 Tłoczeie elektrohyraulicze przebiega poobie jak tłoczeie wybuchowe łaukai kruszącyi, przy czy fala uerzeiowa powstaje wskutek wyłaowaia elektryczego użej ocy w cieczy ielektryczej. Poczas tłoczeia elektroagetyczego krótkotrwały ipuls prąu przepływającego przez iuktor wytwarza ipuls pola elektroagetyczego o uży atężeiu, co powouje powstaie w ateriale kształtoway prąów wirowych. W efekcie powstaje siła oziaływaia powoująca opychaie ateriału o iuktora. Ciśieie ziałające a powierzchię blachy oże osiągać wartości rzęu kilkuset o kilku tysięcy MPa. Półwyrób zerza się z atrycą z prękością ok /s. Zastosowaie tłoczeia elektroagetyczego jest poobe jak tłoczeia z wykorzystaie ateriałów iotających, ieszaek gazowych i paliwowo - powietrzych. Osiąga się użą okłaość wyrobów i wyajość. Istieją ożliwości autoatyzacji procesu. W pewych przypakach stosuje się kilka ipulsów prąu, przy czy pierwsze z ich są używae o pogrzaia ateriału w celu powyższeia własości plastyczych. Należy zwrócić uwagę a fakt, że przy użych prękościach okształceia własości plastycze kształtowaych ateriałów ulegają a ogół obiżeiu. Zate przy oawiaych etoach tłoczeia z użyi prękościai - opuszczale okształceia są zwykle iejsze iż w etoach kowecjoalych Tłoczeie hyraulicze W procesach tłoczeia hyrauliczego wykorzystuje się ciśieie cieczy ziałające a powierzchię blachy bezpośreio lub poprzez guową przepoę. Ciecz oże spełiać rolę stepla, wtłaczając półwyrób o atrycy, wzglęie zastępować ziałaie atrycy, obciskając blachę a steplu. Tłoczeie przeprowaza się a prasach hyrauliczych specjalych lub posiaających opowieie wyposażeie. W pewych przypakach tłoczeie hyraulicze oże być realizowae bez uziału prasy - ciecz po ciśieie popuje się o wętrza specjalego pojeika guowego, uieszczoego poięzy woa sztywyi płytai, połączoyi ze sobą. Matryca wraz z kształtowaą blachą jest uieszczoa po pojeikie z cieczą a olej płycie urzązeia. Na rys. VII/ przestawioo scheat tzw. tłoczeia (ciągieia) hyroechaiczego, stosowaego o głębokiego ciągieia powłok o kształtach półkulistych, paraboliczych, walcowych, stożkowych itp. Ciśieie cieczy powouje obciskaie blachy a steplu, co zapobiega utracie stateczości. Przy opowiei oborze ciśieia ożliwe jest wykoywaie głębokich wytłoczek w jeej w jeej operacji. 7. Literatura. S. Erbel, K. Kuczyński, Z. Marciiak: Obróbka plastycza. PWN, Warszawa 98. M. Morawiecki, L. Saok, E. Wosiek: Przeróbka plastycza. Postawy teoretycze. Wy. Śląsk, Katowice 986. W. P. Roaowski: Poraik obróbki plastyczej a zio. WNT, Warszawa 976. Z. Ziiak: Syste projektowaia techologii trójwyiarowego tłoczeia blach. Projekty baawcze z zakresu przeróbki plastyczej, etalozawstwa i techologii spiekowych. Oficya Wyawicza Politechiki Wrocławskiej, Wrocław 997

31 a) p 0 b) c) Rys. VII/. Tłoczeie hyroechaicze - koleje fazy procesu (a, b, c): - stepel, - pierścień ciągowy, - ociskacz, - koora ciśieiowa, 5 - blacha, 6 - uszczelieia, 7 - wyłączik ciśieia (zawór przelewowy), 8 - elektroagetyczy zawór sterujący, 9 - zawór zwroty, 0 - akuulator