TOWARZYSTWO AZJI I PACYFIKU. Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej AZJA-PACYFIK ROCZNIK TOM XIII (2010) Birma

Transkrypt

1 TOWARZYSTWO AZJI I PACYFIKU Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej AZJA-PACYFIK ROCZNIK TOM XIII (2010) Birma

2 RADA PROGRAMOWA Krzysztof Gawlikowski (przewodniczący), Piotr Balcerowicz, Bogusława Drelich-Skulska, Waldemar J. Dziak, Bogdan Góralczyk, Teresa Halik, Romuald Huszcza, Adam W. Jelonek, Joanna Marszałek-Kawa, Marek Mejor, Małgorzata Pietrasiak, Jan Rowiński, Małgorzata Religa, Ewa Rynarzewska, Kazimierz Starzyk, Krzysztof Szumski, Sławoj Szynkiewicz, Bogusław Zakrzewski, Stanisław Zapaśnik REDAKCJA NAUKOWA Bogdan Góralczyk redaktor naczelny, Małgorzata Ławacz sekretarz redakcji, Beata Bochorodycz, Marcin Jacoby, Stanisław Meyer, Dominik Mierzejewski REDAKTORZY PROWADZĄCY Justyna Brylewska Małgorzata Ławacz REDAKCJA Maria Porajska-Hałka REDAKTOR TECHNICZNY Tomasz Czapski PROJEKT OKŁADKI: Fontarte Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek Copyright by Towarzystwo Azji i Pacyfiku Toruń Warszawa 2010 ISSN X Współpraca wydawnicza Wydawnictwa Adam Marszałek i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego ADRES REDAKCJI Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (Biblioteka, M. Ławacz) ul. Chodakowska 19/31, Warszawa, tel azjapacyfik@swps.edu.pl Prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter S.A. na terenie całego kraju. Informacje pod numerem infolinii lub na stronie internetowej Prenumeratę prowadzi Towarzystwo Azji i Pacyfiku. Zamówienia prosimy kierować na adres Wydawnictwa Adam Marszałek. Prenumeratorzy otrzymują zniżkę 10% ceny katalogowej. Prenumerata zagraniczna wyższa o 100% plus koszty przesyłki. Wpłaty prosimy kierować na konto Towarzystwa: KBSA O. w Toruniu The cost of annual subscription (one issue) is US $23.00, including postage. Payments should be sent to Asia-Pacific Society: Towarzystwo Azji i Pacyfiku, account: KBSA O. w Toruniu Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową tel./fax ; marketing@marszalek.com.pl Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, Toruń tel , info@marszalek.com.pl, Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, Łysomice, tel

3 Azja-Pacyfik 3 TREŚĆ TOMU Od Redakcji... 7 BIRMA Bogdan Góralczyk Bogdan Góralczyk Krzysztof Gawlikowski Wiktor Ostasz Maung Than Htun Aung Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar: Co ze sobą przyniesie? * * * Brytyjczycy wkraczają do Birmy (Historia trzech inwazji) Generał Aung San twórca niepodległości Birmy Neutralizm powojennej Birmy na tle stosunków z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi ( ) Rozwój buddyzmu i medytacji Vipassana w nowoczesnej Birmie ASEAN WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA Ewa Oziewicz Piotr Ostaszewski Agnieszka Bartuzi Nowy regionalizm azjatycki ze szczególnym uwzględnieniem ASEAN ASEAN i zmiany polityczno-gospodarcze w Wietnamie, Kambodży i Laosie Współpraca Unii Europejskiej z Tajwanem w kontekście kryzysu globalnego perspektywy rozwoju ARTYKUŁY RECENZYJNE Dominik Mierzejewski Jak pisać o chińskich elitach? Jerzy Bayer Birma od środka

4 4 Azja-Pacyfik Piotr Ostaszewski Zmagania z chińską modernizacją Małgorzata Religa Jak wejść w konfucjanizm? Stanisław Meyer Japończycy w Mandżurii Beata Bochorodycz Nowatorskie podejście do historii Japonii Krzysztof Gawlikowski Wprowadzenie do chińskiej kultury literackiej Włodzimierz Cieciura Reporterska historia Chin Ewa Oziewicz Chińska transformacja, polskie spojrzenie MATERIAŁY I INFORMACJE PULS AZJI Elżbieta Potocka Lech Kańtoch Robert Gawłowski Małgorzata Ławacz Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2010 roku Instytut Matteo Ricci w Makau (Macau Ricci Institute) Seminarium naukowe na temat książki Polska Chiny. Wczoraj, dziś, jutro Sprawozdanie z IV Międzynarodowej Konferencji Naukowej: Współczesna Azja. Polityka bezpieczeństwo gospodarka kultura Ważniejsze spotkania polityków Polski oraz krajów Azji i Pacyfiku (styczeń grudzień 2010) Streszczenia w języku angielskim Nasi autorzy

5 Azja-Pacyfik 5 CONTENTS From the Editors... 7 BIRMA Bogdan Góralczyk Bogdan Góralczyk Krzysztof Gawlikowski Wiktor Ostasz Maung Than Htun Aung A New Chapter in the History of Burma-Myanmar: What Will It Bring About? * * * The British Encroach into Burma the History of Three Invasions General Aung San the Father of Burma s Independence Post-War Burma s Neutralism against Its Relations with Great Britain and the United States ( ) Renaissance of Buddhism and Vipassana Meditation in Modern Burma ASEAN ECONOMIC COOPERATION Ewa Oziewicz Piotr Ostaszewski Agnieszka Bartuzi New Asian Regionalism with Particular Focus on ASEAN ASEAN and the Political and Economic Changes in Vietnam, Cambodia and Laos Economic Co-Operation between the EU and Taiwan in the Context of the Global Crisis Perspectives of Development BOOK REVIEWS Dominik Mierzejewski How to Write about the Chinese Elites? Jerzy Bayer Burma from the Inside Piotr Ostaszewski Wrestling with Chinese Modernisation

6 6 Azja-Pacyfik Małgorzata Religa How to Enter into Confucianism? Stanisław Meyer The Japanese in Manchuria Beata Bochorodycz A Novel Approach to Japanese History Krzysztof Gawlikowski Introduction to the Chinese Literary Culture Włodzimierz Cieciura A Reporter s History of China Ewa Oziewicz Chinese Transformation, a Polish View MATERIALS, INFORMATION PULS OF ASIA The Most Important Events and Processes in Asia in Elżbieta Potocka Macau Ricci Institute Lech Kańtoch Robert Gawłowski Małgorzata Ławacz The Seminar on the Book Polska-Chiny. Wczoraj, dziś, jutro A Report from the 4 th International Academic Conference: Contemporary Asia. Politics Security Economy Culture Important Meetings of Politicians from Poland and Leaders of the Asia-Pacific Region (January December 2010) Abstracts Our authors

7 Azja-Pacyfik 2010, nr 13 OD REDAKCJI Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy! Z niekłamaną przyjemnością przekazujemy w Państwa ręce kolejny, trzynasty już tom naszego Rocznika. Tym razem, w porównaniu z poprzednimi, zachodzą w nim przeobrażenia i przekształcenia wynikające przede wszystkim stąd, że w 2010 roku doszło do gruntownej zmiany Redakcji. Ma ona nowego Redaktora Naczelnego, wspieranego przez nowy, znacznie młodszy Zespół (szczegóły w stopce redakcyjnej), na dodatek, co ważne, reprezentujący wszystkie ważniejsze ośrodki badawcze nad Azją w naszym kraju. Ciągłość instytucjonalną zachowujemy przez utrzymanie dotychczasowej Sekretarz Redakcji, jak też, co nie mniej ważne, praktycznie takiej samej jak poprzednio Rady Programowej, która uległa w stosunku do poprzedniej tylko niewielkim korektom. Dalej na jej czele pozostaje twórca tego Rocznika, prof. Krzysztof Gawlikowski. Nie zmieniły się też instytucje stojące za tym przedsięwzięciem: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, Towarzystwo Azji i Pacyfiku oraz Wydawnictwo Adam Marszałek (dwie ostatnie z siedzibami w Toruniu). Pragniemy podkreślić, że profil Rocznika, od 2010 roku pisma punktowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, pozostaje ten sam, co dotychczas. Nadal głównym przedmiotem naszych zainteresowań pozostaje, zgodnie z tytułem, obszar Azji i Pacyfiku. Szczególny nacisk nowa Redakcja zamierza kłaść na zagadnienia związane z badaniem Azji Wschodniej i Azji Południowo- -Wschodniej, w mniejszym stopniu zaś wysp Oceanii i Azji Południowej, mającej swoją wyraźnie odrębną specyfikę i badanej w odrębnych czasopismach naukowych. Podkreślamy, że nie ma w naszym Roczniku ani ograniczeń tematycznych, ani pod względem dziedzin. Będą przez nas przyjmowane, spełniające wymogi tekstu naukowego, prace o profilu historycznym, ekonomicznym, politologicznym, socjologicznym, kulturoznawczym, a nawet w uzasadnionych przypadkach lingwistycznym czy religioznawczym. Ważne są dla nas przede wszystkim kryteria fachowości, które obejmują oczywiście, poza wiodącymi studiami, także materiały źródłowe, zestawienia, porównania, omówienia, relacje i wreszcie re-

8 8 Od Redakcji cenzje, w których będziemy starali się odnieść do wszystkich ważniejszych pozycji naukowych z naszego obszaru badawczego, wydanych w Polsce w roku, który pojawia się na okładce kolejnego numeru Rocznika. Zamierzamy również ożywić stronę internetową Rocznika ( i zamieszczać na niej zarówno materiały archiwalne (w tym całe poprzednie numery tej trudno dostępnej publikacji), jak też bieżące, począwszy od wprowadzanej od tego numeru nowej strony tytułowej i okładki oraz kroniki-przeglądu najważniejszych wydarzeń na badanym przez nas obszarze, którą nazwaliśmy Puls Azji. Na stronie internetowej w znacznie większym zakresie niż w publikacji książkowej będą dostępne materiały i opracowania anglojęzyczne. Zamierzamy bowiem częściej zapraszać autorów spoza Polski tak z Azji, jak całego świata. Nowe podejście redakcyjne ujawni się też w znacznie większej niż dotychczas specjalizacji danego numeru (poza materiałami przeglądowymi, recenzjami itd.). Innymi słowy, w każdym tomie będzie wyraźnie zaznaczony motyw przewodni. Takim jest w bieżącym numerze, rzadko badana i oceniania Birma-Myanmar, a w przyszłym, za 2011 rok, będzie cywilizacja chińska, co związane jest z setną rocznicą rewolucji xinhajskiej z 1911 roku i upadku chińskiego Cesarstwa. Bieżący numer ma w istocie dwa motywy przewodnie, wzajemnie się uzupełniające Republikę Związku Myanmar, jak ten kraj formalnie się nazywa po przeprowadzonych 7 listopada 2010 roku wyborach, oraz Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South-East Asian Nations ASEAN), którego d. Birma od 1997 roku jest członkiem. W tym drugim przypadku zamieszczamy dwa studia związane z integracją tego ugrupowania, głównie ekonomiczną. Birma, od 1948 roku, czyli od momentu odzyskania niepodległości Unia Birmańska, w październiku 1988 roku przekształcona w Związek Myanmar, a następnie raz jeszcze w Republikę Związku Myanmar (przy okazji zmieniono też państwową flagę), ze względu na swą trudną i burzliwą najnowszą historię, należy do grona najmniej znanych i zbadanych państw świata, a także oczywiście badanego przez nas regionu. Tym samym staramy się zapełnić dość dotkliwą lukę badawczą w naszych naukach społecznych. Tymczasem jest to państwo niezmiernie ciekawe pod względem kulturowym, historycznym, etnicznym, antropologicznym czy lingwistycznym. Liczy ono, jak się szacuje, co najmniej 129 narodowości, mówiących ponad 200 językami i narzeczami, w dużej mierze mało zbadanymi. Przedstawiamy w niniejszym numerze kilka studiów poświęconych tematyce birmańskiej. Rozpoczyna je krótkie wprowadzenie do najnowszych dziejów tego państwa: od wojskowego zamachu stanu generała Ne Wina (marzec 1962) począwszy, poprzez krwawą rewolucję 1988 roku i wyłonienie się birmańskiej opozycji pod wodzą noblistki Aung San Suu Kyi, demokratyczne wybory w 1990 roku, nieuznane przez wojskową juntę, rządy obecnego szefa junty, starszego generała

9 Od Redakcji 9 Than Shwe, trzymającego żelazną ręką ten kraj od 1992 roku, aż po najnowsze wydarzenia z 2010 roku, w tym ponowne wypuszczenie Aung San Suu Kyi z aresztu domowego w listopadzie. Podstawowe zręby numeru stanowią dwa nieco szersze studia. Pierwsze mówi o stopniowej kolonizacji Birmy przez Imperium Brytyjskie, która dokonywała się w wyniku szczegółowo omówionych, w większości przy wykorzystaniu mało znanych w Polsce źródeł wojen z lat , 1852 i Z kolei studium następne, formalnie traktujące o generale Aung Sanie (ojcu noblistki Aung San Suu Kyi), jest w rzeczywistości analizą procesu odwrotnego dekolonizacji i powolnego wychodzenia Birmy spod brytyjskiej (i hinduskiej) dominacji. Tom uzupełniają dwa artykuły mówiące o istotnych aspektach współczesnej Birmy jeden nawiązuje do tego, jak wyłaniała się ona jako samodzielne państwo na arenie międzynarodowej po okresie kolonizacji, drugi natomiast przedstawia zagadnienie zupełnie odmienne, a mianowicie życie klasztorne i buddyjską medytację, bez których co należy mocno podkreślić nie da się należycie zrozumieć ani Birmy tradycyjnej, ani jej historii najnowszej, ani współczesnej. Wypada się cieszyć z tego, że materiał ten wyszedł spod pióra autora birmańskiego, który także z autopsji zna omawianą tematykę, u nas zupełnie nieznaną i mało zbadaną. Mamy nadzieję, że przedstawione w tym tomie materiały, wraz z pewnymi innowacjami wprowadzonymi przez nową Redakcję, znajdą Państwa żywe zainteresowanie. Pragniemy na zakończenie podkreślić, że niejako zgodnie z duchem Azji naszym hasłem przewodnim pozostanie ciągłość i zmiana. Nie chcemy bowiem tracić dotychczasowych, wiernych czytelników Rocznika, a zarazem jest naszym celem pozyskiwanie nowych czytelników, współpracowników, autorów. Albowiem środowisko azjatyckie (rozumiane jako krąg badaczy, ale też entuzjastów) jest w Polsce stosunkowo wąskie, a na dodatek rozproszone. Jego stopniowe integrowanie, wokół naszego Rocznika i poza nim, to jedno z naszych szczerych marzeń. Oby się spełniło! Będzie to możliwe tylko przy współpracy i żywym zainteresowaniu Państwa! Życzymy ciekawej lektury! Warszawa, listopad 2010 REDAKCJA

10 Azja-Pacyfik 2010, nr 13 BIRMA Bogdan Góralczyk NOWY ROZDZIAŁ W DZIEJACH BIRMY-MYANMAR: CO ZE SOBĄ PRZYNIESIE? Birma, od jesieni 1988 r. zwana Związkiem Myanmar, należy do grona najbardziej izolowanych państw świata. Mało o niej na zewnątrz wiadomo. A jednak ostatnio ten nieszczęsny kraj, od marca 1962 r. bezustannie znajdujący się pod wyjątkowo surową, wojskową dyktaturą, kilkakrotnie zwrócił na siebie uwagę świata: we wrześniu 2007 r. zbuntowali się tamtejsi mnisi i doszło do tzw. szafranowej rewolucji; w maju 2008 r. kraj dotknęła katastrofa cyklonu Nargis, która pochłonęła co najmniej 130 tys. istnień ludzkich, a dotkniętych nią zostało ponad 2 mln mieszkańców; i wreszcie w listopadzie 2010 r. doszło najpierw do demokratycznych wyborów, starannie zaaranżowanych przez wojskowe władze, a następnie wypuszczono z aresztu domowego zdobywczynię pokojowej nagrody Nobla z 1991 r. Aung San Suu Kyi. Kraj raz jeszcze zmienił nazwę na Republika Związku Myanmar, jak również państwową flagę, a wojskowi zdjęli mundury, ale tylko po to, by nadal, już w cywilu, trzymać władzę. Rozpoczyna się nowy etap w najnowszych, burzliwych i nieszczęsnych dziejach tego ważnego w regionie państwa, o którym częściowo traktuje niniejszy tom. Co tam się w ostatnich latach działo i co się dzieje obecnie? Uwłaszczeni wojskowi Birma, w XIX w. skolonizowana przez Brytyjczyków (o czym traktuje w tym tomie odrębny materiał), odzyskała niepodległość 4 stycznia 1948 r. Pozwoliła sobie wtedy, w latach pięćdziesiątych minionego stulecia, na dwa eksperymenty:

11 Bogdan Góralczyk 11 łączenie demokracji z buddyzmem i socjalizmem. Nie za bardzo się to powiodło, bo kraj był biedny, wyniszczony wojnami i brytyjską, a potem japońską okupacją 1. Na dodatek, co stanowi jego rys charakterystyczny, jest to państwo, w którym naliczono aż 135 narodów i ponad 200 języków i narzeczy 2. Nawet na oficjalnej mapie Związku Myanmar umieszcza się siedem państw związkowych, a ziemie czysto birmańskie dzieli na także siedem regionów (division). Ten ciągle jeszcze mało zbadany obszar, to istny raj dla antropologów, kulturoznawców czy językoznawców. Tyle że trudno tam dotrzeć, bo bezustanne wojny domowe, włącznie z tą najdłuższą na całym globie, jaką prowadzi od 1949 r. Narodowy Związek Karenów (Karen National Union) 3, uniemożliwiały i często nadal uniemożliwiają dotarcie do tych, najczęściej górskich, terenów. Dwie daty najbardziej zaważyły na najnowszych dziejach tych ziem: 1962 rok, gdy generał Ne Win dokonał wojskowego zamachu stanu, kończąc demokratyczny eksperyment 4, oraz 1988 rok, gdy w Birmie doszło do prawdziwej rewolucji, krwawo stłumionej. Ilość ofiar śmiertelnych tamtego dramatycznego zwrotu szacuje się na minimum 3 tys. i to w samym Rangunie, ówczesnej stolicy. A są dowody na to, że ofiary były wówczas także w innych miastach. Nie mniejszym dramatem był fakt, że dziesiątki tysięcy ludzi, głównie młodych i wykształconych, udało się na emigrację 5. To właśnie na fali ówczesnych, dramatycznych wydarzeń weszła na polityczną scenę córka ojca niepodległości gen. Aung Sana (którego sylwetkę też prezentujemy) Aung San Suu Kyi 6. I to jej partia, Narodowa Liga na rzecz Demokra- 1 Norman G. Owen, [w:] Nicholas Tarling (ed.), The Cambridge History of Southeast Asia, Vol. 2, Part 2: From World War II to the Present, Cambridge University Press, Cambridge 1999, s Według birmańskiego uczonego U Min Nayinga, który poświęcił badaniu tych zagadnień wiele lat życia, na terenie Związku Myanmar zamieszkuje 129 grup narodowościowych, chociaż rządząca junta zwyczajowo mówi o 135. Zob.: U Min Naing, National Ethnic Groups of Myanmar, Swift- Winds Book, Yangon 2000, s Szerzej na ten temat: Mikael Gravers (ed.), Ethnic Diversity in Burma, Nordic Institute of Asian Studies, Copenhagen 2007, s Szerzej nt. tego wojskowego zamachu oraz wprowadzonego w ślad za nim programu birmańskiej drogi do socjalizmu, będącej odmianą realnego socjalizmu, znanego w innych państwach bloku komunistycznego zob.: Michael W. Charney, A History of Modern Burma, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s Ibidem, s Najwnikliwszy opis tych wydarzeń można znaleźć w pracy: Bertil Lintner, Burma in Revolt. Opium and Insurgency since 1948, Silkworm Books, Chiang Mai 2003, s Ciekawą perspektywę, a mianowicie punkt widzenia ówczesnych oficjalnych władz, prezentuje dr Maung Maung, który nawet w trakcie tych wydarzeń, w sierpniu 1988 r. został krótkotrwałym prezydentem państwa. Maung Maung, The 1988 Uprising in Burma, Yale Southeast Asia Studies, New Haven Najlepsza jej biografia: Justin Wintle, Perfect Hostage. Aung San Suu Kyi, Burma and the Generals, Arrow Books, London Najważniejsze prace zawierające poglądy Aung San Suu Kyi,

12 12 Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar cji (National League for Democracy NLD), ku zdumieniu zadufanych w sobie generałów, którzy we wrześniu 1988 r. dokonali kolejnego zamachu stanu i byli przekonani, że tym samym mają mandat do dalszego rządzenia, w maju 1990 r. wygrała demokratyczne wybory (choć sama Aung San Suu Kyi już wtedy siedziała po raz pierwszy w domowym areszcie). Wojskowi wyników wyborów oczywiście nie uznali, zmienili nazwę junty na Państwową Radę Przywrócenia Prawa i Porządku (State Law and Order Restoration Council, SLORC). Już ta nazwa mówiła, jakie są ich priorytety. Naturalnie, nadal traktowali państwo niczym koszary. Ani protesty społeczności międzynarodowej, ani pokojowa nagroda Nobla dla Aung San Suu Kyi, przyznana jej po zanegowaniu przez juntę wyników wyborów (do których w dużej mierze junta, przekonana o swej wszechmocy, doprowadziła), ani sankcje ze strony Zachodu niczego nie zmieniały: junta miała się dobrze, a społeczeństwo popadało w coraz większą biedę (już w 1987 r. ONZ zaliczyło kraj do państw najsłabiej rozwiniętych na globie Least Developed Country). A przecież wcześniej bogata w surowce i zasoby Birma uchodziła za jedno z najbogatszych państw regionu 7. Nie zmieniła też sytuacji dokonana w 1992 r. zmiana na czele junty, gdy rządy objął wychowanek armii, zwanej Tatmadaw, specjalista od wojny psychologicznej starszy generał Than Shwe, ani tym bardziej kolejna zmiana nazwy junty na Państwową Radę Pokoju i Rozwoju (State Peace and Development Council) dokonana w 1997 r. Jedyna zauważalna zmiana polegała na tym, iż junta odeszła od haseł marksistowskich i realnego socjalizmu, preferowanego przez długoletniego dyktatora ( ) gen. Ne Wina. Eksperymenty z birmańską drogą do socjalizmu zarzucono, bowiem program taki był skompromitowany tak w samej Birmie 8, jak też w skali globalnej. Od tej chwili Tatmadaw zaczęła się błyskawicznie bogacić. Teraz, obok powszechnej biedy, w oczy rzuca się też przynajmniej w większych miastach społeczne rozwarstwienie, płynące z uwłaszczenia wojskowej nomenklatury. Albowiem faktem jest, iż bogacą się przede wszystkim członkowie junty, ich rodziny oraz osoby z nimi powiązane, jak na przykład uchodzący za najbogatszego człowieka w państwie Tay Za, właściciel prywatnych lito: tom zredagowany przez jej zmarłego w 1999 r. męża Michaela Arisa: Aung San Suu Kyi, Freedom from Fear, Revised Edition, Penguin Books, London 1995 oraz tom wywiadów: Aung San Suu Kyi, The Voice of Hope. Conversations with Alan Clements, Revised and Updated Edition, Rider, London Sydney Już pod koniec XIX w., pod pełną dominacją Brytyjczyków, Birma zasłynęła jako ważny eksporter surowców, w tym przede wszystkim ryżu. O sytuacji ekonomicznej w tym kraju w początkach XX w. zob.: Robert E. Nelson, [w:] Nicholas Tarling (ed.), The Cambridge History of Southeast Asia, Vol. 2, Part 1: From c to the 1930s, Cambridge University Press, Cambridge 1999, s Pod koniec lat 80. XX w. dochody per capita mieszkańców tego kraju obniżyły się do 200 dolarów. The Cambridge History of, Vol. 2, Part 1, op.cit., s. 163.

13 Bogdan Góralczyk 13 nii lotniczych Air Bagan oraz holdingu Htoo Trading. Takie kariery w siermiężnej pod każdym względem epoce Ne Wina były nie do pomyślenia. Zmiany zaczęły zachodzić nie tylko w gospodarce. Przez pewien czas wydawało się, że idzie również ku pewnej odwilży w sensie politycznym. Wynikało to stąd, że gdy starszy generał Than Shwe doszedł do władzy, to musiał się nią do pewnego stopnia dzielić z innym generałem, szefem potężnego wojskowego wywiadu, a potem (od 2003 r.) równocześnie także premierem Khin Nyuntem. Obaj oni, co jest stwierdzone, odegrali wcześniej kluczową rolę w drugim ważnym wojskowym zamachu stanu, dokonanym 18 września 1988 r., który zakończył krótki, demokratyczny eksperyment i utopił ówczesną birmańską rewolucję we krwi. Jednakże Khin Nyunt, w przeciwieństwie do Than Shwe, miał własną, autorską koncepcję wychodzenia z kryzysu i ślepej uliczki, w jakiej znalazł się kraj. Zaproponował on tzw. mapę drogową (road map) dochodzenia do demokracji, rozpisaną na wiele etapów i zakładającą rozejm, a może i pojednanie z ciągle niespokojnymi i zrewoltowanymi mniejszościami. Gdy zaczął odnosić spore sukcesy czego dowodem było aż 17 umów rozejmowych z mniejszościami 9, a także uruchomienie procesu owej mapy drogowej, której ostatecznym celem miało być przyjęcie nowej demokratycznej konstytucji został w październiku 2004 r. obalony 10. Dziś, wraz z dwoma synami, odsiaduje długoletni wyrok za korupcję. Nowy król, nowa stolica Niepodzielnie odtąd rządzący Than Shwe, przywiązany do tradycji i birmańskiego nacjonalizmu, z żelazną konsekwencją realizował swe zamiary. Co zaskakujące, chociaż pozbył się groźnego rywala, postanowił podtrzymać ścieżkę dochodzenia do nowej konstytucji. Została ona przyjęta w narodowym referendum w maju 2008 r., mimo katastrofy humanitarnej wywołanej przez cyklon Nargis. Ukoronowaniem mapy drogowej ma być przejęcie władzy przez nowe, cywilne władze być może z gen. Than Shwe jako prezydentem nowej Republiki i odnowionym parlamentem Hluttaw a przedostatnim etapem na tej drodze były zorganizowane 7 listopada 2010 r. wybory. W ich wyniku aż 82% mandatów zdobyli wspierani przez juntę przedstawiciele Partii Solidarności i Rozwoju Związku (Union Solidarity and Development Party, USDP), swego rodzaju frontu ludowego dotychczas 9 Zestaw tych umów i ich analiza: Robert H. Taylor, The State in Myanmar, National University of Singapore, Singapore 2009, s. 437 i nn. 10 M. W. Charney, A History of, s. 174, 181.

14 14 Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar wspierającego niepodzielne rządy Tatmadaw 11. Nie ma żadnych wątpliwości, że zarówno przygotowanie tych wyborów, jak ich przebieg i wyniki były tak zmanipulowane, by zapewnić ponowne zwycięstwo wojskowym, tyle że przynajmniej część z nich przywdziała teraz cywilne ubrania. Drugi, ważny element w strategii Than Shwe 12 polegał na tym, że wrócił on do starej, jeszcze przedbrytyjskiej tradycji, kiedy to każdy silniejszy birmański król zakładał nową dynastię, a przynajmniej przenosił stolicę państwa. Budowano kolejne imperia (w całych dziejach było takich trzy) pod dominacją jednego narodu, właśnie Birmańczyków, jak też oczywiście jedynowładcy. Efektem przyjęcia tej strategii była niespodziewana, ogłoszona nagle w listopadzie 2005 r. decyzja o przeniesieniu stolicy państwa z Rangunu do nikomu wcześniej nieznanej wioski Naypyidaw (co znaczy: ʽSiedziba Królówʼ), głęboko w interiorze 13. Tym samym szef junty sięgnął po kilka celów naraz: wrócił do starej tradycji birmańskich królów (dał mieszkańcom jasne przesłanie: oto narodziła się nowa dynastia Tatmadaw); uciekł z Rangunu, który w wielką metropolię zamienili Brytyjczycy, był więc synonimem kolonialnej dominacji; no i uciekł znad morza w głąb kraju, obawiając się ewentualnej inwazji ze strony wyimaginowanych agresorów, a przy okazji, idąc w sam środek państwa, miał bliżej do ciągle niezadowolonych i często sięgających po broń mniejszości. Jest faktem, że od momentu przeniesienia stolicy, w kraju zachodzą widoczne zmiany. Rangun w którym nadal pozostały placówki dyplomatyczne obcych państw popada w ruinę, a całe środki budżetowe przeznaczono na budowę Naypyidaw, gdzie najpierw pobudowano wielki plac defilad, nad którym unoszą się olbrzymie, kilkudziesięciometrowe sylwetki twórców trzech poprzednich birmańskich imperiów, królów: Anawrahty (panował w latach ), Bayinnaunga ( ) i Alaungpayi ( ). Następnie pobudowano urzędy, a ostatnio nawet nieco pomniejszoną replikę największego miejsca kultu buddyjskiego w kraju, jakim jest stojąca w Rangunie pagoda Shwedagon. Połączono też nową stolicę z największymi miastami w kraju Rangunem i Mandalay nową kole- 11 Na temat tych wyborów zob. In-depths, Comprehensive, Analytical Coverage: Burma 2010 Election, dostępny na stronie: [wejście ]. Porównaj: Myanmar s Election. Slowly, the Army Eases its Grip, The Economist z 4 listopada 2010, artykuł dostępny na stronie: [wejście ]. 12 Jest to polityk mało znany na arenie międzynarodowej, nieprzenikniony i trudno dostępny. Niedawno próbę nakreślenia jego portretu, jednakże z materiałów z drugiej ręki, bo bezpośrednio dostępu do dyktatora, jak inni, nie miał, a archiwa birmańskie też są niedostępne, podjął brytyjski dziennikarz Benedict Rogers w pracy Than Shwe. Unmasking Burma s Tyrant, Silkworm Books, Chiang Mai Już sam tytuł tej pracy mówi o jej treści. 13 Istnieje już wnikliwe studium tajskiego badacza nt. tych przenosin stolicy państwa: Dulyapak Preecharushh, Naypyidaw. The New Capital of Burma, White Lotus Press, Bangkok 2009.

15 Bogdan Góralczyk 15 ją i właśnie otwieraną dwupasmową drogą szybkiego ruchu, jedyną taką w całym kraju. Naturalnie, na pobliskich wzgórzach wyrosły też piękne, przestronne wille, z basenami, a nawet kortami tenisowymi i polami golfowymi dla rządzącej elity. Wszystko to w państwie uchodzącym za jedno z najbiedniejszych w świecie. Chiński protektorat? Junta najwyraźniej ma się dobrze i ani myśli oddawać władzę. Nie dajmy się zwieść obecnym deklaracjom, związanym z wyborami i nową konstytucją. Podobny eksperyment przeprowadził już w połowie lat siedemdziesiątych gen. Ne Win 14 i nic się nie zmieniło. Zapewne nie tak wiele zmieni się również i teraz, chociaż oficjalna nazwa państwa ma być zmieniona ze Związku Myanmar na Republikę Związku Myanmar. Istota tkwi w zapisach nowej konstytucji, które mówią jasno: do zmiany lub nowelizacji jej tekstu potrzebna jest kwalifikowana większość ¾ głosów. Tymczasem 25% foteli w nowym parlamencie Hluttaw (na którego potrzeby w Naypyidaw właśnie przygotowano aż 31 obiektów!) mają z klucza wojskowi. Ponadto głównodowodzący armią może w każdej chwili i pod byle pretekstem wprowadzić w państwie stan wyjątkowy. Co więcej, opowiadająca się od dziesięcioleci za prawdziwą demokracją Aung San Suu Kyi nie wzięła udziału w wyborach, a jej partia, NLD, nie tylko do wyborów nie stanęła, ale wręcz została przez władze formalnie rozwiązana, jako że wybory kontestowała (przy okazji się dzieląc) 15. Również wiele ugrupowań narodowościowych uznało, że w ich ocenie nie jest to żaden nowy krok w kierunku demokracji. A Narodowy Związek Karenów czy Demokratyczna Partia Wszystkich Obszarów Mon (All Mon Region Democratic Party, AMRDP) oficjalnie wezwały do bojkotu tych wyborów. Z kolei Armia Niepodległości Kachinów (The Kachin Independent Army, KIA) oraz Zjednoczona Armia Państwa Wa (The United Wa State Army, UWSA) pozostają z władzami w Naypyidaw w otwartym konflikcie, bowiem nigdy się na proponowany przez gen. Khin Nyunta rozejm nie zgodziły 14 O tamtych wyborach zob.: Robert H. Taylor, The State, s Ne Win, znienawidzo- Ne Win, znienawidzony za życia, dożył wieku 91 lat i zmarł w swej odizolowanej willi 5 grudnia 2002 r. Tuż przed śmiercią aresztowano jego córkę, Sandar Win, która rzekomo, wraz z innymi członkami najbliższej rodziny b. dyktatora, próbowała dokonać zamachu stanu. Sprawa do dziś pozostaje niejasna i okryta tajemnicą. Nie wiadomo, co się tak naprawdę wówczas wydarzyło. (Sandar Win zwolniona została z aresztu domowego po 6 latach, w 2008 r. Redakcja). 15 Wyłoniła się z niej partia o nazwie Narodowa Siła Demokratyczna (National Democratic Force, NDF), która w wyborach 7 listopada 2010 r. zdobyła zaledwie 16 mandatów, na ogółem 664 (1337 włącznie z parlamentami lokalnymi). Dowodzi to niczego innego, jak słuszności strategii przyjętej przez Aung San Suu Kyi całkowitej negacji tych wyborów.

16 16 Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar i nie zaprzestały działań jako oddziały partyzanckie czy paramilitarne, co pewien czas wzniecając walki na pograniczu z Chinami czy Tajlandią. Wojskowi spod znaku Tatmadaw wyraźnie dbają o fasadę. Już pod koniec września 2010 r. ci, którzy spodziewali się wejść jako parlamentarzyści do nowego Hluttaw, zrezygnowali z funkcji wojskowych i zdjęli mundury. A szef junty, starszy generał Than Shwe, już też bez munduru, za to w towarzystwie żony i córek, a nawet ukochanego wnuka (co wzbudza spekulacje, czy na wzór północnokoreański nie pojawi się tu despotia dynastyczna), udał się co robił nieczęsto za granicę. Najpierw wyjechał do Indii, a potem do Chin, w ostatnich dwóch dekadach traktowanych przez juntę jako strategiczny partner 16, by tam szukać wsparcia dla nowego etapu w dziejach narodu (potem przebywał jeszcze z wizytą w Laosie, chcąc ocieplić wizerunek junty na zewnątrz). Pielgrzymka do Chin była konieczna, bowiem ostracyzm ze strony Zachodu sprawił, iż tę lukę najsilniej wypełnili właśnie Chińczycy, za którymi poszli bo musieli także Hindusi, a następnie Rosjanie (ci już nie musieli, ale chcieli, widząc tamtejsze intratne złoża surowcowe). Również Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), którego Związek Myanmar od 1997 r. stał się członkiem, zgodnie z preferowanymi przez to ugrupowanie zasadami nieingerowania w sprawy wewnętrzne państw członkowskich, nigdy Myanmaru nie izolowało. Wręcz przeciwnie, zarówno Tajlandia, jak Singapur należą do najważniejszych inwestorów i partnerów handlowych tego kraju. Przy czym Tajlandia importuje niemal połowę birmańskiego eksportu (w postaci ropy, gazu, a także cennego drewna), natomiast Singapur jest tu widocznym inwestorem 17. Jedynie Filipiny i w nieco mniejszym stopniu Indonezja są państwami ASEAN, które opowiadają się za prawdziwą demokratyzacją Birmy, jednakże i te dwa państwa na szczytach tego ugrupowania podpisują kolejne komunikaty, zawierające tezę, iż w ramach ASEAN nadrzędną zasadą jest nieingerowanie w sprawy wewnętrzne jego państw członkowskich. To władzom w Naypyidaw wystarcza. Robią swoje. Najbardziej spektakularna na terenach Republiki Związku Myanmar jest jednak obecność chińska. Cały rynek w kraju, co autor niniejszego tekstu miał możność naocznie stwierdzić podczas licznych podróży w latach , jest dosłownie zasypany chińskim towarem, najczęściej tym niższej jakości, na potrzeby tamtejszych biedaków. Chińczycy są widoczni w największych miastach na pół- 16 O tej ważnej wizycie zob.: China Welcomes Than Shwe, India Concerned, Democratic Voice of Burma 7 września 2010, na stronie: oraz Than Shwe Visits China Deepening Strategic Ties, South Asia Analysis Group z na: org/%5cpapers41%5cpaper4037.html [wejście ]. 17 Szerzej na ten temat, piszący z pozycji sprzyjających juncie Robert H. Taylor, The State, s. 465 (inwestycje), s. 468 (współpraca z państwami ASEAN).

17 Bogdan Góralczyk 17 nocy kraju, takich jak Mandalay (gdzie budują hotele, szkoły i nowe zakłady pracy), czy w stolicy największego państwa związkowego Shan, która zwie się Taunggyi i ma centrum zamienione dosłownie w chiński bazar (z chińskimi towarami i sprzedawcami). Nie są to bynajmniej przypadki odosobnione. Ostatnio chińska obecność przybrała jeszcze bardziej spektakularne rozmiary. Podejrzewa się, choć głośno o tym się nie mówi, że chińska myśl inżynieryjna była wykorzystana przy budowie wspomnianej szybkiej drogi łączącej Rangun z Mandalay, z Naypyidaw leżącym niemal pośrodku. Chińczycy, już sami, budują na północy Myanmar podobną drogę szybkiego ruchu, nazywaną nawet autostradą, która docelowo ma łączyć Yunnan ich najbliższą prowincję, graniczącą z Myanmarem z drugim wielkim sąsiadem Związku Myanmar, jakim są Indie. A niedawno po wizycie premiera Chin, Wen Jiabao, w początkach czerwca 2010 r. 18 przyspieszono prace nad ropociągiem i gazociągiem, które równolegle mają biec do Yunnanu od położonego nad Zatoką Bengalską portu Sittwe (dawne Akyab) w historycznej krainie Arakan. Wszystko po to, by szybko modernizujące się i potrzebujące coraz większej ilości surowców energetycznych Chiny, w dużych ilościach sprowadzające je z Afryki i Bliskiego Wschodu, mogły sięgać po nie krótszą drogą, bowiem dotąd płyną one tankowcami przez odległą Cieśninę Malakka. W tym sensie również po stronie chińskiej można mówić o strategicznym partnerstwie z Republiką Związku Myanmar. W zamian za zgodę na takie inwestycje i powszechnie widoczną obecność, Chiny gwarantują reżimowi w Naypyidaw dalsze funkcjonowanie na arenie zewnętrznej. Gdy próbowano wprowadzić kwestię Związku Myanmar i nagminnego łamania tam praw człowieka na agendę Rady Bezpieczeństwa ONZ, wniosek natychmiast storpedowały właśnie Chiny, wspierane przez Rosję 19. W październiku 2010 r. wizytę w Naypyidaw złożył także obecny premier Tajlandii Abhisit Vejjajiva 20. Potwierdził tam politykę aktywnego zaangażowania ze strony jego państwa; tego państwa, na którego obszarze znajduje się aż 9 obozów dla uchodźców z Birmy-Myanmar (z łączną społecznością rzędu 150 tys. osób), gdzie działa najaktywniejsza w świecie birmańska diaspora (także polityczna) i gdzie liczbę ro- 18 China Premier Wen Jiabao Boosts Ties in Burma Visit, BBC , na stronie: bbc.co.uk/news/ [wejście ] oraz China s Premier Wen Jiabao Visit Myanmar, Burma Digest , na stronie: [wejście ]. 19 W głosowaniu nad specjalną rezolucją na ten temat, do którego doszło 12 stycznia 2007 r., przeciw jej przyjęciu głosowały Chiny, Rosja i RPA, a wstrzymały się Indonezja, Katar i Kongo. Zob. Security Council Fails to Adept Draft Resolution on Myanmar, Owing to Negative Votes by China, Russian Federation, [wejście ]. 20 Abhisit Goes to Burma, Asian Correspondent Na stronie: [wejście ].

18 18 Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar botników sezonowych od znacznie biedniejszego sąsiada szacuje się na 1,5 2 mln osób 21. Tym samym próby izolacji Związku Myanmar na arenie międzynarodowej, mocno i długo forsowane przez USA i UE, zostały po prostu storpedowane przez sąsiadów i sojuszników tego kraju, począwszy od Chin i państw ASEAN. Dlatego obecna administracja amerykańska Baracka Obamy zaczyna ostatnio mówić o aktywnym podejściu do tego dotychczasowego pariasa. Jednakże dała ona wielokrotnie wyraz rozczarowaniu w związku z wyborami z 7 listopada 2010 r., uznając je za niedemokratyczne 22. Co dalej? Po wyborach 7 listopada 2010 r. noblistka Aung San Suu Kyi opuściła wreszcie domowy areszt, w którym spędziła aż 15 z 21 lat, odkąd w marcu 1988 r. powróciła do rodzinnej Birmy (chcąc pomóc umierającej wtedy matce). W pierwszych wypowiedziach po wyjściu na wolność nakreśliła swoją dalszą strategię. Stwierdziła, że jest gotowa do rozmów zarówno z gen. Than Shwe, jak też przedstawicielami Partii Solidarności i Rozwoju Związku, która wygrała ostatnie wybory. Duży nacisk położyła na kwestię narodowego pojednania i dodała, że będzie dążyła do jak najszybszego zwołania kolejnej konferencji z mniejszościami narodowymi, na wzór tej, jaką przed uzyskaniem przez Birmę niepodległości zwołał w miejscowości Panlong na terenie państwa Shan jej ojciec, gen. Aung San, pragnący narodowego pojednania tak licznych i różnorodnych narodów. Jaką strategię przyjmie Aung San Suu Kyi w nowych okolicznościach? Kilka cytatów z jej wypowiedzi po wyjściu na wolność jest znaczących. Powiada ona: Nie ma powodu, by tracić nadzieję; Wierzę w prawa człowieka i państwo prawa; Chcę pracować ze wszystkimi demokratycznymi siłami w kraju i potrzebuję wsparcia zwykłych ludzi. Tylko zjednoczeni osiągniemy cel; Nie będę prawdziwie wolna, dopóki mój naród pozostanie zniewolony; Najpierw chcę słuchać ludu; Nie tylko mamy pracować dla ludu. Ludzie też muszą pracować. Wszyscy muszą być odważni na tyle, by stanąć po stronie prawdy. Na każdym ciąży odpowiedzialność; 21 Dane na podstawie materiałów Thai Burma Border Consortium (TBBC), najbardziej wyspecjalizowanej NGO s w tych zagadnieniach, działającej na terytorium Tajlandii i na pograniczu tajsko-birmańskim. Szczegóły na stronie: 22 Głównym promotorem polityki zaangażowania względem Birmy jest senator Jim Webb, szef podkomisji ds. Azji Wschodniej, który nawet podróżował do Birmy. Administracja B. Obamy była i jest pod tym względem podzielona. Obama Administration Split on Burma Engagement Senator, Reuters , [wejście ]

19 Bogdan Góralczyk 19 Nie mogę podać szczegółów, co zamierzam robić, z wyjątkiem tego, że będę walczyła o narodowe pojednanie 23. Wynika stąd, że noblistka zmodyfikowała nieco, jak się wydaje, dotychczasowe bezkompromisowe podejście moralnego oporu, bowiem w sensie politycznym nie było ono skuteczne, czego jednym z dowodów był wspomniany podział szeregów NLD przed wyborami (młodsi, bardziej zniecierpliwieni w jej szeregach, chcieliby konkretnych politycznych rezultatów). Jest więcej niż pewne, że nie ustąpi ona pod względem pryncypiów, natomiast wiele wskazuje na to, iż zamierza być bardziej elastyczna w stosunku do władz, jak też, co znamienne, przedstawicieli mniejszości narodowych. Ten drugi element dał o sobie natychmiast znać tuż po wyborach, kiedy to odezwali się, niezadowoleni z ich przeprowadzenia, a raczej wykluczenia z aktu głosowania, przedstawiciele narodowości Karen i Mon. Doszło do starć na pograniczu z Tajlandią, a kilkadziesiąt tysięcy osób 24 natychmiast szukało schronienia po drugiej stronie granicy, idąc przez rzekę z miasteczka Myawaddy do nadgranicznego tajskiego miasta Mae Sot oraz przez góry i słynną z historii Przełęcz Trzech Pagód, przez którą w dawnych wiekach wkraczały do Syjamu birmańskie armie 25. Te akty przemocy po części wyjaśniają, czemu Aung San Suu Kyi przykłada aż tak duże znaczenie do międzyetnicznego dialogu. Jednakże z jej uzyskaną na nowo wolnością wiążą się kolejne, trudne pytania: Co rzeczywiście będzie mogła ona robić? Czy odbuduje NLD i ponownie ją zjednoczy? Czy wraz z nią wypuszczonych zostanie ponad 2 tys. więźniów politycznych? Jakie będzie podejście do nich nowych władz, choć pozbawionych mundurów, ale z wojskowego nadania? To będą papierki lakmusowe intencji i czynów nowych władz Republiki bez względu na to, czy prezydentem, jak się powszechnie spodziewa, zostanie Than Shwe, czy też, wzorem poprzednika Ne Wina, u schyłku życia (a ma już w chwili pisania tych słów 77 lat) usunie się on z życia publicznego, pociągając jedynie za sznurki władzy z dystansu i ukrycia. 23 Na podstawie: 24 Według szacunków BBC, granice przekroczyło minimum 14 tys. osób w ciągu zaledwie dwóch dni. Szczegóły: [wejście ]. 25 Był to największy exodus przez granicę państwa od sierpnia 2009 r., kiedy to w wyniku pacyfikacyjnej akcji wojsk rządowych granicę do Chin przekroczyło aż 37 tys. osób, co wywołało niezadowolenie władz w Pekinie, zazwyczaj stroniących od krytyk wobec swego strategicznego sojusznika. Zob.: Burmese Refugees Flee to China Town, BBC [wejście ]. Chińskie stanowisko: Refugees a Silent Group, Beijing Today : [wejście ].

20 20 Nowy rozdział w dziejach Birmy-Myanmar Birma-Myanmar wchodzi w kolejny zakręt w swych burzliwych ostatnio dziejach. Jak z niego wyjdzie? to pytanie, na które obecnie chyba nikt nie ma odpowiedzi. Jest za to pewne, że to kraj wymagający teraz znacznie większego zainteresowania a być może również zaangażowania na arenie międzynarodowej niż kiedykolwiek przedtem.