1.Wymagania edukacyjne z biologii w klasie I (Program Bliżej biologii )

Transkrypt

1 1.Wymagania edukacyjne z biologii w klasie I (Program Bliżej biologii ) Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Uczeń rozróżnia elementy przyrody żywej i nieożywionej wymienia czynniki niezbędne do życia wskazuje źródła wiedzy biologicznej określa, jakiego sprzętu można użyć do danej -obserwacji przedstawia etapy obserwacji i doświadczenia odróżnia próbę kontrolną od badawczej dokumentuje wyniki doświadczenia i obserwacji rozróżnia części mikroskopu poprawnie posługuje się mikroskopem optycznym Dział I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU określa cechy organizmów wyjaśnia, czego dotyczą wybrane działy biologii planuje prostą obserwację i doświadczenie formułuje problem badawczy i hipotezę wnioskuje na podstawie doświadczenia i obserwacji wyjaśnia, jak się oblicza powiększenie mikroskopu wykonuje preparat mikroskopowy (świeży) graficznie dokumentuje obserwacje określa przedmiot badań biologii jako nauki i jej dziedziny porównuje różnorodne organizmy wymienia przykłady zastosowania wiedzy biologicznej w życiu wykazuje wartość doświadczeń i obserwacji jako bezpośrednich sposobów zdobywania wiedzy określa funkcje poszczególnych elementów mikroskopu optycznego samodzielnie przeprowadza obserwacje mikroskopowe Dział II. JEDNOŚĆ ORGANIZMÓW uzasadnia potrzebę zdobywania wiedzy biologicznej wykazuje konieczność przeprowadzania próby kontrolnej porównuje mikroskop optyczny z mikroskopem elektronowym oblicza rzeczywistą wielkość obiektu w jednostkach miary przeprowadza samodzielnie zaplanowane doświadczenie i obserwację samodzielnie planuje i wykonuje doświadczenia zgodnie z regułami stosowanymi przez naukowców rozwija swoje zainteresowania przyrodnicze korzysta z różnych źródeł wiedzy

2 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Uczeń wymienia komórki jako elementy budowy organizmów poprawnie posługuje się mikroskopem optycznym wymienia elementy budowy komórki zwierzęcej i roślinnej wymienia elementy budowy komórki bakteryjnej rozpoznaje elementy budowy komórek na rysunkach i schematach wyjaśnia zależność między komórką, tkanką, narządem i układem narządów wymienia przykłady organizmów odżywiających się różnymi sposobami na podstawie rodzaju pobieranego pokarmu, określa do jakiej grupy organizmów cudzożywnych należy dany organizm określa substraty i produkty fotosyntezy wykazuje różnicę między oddychaniem komórkowym a wymianą gazową podaje przykłady wykorzystania energii przez organizm rozróżnia oddychanie tlenowe i beztlenowe przedstawia narządy wymiany gazowej różnych organizmów podaje przykłady różnych komórek zwierzęcych i porównuje budowę komórek roślinnych, zwierzęcych i bakteryjnych wykonuje preparat ze świeżego materiału roślinnego określa lokalizację tkanek zwierzęcych i ich funkcje w organizmach wykazuje złożoność budowy organizmów podaje przykłady tkanek zwierzęcych i ich podstawowe funkcje w organizmie planuje doświadczenia wykazujące wpływ warunków zewnętrznych na przebieg fotosyntezy sprawnie posługuje się mikroskopem optycznym wyjaśnia sposoby trawienia pokarmu przez organizmy cudzożywne wyjaśnia proces oddychania wyjaśnia znaczenie próby kontrolnej w doświadczeniach wyciąga wnioski z wyników doświadczeń przeprowadza doświadczenie wykrywające produkty fermentacji dokumentuje wyniki do- przedstawia funkcje poszczególnych składników komórki zwierzęcej wskazuje cechy pozwalające na rozróżnienie komórek: zwierzęcej, roślinnej, bakteryjnej przedstawia funkcje poszczególnych składników komórek roślinnych i bakteryjnych wykazuje różnorodność tkanek budujących dany narząd opisuje hierarchiczną budowę organizmów przedstawia różne sposoby odżywiania się organizmów uzasadnia rolę chlorofilu w fotosyntezie określa warunki przebiegu fotosyntezy określa warunki oddychania tlenowego, jego substraty i produkty określa warunki przebiegu procesu fermentacji oraz jego substraty i produkty planuje doświadczenie wykrywające produkty fermentacji podaje przykłady wykorzystania fermentacji w przemyśle i gospodarstwie domowym rozróżnia typy rozmnażania bezpłciowego wymienia korzyści wykazuje zależność między budową komórki zwierzęcej a jej funkcją wykazuje zależność między budową komórek roślinnych i bakteryjnych a ich funkcjami uzasadnia konieczność współdziałania narządów i układów narządów wyjaśnia pojęcie trawienie wewnątrzkomórkowe i pozakomórkowe wykazuje znaczenie fotosyntezy dla istnienia życia na Ziemi przeprowadza samodzielnie zaplanowane doświadczenie wykazujące wpływ warunków zewnętrznych na przebieg fotosyntezy interpretuje wyniki doświadczeń porównuje substraty i produkty oddychania tlenowego i beztlenowego uzasadnia znaczenie rozmnażania dla gatunku, a nie dla pojedynczego osobnika wykazuje związek między środowiskiem życia a rodzajem zapłodnienia planuje i wykonuje doświadczenie wykazujące półprzepuszczalność błon komórkowych oraz zjawisko plazmolizy przeprowadza doświadczenie badające wpływ temperatury na tempo fermentacji alkoholowej

3 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Uczeń wymienia sposoby rozmnażania się organizmów definiuje pojęcia: zapłodnienie i zygota świadczenia wymienia różnice między rozwojem prostym a złożonym przedstawia różnice między rozmnażaniem płciowym i bezpłciowym wymienia przykłady organizmów o rozwoju prostym i złożonym z rozmnażania płciowego podaje przykłady organizmów obupłciowych i rozdzielnopłciowych przedstawia kryteria klasyfikacji organizmów posługuje się słownikiem i encyklopedią oraz innymi źródłami technologii informacyjno-komunikacyjnej określa, że podstawową jednostką klasyfikacji jest gatunek posługuje się prostym, dwudzielnym kluczem do oznaczania gatunków Dział III. RÓŻNORODNOŚĆ ORGANIZMÓW III.1. Klasyfikacja organizmówiii.1. Klasyfikacja organizmów definiuje pojęcie klasyfikacja konstruuje dwudzielny klucz do oznaczania kilku organizmów wyjaśnia dwuczłonowe nazewnictwo gatunków wymienia jednostki systematyczne charakteryzuje poszczególne królestwa organizmów uzasadnia potrzebę klasyfikacji organizmów posługuje się kluczami do oznaczania różnych grup organizmów określa, co to jest gatunek wyjaśnia pojęcie układ hierarchiczny podaje różnorodność sposobów klasyfikacji wymienia w kolejności jednostki systematyczne wyjaśnia zależność pozycji systematycznej od stopnia pokrewieństwa między organizmami uzasadnia stosowanie języka łacińskiego w systematyce organizmów konstruuje prosty klucz graficzny lub numeryczny

4 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Uczeń III.2. KIII.2. Królestwa: bakterii, protistów, grzybówprotistów, grzybów określa miejsca występowania bakterii wymienia elementy budowy odróżniające bakterie od innych organizmów wymienia czynności życiowe bakterii rozpoznaje na rycinach komórki bakteryjne odróżnia bakterie od wirusów wymienia przykłady chorób wirusowych i bakteryjnych uzasadnia potrzebę przestrzegania higieny w celu ochrony przed wirusami i bakteriami chorobotwórczymi określa środowisko życia protistów podaje przykłady jednokomórkowych protistów samożywnych i cudzożywnych określa cechy budowy wybranego jednokomórkowego protista wymienia cechy wspólne dla wszystkich grzybów podaje przykłady przedstawicieli grzybów świadczące o różnorodności ich królestwa rozpoznaje podstawowe gatunki grzybów jadalnych i trujących wymienia zasady postępowa- opisuje budowę komórki bakteryjnej wymienia przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii określa cechy różniące wirusy od organizmów przedstawia podstawowe czynności życiowe protistów określa pozytywne i negatywne znaczenie protistów w przyrodzie i życiu przeprowadza obserwacje mikroskopowe jednokomórkowych protistów wykazuje różnorodność protistów rozpoznaje protisty wśród innych organizmów graficznie przedstawia wyniki obserwacji określa sposoby odżywiania się grzybów wyjaśnia budowę porostu jako organizmu symbiotycznego uzasadnia znaczenie grzybów w przyrodzie i życiu opisuje budowę grzyba kapeluszowego wykazuje wszechobecność bakterii w przyrodzie podaje znaczenie czynności życiowych bakterii dla funkcjonowania organizmu porównuje wirusy z komórkami organizmów podaje znaczenie czynności życiowych protistów dla funkcjonowania ich organizmów uzasadnia przynależność różnorodnych organizmów do królestwa protistów podaje znaczenie czynności życiowych grzybów dla funkcjonowania ich organizmów planuje doświadczenie wykazujące, że grzyby oddychają określa rolę porostów w przyrodzie wyjaśnia, dlaczego porosty są organizmami pionierskimi rozróżnia wirusy zwierzęce, roślinne i bakteryjne uzasadnia, że wirusy nie są organizmami wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem życia wykazuje podobieństwa i różnice między organizmami zaliczanymi do królestwa protistów określa rolę porostów jako bioindykatorów czystości powietrza porównuje budowę grzyba owocnikowego i bezowocnikowego wykazuje związek między obecnością w organizmie symbiotycznych bakterii a jego stanem zdrowia wykazuje rolę protistów zwierzęcopodobnych w biologicznym oczyszczaniu ścieków w oczyszczalniach posługuje się skalą porostową ocenia stan czystości powietrza w miejscu zamieszkania na podstawie skali porostowej

5 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca nia w razie zatrucia grzybami wskazuje miejsca występowania grzybów, w tym grzybów porostowych Uczeń wymienia charakterystyczne cechy królestwa zwierząt określa środowisko i tryb życia parzydełkowców wykazuje na przykładach różnorodność środowisk i trybu życia płazińców i nicieni wymienia sposoby zapobiegania zarażeniom pasożytniczym tasiemcami i nicieniami odróżnia płazińce od nicieni rozpoznaje wybranych przedstawicieli pierścienic (dżdżownicę, pijawkę i nereidę) określa środowiska i tryb życia pierścienic odróżnia pierścienice od innych grup zwierząt bezkręgowych odróżnia przedstawicieli mięczaków od innych zwierząt porównuje środowiska i tryb charakteryzuje budowę i czynności życiowe parzydełkowców określa sposoby zakażenia się pasożytami wymienia cechy przystosowujące tasiemca do pasożytnictwa wyjaśnia pojęcia: żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny wymienia charakterystyczne cechy pierścienic opisuje budowę zewnętrzną dżdżownicy uzasadnia pozytywną rolę dżdżownic w przyrodzie i gospodarce wskazuje cechy odróżniające przedstawicieli mięczaków od innych grup zwierząt bezkręgowych identyfikuje nieznany organizm III.3. III.3. Królestwo zwierzątrólestwo zwierząt uzasadnia przynależność różnorodnych zwierząt do typu parzydełkowców porównuje polipa i meduzę uzasadnia rolę przystosowania się pasożytów do środowiska pod względem wybranych cech przedstawia cykl rozwojowy tasiemca wykazuje różnorodność pierścienic ze względu na budowę oraz środowisko i tryb życia porównuje budowę ślimaka, małża i głowonoga uzasadnia przynależność różnorodnych zwierząt do typu stawonogów porównuje rozwój prosty ze złożonym u owadów określa przystosowanie owadów do różnych środowisk i trybu życia na przykładzie ich aparatów opisuje powstawanie rafy koralowej uzasadnia większe zagrożenie żywiciela pośredniego na przykładzie włośnia krętego porównuje budowę płazińców i nicieni opisuje budowę wewnętrzną pierścienic projektuje doświadczenie wykazujące rolę pierścienic w użyźnianiu gleby charakteryzuje nowe cechy pierścienic w porównaniu z nicieniami wskazuje związek między budową a trybem życia mięczaków konstruuje dwudzielny klucz do oznaczania gatunków mięczaków ocenia wpływ stawonogów na życie na Ziemi przedstawia rozmnażanie płciowe meduzy i bezpłciowe polipa omawia cykle rozwojowe tasiemca uzbrojonego, glisty ludzkiej i włośnia krętego analizuje materiały źródłowe dotyczące owadów szkodników i przygotowuje prezentację na temat ich działalności wykonuje album dotyczący wybranej grupy polskich kręgowców porównuje budowę szkieletu ryby i płaza oraz uzębienie drapieżnika i roślinożercy

6 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca życia mięczaków rozpoznaje ślimaki, małże i głowonogi określa znaczenie mięczaków w środowisku i życiu wymienia charakterystyczne cechy stawonogów określa środowiska i tryb życia skorupiaków i pajęczaków rozpoznaje pajęczaki i skorupiaki wśród innych grup zwierząt wykazuje różnorodność środowisk i trybu życia -owadów rozpoznaje przedstawicieli owadów wśród innych grup zwierząt określa wspólne cechy zwierząt należących do owadów rozpoznaje ryby wśród innych grup zwierząt porównuje środowiska i tryb życia płazów określa cechy żaby przystosowujące ją do życia w środowisku wodnym i lądowym rozpoznaje przedstawicieli płazów określa środowisko występowania gadów jako przedstawiciela mięczaków na podstawie obecności charakterystycznych cech określa główne różnice między gromadami stawonogów wykazuje różnorodność stawonogów wyjaśnia rolę stawonogów w przyrodzie i życiu wymienia przykłady modyfikacji odnóży i aparatów gębowych u różnych owadów wymienia cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do owadów porównuje rodzaje rozwoju złożonego owadów przedstawia znaczenie owadów w środowisku i życiu wymienia cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do ryb wymienia przyczyny zagrożenia różnorodności gatunkowej ryb i formy ochrony ryb określa znaczenie ryb w środowisku i gospodarce wykazuje różnorodność płazów i ich znaczenie porównuje cechy kijanki i dorosłej żaby Uczeń gębowych i odnóży wymienia cechy owadów będące przystosowaniem do życia na lądzie wymienia charakterystyczne cechy kręgowców przedstawia przystosowanie ryb do życia w wodzie wyjaśnia, jak rozmnażają się ryby wykazuje, że zróżnicowanie kształtów ryb jest przystosowaniem do różnych środowisk i trybu życia uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej ryb porównuje pokrycie ciała, narządy wymiany gazowej oraz rozmnażanie i rozwój ryb i płazów analizuje cykl rozwojowy płazów na przykładzie żaby uzasadnia konieczność ochrony płazów porównuje narządy wymiany gazowej oraz pokrycia ciała gadów i płazów uzasadnia, że gady są zwierzętami typowo lądowymi wyjaśnia pojęcie owodniowce (ze wskazaniem roli błon płodowych) określa rolę różnych rodzajów piór wykazuje różnorodność cech owadów i ich znaczenie w przystosowaniu się do różnych środowisk życia porównuje budowę bezkręgowców i kręgowców porównuje ryby kostne i chrzęstne uzasadnia znaczenie charakterystycznych cech płazów w przystosowaniu się do środowiska życia wykazuje nowe cechy budowy gadów w porównaniu z płazami porównuje rozmnażanie gadów i płazów wymienia charakterystyczne cechy kręgowców przedstawia przystosowania ryb do życia w wodzie wyjaśnia, jak rozmnażają się ryby uzasadnia znaczenie charakterystycznych cech gadów w przystosowaniu się do środowiska życia porównuje rozmnażanie oraz rozwój ptaka i gada wyjaśnia, na czym polega podwójne oddychanie u ptaków wyjaśnia znaczenie stałocieplności w zasiedlaniu różnorodnych

7 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca Uczeń odróżnia przedstawicieli gadów od płazów podaje przykłady gatunków gadów chronionych w Polsce, ich znaczenie oraz przyczyny zagrożenia wyginięciem wykazuje przystosowania ptaka do lotu rozpoznaje przedstawicieli ptaków wśród innych zwierząt porównuje przystosowania wybranych ptaków do życia w różnych środowiskach wykazuje różnorodność ssaków odróżnia uzębienie ssaka drapieżnego od uzębienia ssaka roślinożernego wyróżnia charakterystyczne cechy ssaków rozpoznaje ssaki wśród innych grup zwierząt określa środowisko i tryb życia ssaków identyfikuje przedstawiciela płazów na podstawie charakterystycznych cech tej grupy zwierząt wykazuje różnorodność gadów i ich znaczenie rozróżnia błony płodowe gadów opisuje budowę płuc i skóry gada identyfikuje przedstawiciela gadów na podstawie charakterystycznych cech tej grupy zwierząt wyjaśnia pojęcie stałocieplność wymienia cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do ptaków identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela ptaków na podstawie obecności charakterystycznych cech tej grupy zwierząt opisuje budowę płuc i pokrycie ciała ptaka oraz budowę jaja ze wskazaniem roli poszczególnych elementów przedstawia znaczenie ptaków w środowisku i życiu podaje przykłady gatunków ptaków chronionych w Polsce oraz przyczyny zagrożenia wyginięciem wykazuje zależność między budową dzioba a rodzajem pokarmu ptaka porównuje narządy wymiany gazowej oraz pokrycie ciała ptaka i gada uzasadnia potrzebę ochrony ptaków porównuje uzębienie ssaka roślinożernego z uzębieniem ssaka drapieżnego podaje przykłady modyfikacji kończyn ssaków wynikających ze sposobu poruszania się określa znaczenie różnych rodzajów gruczołów skórnych porównuje narządy wymiany gazowej oraz pokrycie ciała ssaka i gada wyjaśnia znaczenie stałocieplności w zasiedlaniu przez ssaki różnorodnych środowisk środowisk przez ptaki wyjaśnia rolę łożyska w rozwoju ssaków porównuje uzębienie ssaka roślinożernego z uzębieniem ssaka drapieżnego analizuje związek budowy kończyn wybranych ssaków z trybem ich życia porównuje rozmnażanie i rozwój gadów i ssaków

8 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca opisuje budowę płuc i pokrycie ciała ssaków wymienia cechy umożliwiające zakwalifikowanie organizmu do ssaków identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela ssaków na podstawie obecności charakterystycznych cech wyjaśnia, jak rozmnażają się ssaki podaje przykłady gatunków ssaków chronionych w Polsce i przyczyny zagrożenia wyginięciem przedstawia znaczenie ssaków w środowisku oraz w życiu i gospodarce Ocenienie śródroczne działy: Biologia nauka o życiu Jedność organizmów Różnorodność organizmów o Klasyfikacja organizmów Ocenienie roczne działy: Biologia nauka o życiu Jedność organizmów Różnorodność organizmów o Klasyfikacja organizmów o Królestwa: bakterii, protestów i grzybów Królestwo zwierząt Uczeń

9 Wymagania edukacyjne z biologii klasa II (Program Świat biologii ) Dział programu nauczania Hierarchiczna budowa organizmu Ocena Dopuszczająca Dostateczna Dobra Bardzo dobra Celująca Uczeń: - wyjaśnia termin homeostaza - omawia znaczenie homeostazy dla przetrwania organizmów w środowisku - podaje przykłady chorób będących wynikiem zaburzeń homeostazy - Uczeń: - prowadzi obserwacje mikroskopowe tkanek - wykonuje i opisuje rysunki preparatów tkanek oglądanych pod mikroskopem - wymienia tkanki wchodzące w skład wybranych narządów - podaje funkcje poszczególnych układów narządów budujących organizm, - wymienia mechanizmy regulujące homeostazę i określa ich rolę w utrzymaniu homeostazy - podaje wybrane parametry krwi podlegające mechanizmom regulującym (poziom glukozy, zawartość fibrynogenu) - korzystając ze schematu, wymienia narządy biorące udział w regulacji temperatury ciała Uczeń: - wykazuje związek budowy tkanek z pełnionymi przez nie funkcjami - podaje przykłady współpracy między poszczególnymi układami narządów - wymienia kolejne poziomy organizacji ciała - odczytuje z wyników badań laboratoryjnych krwi i moczu - wskazuje odchylenia od normy parametrów krwi i moczu i przewiduje ich skutki - omawia mechanizm termoregulacji Uczeń: - dowodzi hierarchicznej budowy organizmu - wykazuje konieczność współpracy układów narządów budujących organizm - omawia szczególną rolę układów: nerwowego, hormonalnego i krwionośnego w utrzymaniu homeostazy - korzysta z różnych źródeł informacji, aby podać inne niż zamieszczone w podręczniku przykłady stałych - objaśnia, na czym polega współpraca układów kon- trolno- - koordynujących z układami wykonawczymi parametrów wewnątrzustrojowych Uczeń: - wskazuje układy narządów pełniące funkcje nadrzędne w stosunku do innych układów - wyjaśnia na przykładach, na czym polega nadrzędna rola układu nerwowego i hormonalnego wobec innych układów narządów Odżywianie - dokonuje podziału składników pokarmowych na organiczne i nieorganiczne - określa rolę składników pokarmowych w organizmie - podaje źródła składników pokarmowych w pokarmach - podaje skutki niedoboru składników pokarmowych - wymienia i wskazuje na planszy narządy wchodzące w skład układu pokarmowego - podaje rolę poszczególnych narządów układu pokarmowego - wskazuje na planszy gruczoły trawienne i podaje ich rolę w trawieniu pokarmów - wyjaśnia termin dieta podstawowa - podaje przyczyny i skutki nadwagi oraz niedowagi - analizuje swoją dietę - omawia budowę związków organicznych - wskazuje kryterium podziału białek na pełno- i niepełnowartościowe - omawia znaczenie tzw. węglowodanów niedostępnych - projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach - wyjaśnia terminy: pierwiastki biogenne, makroelementy, mikroelementy - odczytuje z diagramu zawartość pierwiastków w organizmie - wyjaśnia różnice między przemianą fizyczną a chemiczną pobranego pokarmu - wskazuje miejsca przemian fizycznych i chemicznych pobranego pokarmu - wykazuje związek budowy narządów układu pokarmowego z pełnionymi przez nie funkcjami - podaje przykłady różnych diet oraz wskazuje ich wady i zalety - wyjaśnia termin wartość energetyczna - planuje i przeprowadza doświadczenie wykrywające obecność skrobi w produktach spożywczych - wyjaśnia termin związki egzogenne i podaje przykłady takich związków - wymienia pokarmy będące źródłem związków egzogennych - uzasadnia konieczność spożywania związków egzogennych - podaje rolę oraz źródła makro- i mikroelementów - wyciąga wnioski z analizy składu pierwiastkowego organizmu - wyjaśnia, na czym polega enzymatyczny rozkład białek, tłuszczów i cukrów - przedstawia kolejne etapy trawienia białek, tłuszczów i cukrów oraz wskazuje miejsca tych przemian - wyjaśnia rolę wątroby i trzustki w procesach trawienia - analizuje model budowy zęba - podaje właściwości węgla, z których wynika jego obecność we wszystkich związkach organicznych - określa, które składniki pokarmów pełnią funkcję budulcową, energetyczną i regulacyjną - planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące proces emulgacji tłuszczu - wyjaśnia, dlaczego wątrobę uważa się za centrum metaboliczne organizmu -omawia przyczyny i skutki zaburzeń łaknienia (anoreksja i bulimia) - wyjaśnia, jakie mogą być konsekwencje diety pozbawionej całkowicie białek zwierzęcych - wyjaśnia, dlaczego należy spożywać błonnik - projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat - planuje i wykonuje doświadczenia wykazujące obecność białek, tłuszczów, wody i cukrów prostych w pokarmach -prowadzi obserwacje mikroskopowe błony śluzowej jelita cienkiego - przygotowuje i prezentuje informacje dowodzące, że trzustka jest narządem dualistycznym - przygotowuje prezentację na temat metod obróbki i konserwowania żywności zapewniających zachowanie maksymalnej zawar-

10 z ostatniego tygodnia oraz wskazuje jej wady i zalety - wymienia choroby układu pokarmowego - wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi próchnicy zębów - podaje sposoby unikania próchnicy zębów -podaje przyczyny i objawy zatruć pokarmowych pokarmu - wskazuje czynniki mające wpływ na utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego organizmu - analizuje piramidę zdrowego żywienia i wyciąga wnioski dotyczące własnego odżywiania się - wykazuje związek między zatruciami pokarmowymi a brakiem zachowania podstawowych zasad higieny - podaje przykłady bakterii wywołujących zatrucia pokarmowe oraz podaje zasady profilaktyki - wymienia czynniki mające wpływ na rozwój choroby wrzodowej - uzasadnia konieczność poddawania się szczepieniom przeciwko WZW - oblicza swoje dzienne zapotrzebowanie na energię - oblicza swoje BMI i na jego podstawie ocenia masę swojego ciała, - wykazuje związek nieprawidłowego odżywiania się z nadwagą i niedowagą oraz innymi dolegliwościami - układa dla siebie dzienny jadłospis zgodny z podstawowymi zasadami zrównoważonej diety - objaśnia istotę choroby wrzodowej oraz sposób jej zdiagnozowania - wymienia choroby wywołane przez robaki pasożytnicze (płaskie i obłe) - wymienia sposoby zakażania się wirusami wywołującymi choroby wątroby chorób wywołanych przez robaki pasożytnicze, ich objawów, sposobów zakażania i profilaktyki tości witamin - omawia cykle rozwojowe wybranych robaków pasożytniczych Oddychanie Krążenie - wymienia i wskazuje na planszy narządy budujące drogi oddechowe - podaje funkcje układu oddechowego - wyjaśnia termin wentylacja płuc - podaje liczbę oddechów na minutę - wymienia czynniki, które mają wpływ na szybkość wentylacji płuc - wskazuje miejsca wymiany gazowej - wykonuje pomiary klatki piersiowej podczas wdechu i wydechu - wymienia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego - wymienia choroby bakteryjne, wirusowe, zawodowe i o podłożu alergicznym - podaje przykłady źródeł zakażania się chorobami układu oddechowego - wymienia narządy budujące układ krwionośny - wymienia rodzaje naczyń - objaśnia, na czym polega oddychanie komórkowe tlenowe - wykazuje związek między budową narządów tworzących drogi oddechowe a pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę płuc - wskazuje mięśnie oddechowe i omawia ich rolę - omawia, na czym polega wymiana gazowa w płucach i tkankach - wykazuje związek między układem krwionośnym a oddechowym - analizuje skład powietrza wdychanego i wydychanego - podaje wartość całkowitej pojemności płuc - wymienia czynniki mające wpływ na pojemność płuc - wymienia rodzaje zanieczyszczeń powietrza oraz ich wpływ na układ oddechowy - omawia związek między trybem życia a stanem układu oddechowego - określa wpływ palenia biernego i czynnego na organizm - podaje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego - interpretuje wyniki pomiarów tętna i ciśnienia tętniczego - omawia związek między prawidłową - zapisuje za pomocą słownego równania chemicznego przebieg reakcji oddychania tlenowego - wskazuje substraty i produkty oddychania tlenowego - omawia udział krtani w powstawaniu głosu - wykazuje związek budowy pęcherzyków płucnych z dyfuzją gazów oddechowych - wyjaśnia rolę mięśni oddechowych w procesie wentylacji płuc - uzasadnia, dlaczego wdech jest aktem czynnym, a wydech biernym - omawia udział krwi w transporcie gazów oddechowych - wskazuje lokalizację ośrodka oddechowego oraz omawia mechanizm jego działania - uzasadnia, dlaczego nie należy lekceważyć przeziębienia - omawia znaczenie badania radiologicznego - objaśnia znaczenie szczepień w profilaktyce chorób układu oddechowego - korzysta z różnych źródeł informacji - omawia budowę serca - wskazuje położenie i rolę zastawek w sercu - wyjaśnia rolę opłucnej - omawia rolę nagłośni oraz zasadę jej działania - wskazuje lokalizację zatok przynosowych oraz omawia ich rolę - wyjaśnia zależność między wymianą gazową a oddychaniem komórkowym - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie wykazujące obecność dwutlenku węgla w wydychanym powietrzu - przedstawia skład powietrza wdychanego i wydychanego w formie diagramu słupkowego - podejmuje i uzasadnia świadome decyzje dotyczące działań mających na celu zachowanie układu oddechowego w dobrej kondycji - wyjaśnia rolę ośrodków automatyzmu pracy serca - planuje i przeprowadza doświad- - przeprowadza obserwację mikroskopową pęcherzyków płucnych - wskazuje tkanki budujące narządy w układzie oddechowym - omawia przyczyny i skutki choroby dekompresyjnej i wysokogórskiej - na podstawie różnych źródeł informacji wyjaśnia znaczenie próby tuberkulinowej i interpretuje jej wyniki - przygotowuje w formie prezentacji materiały informacyjne przeznaczone dla kilkunastoletniego odbiorcy na temat skutków palenia tytoniu - wyjaśnia genezę tonów w pracy serca - wyjaśnia i wskazuje

11 krwionośnych oraz podaje ich funkcje - wskazuje położenie serca, określa jego wielkość i kształt - wymienia obiegi krwi i podaje ich rolę - dokonuje pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego - podaje funkcje krwi - wymienia główne składniki krwi i podaje ich rolę - wymienia elementy układu limfatycznego - wskazuje na planszy położenie narządów limfatycznych - wymienia funkcje układu limfatycznego - wymienia czynniki mające wpływ na prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia - wymienia choroby układu krążenia - wyjaśnia znaczenie terminu nadciśnienie tętnicze pracą serca a tętnem i ciśnieniem - omawia związek między budową naczyń krwionośnych a pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia na schemacie przepływ krwi w obiegu małym i dużym - uzasadnia, że krew jest tkanką łączną płynną - rozpoznaje w obrazie mikroskopowym składniki morfotyczne krwi - wykazuje związek budowy krwinek z pełnionymi przez nie funkcjami - analizuje i interpretuje wyniki badania krwi - uzasadnia, że krew jest bezcennym lekiem - podaje znaczenie banków krwi - wykazuje pozytywną postawę jako przyszły dawca krwi - wymienia funkcje narządów limfatycznych - omawia mechanizm powstawania limfy - porównuje skład osocza krwi i limfy - omawia związek między układem limfatycznym a układem krwionośnym - wskazuje na planszach miejsca połączenia układu limfatycznego z krwionośnym - charakteryzuje przyczyny, przebieg i skutki chorób układu krążenia - podejmuje decyzje mające na celu zachowanie układu krążenia w dobrej kondycji - omawia rolę krążenia wieńcowego - omawia cykl pracy serca - wskazuje najistotniejsze różnice między krążeniem płucnym a ustrojowym - rozróżnia na preparacie mikroskopowym tętnicę i żyłę - omawia, korzystając ze schematu, mechanizm transportu tlenu i dwutlenku węgla przez hemoglobinę - objaśnia podstawy wyodrębnienia czterech głównych grup krwi i czynnika Rh - uzasadnia, że transfuzja jest zabiegiem ratującym życie w przypadku znacznej utraty krwi - przedstawia możliwości przetaczania różnych grup krwi - podaje podobieństwa i różnice między układem krwionośnym a limfatycznym - omawia funkcje narządów limfatycznych - odróżnia tzw. cholesterol dobry od złego - uzasadnia zależność między obecnością cholesterolu LDL a miażdżycą - wymienia inne (niż cholesterol) czynniki zwiększające ryzyko zmian miażdżycowych - wykazuje związek między trybem życia a stanem układu krążenia czenie wykazujące wpływ wysiłku fizycznego na tętno i ciśnienie krwi - wskazuje badanie EKG jako źródło wiedzy o stanie i pracy serca - przedstawia na schemacie mechanizm krzepnięcia krwi - uzasadnia przydatność wiedzy o grupach krwi i czynniku Rh w życiu - objaśnia istotę konfliktu serologicznego po niewłaściwie przeprowadzonej transfuzji i podczas ciąży - uzasadnia znaczenie badań parametrów krwi w diagnostyce wielu chorób - wykazuje związek budowy narządów limfatycznych z pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę sieci naczyń układu limfatycznego - omawia sposoby leczenia choroby wieńcowej (angioplastyka i bypassy) - omawia znaczenie koronarografii w diagnostyce chorób serca - opracowuje zasady postępowania w profilaktyce chorób układu krążenia na planszy drogę, którą musi przebyć glukoza wraz z krwią od jelita cienkiego do mięśnia dwugłowego ramienia - wykonuje modele składników morfotycznych krwi - wyjaśnia, co to jest hematokryt, podaje jego prawidłowe wartości oraz znaczenie w diagnostyce chorób krwi - omawia istotę i znaczenie badania OB. - uzasadnia, że grasica jest narządem należącym do trzech układów: limfatycznego, odpornościowego i hormonalnego - omawia rodzaje krwotoków oraz organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w takich sytuacjach Odporność - wymienia elementy układu odpornościowego - podaje rodzaje odporności (swoista i nieswoista) - omawia znaczenie szczepień ochronnych w profilaktyce chorób - analizuje kalendarz obowiązkowych szczepień - podaje przykłady zaburzeń w funkcjonowaniu układu odpornościowego - wyjaśnia terminy: alergia i alergen - wyjaśnia termin antygen - uzasadnia, że elementy układu odpornościowego należą jednocześnie do innych układów narządów - wymienia mechanizmy zapewniające odporność nieswoistą - przedstawia kryteria podziału odporności swoistej na czynną i bierną oraz naturalną i sztuczną - tworzy mapę skojarzeń dotyczącą rodzajów odporności - wyjaśnia termin: choroby z autoagresji - dokonuje podziału czynników wywołujących niedobory odporności na wrodzone i - omawia mechanizm działania komórek układu odpornościowego (limfocytów i makrofagów) - dostrzega różnice między działaniem makrofagów i limfocytów B - przedstawia kolejne linie obrony organizmu zagrożonego wniknięciem antygenu - podaje przykłady chorób z autoagresji i ich objawy - objaśnia mechanizm powstawania alergii - wyjaśnia, dlaczego organizm biorcy odrzuca przeszczepione tkanki - wyjaśnia znaczenie autoantygenów (HLA) dla organizmu - wskazuje cechy różniące surowicę odpornościową i szczepionkę - uzasadnia konieczność współdziałania mechanizmów odporności swoistej i nieswoistej w zwalczaniu antygenów - opracowuje zalecenia służące zachowaniu układu odpornościowego w dobrej kondycji - projektuje i wykonuje ulotkę zawierającą najważniejsze informacje na temat zakażenia HIV - przygotowuje i przedstawia informacje na temat szczepień nieobowiązkowych - przedstawia sytuacje wymagające zastosowania surowicy odpornościowej - przygotowuje i wygłasza referat na temat alergii

12 Wydalanie Ochrona Regulacja nerwowa - wyjaśnia znaczenie wykonywania testów alergicznych - wymienia sposoby zakażenia się HIV - wymienia zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii - wymienia narządy biorące udział w usuwaniu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii - wymienia narządy układu wydalniczego i wskazuje je na planszy - podaje przykłady chorób nerek i dróg moczowych - wymienia najczęstsze przyczyny chorób układu wydalniczego - wyjaśnia, dlaczego należy dbać o higienę intymną - wymienia warstwy skóry (naskórek, skóra właściwa) oraz warstwę podskórną - wymienia wytwory naskórka - wymienia czynniki zewnętrzne wpływające na stan skóry (temperatura otoczenia, promieniowanie UV) - wymienia choroby skóry (opryszczka wargowa, grzybice, wszawica, świerzb) - wymienia funkcje układu nerwowego - wskazuje na planszy rodzaje komórek wchodzących w skład tkanki nerwowej i podaje ich rolę - wymienia i wskazuje na modelu części mózgowia - określa położenie rdzenia nabyte - wykazuje świadomość, że transplantacja może być czasem jedynym i skutecznym zabiegiem ratującym życie - omawia obowiązujące w Polsce przepisy dotyczące pobierania tkanek i narządów do przeszczepów - wyjaśnia terminy: metabolizm i wydalanie - wskazuje różnicę między wydalaniem zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii a usuwaniem niestrawionych resztek pokarmowych - charakteryzuje budowę poszczególnych narządów układu wydalniczego - wykazuje związek budowy narządów układu wydalniczego z pełnionymi przez nie funkcjami - projektuje i uzupełnia tabelę, w której znajdą się informacje na temat chorób nerek i dróg moczowych, ich przyczyn, głównych objawów i sposobów zapobiegania - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu wydalniczego w dobrej kondycji - wymienia funkcje skóry (ochronna, termoregulacyjna, receptorowa, wydalnicza i wydzielnicza) - omawia budowę poszczególnych warstw skóry oraz warstwy podskórnej - wskazuje różnice w rozmieszczeniu gruczołów potowych i łojowych - wymienia skutki oddziaływania na skórę zbyt wysokiej i zbyt niskiej temperatury - omawia skutki zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów skóry (trądzik i nadmierna potliwość) - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu skóry w dobrej kondycji - dokonuje podziału układu nerwowego pod względem anatomicznym i czynnościowym - wykazuje związek budowy neuronu z pełnioną funkcją i szybkością przepływu impulsu - objaśnia budowę nerwów czuciowych, ruchowych i mieszanych - wykazuje związek budowy nerwu z peł- i narządy - wymienia sposoby postępowania mające na celu zwiększenie szans na przyjęcie przeszczepu - podejmuje świadomą decyzję o woli oddania tkanek i narządów po swojej śmierci - omawia budowę i działanie nefronu - charakteryzuje procesy składające się na powstawanie moczu (filtracja, wchłanianie zwrotne) - wykazuje, że inne narządy (skóra, płuca) wspomagają układ moczowy w funkcji wydalniczej - wyjaśnia znaczenie ilościowej i jakościowej analizy moczu w diagnostyce chorób układu wydalniczego - konstruuje drzewo decyzyjne dotyczące zachowań mających na celu zachowanie układu wydalniczego w dobrej kondycji - omawia budowę i funkcje wytworów naskórka - wykazuje związek budowy skóry z jej funkcjami - dowodzi, że odcień skóry i włosów zależy od ilości zawartej w nich melaniny - rozpoznaje zmiany na skórze wymagające konsultacji lekarskiej - przedstawia znaczenie diagnostyki skórnej - opracowuje zasady pielęgnacji skóry w okresie dojrzewania - korzysta z różnych źródeł informacji dotyczących higieny skóry - dokonuje podziału mózgowia pod względem rozwojowym i czynnościowym - omawia budowę rdzenia kręgowego oraz wymienia ośrodki w nim zlokalizowane - wykonuje schemat łuku odruchowego i wyjaśnia, jaką funkcję pełni każdy jego element i choroby AIDS - przedstawia graficznie budowę nefronu - wykazuje związek budowy nefronu z jego czynnościami - uzasadnia, że oddawanie moczu jest odruchem bezwarunkowym, kontrolowanym u dorosłych przez mózgowie - dokonuje analizy wyników badania moczu - wskazuje składniki moczu ostatecznego będące objawem stanu chorobowego - określa sytuację wymagającą dializy - wyjaśnia, na czym polega zabieg dializy - prowadzi obserwacje mikroskopowe skóry i jej wytworów - wyjaśnia, na czym polega udział skóry w procesie termoregulacji - wykazuje związek między nadmierną ilością promieni UV a chorobami skóry i układu odpornościowego - charakteryzuje pasożytnicze choroby skóry - omawia przyczyny i skutki alergii skórnych - uzasadnia konieczność występowania antagonizmu czynnościowego między częścią współczulną a przywspółczulną autonomicznego układu nerwowego - wymienia płaty w korze mózgowej oraz ośrodki w nich zlokalizowane - omawia mechanizm powstawa- - wykazuje rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy - omawia inne funkcje nerek (wydzielniczą, osmoregulacyjną) - porównuje dializę z przeszczepem nerki - uzasadnia, że przeszczep nerki może być zabiegiem umożliwiającym życie codzienne chorych - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenia wykazujące rolę skóry w wymianie gazowej oraz w gospodarce wodnej - organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń i odmrożeń - wyjaśnia, dlaczego ośrodki kierujące czynnościami wegetatywnymi nie leżą w korze mózgowej - zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat badań prowadzonych przez

13 Regulacja hormonalna kręgowego - wymienia narządy unerwiane przez układ somatyczny i przez układ wegetatywny - wskazuje na planszy i nazywa elementy obwodowego układu nerwowego - wymienia rodzaje odruchów (warunkowe i bezwarunkowe) i podaje ich przyklady - wymienia choroby układu nerwowego (padaczka, zaburzenia ruchowe, czucia i czynności odruchowych) - podaje przykłady zaburzeń psychicznych (nerwice, depresja) - podaje przykłady pozytywnego i negatywnego oddziaływania stresu - przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem - wymienia części narządu wzroku - podaje funkcje aparatu ochronnego i aparatu ruchowego gałki ocznej - przedstawia, korzystając z planszy, drogę światła w oku - wymienia wady wzroku - wymienia i wskazuje na modelu części narządu słuchu - określa hałas jako podstawową przyczynę zaburzeń funkcjonowania narządu słuchu - podaje przykłady dźwięków o różnym natężeniu - wskazuje położenie narządów powonienia, smaku i dotyku - wymienia podstawowe smaki - wylicza bodźce odbierane przez skórę - wymienia i wskazuje na planszy najważniejsze gruczoły dokrewne - wyjaśnia terminy: gruczoł dokrewny i hormon - objaśnia, na czym polega nadczynność i niedoczynność nionymi funkcjami - wyjaśnia termin łuk odruchowy - wymienia elementy łuku odruchowego - podaje przyczyny i objawy chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego - wykazuje związek między występowaniem chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego a trybem życia - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu nerwowego i psychiki w dobrej kondycji - opracowuje wzorcowy rozkład zajęć gimnazjalisty w ciągu dnia z uwzględnieniem zasad higieny umysłowej - wyróżnia elementy poszczególnych części oka i ucha wskazując je na planszach - wykazuje związek budowy elementów oka i ucha z pełnionymi przez nie funkcjami - wyodrębnia części układu optycznego oka - objaśnia rolę soczewki w akomodacji oka - wykonuje schematyczny rysunek przedstawiający powstanie obrazu na siatkówce - omawia rolę poszczególnych elementów ucha - objaśnia negatywne następstwa działania hałasu na narząd słuchu i cały organizm - formułuje zalecenia postępowania służącego zachowaniu narządu słuchu w dobrej kondycji - opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku - podaje rozmieszczenie kubków smakowych na języku - omawia budowę, działanie i znaczenie receptorów węchowych - wymienia receptory skóry - podaje rozmieszczenie receptorów w skórze - omawia budowę najważniejszych gruczołów dokrewnych - wymienia główne hormony przysadki, tarczycy, przytarczyc, grasicy, trzustki, nadnerczy i gonad - podaje rolę hormonów w regulacji procesów życiowych i utrzymaniu homeostazy - wskazuje podobieństwa i różnice między odruchem bezwarunkowym a warunkowym - przedstawia znaczenie odruchów warunkowych w życiu - wykazuje związek zaburzeń psychicznych ze stresem - wymienia rodzaje stresorów oraz podaje skutki ich oddziaływania na organizm - uzasadnia, że nerwice i depresje to skutki oddziaływania długotrwałego stresu - ocenia własną wrażliwość na stres - dowodzi negatywnych skutków stosowania tzw. pseudometod w pokonywaniu stresu - porównuje czopki i pręciki - wyjaśnia, na czym polega adaptacja oka - uzasadnia konieczność poddawania się okresowym badaniom wzroku - przedstawia drogę bodźca dźwiękowego - określa górną granicę częstotliwości i natężenia dźwięku bezpiecznego dla ucha - wskazuje położenie narządu równowagi i omawia jego budowę - uzasadnia potrzebę wykonywania badań diagnostycznych ucha - wyjaśnia, dlaczego zmysł węchu nie chroni w pełni przed zatruciem substancjami lotnymi - uzasadnia, że skóra może być uznawana za narząd zmysłu dotyku - charakteryzuje znaczenie innych receptorów zlokalizowanych w skórze w reakcjach obronnych organizmu na niekorzystne bodźce ze środowiska - porównuje działanie układu nerwowego i układu hormonalnego - wykazuje łączność między układem nerwowym a hormonalnym - uzasadnia nadrzędność przysadki mózgowej w stosunku do gruczołów jej podległych nia odruchu warunkowego - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające reakcję źrenic na zmianę natężenia światła - wyjaśnia terminy: neurologia i psychiatria - odróżnia zadania neurologa od zadań psychiatry - omawia znaczenie diagnostyki w rozpoznawaniu wybranych chorób układu nerwowego - uzasadnia, że stres jest zaburzeniem homeostazy organizmu - wykazuje związek układu hormonalnego i układu nerwowego z reakcją organizmu na stres - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność plamki ślepej na siatkówce - wyjaśnia, na czym polega widzenie binokularne i jakie ma ono znaczenie dla - wykazuje związek między budową kanałów półkolistych a utrzymaniem równowagi - omawia działanie narządu równowagi - wyjaśnia podłoże choroby lokomocyjnej i podaje przykłady sytuacji ją wywołujących - omawia rolę podwzgórza w regulacji hormonalnej - charakteryzuje mechanizm antagonistycznego działania hormonów na przykładzie hormonów trzustki - omawia rolę antagonistycznego Iwana Pawłowa i innych fizjologów - zbiera, korzystając z różnych źródeł, informacje na temat środków uzależniających i ich negatywnego wpływu na organizm oraz przedstawia je w formie referatu - opracowuje i prezentuje zestaw prostych metod relaksacyjnych redukujących napięcie emocjonalne - omawia przyczyny daltonizmu - porównuje zakres słyszalności ucha z zakresem słyszalności narządu słuchu u zwierząt - zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat smaku umami - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące współdziałanie zmysłów smaku i węchu w odbieraniu bodźców chemicznych - schematycznie przedstawia i omawia znaczenie sprzężenia zwrotnego ujemnego w regulacji poziomu wapnia we krwi, uwzględniając anta-

14 gruczołów dokrewnych - podaje przykłady chorób będących wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - uzasadnia konieczność spożywania soli jodowanej - określa wpływ adrenaliny na funkcjonowanie organizmu podczas stresu - podaje związek cukrzycy z niedoborem insuliny - uzasadnia konieczność zachowania odpowiedniej diety przy wybranych chorobach związanych z zaburzeniami w funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - przedstawia znaczenie badań kontrolnych mających na celu oznaczanie stężenia hormonów - wykazuje, że trzustka i gonady to gruczoły o podwójnym działaniu - projektuje i wykonuje tabelę zawierającą przyczyny, objawy i skutki nadczynności oraz niedoczynności wybranych gruczołów dokrewnych - podaje zasady profilaktyki wybranych chorób wynikających z zaburzeń w pracy układu hormonalnego działania hormonów w regulacji wydzielania hormonów o przeciwnym działaniu - wyjaśnia, dlaczego nie można zażywać środków i leków hormonalnych bez porozumienia z lekarzem - wykazuje pozytywną i negatywną rolę adrenaliny gonistyczne działanie kalcytoniny i parathormonu - przygotowuje referat lub prezentację na temat zaburzeń hormonalnych u Ruch - wymienia układy narządów tworzące układ ruchu - uzasadnia, dlaczego szkielet jest bierną częścią układu ruchu, a mięśnie czynną - podaje podstawową funkcję szkieletu - wymienia części szkieletu oraz podaje ich funkcję - wymienia rodzaje połączeń kości - wyróżnia w szkielecie część osiową, obręcze i kończyny oraz wskazuje je na modelu - wymienia części szkieletu osiowego - wskazuje na modelu trzewioczaszkę i mózgoczaszkę oraz podaje ich funkcje - wymienia odcinki kręgosłupa - podaje rolę szkieletu kończyn - wyjaśnia termin mięsień szkieletowy - wymienia funkcje mięśni szkieletowych - wymienia ważniejsze mięśnie szkieletowe, wskazuje ich położenie i podaje funkcję - wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu wad postawy - podaje przykłady urazów mechanicznych (skręcenie i zwichnięcie stawu oraz złamanie kości) - wymienia główne choroby - wskazuje inne funkcje szkieletu niż miejsce przyczepu dla mięśni szkieletowych - dokonuje podziału kości ze względu na ich kształt - rozpoznaje na podstawie opisu wskazane kości i wskazuje je na modelu - wykazuje związek między kształtem kości a funkcjami pełnionymi przez daną część szkieletu - omawia budowę stawu - wyjaśnia, dlaczego w organizmie występują różne połączenia kości (ścisłe, półścisłe) - wymienia i wskazuje na modelu kości tworzące poszczególne części szkieletu - opisuje związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę klatki piersiowej - uzasadnia związek budowy klatki piersiowej z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę kręgu - wymienia funkcje krążków międzykręgowych - charakteryzuje obręcz jako element łączący kończyny ze szkieletem osiowym - rozpoznaje i wskazuje na planszy określone mięśnie - podaje przykłady mięśni o działaniu antagonistycznym - omawia związek między aktywnością fizyczną a utrzymaniem organizmu w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej - wykazuje szkodliwość dopingu - wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu wad postawy - omawia budowę kości długiej - dostrzega i wskazuje różnice między tkanką kostną zbitą a gąbczastą - wykazuje związek budowy tkanki chrzęstnej z pełnionymi funkcjami - rozpoznaje tkankę chrzęstną i kostną w obrazie mikroskopowym - wskazuje na modelu stawy o różnej ruchomości - podaje nazwy stawów o różnej ruchomości i objaśnia ich działanie - omawia budowę mięśnia szkieletowego - wykonuje obserwacje mikroskopowe tkanek mięśniowych - odróżnia tkankę mięśniową szkieletową od innych tkanek mięśniowych - wymienia czynniki niezbędne do pracy mięśni - charakteryzuje rodzaje skurczów mięśni - charakteryzuje najczęstsze wady postawy - wykazuje związek między wadami postawy a własnym postępowaniem - omawia przyczyny i skutki wskazanych chorób układu ruchu (krzywica, osteoporoza) - opisuje urazy kończyn - wykazuje związek między płaskostopiem a czynnikami mu sprzyjającymi - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę soli mineralnych w kościach - uzasadnia, że obecność w kościach związków nieorganicznych i organicznych umożliwia im pełnienie wyznaczonych funkcji - wykonuje mapę skojarzeń dotyczącą części szkieletu, kości wchodzących w ich skład oraz położenia względem siebie - wykazuje związek między obecnością w kończynach kości długich a pełnionymi przez nie funkcjami - uzasadnia związek między rozwojem mięśni a aktywnością fizyczną - omawia konsekwencje przetrenowania - objaśnia, na czym polega reumatoidalne zapalenie stawów - wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach - wykazuje związek między aktywnością fizyczną a prawidłowym funkcjonowaniem układu ruchu oraz gęstością i masą kości - wykonuje modele różnych typów stawów oraz prezentuje sposoby ich działania - zbiera i przedstawia informacje na temat różnic w budowie szkieletu kobiet i mężczyzn, które mogą być wykorzystywane przez archeologów i kryminologów - korzystając z różnych źródeł informacji, przygotowuje i prezentuje informacje na temat środków dopingujących i ich wpływu na organizm - demonstruje sposoby udzielania pierwszej pomocy w przypadku złamania, zwichnięcia i skręcenia

15 Rozmnażanie i rozwój układu ruchu - wymienia i wskazuje na planszy męskie i żeńskie narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne - podaje główne zadania męskiego układu rozrodczego - wskazuje jajowód jako miejsce zapłodnienia, a macicę jako miejsce rozwoju zarodka i płodu - wymienia główne choroby układu rozrodczego - wskazuje kontakty płciowe jako główne źródło zakażeń układu rozrodczego męskiego i żeńskiego - wyjaśnia terminy: zapłodnienie, ciąża, ciąża mnoga - wymienia etapy rozwoju wewnątrzmacicznego - podaje czas trwania okresu zarodkowego i płodowego - wyjaśnia, co to jest poród i połóg - wymienia symptomy ciąży - podaje rolę testu ciążowego - wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na rozwój prenatalny - wymienia okresy rozwoju osobniczego - wymienia objawy dojrzewania biologicznego dziewcząt i chłopców - uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny, szczególnie w okresie dojrzewania - podaje przykłady urazów mechanicznych (skręcenie i zwichnięcie stawu oraz złamanie kości) - wymienia główne choroby układu ruchu - charakteryzuje narządy budujące układ rozrodczy męski i żeński - wykazuje związek budowy męskich i żeńskich narządów rozrodczych z pełnionymi przez nie funkcjami - przedstawia budowę plemnika i funkcje jego poszczególnych elementów - wymienia zadania żeńskiego układu rozrodczego - wyjaśnia terminy: pokwitanie i przekwitanie - konstruuje i wypełnia tabelę zawierającą nazwy głównych chorób układu rozrodczego, czynnik je wywołujący i objawy - opracowuje zasady postępowania pozwalające na utrzymanie układu rozrodczego w dobrej kondycji - wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży - wskazuje kryterium podziału na okres zarodkowy i płodowy - wymienia funkcje łożyska - charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie matki podczas połogu - określa odpowiedni moment na zajście w ciążę - uzasadnia konieczność sterowania płodnością - wyjaśnia termin antykoncepcja - uzasadnia konieczność wykonania badań prenatalnych w określonych przypadkach - opracowuje zalecenia, których powinna przestrzegać kobieta podczas ciąży - podaje czas trwania poszczególnych okresów rozwoju osobniczego - charakteryzuje okres noworodkowy - charakteryzuje okresy: niemowlęcy oraz wczesnego i późnego dzieciństwa, uwzględniając rozwój fizyczny i psychiczny - charakteryzuje dorosłość jako najdłuższy okres w życiu - wymienia zmiany zachodzące podczas starzenia się - wymienia i wskazuje na planszy męskie gruczoły dodatkowe oraz podaje ich funkcje - wyjaśnia, z czego składa się nasienie (sperma) - omawia budowę komórki jajowej - charakteryzuje różnice w budowie plemnika i komórki jajowej - wymienia etapy cyklu miesiączkowego - odczytuje z wykresu zmiany poziomu estrogenów i progesteronu - wskazuje dni płodne i niepłodne w cyklu miesiączkowym - wyjaśnia różnice miedzy nosicielstwem HIV a chorobą AIDS - opisuje zachowania prowadzące do zakażenia HIV - korzystając z różnych źródeł informacji, podaje sposoby leczenia chorób układu rozrodczego - omawia proces powstawania zygoty - charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodka od momentu zapłodnienia do momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy - opisuje procesy zachodzące od chwili implantacji do końca 8 tygodnia ciąży - charakteryzuje okres płodowy - wymienia i omawia etapy porodu - wymienia rodzaje metod sterowania płodnością - podaje wady i zalety naturalnych i sztucznych metod sterowania płodnością - wskazuje związek między czynnikami środowiskowymi a powstaniem wad rozwojowych płodu - wykazuje, że okres noworodkowy jest przystosowaniem do zupełnie innych warunków niż te, które panują w organizmie matki - porównuje zmiany zachodzące w - objaśnia związek między produkcją testosteronu a funkcjonowaniem męskiego układu rozrodczego - charakteryzuje etapy cyklu miesiączkowego, uwzględniając rolę hormonów oraz zmiany zachodzące w jajniku i błonie śluzowej macicy - analizuje rolę ciałka żółtego - opisuje objawy napięcia przedmiesiączkowego - podaje różnice w funkcjonowaniu układu rozrodczego męskiego i żeńskiego - wyjaśnia konieczność regularnych wizyt kobiety ginekologa - omawia znaczenie badań cytologicznych - wymienia choroby przenoszone drogą płciową, przeciw którym można się zaszczepić - omawia skutki nieleczenia kiły i rzeżączki - wyjaśnia znaczenie rozwoju błon płodowych podczas rozwoju zarodkowego - wskazuje rozmieszczenie i omawia funkcje błon płodowych - wykazuje związek budowy łożyska z funkcjami, które pełni - rozróżnia procesy prowadzące do rozwoju bliźniąt jednojajowych i dwujajowych - opracowuje, korzystając z różnych źródeł, oraz prezentuje skutki palenia tytoniu i picia alkoholu przez kobietę będącą w ciąży - objaśnia, na czym polega płodowy zespół tytoniowy i alkoholowy - uzasadnia, że na pełną dojrzałość składają się: dojrzałość biologiczna, fizyczna, psychiczna i społeczna - bierze udział w dyskusji na temat - charakteryzuje pierwszo-, drugoi trzeciorzędowe cechy płciowe męskie - omawia konsekwencje niezstąpienia jąder podczas rozwoju płodowego chłopca - wyjaśnia rolę przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu rozrodczego - przedstawia na wykresie, jak zmienia się poziom hormonów gonadotropowych podczas cyklu miesiączkowego - przeprowadza, a następnie prezentuje wywiad z lekarzem ginekologiem na temat najczęściej występujących chorób przenoszonych drogą płciową - przygotowuje i prezentuje informacje na temat wpływu zażywania przez matkę narkotyków na rozwój prenatalny dziecka - wyjaśnia, na czym polega ciąża pozamaciczna - przedstawia zadania gerontologii i geriatrii

16 Współczesne zagrożenia zdrowia - wymienia czynniki wywołujące choroby (biologiczne i niebiologiczne) - podaje drogi wnikania do organizmu czynników chorobotwórczych (pokarmowa, oddechowa, kontakt płciowy i skóra) - podaje przykłady chorób cywilizacyjnych - wymienia przykłady chorób społecznych - wymienia rodzaje czynników środowiskowych przyczyniających się do rozwoju chorób nowotworowych - podaje przykłady chemicznych środków uzależniających - wymienia konsekwencje przyjmowania substancji uzależniających (fizyczne i psychiczne) - wymienia skutki uzależnień od substancji chemicznych (nikotynizm, narkomania, alkoholizm) Ocenienie śródroczne działy: Hierarchiczna budowa organizmu Oddychanie Krążenie Odporność Wydalanie Ochrona - wyjaśnia terminy: zdrowie i choroba - podaje źródła zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi i pasożytami - proponuje działania mające na celu zapobieganie zakażeniom czynnikami chorobotwórczymi - przestrzega zaleceń lekarza podczas leczenia infekcji - podaje kryteria wyróżnienia chorób cywilizacyjnych i społecznych - konstruuje i uzupełnia tabelę zawierającą wybrane choroby cywilizacyjne, ich przyczyny i sposoby zapobiegania - wykazuje związek między trybem życia a zachorowalnością na choroby nowotworowe - opracowuje zasady postępowania dotyczące unikania potencjalnych czynników rakotwórczych - odróżnia konsekwencje psychiczne uzależnień od konsekwencji fizycznych - określa moment, w którym młodzi ludzie najczęściej sięgają po środki uzależniające - wykonuje plakat lub ulotkę na temat przyczyn i skutków uzależnień od substancji chemicznych lub nowych technologii - opracowuje zasady postępowania w sytuacjach sprzyjających powstawaniu uzależnień (postawa asertywna) okresie dojrzewania u dziewcząt i u chłopców - określa zmiany, które zachodzą w psychice dojrzewającego - odróżnia osobnika chorego od nosiciela - wymienia czynniki wywołujące choroby zakaźne i pasożytnicze - podaje przykłady chorób wywołanych przez czynniki zakaźne i pasożytnicze - charakteryzuje drogi rozprzestrzeniania się czynników chorobotwórczych - uzasadnia związek między trybem życia a zakaźne i pasożytnicze na choroby nowotworowe - wskazuje różnice między nowotworami łagodnymi a złośliwymi - dokonuje analizy potencjalnych czynników rakotwórczych obecnych w środowisku - wymienia badań, które należy systematycznie przeprowadzać - objaśnia mechanizm powstawania uzależnienia - uzasadnia, że każda forma uzależnienia jest szkodliwa - rozpoznaje objawy uzależnienia u siebie i u innych -omawia wpływ alkoholu na organizm - uzasadnia związek palenia tytoniu z chorobami różnych narządów - wymienia przyczyny łatwego popadania w lekomanię Ocenianie roczne działy: Hierarchiczna budowa organizmu Oddychanie Krążenie Odporność Wydalanie Ochrona przygotowania rodziców do narodzin dziecka - wykazuje związek między intensywnością starzenia się a trybem życia - uzasadnia konieczność zapoznania się z treścią ulotki informacyjnej przed zastosowaniem leku - przedstawia zasady, których należy przestrzegać podczas zażywania leków - przygotowuje metaplan dotyczący problemu zakażeń chorobami pasożytniczymi i zakaźnymi - objaśnia sposoby walki z nowotworami - uzasadnia znaczenie badań mammograficznych i cytologicznych w profilaktyce nowotworów piersi i szyjki macicy - przewiduje indywidualne i społeczne skutki chorób cywilizacyjnych oraz społecznych - objaśnia wpływ narkotyków na organizm - omawia mechanizm powstawania uzależnień od nowych technologii - uzasadnia, dlaczego leczenie uzależnień jest bardzo trudne, a czasem prawie niemożliwe - bierze udział w dyskusji dotyczącej przyczyn uzależnień u młodych ludzi Regulacja nerwowa Regulacja hormonalna Ruch Rozmnażanie i rozwój Współczesne zagrożenia zdrowia - przedstawia drogi zakażania się HIV, HBV, HCV, HPV oraz podaje zasady profilaktyki chorób wywołanych przez te wirusy - szacuje koszty indywidualne i społeczne palacza chorego na raka płuc - przedstawia, na podstawie informacji odnalezionych w różnych źródłach, skutki lekomanii

17 Dział programu nauczania Podstawy genetyki Wymagania edukacyjne z biologii klasa III (Program Świat biologii ) Ocena Dopuszczająca Dostateczna Dobra Bardzo dobra Celująca Uczeń: wyjaśnia terminy: genetyka, zmienność, dziedziczność, gen, allel, genotyp, fenotyp podaje przykłady cech dominujących i recesywnych u podaje treść I prawa Mendla wskazuje miejsce lokalizacji materiału genetycznego w komórce rysuje i opisuje chromosom wymienia rodzaje podziałów komórkowych podaje znaczenie mitozy wskazuje komórki, w których zachodzi mitoza wskazuje komórki, w których odbywa się podział mejotyczny podaje ilość podziałów odbywających się podczas mejozy i ich istotę wymienia rodzaje chromosomów decydujących o płci podaje moment ustalenia płci u objaśnia, na czym polega hemofilia i daltonizm objaśnia, czym jest gen pod względem chemicznym i funkcjonalnym wymienia elementy nukleotydu podaje rodzaje nukleotydów wchodzących w skład DNA i RNA wyjaśnia, w jaki sposób są zapisane cechy organizmu wymienia etapy realizacji informacji genetycznej wyjaśnia termin mutacja wymienia rodzaje czynników mutagennych Uczeń: omawia badania Mendla oznacza allele dominujące i recesywne oraz zapisuje ich kombinacje objaśnia I prawo Mendla wykorzystuje treść I prawa Mendla do zapisu wszystkich możliwych kombinacji alleli w gametach wskazuje różnice w organizacji materiału genetycznego w dzielącej i niedzielącej się komórce wyjaśnia terminy kariotyp i chromosomy homologiczne omawia procesy składające się na podział komórek wyjaśnia, co oznacza zapis n i 2n wskazuje komórki, w których odbywa się podział mejotyczny podaje ilość podziałów odbywających się podczas mejozy i ich istotę odróżnia autosomy od chromosomów płci objaśnia, jak dziedziczy się płeć u, wykonując krzyżówkę genetyczną wyjaśnia, co to znaczy, że dana cecha dziedziczy się razem z płcią wyjaśnia termin genom przedstawia budowę nukleotydu za pomocą schematycznego rysunku opisuje, korzystając z planszy, budowę podwójnej helisy DNA i pojedynczej nici RNA charakteryzuje kod genetyczny wskazuje miejsce i cel transkrypcji wyjaśnia różnice między informacją genetyczną a kodem genetycznym podaje kryteria podziału mutacji na genowe i chromosomowe podaje przykłady chorób będących wynikiem mutacji genowych omawia przyczyny i objawy chorób Uczeń: konstruuje krzyżówkę genetyczną zapisuje w postaci krzyżówki genetycznej doświadczenia Mendla określa stosunki fenotypowe w pokoleniach F 1 i F 2 analizuje kariotyp uzasadnia konieczność podziałów komórkowych omawia przebieg mitozy prowadzi obserwacje mikroskopowe charakteryzuje przebieg pierwszego i drugiego podziału mejotycznego wyjaśnia, na czym polega rekombinacja materiału genetycznego sporządza tabelę, w której porównuje mejozę z mitozą przedstawia sposób dziedziczenia się cech sprzężonych z płcią dowodzi, dlaczego allele recesywne zlokalizowane w chromosomie X ujawniają się częściej u mężczyzn niż u kobiet wyjaśnia, na czym polega nosicielstwo allelu warunkującego choroby wyjaśnia, na czym polega reguła komplementarności zasad azotowych przedstawia na modelach proces replikacji DNA uzasadnia konieczność procesu replikacji dla funkcjonowania komórki uzasadnia konieczność procesu transkrypcji w ekspresji genów przedstawia proces transkrypcji, posługując się modelami nukleotydów oblicza, z ilu nukleotydów składa się gen kodujący białko o określonej liczbie aminokwasów wykonuje krzyżówkę genetyczną, wykazując prawdopodobieństwo wystąpienia choroby w przypadku, gdy obydwoje rodzice są nosicielami wskazuje różnice między mutacjami Uczeń: określa stosunki genotypowe w pokoleniach F 1 i F 2 wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia cech u rozpoznaje na schematycznych rysunkach fazy mitozy, wskazując istotną cechę dla danej fazy wskazuje moment replikacji w cyklu komórkowym uzasadnia, dlaczego replikacja musi być precyzyjna rozpoznaje na schematycznych rysunkach poszczególne fazy podziału mejotycznego, wskazując istotną cechę każdej fazy wykazuje związek I prawa Mendla z podziałem mejotycznym komórki dowodzi znaczenia rekombinacji materiału genetycznego u organizmów rozmnażających się płciowo wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia cech sprzężonych z płcią ustala stosunki fenotypowe i genotypowe u potomstwa sporządza tabelę, w której porównuje budowę DNA i RNA wymienia rodzaje RNA i podaje ich funkcje oblicza zawartość procentową poszczególnych zasad azotowych w DNA na podstawie podanej ilości jednej z nich przedstawia proces translacji, posługując się modelami wyjaśnia, z czego wynika różnorodność komórek mimo jednakowej informacji genetycznej rozpoznaje kariotyp z zespołem Downa, zespołem Tur- Uczeń: dowodzi słuszności II prawa Mendla poprzez wykonanie odpowiedniej krzyżówki genetycznej przedstawia na schematycznym rysunku cykl komórkowy omawia proces interfazy dowodzi, że znając zawartość procentową jednej z zasad azotowych w RNA, nie da się obliczyć zawartości pozostałych konstruuje model przedstawiający strukturę przestrzenną podwójnej helisy DNA uzasadnia, że dysponując zapisem DNA, można przewidzieć kolejność aminokwasów w białku podaje przykład choroby wynikającej z uszkodzenia struktury chromosomu podaje, jakie genotypy rodziców i dziecka prowadzą do konfliktu serologicznego przygotowuje i wygłasza referat na temat związku genetyki z innymi dziedzinami wiedzy

18 Ekologia podaje przykłady czynników mutagennych fizycznych i chemicznych dokonuje podziału mutacji na genowe i chromosomowe wyjaśnia termin zmienność organizmów wymienia rodzaje zmienności omawia przykłady wpływu środowiska na fenotyp odróżnia zmienność dziedziczną od zmienności niedziedzicznej termin ekologia pochodzenie i znaczenie wymienia miejsca, gdzie mogą być prowadzone badania ekologiczne określa rodzaje czynników środowiska porównuje warunki życia w wodzie z warunkami życia na lądzie rozróżnia cechy organizmów będące przystosowaniem do życia w wodzie i na lądzie wyjaśnia termin populacja podaje przykłady populacji z różnych środowisk wymienia rodzaje oddziaływań nieantagonistycznych podaje przykłady organizmów odróżnia oddziaływania antagonistyczne od nieantagonistycznych wymienia rodzaje oddziaływań antagonistycznych wymienia elementy składowe ekosystemu wskazuje ogniwa w łańcuchu pokarmowym tworzy łańcuch pokarmowy z danych organizmów charakteryzuje strukturę wybranego ekosystemu, posługując się pirami- spowodowanych mutacjami genowymi podaje przykłady chorób spowodowanych mutacjami chromosomowymi uzasadnia, dlaczego zmienność środowiskowa nie jest zmiennością dziedziczną przedstawia przyczyny zmienności dziedzicznej podaje przykłady zmienności dziedzicznej u rozróżnia poziomy organizacji życia będące przedmiotem badań ekologicznych podaje przykłady badań prowadzonych w terenie i przeprowadzanych w laboratoriach podaje przykłady wpływu czynników biotycznych i abiotycznych na organizmy ocenia, które z czynników mają parametry zmienne, a które względnie stałe wyjaśnia terminy tolerancja ekologiczna i zakres tolerancji ekologicznej podaje przykłady praktycznego wykorzystania wiedzy o tolerancji ekologicznej organizmów planuje i przeprowadza obserwacje populacji różnych gatunków w terenie określa strukturę przestrzenną wybranego gatunku rośliny przedstawia rozmieszczenie osobników na danym terenie w sposób graficzny wykazuje na dowolnym przykładzie, że symbioza jest korzystna dla obu partnerów charakteryzuje przystosowania kwiatów do zapylania przez zwierzęta przedstawia czynniki warunkujące konkurencję przedstawia skutki konkurencji genowymi a chromosomowymi omawia przyczyny i objawy chorób wywołanych mutacjami chromosomowymi wykonuje krzyżówki genetyczne związane z dziedziczeniem grup krwi i czynnika Rh u uzasadnia konieczność prowadzenia badań ekologicznych wykazuje różnice między ekologią a ochroną przyrody i ochroną środowiska dowodzi, że rozmieszczenie organ izmów na Ziemi wynika z różnej tolerancji na poszczególne czynniki objaśnia treść prawa minimum Liebiga interpretuje przebieg krzywych tolerancji ekologicznej projektuje i przeprowadza obserwację porostów w najbliższym otoczeniu wskazuje czynniki biotyczne i abiotyczne mające wpływ na liczebność i zagęszczenie badanej populacji określa liczebność i zagęszczenie populacji na określonym terenie wskazuje na przykładach przystosowania zwierząt do zapylania charakteryzuje na dowolnym przykładzie przystosowania drapieżnika do drapieżnictwa i jego ofiary do obrony uzasadnia tezę, że zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność opisuje przystosowania pasożytów do obranej strategii życiowej tworzy sieć pokarmową z podanych organizmów dostrzega, że jeden organizm może nera i zespołem Klinefeltera wykazuje związek między wiekiem matki a urodzeniem dziecka z zespołem Downa, przedstawiając tę zależność na wykresie podaje przykłady cech uwarunkowanych genetycznie i będących wynikiem oddziaływania środowiska ocenia przydatność wiedzy o wpływie czynników genetycznych i środowiskowych na cechy fenotypowe organizmu dla hodowców prowadzących selekcję cech użytkowych roślin i zwierząt wykazuje przekonanie o użyteczności edukacji ekologicznej w życiu codziennym ocenia stan czystości powietrza, posługując się skalą porostową wskazuje nisze ekologiczne wybranych gatunków uzasadnia, że nisze ekologiczne różnych gatunków nigdy nie są identyczne analizuje mechanizmy regulujące liczebność populacji omawia konsekwencje konkurencji wewnątrzgatunkowej dla funkcjonowania danych populacji uzasadnia na przykładach, że mutualizm i protokooperacja mają cechy wspólne oraz różne dowodzi, że protokooperacja jest symbiozą nieobligatoryjną planuje i przeprowadza doświadczenie badające oddziaływania allelopatyczne między roślinami wykazuje na odpowiednicprzykładach, że rośliny mają mechanizmy obronne przed zgryzaniem przedstawia na przykładach adaptacje ssaków roślinożernych do odżywiania się pokarmem wskazuje na przykładach związki między ekologią a innymi dziedzinami biologii planuje i przeprowadza doświadczenie służące określeniu optymalnych wartości wybranych czynników środowiska na wzrost i rozwój danej rośliny analizuje i ocenia stan czystości wody na podstawie składu gatunkowego żyjących w niej organizmów analizuje dane statystyczne dotyczące zmian liczebności populacji ludzkiej w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat podaje przykłady mikoryzy jako oddziaływania korzystnego dla grzybów i roślin wskazuje przykładpraktycznego zastosowania wiedzy o oddziaływaniach allelopatycznych między roślinami przygotowuje prezen-

19 Ewolucjonizm dą troficzną wyjaśnia, co dzieje się z materią, a co z energi w ekosystemie podaje kryteria podziału zasobów naturalnych wymienia przykłady zasobów odnawialnych i nieodnawialnych wymienia przykłady odnawialnych i nieodnawialnych źródeł energii wyjaśnia termin zrównoważony rozwój proponuje działania mające na celu oszczędzanie energii elektrycznej i wody w domu projektuje i wykonuje plakat na temat wykorzystania surowców wtórnych analizuje ilość oraz skład jakościowy odpadów powstających w gospodarstwie domowym aktywnie włącza się w oszczędzanie wody w domu i w szkole wyjaśnia terminy ewolucja i ewolucjonizm wyjaśnia, co oznacza określenie walka o byt uzasadnia, dlaczego Darwina nazywa się ojcem ewolucjonizmu międzygatunkowej wymienia sposoby unikania konkurencji przedstawia na dowolnym przykładzie wzajemne adaptacje pasożyta i żywiciela wykazuje ścisły związek między ożywioną częścią ekosystemu a jego biotopem charakteryzuje rolę producentów, konsumentów i destruentów w ekosystemie wskazuje różnice między łańcuchami spasania a łańcuchami detrytusowymi opisuje rolę producentów, konsumentów i destruentów w obiegu materii oraz przepływie energii przez ekosystem analizuje cykl biogeochemiczny węgla przedstawia skutki eksploatacji zasobów nieodnawialnych wskazuje zmiany zachodzące w środowisku na skutek intensyfikacji produkcji rolnej przedstawia propozycje racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju uzasadnia konieczność ograniczenia wydobycia paliw kopalnych przedstawia korzyści i zagrożenia wynikające z budowy elektrowni atomowych proponuje działania mające na celu ograniczenie ilości odpadów w gospodarstwie domowym charakteryzuje sposoby oczyszczania ścieków opisuje, na czym polega segregacja odpadów przedstawia poglądy na ewolucję znane przed Darwinem podaje główne założenia teorii ewolucji Darwina prezentuje przykłady potwierdzające działanie doboru naturalnego omawia znaczenie i podaje przy- należeć do kilku poziomów troficznych porównuje biocenozę pola uprawnego z biocenozą lasu pod kątem ich trwałości i zachowania równowagi biocenotycznej ilustruje schematycznie krążenie materii i przepływ energii w ekosystemach uzasadnia, jak ważny jest dopływ energii słonecznej do ekosystemów wykazuje związek między intensywną gospodarką rolną a wyginięciem wielu gatunków objaśnia, na czym polega kumulacja szkodliwych związków chemicznych w organizmach omawia mechanizm powstawania efektu cieplarnianego przewiduje skutki globalnego ocieplenia uzasadnia konieczność korzystania z alternatywnych źródeł energii podejmuje dyskusję na temat budowy elektrowni jądrowych opisuje metody bezpiecznego składowania odpadów wyjaśnia korzyści wynikające z segregowania odpadów omawia poglądy na ewolucję Lamarcka uzasadnia, dlaczego obserwacje poczynione przez Darwina na wyspach Galapagos stały się podłożem do narodzin teorii ewolucji wykazuje, że dobór naturalny za- roślinnym planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające działalność destruentów modeluje sytuację, gdy jeden z organizmów sieci pokarmowej zostanie wyeliminowany dowodzi, że trwałość ekosystemu zależy od jego różnorodności gatunkowej udowadnia, że ekosystem jest układem samowystarczalnym wykazuje związek między zanieczyszczeniami środowiska a nasileniem efektu cieplarnianego analizuje dane statystyczne dotyczące przyczyn zmian poziomu dwutlenku węgla w powietrzu i zmian temperatury na Ziemi opracowuje projekt oszczędzania energii w domu podejmuje dyskusję na temat budowy spalarni śmieci uzasadnia konieczność ochrony odnawialnych zasobów przyrody przedstawia w sposób graficzny mechanizm izolacji przestrzennej populacji dowodzi, że izolacja populacji przyczynia się do powstawania nowych gatunków wykazuje, że współczesne tację na temat funkcjonowania dowolnego ekosystemu wodnego modeluje cykl biogeochemiczny azotu przygotowuje i wygłasza referat na temat sukcesji ekologicznej jeziora dostrzega przejawy sukcesji ekologicznej w najbliższym otoczeniu podejmuje dyskusję, czy globalne ocieplenie to skutek działalności, czy proces naturalny przygotowuje planszę graficzną przedstawiającą mechanizm powstawania kwaśnych opadów analizuje przyczyny i skutki kwaśnych opadów opisuje budowę i zastosowanie kolektorów słonecznych przygotowuje projekt zasad postępowania ze zużytymi bateriami, świetlówkami i przeterminowanymi lekami dowodzi, że brak przepływu genów pomiędzy dwoma grupami organizmów świadczy o ich odrębności gatunkowej wyróżnia rodzaje

20 odróżnia dobór naturalny od doboru sztucznego podaje rodzaje dowodów ewolucji rozróżnia pośrednie i bezpośrednie dowody ewolucji podaje przykłady dowodów bezpośrednich ewolucji wyjaśnia termin biogeneza odczytuje dane z tabeli stratygraficznej podaje pozycję systematyczną uzasadnia przynależność do poszczególnych jednostek systematycznych kłady doboru sztucznego wyjaśnia, dlaczego tylko niewielka część wymarłych organizmów zachowała się w postaci skamieniałości wykazuje na przykładach, że zmiany ewolucyjne organizmów mogą się odbywać w różnym tempie analizuje schemat przedstawiający zegar ewolucji określa warunki, w jakich mogło się narodzić życie na Ziemi wskazuje cechy pierwszych organizmów jednokomórkowych analizuje cechy budowy charakterystyczne dla naczelnych sporządza tabelę, w której porównuje z szympansem wskazuje podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi jako wynik procesów ewolucyjnych wymienia przodków pewnia przetrwanie osobników najlepiej przystosowanych do środowiska podaje założenia syntetycznej teorii ewolucji uzasadnia, że formy przejściowe są szczególnie cenionymi dowodami bezpośrednimi na ewolucję zbierając informacje na temat form pośrednich, korzysta z różnych źródeł charakteryzuje relikty i podaje ich przykłady odróżnia narządy analogiczne od homologicznych uzasadnia, że podobny skład chemiczny wszystkich organizmów świadczy o ich pokrewieństwie analizuje schemat przedstawiający zegar ewolucji określa warunki, w jakich mogło się narodzić życie na Ziemi wskazuje cechy pierwszych organizmów jednokomórkowych wskazuje cechy pozwalające na wyodrębnienie z rzędu naczelnych nadrodziny człekokształtnych charakteryzuje poszczególnych przodków dowodzi, że człowiek posiada cechy wyjątkowe dla jego gatunku poglądy na ewolucję są kontynuacją i uzupełnieniem teorii Darwina dowodzi znaczenia prowadzenia porównawczych badań anatomicznych zwierząt analizuje podobieństwo rozwoju zarodkowego kręgowców dowodzi, że badania z zakresu embriologii są ważnym dowodem pośrednim ewolucji segreguje narządy na analogiczne, homologiczne i szczątkowe wykazuje, dlaczego w momencie pojawienia się atmosfery tlenowej ewolucja nabrała tempa konstruuje tabelę zawierającą najważniejsze wydarzenia z historii życia na Ziemi wyjaśnia, jaki wpływ na rozwój życia na Ziemi miały wielkie wymierania gatunków przedstawia historię rozwoju ewolucyjnego korzysta z różnych źródeł, podając przykłady dowodów bezpośrednich na ewolucję dowodzi, że szczątki australopiteka znanego jako Lucy są jednym z najważniejszych znalezisk izolacji rozrodczej podaje przykłady izolacji rozrodczej przygotowuje i wygłasza krótki wykład na temat dowodów ewolucji z zakresu genetyki przygotowuje i przedstawia prezentację na temat pojawienia się na lądzie pierwszych roślin i zwierząt wykonuje schemat drzewa rodowego uzasadnia, że rasy to przykład zmienności w obrębie gatunku Ocenianie śródroczne - działy Genetyka Ekologia (Ekologia ia ochrona przyrody, Organizm i ich środowisko, Charakterystyka populacji) Ocenienie roczne - działy Genetyka Ekologia Ewolucjonizm