FUNKCJA LITURGICZNA ORGELBÜCHLEIN JOHANNA SEBASTIANA BACHA. WPROWADZENIE DLA ORGANISTÓW 1

Transkrypt

1 Tomasz Górny Uniwersytet Warszawski FUNKCJA LITURGICZNA ORGELBÜCHLEIN JOHANNA SEBASTIANA BACHA. WPROWADZENIE DLA ORGANISTÓW 1 Jacques van Oortmerssen In memoriam 1. Habent sua fata libelli, czyli karta tytułowa Autograf cyklu kompozycji organowych Johanna Sebastiana Bacha pt. Orgelbüchlein jest obecnie przechowywany w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz) pod sygnaturą Mus. ms. Bach P 283, a dzięki internetowemu portalowi Bach digital ( de) można bez ograniczeń przeglądać wysokiej jakości fotokopie manuskryptu 2. Karta tytułowa (ilustracja nr 1) zawiera wiele ważnych informacji, dlatego na początku zajmiemy się analizą jej zawartości. W lewym górnym rogu widnieje (zapisana ołówkiem) sygnatura biblioteczna: P 283, zaś po przeciwnej stronie znajduje się inskrypcja Ex collectione G. Pölchau ( z kolekcji G. Pölchaua ), przypominająca o tym, że manuskrypt był w posiadaniu znanego kolekcjonera Georga Pölchau a 3. Poniżej czytamy: 1 Artykuł jest pokłosiem projektu Związki retoryki i muzyki w cyklu Orgelbüchlein Johanna Sebastiana Bacha, zrealizowanego przez autora w Konserwatorium w Amsterdamie we współpracy z Jacquesem van Oortmerssenem. Przedsięwzięcie zostało dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach konkursu Mobilność Plus (numer projektu: 1090/MOB/2013/0). Mimo ogromnej popularności Bachowskiego Orgelbüchlein w naszym kraju (cykl jest powszechnie wykorzystywany w procesie edukacji organistów, w trakcie liturgii, a czasem również podczas koncertów) nie dysponujemy ani polskojęzyczną monografią, ani nawet skromniejszymi rozważaniami o charakterze przyczynkarskim, które prezentowałyby najnowszą wiedzę naukową, dotyczącą tego zbioru chorałów organowych. Zainteresowani studenci mogą korzystać jedynie z odpowiednich rozdziałów ogólnych rozpraw na temat życia i twórczości Johanna Sebastiana Bacha oraz z tekstów o charakterze popularnonaukowym te ostatnie zawierają jednak sporo nieaktualnych już dzisiaj informacji (np. dotyczących potencjalnego okresu powstania kompozycji). Artykuł niniejszy pomyślany jest jako próba częściowego przynajmniej zapełnienia wspomnianej luki w polskim piśmiennictwie muzykologicznym. Z jednej strony jest to więc tekst napisany w sposób przystępny, ponieważ stanowi li tylko wprowadzenie, z drugiej jednak zawiera on stosunkowo liczne odniesienia bibliograficzne, ponieważ stawia sobie za cel zaznajomienie czytelnika z aktualną literaturą przedmiotu. 2 Ukazało się również drukowane wydanie faksymilowe: J. S. Bach, Orgelbüchlein BWV Faksimile der autographen Partitur, red. H.-H. Löhlein, Kassel 2010 (pierwsza edycja pochodzi z roku 1981). 3 Historia manuskryptu została opisana w komentarzu krytycznym do Neue Bach-Ausgabe: J. S. Bach, Neue Ausgabe Sämtlicher Werke, Serie IV, Band 1, Kritischer Bericht: Orgelbüchlein, Sechs Choräle von verschiedener Art (Schübler-Choräle), Orgelpartiten, red. H.-H. Löhlein, Leipzig 1987 (w skrócie NBA, IV/1, KB), s Zob. też P. Wollny, Johann Christoph Friedrich Bach und die Teilung des väterlichen Erbes, Bach Jahrbuch 2001, s (szczególnie strony 6668). 99

2 Orgel-Büchlein (mit 48 ausgeführten Chorälen) Worinne einem anfahenden Organisten Anleitung gegeben wird, auff allerhand Arth einen Choral durchzuführen, anbey auch sich im Pedal studio zu habilitiren, indem in solchen darinne befindlichen Choralen das Pedal gantz obligat tractiret wird. Dem Höchsten Gott allein zu Ehren, Dem Nechsten, draus sich zu belehren. Autore Joanne Sebast. Bach p.t. Capellae Magistri S.P.R Anhaltini- Cotheniensis 4 Książeczka organowa (z 48 zrealizowanymi chorałami) W której początkującemu organiście udziela się wskazówek, jak na rozmaite sposoby opracowywać chorał i jednocześnie w nauce gry na pedale się doskonalić, przez to, iż takie tu odnajdzie chorały, w których pedał jest traktowany całkowicie obligato. Bogu Najwyższemu jedynie na chwałę, Bliźniemu zaś, aby mógł czerpać stąd pożytek Autor Jan Sebast. Bach natenczas Kapelmistrz Łaskawie Panującego Księcia Anhalt-Köthen 5 4 Pełna wersja ostatnich czterech wersów powinna najprawdopodobniej brzmieć: Joanne Sebast. Bach / p[ro] t[empore] Capellae Magistri / S[erenissimi] P[rincipis] R[egnantis] Anhaltini- / Cotheniensis. Zapis wyrazów (z jednym wyjątkiem) oraz rozwinięcie skrótów podaję za NBA, IV/1, KB, s. 20. Do przywołanego źródła wkradł się drobny błąd, otóż wyraz gantz z autografu został zapisany jako ganz. Poprawna wersja znajduje się m.in. w książce Russella Stinsona Bach: The Orgelbüchlein, New York Oxford 1999, s. 29 (pierwsze wydanie pochodzi z roku 1996). Stinson podaje też (choć ze znakiem zapytania) inne rozwinięcie skrótu p.t., mianowicie pleno titulo, czyli: z pełnym tytułem, z zachowaniem właściwych tytułów. Wersję taką można również odnaleźć w innych źródłach, np. w opracowaniu The New Bach Reader: a life of Johann Sebastian Bach in letters and documents, red. H. T. David, A. Mendel, Ch. Wolff, New York London 1998, s. 8081, nr Wszystkie przekłady, o ile nie zaznaczono inaczej, zostały dokonane przez autora artykułu. 100

3 Ilustracja 1. Johann Sebastian Bach, Orgelbüchlein, karta tytułowa autografu. Staatsbibliothek zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Mus. ms. Bach P 283 Rzut oka na autograf wystarczy, aby zauważyć, że wpis w nawiasie: mit 48 ausgeführten Chorälen został skreślony inną ręką i z użyciem innego atramentu niż pozostałe linie rozbudowanego tytułu. Peter Wollny podaje, że była to ręka syna lipskiego kantora Johanna Christopha Friedricha Bacha 6. Liczba 48 pojawia się najpewniej dlatego, że trzy wersy chorału Christ ist erstanden BWV 627 policzone zostały jako osobne kompozycje. Obecnie mówi się o 46 chorałach (BWV ), niemniej do zbioru należy również niedokończony (zaledwie rozpoczęty przez Bacha) utwór O Traurigkeit, o Herzeleid, który został oznaczony w aneksie do katalogu Schmiedera (Anhang) sygnaturą BWV Anh P. Wollny, dz. cyt., s Wcześniej sądzono, że wpisu dokonał Carl Philipp Emanuel Bach (zob. NBA IV/1, KB, s. 21). 101

4 2. Datowanie Lektura karty tytułowej nasuwa pewne wnioski dotyczące okoliczności powstania Orgelbüchlein. Czytamy tam m.in. o tym, że zbiór został skomponowany przez nadwornego kompozytora księcia Anhalt-Köthen, toteż, idąc tym śladem, Wilhelm Rust w komentarzu krytycznym do Bach-Ausgabe 7 stwierdził, iż cykl powstał w czasie, gdy Bach pełnił służbę na dworze w Köthen, czyli w latach Wniosek wydaje się oczywisty, jednak szczegółowe badania grafologiczne i porównawcze wykazały, że nie jest on prawdziwy. Georg von Dadelsen dowiódł, że większość kompozycji z Orgelbüchlein powstała już w okresie weimarskim 8, o czym świadczy wiele faktów zewnętrznych, np. istnienie odpisów chorałów sporządzonych bezpośrednio z autografu przez weimarskich uczniów Bacha oraz przez tamtejszego organistę miejskiego, kuzyna i przyjaciela Bacha Johanna Gottfrieda Walthera. Dadelsen skrupulatnie przeanalizował dukt pisma oraz inne dane (zauważył m.in., że papier wykorzystany do Orgelbüchlein ma takie same znaki wodne, co datowane na rok 1714 kantaty Nun komm, der Heiden Heiland BWV 61 oraz Tritt auf die Glaubensbahn BWV ) i stwierdził na tej podstawie, że Bach rozpoczął prace nad cyklem w roku 1714 lub nawet nieco wcześniej. Jednocześnie uczony ten podtrzymał ukształtowane uprzednio przekonanie o powstawaniu cyklu w różnych okresach i w oparciu o analizę grafologiczną wykazał, że chorały Helft mir Gotts Güte preisen BWV 613 oraz niedokończony O Traurigkeit, o Herzeleid BWV Anh. 200 należy datować na okres, gdy kompozytor przebywał w Lipsku (lata ). W oparciu o ustalenia Dadelsena szczegółową chronologię zaproponowali Heinz-Harald Löhlein 10 oraz Russel Stinson 11. Ostatni z wymienionych badaczy, bazując m.in. na analizie stylistycznej, wprowadził podział na trzy fazy: wczesną (ok ), środkową (ok ) oraz późną (ok ). Chronologię tę Stinson uzupełnił powszechnie akceptowanym 7 W. Rust, Vorwort, w: Joh. Seb. Bach s Orgelwerke, Bach Ausgabe: t. 25/2, Leipzig 1878, s. VXXIV [na okładce tomu widnieje data 1875, jednak przedmowa Rusta jest podpisana: im August 1878 ]. 8 Już Spitta sugerował, że Orgelbüchlein powstało głównie w Weimarze, a kartę tytułową dodano w Köthen do istniejącego wcześniej manuskryptu (Ph. Spitta, Joh. Seb. Bach, Leipzig 1916, t. 1, s [pierwsze wydanie książki ukazało się w dwóch tomach w latach ]), jednak to Dadelsen podbudował tę tezę mocnymi dowodami i jednocześnie zweryfikował datowanie Spitty. Zob. G. von Dadelsen, Beiträge zur Chronologie der Werke Johann Sebastian Bachs, Trossingen 1958, s. 7980; tenże, Zur Entstehung des Bachschen Orgelbüchleins, w: Festschrift Friedrich Blume. Zum 70. Geburtstag, red. A. A. Abert, W. Pfannkuch, Kassel 1963, s G. von Dadelsen, Beiträge zur Chronologie der Werke Johann Sebastian Bachs, dz. cyt., s. 79. Warto jednak dodać, że sam papier pochodził z Arnstadt. Zob. J. S. Bach, Neue Ausgabe Sämtlicher Werke, Serie IX, Band 1: Katalog der Wasserzeichen in Bachs Originalhandschriften, red. W. Weiss we współpracy z Y. Kobayashi, Leipzig 1985, s. 89, nr NBA, IV/1, KB, s R. Stinson, Bach: The Orgelbüchlein, dz. cyt., s Zob. też Ch. Wolff, Chronology and Style in the Early Works: A Background for the Orgel-Büchlein, w: tegoż, Bach: essays on his life and music, Cambridge London 1991, s (artykuł wcześniej opublikowano po niemiecku pod tytułem Zur Problematik der Chronologie und Stilentwicklung des Bachschen Frühwerkes, insbesondere zur musikalischen Vorgeschichte des Orgelbüchleins, w: Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum V. Internationalen Bachfest der DDR in Verbindung mit dem 60. Bachfest der Neuen Bachgesellschaft, red. W. Hoffmann, A. Schneiderheinze, Leipzig 1988, s ); S. Hiemke, Datierungsfragen, w: tegoż, Johann Sebastian Bach. Orgelbüchlein, Kassel 2007, s Stinson dodatkowo dzieli tę fazę na dwie części (środkową I: oraz środkową II: ), ponieważ w roku 1714 organy w weimarskim Himmelsburgu były przez pewien czas wyłączone z użytku ze względu na rozbudowę instrumentu. Dokładny opis tego przedsięwzięcia przedstawia Wolff w książce Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony, tłum. B. Świderska, Warszawa 2011, s (Johann Sebastian Bach: the learned musician, New York 2000). 102

5 poglądem, że w okresie lipskim Bach wprowadził kilka zmian do wcześniejszych chorałów (Christus, der uns selig macht BWV 620 oraz Komm, Gott Schöpfer, Heiliger Geist BWV 631), a także dopisał do cyklu Helft mir Gotts Güte preisen BWV 613 oraz dwa takty O Traurigkeit, o Herzeleid BWV Anh Współcześnie uważa się zatem, że kompozytor większą część pracy nad Orgelbüchlein wykonał w Weimarze, w Köthen dodał jedynie kartę tytułową, zaś w Lipsku włączył do cyklu BWV 613 i BWV Anh. 200 oraz dokonał poprawek we wcześniej wpisanych chorałach. Ponadto odkrycia muzykologiczne z ostatnich dekad każą szukać źródeł niektórych kompozycji z Orgelbüchlein jeszcze przed rokiem Otóż odnaleziony w latach 80. XX wieku manuskrypt tzw. Kolekcji Neumeistra 14 zawiera najprawdopodobniej starszą 15 wersję chorału Herr Christ, der ein ge Gottessohn BWV 601, toteż można na tej podstawie przypuszczać, że projekt Orgelbüchlein do pewnego stopnia składa się z kompozycji, będących przeróbkami istniejących wcześniej utworów. 3. Funkcja liturgiczna Analiza całości autografu ujawnia ciekawy fakt, mianowicie to, że Bach przygotował miejsce na 164 chorały! Kompozytor wpisał nawet tytuły oraz przygotował pięciolinie, jednak z nieznanych nam przyczyn nie ukończył podjętego zadania. Poniżej znajduje się tabela, przedstawiająca ogólny plan Orgelbüchlein: 13 Wśród uczonych istnieją rozbieżności w ustaleniach dokładnej daty rewizji oraz uzupełnienia Orgelbüchlein, jednak wszyscy zgadzają się na okres lipski. 14 Zob. m.in. Ch. Wolff, The Neumeister Collection of Chorale Preludes form the Bach Circle, w: tegoż, Bach: essays on his life and music, dz. cyt., s [artykuł ukazał się wcześniej jako przedmowa do The Neumeister Collection of Chorale Preludes form the Bach Circle (Yale University Manuscript LM 4708): A Facsimile Edition, red. Ch. Wolff, New Haven London 1986, s. 114]; R. Stinson, Some Thoughts on Bach s Neumeister Chorales, The Journal of Musicology 1993, nr 4 (vol. 11), s Stinson wylicza różnice pojawiające się w obu wersjach BWV 601 (tej z Kolekcji Neumeistra oraz z autografu Orgelbüchlein) i konstatuje, że prawdopodobnie pierwsza z nich jest starsza. Tamże, s

6 Kolejność w autografie Tytuł 16 Związek z liturgią 17 Hipotetyczny okres powstania/ kompilacji 18 Numer BWV DE TEMPORE 1 Nun komm, der Heiden Heiland Adwent Gott, durch deine Güte lub 19 Gottes Sohn ist kommen Herr Christ, der ein ge Gottessohn lub Herr Gott, nun sei gepreiset Adwent Adwent Lob sei dem allmächtigen Gott Adwent Puer natus in Bethlehem Boże Narodzenie Lob sei Gott in des Himmels Thron Boże Narodzenie 7 Gelobet seist du, Jesu Christ Boże Narodzenie Der Tag, der ist so freudenreich Boże Narodzenie Vom Himmel hoch, da komm ich her Boże Narodzenie Vom Himmel kam der Engel Schar Boże Narodzenie In dulci jubilo Boże Narodzenie Lobt Gott, ihr Christen, allzugleich Boże Narodzenie Jesu, meine Freude Boże Narodzenie Christum wir sollen loben schon Boże Narodzenie Wir Christenleut Boże Narodzenie Helft mir Gotts Güte preisen Nowy Rok po Das alte Jahr vergangen ist Nowy Rok In dir ist Freude Nowy Rok Mit Fried und Freud ich fahr dahin Oczyszczenie Maryi Panny Podaję uwspółcześnioną pisownię tytułów chorałów według Stinsona (Bach: The Orgelbüchlein, dz. cyt., s. 310). Ścisłą transkrypcję Bachowskiej ortografii można odnaleźć w NBA IV/1, KB, s Przeznaczenie liturgiczne podaję za NBA IV/1, KB, s Datowanie podaję zgodnie z ustaleniami Stinsona (Bach: The Orgelbüchlein, dz. cyt., s. 1517). Należy jednak pamiętać o tym, że daty odnoszą się do momentu wpisania danego utworu do autografu w wielu przypadkach jest to równoznaczne z okresem powstania, niemniej czasem oznacza jedynie hipotetyczny okres przepisania (przepracowania) istniejącego wcześniej utworu (wspomniany casus kolekcji Neumeistra). Ponadto warto podkreślić, że u Löhleina (NBA IV/1, KB, s. 8595) odnajdujemy nieco odmienną chronologię niż u Stinsona. 19 Bach zaznacza w autografie, że niektóre melodie chorałowe związane są z dwoma tekstami. 104

7 20 Herr Gott, nun schleuss den Himmel auf Oczyszczenie Maryi Panny O Lamm Gottes, unschuldig Męka Pańska Christe, du Lamm Gottes Męka Pańska Christus, der uns selig macht Męka Pańska / poprawki po Da Jesus an dem Kreuze stund Męka Pańska O Mensch, bewein dein Sünde gross Wir danken dir, Herr Jesu Christ, dass du für uns gestorben bist Męka Pańska Męka Pańska Hilf Gott, dass mir s gelinge Męka Pańska O Jesu, wie ist dein Gestalt Męka Pańska O Traurigkeit, o Herzeleid [fragment] Allein nach dir, Herr, allein nach dir, Herr Jesu Christ, verlanget mich Męka Pańska po 1726 Anh. 200 Męka Pańska 31 O wir armen Sünder Męka Pańska 32 Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen Męka Pańska 33 Nun gibt mein Jesus gute Nacht Męka Pańska 34 Christ lag in Todesbanden Wielkanoc Jesus Christus, unser Heiland, der den Tod überwand Wielkanoc Christ ist erstanden Wielkanoc Erstanden ist der heil ge Christ Wielkanoc Erschienen ist der herrliche Tag Wielkanoc Heut triumphieret Gottes Sohn Wielkanoc Gen Himmel aufgefahren ist Wniebowstąpienie 41 Nun freut euch, Gottes Kinder, all Wniebowstąpienie 42 Komm, Heiliger Geist, erfüll die Herzen deiner Gläubigen Zesłanie Ducha Św. 43 Komm, Heiliger Geist, Herre Gott Zesłanie Ducha Św. 44 Komm, Gott Schöpfer, Heiliger Geist Zesłanie Ducha Św / poprawki po Nun bitten wir den Heil gen Geist Zesłanie Ducha Św. 105

8 46 Spiritus Sancti gratia lub Des Heil gen Geistes reiche Gnad Zesłanie Ducha Św. 47 O Heil ger Geist, du göttlich s Feuer Zesłanie Ducha Św. 48 O Heiliger Geist, o heiliger Gott Zesłanie Ducha Św. 49 Herr Jesu Christ, dich zu uns wend Zesłanie Ducha Św Liebster Jesu, wir sind hier Zesłanie Ducha Św Liebster Jesu, wir sind hier (distinctius) Zesłanie Ducha Św Gott der Vater wohn uns bei Św. Trójcy 53 Allein Gott in der Höh sei Ehr Św. Trójcy 54 Der du bist drei in Einigkeit Św. Trójcy 55 Gelobet sei der Herr, der Gott Israel 56 Meine Seele erhebt den Herren 57 Herr Gott, dich loben alle wir 58 Es stehn vor Gottes Throne 59 Herr Gott, dich loben wir 60 O Herre Gott, dein göttlich Wort Św. Jana Chrzciciela Nawiedzenie Maryi Panny Archanioła Michała i Wszystkich Aniołów Archanioła Michała i Wszystkich Aniołów Apostołów Szymona i Judy Tadeusza Apostołów Szymona i Judy Tadeusza OMNE TEMPORE 61 Dies sind die heil gen zehn Gebot Dziesięć przykazań Mensch, willst du leben seliglich Dziesięć przykazań 63 Herr Gott, erhalt uns für und für Dziesięć przykazań 64 Wir glauben all an einen Gott Wyznanie wiary 65 Vater unser im Himmelreich Ojcze nasz Christ, unser Herr, zum Jordan kam Chrzest 67 Aus tiefer Not schrei ich zu dir Pokuta 68 Erbarm dich mein, o Herre Gott Pokuta 69 Jesu, der du meine Seele Pokuta 106

9 70 Allein zu dir, Herr Jesu Christ Pokuta 71 Ach Gott und Herr Pokuta 72 Herr Jesu Christ, du höchstes Gut Pokuta 73 Ach Herr, mich armen Sünder Pokuta 74 Wo soll ich fliehen hin Pokuta 75 Wir haben schwerlich Pokuta 76 Durch Adams Fall ist ganz verderbt Usprawiedliwienie Es ist das Heil uns kommen her Usprawiedliwienie Jesus Christus, unser Heiland, der von uns den Gotteszorn wandt Wieczerza Pańska 79 Gott sei gelobet und gebenedeiet Wieczerza Pańska 80 Der Herr ist mein getreuer Hirt Wieczerza Pańska 81 Jetzt komm ich als ein armer Gast Wieczerza Pańska 82 O Jesu, du edle Gabe Wieczerza Pańska Wir danken dir, Herr Jesu Christ, dass du das Lämmlein worden bist Ich weiss ein Blümlein hübsch und fein Nun freut euch, lieben Christen, g mein Wieczerza Pańska Wieczerza Pańska Dziękczynienie 86 Nun lob, mein Seel, den Herren Dziękczynienie 87 Wohl dem, der in Gottes Furcht steht 88 Wo Gott zum Haus nicht gibt sein Gunst 89 Was mein Gott will, das gescheh allzeit 90 Kommt her zu mir, spricht Gottes Sohn 91 Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ 92 Weltlich Ehr und zeitlich Gut 93 Von Gott will ich nicht lassen 94 Wer Gott vertraut

10 95 Wie s Gott gefällt, so gefällt mir s auch 96 O Gott, du frommer Gott 97 In dich hab ich gehoffet, Herr Krzyż, prześladowanie, pokusa [KPP] 98 In dich hab ich gehoffet, Herr (alio modo) KPP Mag ich Unglück nich widerstahn KPP 100 Wenn wir in höchsten Nöten sein KPP An Wasserflüssen Babylon KPP 102 Warum betrübst du dich, mein Herz KPP 103 Frisch auf, mein Seel, verzage nicht KPP 104 Ach Gott, wie manches Herzeleid KPP 105 Ach Gott, erhör mein Seufzen und Wehklagen KPP 106 So wünsch ich nun eine gute Nacht KPP 107 Ach lieben Christen, seid getrost KPP 108 Wenn dich Unglück tut greifen an KPP 109 Keinen hat Gott verlassen KPP Gott ist mein Heil, mein Hülf und Trost Was Gott tut, das ist wohlgetan, kein einig Mensch ihn tadeln kann Was Gott tut, das ist wohlgetan, es bleibt gerecht sein Wille Wer nur den lieben Gott lässt walten KPP KPP KPP KPP Ach Gott, vom Himmel sieh darein 115 Es spricht der Unweisen Mund wohl 116 Ein feste Burg ist unser Gott 117 Es woll uns Gott genädig sein 118 Wär Gott nicht mit uns diese Zeit 108

11 119 Wo Gott der Herr nicht bei uns hält 120 Wie schön leuchtet der Morgenstern 121 Wie nach einer Wasserquelle 122 Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort 123 Lass mich dein sein und bleiben 124 Gib Fried, o frommer, treuer Gott Wojna i pokój 125 Du Friedefürst, Herr Jesu Christ Wojna i pokój 126 O grosser Gott von Macht Wojna i pokój 127 Wenn mein Stündlein vorhanden ist 128 Herr Jesu Christ, wahr Mensch und Gott 129 Mitten wir im Leben sind 130 Alle Menschen müssen sterben 131 Alle Menschen müssen sterben (alio modo) Valet will ich dir geben 133 Nun lasst uns den Leib begraben 134 Christus, der ist mein Leben 135 Herzlich lieb hab ich dich, o Herr 136 Auf meinen lieben Gott 137 Herr Jesu Christ, ich weiss gar wohl 138 Mach s mit mir, Gott, nach deiner Güt 139 Herr Jesu Christ, meins Lebens Licht 140 Mein Wallfahrt ich vollendet hab 109

12 Gott hat das Evangelium 142 Ach Gott, tu dich erbarmen Dzień sądu Ostatecznego Dzień sądu Ostatecznego 143 Gott des Himmels und der Erden Pieśń poranna 144 Ich dank dir, lieber Herre Pieśń poranna 145 Aus meines Herzens Grunde Pieśń poranna 146 Ich dank dir schon Pieśń poranna 147 Das walt mein Gott Pieśń poranna 148 Christ, der du bist der helle Tag Pieśń wieczorna 149 Christe, der du bist Tag und Licht Pieśń wieczorna 150 Werde munter, mein Gemüte Pieśń wieczorna 151 Nun ruhen alle Wälder Pieśń wieczorna 152 Dankt dem Herrn, denn er ist sehr freundlich Po posiłku 153 Nun lasst uns Gott dem Herren Po posiłku 154 Lobet dem Herren, denn er ist sehr freundlich Po posiłku 155 Singen wir aus Herzensgrund Po posiłku 156 Gott Vater, der du deine Sonn O dobrą pogodę 157 Jesu, meines Herzens Freud Dodatek 158 Ach, was soll ich Sünder machen Dodatek 159 Ach wie nichtig, ach wie flüchtig Dodatek Ach, was ist doch unser Leben Dodatek 161 Allenthalben, wo ich gehe Dodatek Hast du denn, Jesu, dein Angesicht gänzlich verborgen lub Soll ich denn, Jesu, mein Leben in Trauern beschliessen Sei gegrüsset, Jesu gütig lub O Jesu, du edle Gabe Dodatek Dodatek 164 Schmücke dich, o liebe Seele Dodatek 20 Chorał Ach wie nichtig, ach wie flüchtig jest przeznaczony na okoliczność umierania u. 110

13 Z powyższego zestawienia wyłania się obraz cyklu obejmującego wybór śpiewów protestanckich na wszystkie najważniejsze okazje do kościelnego muzykowania. Na początku zbioru umieszczono 60 chorałów de tempore, czyli powiązanych z kolejnymi okresami roku liturgicznego, w dalszej jego części natomiast znajdują się 104 chorały omne tempore, tj. przeznaczone na różne okoliczności (związane z katechizmem, zasadami życia go itd.). Wszystko wskazuje na to, że kompozytor zamierzał stworzyć swój osobisty kanon najważniejszych i najczęściej wykonywanych chorałów, i choć nie ukończył dwóch trzecich z zaplanowanego zadania, to jednak możemy zakładać, że tak mniej więcej wyglądałby jego śpiewnik. Konstatacja ta rodzi pytanie o to, czy Bach korzystał z jakiegoś istniejącego już zbioru, czy też ułożył chorały według swojego planu? Robin A. Leaver 21 przypomina o tym, że żaden ze znanych nam śpiewników z czasów kompozytora nie ma dokładanie takiego samego układu, co Orgelbüchlein, toteż słuszne wydaje się przypuszczenie, że Bach stworzył zbiór oparty raczej na własnym doświadczeniu niż na jednym określonym kompendium chorałowym, co nie wyklucza zresztą możliwości korzystania przez niego z wielu opracowań 22. Jakkolwiek było z pierwowzorem, zwraca uwagę bardzo liczna obecność tradycyjnych, sięgających XVI wieku chorałów. Badacze wiążą ten fakt między innymi z atmosferą, jaka panowała na dworze w Weimarze. Otóż książę Wilhelm Ernst, tj. główny pracodawca Bacha, był wyjątkowo pobożny, prowadził żywot naznaczony ortodoksyjną religijnością, szczególnie zaś skłaniał się do dawnych form wyznawania wiary 23. Ponieważ układ omawianego cyklu pozostaje w zgodzie z upodobaniami religijnymi władcy, wydaje się prawdopodobne, że kompozytor mógł brać pod uwagę jego preferencje. W kontekście tym warto rozważyć, czy utwory z Orgelbüchlein wykonywano podczas liturgii. Bach był zatrudniony w Weimarze jako nadworny organista i muzyk kameralny (od 1714 roku również jako koncertmistrz), toteż do jego obowiązków należało najpewniej akompaniowanie na organach przede wszystkim do celebracji odbywających się w niedziele i święta, czyli: 21 R. A. Leaver, Bach and hymnody. The evidence of the Orgelbüchlein, Early Music 1985, nr 2 (vol. 13), s Ch. Wolf (Bach s Organ Music: Studies and Discoveries, The Musical Times 1985, Bach Tercentenary Issue, nr 1705, vol. 126, s ) problematyzuje tę opinię i przypuszcza, że Bach mógł się opierać nie tyle na swoich osobistych doświadczeniach, co na tradycyjnym w Turyngii układzie chorałów. Zob. też P. Williams, The Organ Music of J. S. Bach. III A Background, Cambridge 1989, s (pierwsza edycja książki pochodzi z roku 1984). 23 Bach został zaangażowany jako nadworny organista i członek kapeli dworskiej przez księcia Wilhelma Ernsta, który mieszkał w pałacu nazywanym Wilhelmsburg, jednak kompozytor pobierał również wynagrodzenie ze skarbca tzw. Czerwonego Zamku (Rote Schloß) siedziby Ernsta Augusta, bratanka Wilhelma Ernsta i współregenta (od momentu uzyskania pełnoletności w roku 1709; wcześniej współrządził jego ojciec Johann Ernst III, który zmarł w roku 1707). Wiązało się to, z jednej strony, z sytuacją polityczną w Weimarze (niektórzy członkowie kapeli dworskiej, w tym Bach, należeli do obu władców i byli wynagradzani ze wspólnego budżetu), z drugiej zaś z żywym zainteresowaniem Ernsta Augusta sprawami muzyki i dużym szacunkiem, jakim darzył Johanna Sebastiana. Zob. Ch. Wolff, Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony, dz. cyt., s

14 Hauptgottesdienst nabożeństwo główne, odprawiane przed południem 24 ; Vespergottesdienst nieszpory, odprawiane po południu; ale także do nabożeństw poprzedzających dni świąteczne oraz pozostałych modlitw, np. ślubów czy pogrzebów 25. Tak różnorodne zadania stymulowały zapewne potrzebę opracowania melodii chorałowych związanych zarówno z okresami roku liturgicznego (de tempore), jak i tymi, które można było wykorzystywać przy różnych okazjach (omne tempore), toteż wydaje się bardzo prawdopodobne, że Bach traktował swoją książeczkę (niem. Büchlein) jako praktyczną pomoc podczas pełnienia obowiązków muzyka kościelnego. Peter Williams 26 w oparciu o źródła na temat nabożeństw protestanckich w centralnych Niemczech w czasach Bacha i przed nim rozważył ewentualne miejsce przygrywek z Orgelbüchlein podczas kościelnych celebracji. Za najbardziej oczywistą funkcję liturgiczną tych utworów uznał stosowanie ich jako preludium, które wprowadza w tonację i tempo chorału 27. Niemniej uczony zauważa, że do pomyślenia jest również scenariusz, wedle którego śpiew prowadzi chór, zaś Bachowska kompozycja stanowi instrumentalne interludium pomiędzy wersami lub strofami na zasadzie alternatim 28. Wreszcie większość z omawianych kompozycji posiada wyraźną i nieozdobioną melodię chorałową w głosie sopranowym, co sugeruje, że utwory takie mogą służyć jako towarzyszenie do śpiewu wiernych 29. Wobec powyższych ustaleń wydaje się bardzo prawdopodobne, że przygrywki chorałowe z Orgelbüchlein pełniły funkcję liturgiczną, i choć nie sposób niezbicie dowieść tej tezy, to jednak większość współczesnych badaczy bierze ją za dobrą monetę 30. Przyjęcie tego twierdzenia każe z kolei zapytać o organy, na których wykonywano owe kompozycje. 24 W trakcie nabożeństwa głównego między epistołą i Ewangelią wykonywano chorał powiązany z tematyką nabożeństwa (de tempore). 25 Zob. R. Stinson, Bach: The Orgelbüchlein, dz. cyt., s P. Williams, The Organ Music of J. S. Bach. III A Background, dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Na marginesie można dodać, że wielu badaczy łączy powstanie i liturgiczną funkcję Orgelbüchlein z zamiarem stworzenia uregulowanej muzyki kościelnej ( regulirte kirchen music, cyt. za Bach-Dokumente I: Schriftstücke von der Hand Johann Sebastian Bachs, red. W. Neumann, H.-J. Schulze, Leipzig 1963, s. 19, nr 1), czym kompozytor w oficjalnym liście motywował rezygnację z funkcji organisty w Mühlhausen i przenosiny do Weimaru. Zob. też R. Marshall, Luther, Bach, and the Early Reformation Chorale, Kassler Reformation Lecture, Atlanta

15 4. Organy Bachowskie Bach był w Weimarze organistą na dworze Wilhelma Ernsta, toteż miał dostęp do instrumentu, który znajdował się w kaplicy książęcej (Schlosskirche), nazywanej Weg zur Himmelsburg (w skrócie Himmelsburg), czyli Droga do niebiańskiego zamku. Wysoko, tuż pod sklepieniem świątyni znajdowała się galeria muzyczna (Capelle) to tam umieszczono organy, dzięki czemu słuchacze mogli odnieść wrażenie, że muzyka spływa do nich niczym dar niebios 31. Sam kościół wybudowano w latach 50. XVII w., zaś jednomanuałowe organy Ludwiga Compeniusa zabrzmiały w nim po raz pierwszy 28 maja 1658 roku 32. Później instrument był wielokrotnie przebudowywany, zarówno przez samego Compeniusa, jak i Johanna Conrada Weißhaupta (w latach wybudował on nowe miechy, wiatrownice oraz głosy pedałowe, a także włączył Seitenpositiv do instrumentu głównego) oraz Heinricha Nicolausa Trebsa 33. Ten ostatni w latach powiększył instrument (poszerzył miechy, dodał nowe głosy), a później jeszcze dwukrotnie naprawiał bądź odnawiał organy Compeniusa/Weißhaupta. W roku 1774 pożar strawił wnętrze świątyni razem z organami, jednak zachowała się dyspozycja instrumentu z roku : Instrument posiadał także kilka dodatkowych mechanizmów: tremulant w obu manuałach, cymbelstern, a także połączenia manuałów oraz jednego z manuałów do pedału. Po roku 1708 skala manuałów obejmowała zakres CDc 3, a pedału Ce 1. W tym czasie organy wyposażono w osiem (dużych) miechów i strojono według chortonu Ch. Wolff, Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony, dz. cyt., s Ch. Wolff, M. Zepf, The organs of J. S. Bach: a handbook, tłum. L. E. Butler, wstęp Ch. Wolff, UrbanaChicagoSpringfield 2012, s (praca ukazała się w oryginale po niemiecku jako Die Orgeln J. S. Bachs: Ein Handbuch, Leipzig 2006; drugie wydanie pochodzi z roku 2008). 33 Tamże, s Dyspozycję podaję za Wolffem i Zepfem (tamże, s. 93). Badacze ci opierali się na opisie Wettego: G. A. Wette, Historischen Nachrichten von der berühmten Residentz-Stadt Weimar, Weimar Ch. Wolff, M. Zepf, dz. cyt., s

16 Te na pozór archiwistyczne informacje są niezwykle istotne dla współczesnych organistów, zamierzających wykonywać utwory wchodzące w skład cyklu Orgelbüchlein. Otóż przebudowę organów w latach zrealizował Trebs na życzenie Bacha 36, toteż dyspozycję z roku 1737 można interpretować jako prawdopodobne spełnienie oczekiwań nadwornego organisty. W specyfikacji tej zwraca uwagę rozbudowana obsada sekcji pedałowej, co jak się wydaje można powiązać, z jednej strony, ze stosowaniem w Orgelbüchlein pedału obligato, z drugiej zaś z predylekcją kompozytora do używania pełnego, majestatycznego brzmienia organów (jakość tę określał on mianem Gravität 37 ), które zapewniał m.in. Groß-Untersatz Ponadto dyspozycja instrumentu pozostaje w bezpośrednim związku z praktyką wykonawczą konkretnych utworów z Orgelbüchlein, czego doskonałym przykładem jest chorał Gott, durch deine Güte BWV 600. Otóż najwyższym dźwiękiem w partii pedałowej tego utworu jest f 1, tymczasem organy Compeniusa nawet po przeróbkach Trebsa nie posiadały takiego klawisza! Jednym z niewielu instrumentów niemieckich z przełomu XVII i XVIII wieku z tak dużym zakresem dźwięków w najniższej sekcji były organy kaplicy książęcej (Schlosskirche) w Weißenfels miejscowości, w której Bach bawił wielokrotnie, m.in. 23 lutego 1713 roku (wykonał wówczas kantatę Was mir behagt, ist nur muntre Jagd BWV 208). Badacze podejrzewają wobec tego, że Bach znał tamtejsze organy 39. Najważniejszy jednak wydaje się fakt, że Gott, durch deine Güte to rzadki w twórczości Bacha przykład utworu organowego, zawierającego odautorską sugestię registracji: man. Princip. 8 f. oraz ped. Tromp. 8 f. 40. Zapis ten interpretuje się na ogół jako sugestię, że głos realizowany w pedale (w tym wypadku jest to tenor) ma brzmieć tak, jakby był wykonywany na 8 głosie językowym solo (Trompet 8 ). W praktyce oznacza to, że na organach o szerokim zakresie skali pedału można grać tę partię dokładnie tak, jak została zapisana, natomiast w przypadku, gdy brakuje klawisza f 1, jak to miało miejsce w Weimarze i zdecydowanej większości organów z czasów Bacha, można ją wykonać przy pomocy głosu 4 oktawę niżej, dzięki czemu uzyska się taką samą wysokość brzmienia, jaką zanotował Bach 41. W efekcie utwór ten, z jednej strony, wykorzystuje ekstremalnie duży (w czasach Bacha, dzisiaj nie jest to taką osobliwością) zakres skali pedału, z drugiej zaś daje się wykonywać również na innych 36 Tamże, s Bach używa określenia gravität w dokumencie przygotowanym z okazji przebudowy organów kościoła św. Błażeja (Blasiuskirche) w Mühlhausen. Zob. Bach-Dokumente I, dz. cyt., s. 152, nr 83; The New Bach Reader, dz. cyt., s. 55, nr Powołując się na Schrammka (W. Schrammek, Orgel, Positiv, Clavicymbel und Glocken der Schloßkirche zu Weimar 1658 bis 1774, w: BachHändelSchützEhrung 1985 der Deutschen Demokratischen Republik. Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum V. Internationalen Bachfest der Neuen Bachgesellschaft, red. W. Hoffmann, A. Schneiderheinze, Leipzig 1988, s ) Wolff i Zepf podają, że Groß-Untersatz 32 mógł powstać już przy okazji przebudowy z lat (Ch. Wolff, M. Zepf, dz. cyt., s. 93). 39 Ch. Wolff, M. Zepf, dz. cyt., s Zob. s. 2 autografu. 41 Rozwiązanie to sugerował już Spitta (dz. cyt., t. 1, s. 592). Na marginesie można dodać, że jednym z argumentów Rusta za datowaniem cyklu na okres był fakt, że w Agnuskirche w Köthen istniały organy z zakresem skali pedałowej do f 1, co pozwalało na wykonanie chorału Gott, durch deine Güte BWV 600 z głosem 8. Trzeba jednak pamiętać, że Rust widział ten instrument w roku 1865 (zob. Ch. Wolff, M. Zepf, dz. cyt., s. 4344), czyli około 150 lat po Bachu. 114

17 instrumentach i w związku z tym bez trudu może spełniać funkcję pedagogiczną oraz liturgiczną. Choć powyższy przykład nie wyczerpuje problematyki organów Bachowskich w kontekście Orgelbüchlein, to jednak pokazuje zdaniem autora że jest to zagadnienie istotne, wielowątkowe i domagające się polskojęzycznej refleksji, która pozwoliłaby zainteresowanym organistom podjąć wysiłek krytycznego i ugruntowanego historycznie spojrzenia na stosowane rozwiązania interpretacyjne i registracyjne. BIBLIOGRAFIA Bach-Dokumente I: Schriftstücke von der Hand Johann Sebastian Bachs, red. Werner Neumann, Hans-Joachim Schulze, Leipzig Bach Johann Sebastian, Neue Ausgabe Sämtlicher Werke, Serie IV, Band 1, Kritischer Bericht: Orgelbüchlein, Sechs Choräle von verschiedener Art (Schübler-Choräle), Orgelpartiten, red. Heinz-Harald Löhlein, Leipzig Bach Johann Sebastian, Neue Ausgabe Sämtlicher Werke, Serie IX, Band 1: Katalog der Wasserzeichen in Bachs Originalhandschriften, red. Wisso Weiss we współpracy z Yoshitake Kobayashi, Leipzig Bach Johann Sebastian, Orgelbüchlein BWV Faksimile der autographen Partitur, red. Heinz-Harald Löhlein, Kassel 2010 (pierwsza edycja: 1981). Dadelsen Georg von, Beiträge zur Chronologie der Werke Johann Sebastian Bachs, Trossingen Dadelsen Georg von, Zur Entstehung des Bachschen Orgelbüchleins, w: Festschrift Friedrich Blume. Zum 70. Geburtstag, red. Anna Amalie Abert, Wilhelm Pfannkuch, Kassel 1963, s Hiemke Sven, Johann Sebastian Bach. Orgelbüchlein, Kassel Leaver Robin A., Bach and hymnody. The evidence of the Orgelbüchlein, Early Music 1985, nr 2 (vol. 13), s Marshall Robert, Luther, Bach, and the Early Reformation Chorale, Kassler Reformation Lecture, Atlanta Rust Wilhelm, Vorwort, w: Joh. Seb. Bach s Orgelwerke, Bach Augabe: t. 25/2, Leipzig 1875, s. VXXIV (na okładce tomu widnieje data 1875, jednak przedmowa Rusta jest podpisana: im August 1878 ). Schrammek Winfried, Orgel, Positiv, Clavicymbel und Glocken der Schloßkirche zu Weimar 1658 bis 1774, w: BachHändelSchützEhrung 1985 der Deutschen Demokratischen Republik. Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum V. Internationalen Bachfest der Neuen Bachgesellschaft, red. Winfried Hoffmann, Armin Schneiderheinze, Leipzig 1988, s

18 Spitta Philipp, Joh. Seb. Bach, Leipzig 1916, t. 1 (pierwsze wydanie: t , t ). Stinson Russell, Bach: The Orgelbüchlein, New York Oxford Stinson Russell, Some Thoughts on Bach s Neumeister Chorales, The Journal of Musicology 1993, nr 4 (vol. 11), s The New Bach Reader: a life of Johann Sebastian Bach in letters and documents, red. Hans T. David, Arthur Mendel, Christoph Wolff, New York London Wette Gottfried Albin, Historischen Nachrichten von der berühmten Residentz-Stadt Weimar, Weimar Wolff Christoph, Bach s Organ Music: Studies and Discoveries, The Musical Times 1985, Bach Tercentenary Issue, nr 1705, vol. 126, s Wolff Christoph, Chronology and Style in the Early Works: A Background for the Orgel-Büchlein, w: tegoż, Bach: essays on his life and music, Cambridge London 1991, s (artykuł wcześniej opublikowany pod tytułem Zur Problematik der Chronologie und Stilentwicklung des Bachschen Frühwerkes, insbesondere zur musikalischen Vorgeschichte des Orgelbüchleins, w: Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum V. Internationalen Bachfest der DDR in Verbindung mit dem 60. Bachfest der Neuen Bachgesellschaft, red. Winfried Hoffmann, Armin Schneiderheinze, Leipzig 1988, s ). Wolff Christoph, Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony, tłum. Barbara Świderska, Warszawa 2011 (Johann Sebastian Bach: the learned musician, New York 2000). Wolff Christoph, The Neumeister Collection of Chorale Preludes form the Bach Circle, w: tegoż, Bach: essays on his life and music, Cambridge London 1991, s (artykuł ukazał się wcześniej jako przedmowa do The Neumeister Collection of Chorale Preludes form the Bach Circle [Yale University Manuscript LM 4708]: A Facsimile Edition, red. Christoph Wolff, New Haven London 1986, s. 114). Wolff Christoph, Zepf Markus, The organs of J. S. Bach: a handbook, tłum. Lynn Edwards Butler, wstęp Christoph Wolff, Urbana Chicago Springfield 2012 (Die Orgeln J. S. Bachs: Ein Handbuch, Leipzig 2006; drugie wydanie 2008). Williams Peter, The Organ Music of J. S. Bach. III A Background, Cambridge 1989 (pierwsza edycja: 1984). Wollny Peter, Johann Christoph Friedrich Bach und die Teilung des väterlichen Erbes, Bach Jahrbuch 2001, s

19 Tomasz Górny University of Warsaw THE LITURGICAL FUNCTION OF JOHANN SEBASTIAN BACH S ORGELBÜCHLEIN. AN INTRODUCTION FOR ORGANISTS The article starts with a discussion on the problems connected with the writing of the manuscript, especially the issue of dating of each composition. For reference purposes, Russel Stinson s proposition was adopted, and Stinson divides the creation of Orgelbüchlein into three phases: early, ca ; middle, ca (with a subdivision into middle I: and middle II: ) and late, ca Following that, the article discusses the potential place of the described chorales during a liturgy and it singles out their three potential uses: as a prelude, interlude or accompaniment to the singing Lutheran congregation or choir during a service. Then it touches on the issue of the so-called Bach organ in the context of Orgelbüchlein, mainly focusing on the instrument kept at the Weimar ducal chapel (Weg zur Himmelsburg), where Bach worked as an organist. Based on the example of BWV 600, the study aimed to establish how important the organ disposition is for contemporary performance practice. Keywords: Orgelbüchlein, organ, J. S. Bach, choral prelude 117