OCHRONA ZASOBÓW ŚRODOWISKA NATURALNEGO I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

Transkrypt

1 OCHRONA ZASOBÓW ŚRODOWISKA NATURALNEGO I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO (na podstawie: _dla_spoleczenstwa/a81.html) ZAŁOŻENIA OGÓLNE Ochrona zasobów środowiska naturalnego stanowi jedno z priorytetowych zadań polityki strukturalnej Polski. Problematyka z tym związana obejmują między innymi: o metody produkcji rolniczej o zalesianie gruntów o ochronę gatunków roślin i zwierząt o ochronę wód gruntowych i podziemnych o redukcję zanieczyszczeń o zachowanie krajobrazu i cennych obiektów przyrodniczych o zagospodarowanie odpadów o zachowanie użytków ekologicznych itd. Rozwój infrastruktury technicznej w znacznej mierze będzie kreował warunki ochrony środowiska. Dotyczy to zwłaszcza programów w zakresie zaopatrzenia w wodę pitną, kanalizację i gospodarkę ściekami, utylizacją odpadów, zmiany systemów grzewczych na przyjazne dla środowiska. Przyjęcie przez Polskę ustawodawstwa Unii Europejskiej będzie wymagało podjęcia wielu działań związanych z ochroną środowiska, przyrody i krajobrazu, będą to wymogi nakazowo zakazowe w zakresie korzystania z zasobów naturalnych, dopuszczalnych form zanieczyszczeń, sposobów zagospodarowania odpadów itp. Działania służące realizacji tych dostosowań będą realizowanie w projektach współfinansowanych ze środków Unijnych. Uwarunkowania wynikające z obowiązujących przepisów z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego obszary objęte ochroną, należą do nich: o parki krajobrazowe o użytki ekologiczne o miejsce regularnego przebywania i rozrodu zwierząt o pomniki przyrody Ochrona środowiska 1. Ochrona wód o zapewnienie odpowiedniej jakości wody pitnej poprzez modernizację, budowę i rozbudowę ujęć wody i sieci wodociągowych, o objęcie ochroną ujęć wody pitnej poprzez poprawę stanu istniejących stref ochronnych i wytyczenie nowych, o prowadzenie działań zmierzających do utylizacji ścieków w celu wyeliminowania zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych poprzez modernizację i rozbudowę oczyszczalni ścieków, - 1 -

2 o budowa sieci kanalizacyjnej, o likwidacja nieszczelnych szamb, otwartych gnojowników, mogielników, o podjęcie działań inwestycyjnych w celu likwidacji zagrożenia przeciwpowodziowego, o wprowadzenie systemu monitoringu czystości wód i odprowadzanych ścieków. 2. Ochrona powietrza o Likwidacja lokalnych kotłowni i przyłączenie budynków do miejskiej sieci ciepłowniczej, o Gazyfikacja terenów wiejskich, propagowanie wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii (elektrownie wodne, elektrownie wiatrowe, wytwórnie biogazu, kolektory słoneczne), o Podjęcie współdziałania przez zakłady produkcyjne w celu ograniczenia emisji zanieczyszczenia. 3. Ochrona gleby o Maksymalna ochrona gruntów rolnych wysokiej jakości ze szczególnym uwzględnieniem zwartych kompleksów leżących poza terenami zurbanizowanymi, o Stosowanie zabiegów przeciwerozyjnych na obszarach zagrożonych erozją gleb (gleby położone na stokach oraz w strefie krawędziowej Doliny Odry) poprzez zadrzewienie stoków, o Zachowanie w dotychczasowym użytkowaniu terenów łąk i pastwisk w Dolinie Odry oraz na śródpolnych obniżeniach, o Podjęcie działań na rzecz ochrony systemów melioracyjnych. 4. Gospodarka odpadami komunalnymi o Rozbudowa i modernizacja wysypiska odpadów komunalnych wraz z selektywną zbiórką śmieci, o Przystąpienie do wprowadzenia segregacji i recyklingu odpadów komunalnych, o Prowadzenie monitoringu w celu zabezpieczenia przed przedostaniem się szkodliwych substancji do wód powierzchniowych i podziemnych, o Współdziałanie z Elektrownią Dolna Odra w kierunku dalszego zagospodarowania popiołów powstających w procesie wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej oraz zminimalizowanie ich wpływu na środowisko, o Likwidacja dzikich wysypisk. 5. Ochrona przed hałasem o miejsca narażone na nadmierny hałas i wibracje należy izolować pasami zieleni, nasadzeniami drzew, krzewów, w szczególnych przypadkach należy stosować ekrany dźwiękochłonne, o eliminować źródła hałasu. 6. Ochrona dziedzictwa kulturowego Występuje wiele elementów kultury materialnej i niematerialnej wymagających ochrony. Należą do nich: o historyczne układy przestrzenne, o obiekty wpisane do rejestru zabytków, o obiekty ujęte w ewidencji konserwatorskiej, - 2 -

3 o tereny objęte strefą ochrony archeologicznej, o wartości materialne i niematerialne tradycji osadniczej (nazwy lokalne, znaki, symbole herb i barwy, pomniki, zasoby piśmiennictwa, itp.). Wspieranie i ochrona dziedzictwa kulturowego jest ujęta również w dokumencie rządowym z sierpnia 2000 r. pt. Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Podkreśla się w nim, iż dziedzictwo kulturowe jest istotnym czynnikiem integrującym środowisko lokalne i winno być przedmiotem troski władz publicznych wszystkich szczebli. Dlatego, też kontynuowane będą działania związane z kształceniem i doskonaleniem animatorów kultury i liderów lokalnych. Na obszarach wiejskich realizowane będą takie programy jak: o Międzyresortowy Program Edukacji Kulturalnej o Dziedzictwo kulturowe w regionie o Świadome kształtowanie krajobrazu i ochrona krajobrazu historycznego o Ginące zawody. Formy ochrony przyrody i środowiska Formami ochrony przyrody w Polsce są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. PARKI NARODOWE Park narodowy to obszar powołany celem ochrony występującej tam przyrody ożywionej (rzadziej np. cech krajobrazu, także kulturowego), na którym prawnie ograniczona jest możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, osiedlania się itd. Według polskiej Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku jest to: "Obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe" W ramach parku narodowego wyróżnia się zwykle 3 strefy: strefę ochrony ścisłej, strefę ochrony częściowej i otulinę parku narodowego. REZERWATY PRZYRODY Rezerwat przyrody w brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.: "obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi". Przedmiotem ochrony może być całość przyrody na terenie rezerwatu lub szczególne jej składniki: fauna, flora, twory przyrody nieożywionej Cały rezerwat albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony

4 PARKI KRAJOBRAZOWE W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004-go roku: "Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju." W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi ograniczeniami, np. nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji. OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU Obszar chronionego krajobrazu jest formą ochrony przyrody. Obszary takie zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego takie jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe, torfowiska. Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom (zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego). NATURA 2000 Natura 2000 program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu jest Dyrektywa Ptasia, Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa) oraz szereg innych rozporządzeń i dokumentów wykonawczych. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy i wymienia w załącznikach Dyrektyw. W ramach programu wyznaczone zostają tzn. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (Special Protection Areas - SPA) oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (Special Areas of Conservation - SAC), na których obowiązują specjalne regulacje prawne. POMNIKI PRZYRODY Pomnik przyrody - pojedyncze krzewy, drzewa i grupy drzew odznaczające się sędziwym wiekiem, wielkością, niezwykłymi kształtami lub innymi cechami, a także zabytkowe aleje drzew. Natomiast do pomników przyrody nieożywionej należą: największe głazy narzutowe, tzw. erratyki oraz interesujące formy powierzchni ziemi np. - źródła, wodospady, jary, skałki, wywierzyska, przełomy rzeczne, jaskinie, odkrywki itp. W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku: Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. STANOWISKA DOKUMENTACYJNE W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku: "Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub - 4 -

5 tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych." UŻYTKI EKOLOGICZNE W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku: "Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania." Istotnym powodem tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod względem przyrodniczym. Nie mogły one być objęte ochroną rezerwatową ze względu na niewielką powierzchnię i zazwyczaj mniejszą rangę ich walorów przyrodniczych. ZESPOŁY PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku: "Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne." GATUNKOWA OCHRONA ZWIERZĄT Gatunkowa ochrona zwierząt - jedna z form ochrony przyrody przyjęta w Ustawie o ochronie przyrody. W stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową wprowadzone są następujące zakazy: zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania żywych zwierząt, posiadania zwierząt martwych lub ich części, niszczenie siedlisk i ostoi, wybieranie, posiadanie oraz przechowywanie jaj i inne. GATUNKOWA OCHRONA ROŚLIN Ochrona gatunkowa roślin to prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących roślin zagrożonych wyginięciem. Gatunków chronionych nie wolno niszczyć, zrywać, zbierać, niszczyć ich siedlisk, sprzedawać, nabywać, przewozić przez granicę państwa itp. Dla gatunków ściśle chronionych na odstępstwo od takiego zakazu może wyjątkowo wyrazić zgodę Minister Środowiska, dla gatunków częściowo chronionych - wojewoda. GATUNKOWA OCHRONA GRZYBÓW Ochrona gatunkowa grzybów - analogicznie do ochrony gatunkowej roślin i zwierząt - to prawny sposób zabezpieczenia rzadko występujących gatunków dziko rosnących grzybów zagrożonych wyginięciem. Obecnie obejmuje to również porosty, ponieważ zgodnie z aktualną systematyką są one zaliczane do grzybów. Chronionych grzybów nie wolno zbierać ani niszczyć w inny sposób, niszczyć ich siedlisk, wpływać w jakikolwiek sposób na ich rozwój, sprzedawać, nabywać, wymieniać, darowywać, przetrzymywać, preparować czy też przewozić przez granicę państwa

6 OCHRONA PRZYRODY W POLSCE Ochrona przyrody to działania mające na celu zachowanie przed zniszczeniem lub uszkodzeniami wszelkich elementów przyrody - dziko występujących gatunków zwierząt i roślin, utworów przyrody nieożywionej, jak jaskinie czy głazy narzutowe, a także ich zespołów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, chronionych w postaci rezerwatów, parków narodowych oraz parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Ochrona przyrody to zespół działań mających na celu wg ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 114, r.): o utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, o zachowanie różnorodności gatunkowej, o zachowanie dziedzictwa geologicznego, o zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, o kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody, o przywracanie do właściwego stanu zasobów i elementów przyrody. Zakres działań dotyczących ochrony przyrody jest bardzo szeroki: obejmuje prace inwentaryzacyjne, działania prawne, prace naukowo-badawcze nad stanem i przeobrażeniami przyrody, wyznaczanie chronionych obiektów przyrody i ich granic, opracowywanie zasad ich użytkowania i udostępniania dla publiczności, a także działań na rzecz ochrony terenów przed wszelkimi formami skażeń i dewastacją. Ochrona przyrody to także ochrona gatunkowa zwierząt i roślin, co jest regulowane zarządzeniami resortowymi, a także specjalnymi zarządzeniami w obrębie poszczególnych województw. Najnowocześniejsze podejście do zagadnień ochrony przyrody to ochrona różnorodności biologicznej wg zasad przewidzianych w Konwencji o Różnorodności Biologicznej (patrz rozdz. 1.2.). OBSZARY CHRONIONE Parki narodowe (PN) obejmują obszary chronione wyróżniające się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na których ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu. Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane są ochronie przyrody, a działania w zakresie ochrony przyrody mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami. Część powierzchni parków narodowych (Białowieski PN w całości) wydziela się jako rezerwaty ścisłe, w których nie prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym. Zwrócić należy uwagę, że istniejące na danym terenie rezerwaty przyrody są w momencie powołania parku wyłączane z ewidencji ogólnopolskiej rezerwatów i traktowane jako tereny specjalnie chronione w obrębie konkretnego parku. Wszystkie parki narodowe są udostępnione do zwiedzania, a za wstęp mogą być pobierane opłaty, których wysokość ustala dyrektor parku. W regulaminach parków są przeważnie wprowadzane ograniczenia w korzystaniu z terenu parków, takie jak: możliwość poruszania się tylko po wyznaczonych szlakach, wyłączenie pewnych fragmentów parku z jakiegokolwiek zwiedzania, wprowadzenie specjalnych zasad uprawiania różnych dyscyplin sportu, np. alpinizmu, narciarstwa czy lotniarstwa. Utworzenie parku narodowego następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, a ich zarząd podlega Ministerstwu Ochrony Środowiska, Zasobów - 6 -

7 Naturalnych i Leśnictwa. Łączna powierzchnia parków wynosi 2781,6 km2, co stanowi 0,9% powierzchni kraju. Parki Narodowe w Polsce: 1. Babiogórski 2. Białowieski 3. Biebrzański 4. Bieszczadzki 5. Borów Tucholskich 6. Drawieński 7. Gorczański 8. Gór Stołowych 9. Kampinoski 10. Karkonoski 11. Magurski 12. Narwiański 13. Ojcowski 14. Pieniński 15. Poleski 16. Roztoczański 17. Słowiński 18. Świętokrzyski 19. Tatrzański 20. Ujścia Warty 21. Wielkopolski 22. Wigierski 23. Woliński Nie ulega wątpliwości, że głównym zagrożeniem dla całości obszarów chronionych w naszym kraju są zanieczyszczenia gazowe, zwłaszcza dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz fluor. W przypadku parków narodowych, najbardziej zagrożone przemysłowymi zanieczyszczeniami powietrza są: Karkonoski, Ojcowski, Świętokrzyski i Babiogórski; w mniejszym stopniu Kampinoski i Wielkopolski. Negatywny wpływ na przyrodę parków ma również masowa turystyka, zważywszy że nasze parki narodowe odwiedza rocznie od 9 do 12 milionów osób. Do najbardziej uczęszczanych należą (w nawiasie liczba osób przypadająca na ha powierzchni): Karkonoski (394), Wielkopolski (171), Pieniński (170), Tatrzański (172) oraz Ojcowski (121). Duża liczba zwiedzających powoduje powstawanie szkód w przyrodzie parków. Największe szkody w roślinności, faunie i glebie powstają wokół schronisk turystycznych, stacji wyciągów narciarskich i kolejek linowych, pól namiotowych i parkingów. Zagrożenie walorów przyrodniczych rezerwatów przyrody jest uzależnione głównie od ich lokalizacji. Najbardziej narażone są obiekty położone w rejonach uprzemysłowionych, na obszarach ekologicznego zagrożenia i terenach intensywnie wykorzystywanych dla celów turystyczno-wypoczynkowych. Można tu wymienić na przykład rezerwaty: o Las Murckowski, Segiet i Łęczak w województwie katowickim; o Nadgoplański Park Tysiąclecia w województwie bydgoskim; o Niebieskie Źródła, Spała i Żądłowice w województwie piotrkowskim; o Las Kabacki i Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie. Realną szansę na utrzymanie stabilności ekosystemów oraz możliwość odtworzenia wybranych składników przyrody stanowić może znaczące zmniejszenie zanieczyszczeń gazowych oraz skierowanie wzmożonego ruchu turystycznego na inne atrakcyjne tereny położone poza parkami narodowymi i rezerwatami przyrody. Funkcję tę mogą doskonale spełniać parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Rezerwat przyrody jest to obszar obejmujący ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, określone gatunki roślin i zwierząt oraz - 7 -

8 elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Rezerwaty są podzielone na różne kategorie. Według stanu na r. jest w Polsce 1133 rezerwaty, o łącznej powierzchni 1207,3 km2, co w przybliżeniu stanowi 0,4% powierzchni naszego kraju. Rodzaj rezerwatu Liczba ogółem w tym liczba rezerwatów ścisłych Powierzchnia ogółem [ha] w tym powierzchnia pod ochroną ścisłą [ha] Wodne Torfowiskowe Stepowe Słonoroślowe Przyrody nieożywionej Leśne Krajobrazowe Florystyczne Faunistyczne OGÓŁEM Parki krajobrazowe są to obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina (strefa ochronna) zabezpieczająca park przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Utworzenie parku krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody. Od 1976 r. do końca stycznia 1996 r. utworzono w Polsce 101 parków krajobrazowych, o łącznej powierzchni ,8 km2, tj. 6,2% powierzchni kraju. Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów. Zagospodarowanie ich powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Obszary chronionego krajobrazu uwzględniane są w planach zagospodarowania przestrzennego. Dotychczas obszary chronionego krajobrazu wyznaczane były w skali województw. Znajdują się one w 35 województwach i zajmują powierzchnię ok ,7 km2, tj. 15,6% powierzchni kraju. Obszary chronione a kryteria międzynarodowe Według kryteriów stosowanych przez IUCN przy sporządzaniu list obszarów chronionych nasze parki narodowe powinny być zaliczane do II kategorii, parki krajobrazowe do V kategorii, większość rezerwatów do IV kategorii, a obszary chronionego krajobrazu do VI i VII kategorii. Wspomnieć należy o jeszcze innych - 8 -

9 formach ochrony przyrody w Polsce. W Polsce istnieje Polski Komitet Narodowy Programu UNESCO "Człowiek i Biosfera". Z jego to m.in. inicjatywy rozwija się w Polsce sieć światowych rezerwatów biosfery. Statut światowego rezerwatu biosfery przyznano: Babiogórskiemu Parkowi Narodowemu, Białowieskiemu Parkowi Narodowemu, Słowińskiemu Parkowi Narodowemu i rezerwatowi "Jezioro Łuknajno". W latach dziewięćdziesiątych powołano jeszcze trzy światowe rezerwaty biosfery: Tatrzański, Karkonoski i Wschodnio-Karpacki (położony na terenach Polski, Słowacji i Ukrainy). Białowieski Park Narodowy został w 1979 r. zaliczony do obiektów stanowiących światowe dziedzictwo dóbr kultury i przyrody (World Heritage Sites). Według danych IUCN na rok 1996 następujące obiekty zostały na mocy Konwencji Ramsarskiej uznane jako obszary wodne i błotne o międzynarodowym znaczeniu: jezioro Karaś, jezioro Łuknajno, jezioro Siedmiu Wysp, jezioro Świdwie, Biebrzański Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy i rezerwat Słońsk. OCHRONA GATUNKOWA Jednym ze wskaźników różnorodności biologicznej jest liczba gatunków występujących na obszarze kraju. Według wykonanych w 1991 roku obliczeń, w Polsce występuje około gatunków organizmów żywych, w tym 5 tys. gatunków grzybów, około 2,2 tys. gatunków roślin naczyniowych, około 24,4 tys. owadów, 116 ryb, 18 płazów, 9 gadów, 360 ptaków i 98 gatunków ssaków. Liczba gatunków występujących w Polsce stale się zmienia. W ciągu ostatnich 200?300 lat przybyło do naszego kraju około 300 gatunków roślin, które człowiek sprowadził celowo lub zawlókł przy okazji transportu różnych towarów oraz które przybyły dzięki rozszerzaniu się zasięgów geograficznych gatunków na terenie Europy. W porównaniu z Europą różnorodność biologiczna jest w Polsce stosunkowo duża. Wynika to z położenia geograficznego Polski na granicy wpływów klimatu kontynentalnego i oceanicznego oraz pomiędzy głównym pasmem gór w Europie (Karpaty, Alpy) a pasmem dolin przebiegających wzdłuż Morza Północnego i Bałtyku. Stąd wiele gatunków ma na terenie naszego kraju granice zasięgu występowania. Niestety, wiele gatunków w ostatnim okresie wyginęło lub jest zagrożonych wyginięciem. Ile ich jest, trudno ocenić, bo wiąże się to z prowadzeniem poszukiwań, wymagających udziału specjalistów kompetentnych w poszczególnych grupach systematycznych. Brak informacji o występowaniu jakiegoś gatunku pozostawia nadzieję, że są jeszcze jakieś miejsca w Polsce, gdzie dany gatunek przetrwał, a my o tym nie wiemy. Można być pewnym jedynie wiadomości o wyginięciu gatunków dużych, łatwo dostrzegalnych i szeroko znanych. Np. w ciągu ostatnich 100 lat tylko spośród naszej fauny kręgowców ubyło około 15 gatunków. Toteż ocena, że gatunków ginących jest obecnie w Polsce nie mniej niż tysiąc, niestety nie jest zapewne przesadzona. Pełne informacje na ten temat publikowane są w tzw. czerwonych księgach, zawierających listy zagrożonych roślin i zwierząt. Istnieją różne przyczyny, z powodu których dany gatunek występuje nielicznie. Pierwsza to bardzo ograniczony obszar występowania, tzw. gatunki endemiczne. Druga to gatunki, które w Polsce występują wyspowo, już na granicy swojego zasięgu występowania, który leży poza granicami naszego kraju. Trzecia, to gatunki, które wymierają z powodu działalności człowieka. Tę ostatnią grupę można jeszcze podzielić na takie, których liczebność jest niska z powodu przyczyn powstających w naszym kraju i na takie, gdzie przyczyny znajdują się poza naszymi granicami. Zachowaniu różnorodności biologicznej gatunków służy, między innymi, ich ochrona prawna, przede wszystkim zarządzenia ministra ochrony środowiska, - 9 -

10 zasobów naturalnych i leśnictwa (lub ministrów, którym ochrona przyrody podlegała w poprzednich okresach) oraz ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej (temu ostatniemu podlega ochrona ryb). Gatunki mogą być chronione całkowicie, przez cały rok lub też objęte ochroną częściową, w niektórych okresach roku ma to na celu zapobieżenie ich nadmiernej eksploatacji gospodarczej (dotyczy to niektórych roślin np. leczniczych, zwierzyny łownej, ryb, ślimaków winniczków). W roku 1992 na listach roślin i grzybów objętych całkowitą ochroną znajdowało się 97 gatunków lub całych rodzajów (obejmujących po kilka kilkanaście gatunków); częściowo chronionych było 28 gatunków lub rodzajów. W przypadku roślin częściowo chronionych, którymi są zwykle gatunki mające znaczenie gospodarcze lub lecznicze, minister ochrony środowiska określa dla poszczególnych województw dopuszczalne ilości, które można corocznie pozyskiwać (w zależności od obszaru występowania i liczebności) pod nadzorem wojewódzkich konserwatorów przyrody. W Polsce jest łącznie 568 gatunków zwierząt chronionych prawem. Na liście zwierząt objętych całkowitą ochroną znajduje się 367 gatunków kręgowców i 74 gatunki bezkręgowców, w tym prawie same owady (72 gatunki). Bóbr z młodymi i drzewo przygotowane do zwalenia (w głębi żeremie bobrów) Na liście zwierząt łownych, objętych częściową ochroną, znajduje się 19 gatunków ssaków i 42? ptaków. Ochrona zwierząt łownych polega na ustalaniu okresów w ciągu roku, kiedy nie wolno na nie polować? w niektórych przypadkach jest to cały rok, czyli obowiązuje całkowity zakaz polowań. Są jednak 2 gatunki łowne nie mające w ogóle okresów ochronnych. Okresy ochronne mogą być różne dla samców i samic, w zależności od różnic w fizjologii i zachowaniu się osobników różnej płci. Ryby mają także okresy ochronne, w których nie wolno ich łowić, a ponadto określone są wielkości minimalne, poniżej których nie wolno łowić poszczególnych gatunków. Nie prowadzono dotychczas stałej obserwacji (tzw. monitoringu) liczebności populacji gatunków chronionych i jej zmian. Bardziej systematycznie śledzone są liczebności tylko niektórych gatunków, a w przypadku pozostałych liczebność badana jest tylko sporadycznie, zwykle w ramach prac naukowych. Na przykład w 1992 r. dokładnie policzono kozice i świstaki w Tatrach i wiadomo z dużą dokładnością, że jest ich odpowiednio 150 i 160 sztuk. Oceny liczebności zwierząt łownych i nasilenia eksploatacji łowieckiej są prowadzone w sposób zorganizowany. Corocznie szacuje się liczebności podstawowych gatunków i prowadzi statystykę natężenia odstrzału większości gatunków. Dane te są obarczone pewnymi błędami: zwykle oszacowane liczebności dużych zwierząt są niższe od rzeczywistych, a zwierząt małych zawyżone. Liczby dotyczące odstrzału zwierząt dużych są bliskie rzeczywistym, zwierząt małych bardzo zaniżone. Ponieważ dane o liczbie zwierząt odstrzelonych są zwykle dokładniejsze niż informacje o ich liczebności w przyrodzie, tych pierwszych używa się często do scharakteryzowania zmian w zagęszczeniach, szczególnie u gatunków występujących licznie i na dużych obszarach. Pełna ochrona niektórych gatunków powoduje wzrost ich liczebności na tyle duży, iż lokalnie mogą one zakłócać równowagę ekologiczną lub przynosić szkody gospodarcze. W takich przypadkach minister ochrony środowiska może wyrazić zgodę na redukcję liczebności danego gatunku (odstrzał). W roku 1992 taką zgodę wyrażono dla 4 gatunków

11 Wśród gatunków, które wykazywały tendencje zanikające są też takie, których liczebność po okresie spadku odradza się samoistnie. Dotyczy to np. kruka i bociana czarnego. Inne zanikające gatunki wymagają nieraz skomplikowanych zabiegów, takich jak przesiedlenia w poprzednio zamieszkiwane obszary czy hodowla zamknięta. W efekcie na ogół udaje się zahamować spadek liczebności, a niekiedy następuje restytucja gatunku. W Polsce najlepszym tego przykładem jest żubr, stanowiący znany na całym świecie przypadek zapobieżenia całkowitemu wyginięciu gatunku. Podobnie udało się, dzięki zabiegom hodowlanym i wysiedlanym w odpowiednie cieki i zbiorniki wodne, odtworzyć populację bobrów w Polsce. Trudnym do opanowania zjawiskiem jest zanikanie jednego gatunku, gdy wypiera go inny, przeważnie nie należący do rodzimej fauny. Tak stało się np. z norką europejską, wypartą w ostatnich latach przez rozprzestrzeniającą się norkę amerykańską, której osobniki w latach dwudziestych naszego wieku uciekły z niemieckich ferm futerkowych. Ważne zadanie w ochronie różnorodności biologicznej spełniają ogrody zoologiczne, botaniczne i arboreta. Zachowują one gatunki, które wymierają, a nawet gatunki, które już całkowicie wyginęły w warunkach naturalnych. W Polsce jest 12 ogrodów zoologicznych, zajmujących łącznie powierzchnię około 470 hektarów. W roku 1995 żyło w nich gatunków zwierząt o łącznej liczbie około 29 tysięcy osobników. Ogrodów botanicznych i arboretów jest w naszym kraju 16, a w każdym znajduje się średnio około 3 tysiące gatunków roślin. Z powyższych danych widać, że nie tylko w przyrodzie otwartej, ale i w hodowlach zamkniętych mamy znaczne zasoby gatunków