Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina wobec Chińskiej Republiki Ludowej 1

Transkrypt

1 1 Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina wobec Chińskiej Republiki Ludowej 1 Nowa jakość w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej wraz z przejęciem władzy przez Władimira Putina miała swój oddźwięk równieŝ w odniesieniu do Chińskiej Republiki Ludowej. Wraz z realnym spojrzeniem na stosunki międzynarodowe (swoistym realpolitic) nowy prezydent odszedł od spontanicznych oświadczeń swego poprzednika 2. Putin mimo, iŝ utrzymał poprawne stosunki z Pekinem nie sugerował strategicznego partnerstwa, lecz poprzez pragmatyzm osiągał konkretne cele polityczne i ekonomiczne. W przeciągu dwóch lat kadencji W. Putina Rosja jako państwo euroazjatyckiej starała się wzmocnić pozycję samodzielnego gracza w regionie Azji i Pacyfiku. Celem obu państw jest permanentne prowadzenie do wzrostu znaczenia na arenie międzynarodowej poprzez jak najszybszy wzrost gospodarczy i temu podporządkowane są, w głównej mierze, działania dyplomacji. Rosja poszukująca nowych rynków zbytu m.in. dla utrzymania własnego przemysłu zbrojeniowego oraz chińskich inwestycji na Rosyjskim Dalekim Wschodzie jest zainteresowana w utrzymaniu dobrych relacji z Pekinem. Władze w Pekinie, z kolei, chcące zapewnić sobie bezpieczeństwo energetyczne (dywersyfikacja dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego) zabiegają o wspólne inwestycje z Federacją Rosyjską w sektorze paliwowym. Poprzez decyzje polityczne umoŝliwiona została szersza współpraca gospodarcza oraz wojskowa. Decyzje polityczne Forum dla podejmowania decyzji oraz konsultacji międzyrządowych zostało stworzone podczas kadencji B. Jelcyna. W początkowej fazie wspólną płaszczyzną porozumienia stał się wymiar antyamerykański. Obie strony ostro krytykowały wprowadzenie przez administrację W. Clintona planów obrony antyrakietowej National Missile Defese i Theather Missile Defese. Po ataku terrorystycznym na Stany Zjednoczone wymiar ten stracił na znaczeniu. Od 11 września głównym sworzniem wspólnie prowadzonych działań politycznych stało się bezpieczeństwo w regionie Azji Wschodniej jak i Środkowej oraz dąŝenie do stworzenia świata multilateralnego. Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej wobec Chińskiej Republiki Ludowej jest 1 Tekst napisany jesienią 2002r. dla krakowskiego Instytutu Studiów Strategicznych niepublikowany. 2 O polityce B. Jelcyna wobec Chin czyt. w. B. Rychłowski, Stosunki Chiny Rosja w okresie transformacji, Rosja Chiny. Dwa modele transformacji, Toruń 2000, s ; Zhongguo waijiao yidian, (Słownik chińskiej dyplomacji) Beijing 2000, s. 59, 123 i 449 oraz Rzeczpospolita z 5. IX. 1994, 12. I. 1996, 4. IX r., 10. XII. 1999r.

2 2 prowadzona dwu wymiarowo: 1. z jednej strony oparta na układach bilateralnych: politycznych, gospodarczych i wojskowych; 2. z drugiej na forum organizacji międzynarodowych przede wszystkim Szanghajskiej Organizacji Współpracy. W pierwszym roku administrowania W. Putin złoŝył wizytę w Pekinie (17 18 lipca 2000 r.). Podczas spotkań, oprócz politycznych oświadczeń krytykujących amerykańskie plany NMD i TMD, dokonano rewizji dotychczasowej współpracy wojskowej oraz wyraŝono aprobatę dla przygotowanego w styczniu 2000 r. programu wspólnej współpracy militarnej 3. Najistotniejszym wydarzeniem, obrazującym ocieplenie dyplomatycznych kontaktów, stało się podpisanie 16 lipca 2001 r. w Moskwie Traktatu o Dobro sąsiedztwie i Współpracy 4. Zapewniono o równości współpracy w dziedzinie politycznej (m.in. konsultacji w sprawach geopolitycznych), ekonomicznej, oraz wzajemnej kooperacji w strukturach światowego bezpieczeństwa (wszystkie działania mają być podejmowane zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych). Artykuł drugi traktatu zapewniał, iŝ strategiczna broń nuklearna nie będzie wymierzona w Ŝadną ze stron porozumienia, a strony zobowiązały się do redukcji sił wojskowych rozmieszczonych wzdłuŝ granicy. Ponadto strona rosyjska zapewniła o wsparciu dla polityki Pekinu jednych Chin i zanegowaniu niepodległości Tajwanu. Pekin natomiast zobowiązał się do wspierania integralności terytorialnej Federacji Rosyjskiej (art. czwarty). Problemy graniczne uznano za rozwiązane w 98%. Sprzeczną kwestią pozostają nadal dwie wyspy na rzece Heilongjiang Amur. Uznano, iŝ problem ten naleŝy rozwiązać zgodnie z prawem międzynarodowym. Strony zapewniły równieŝ o nie prowadzeniu polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, godzącej w interesy partnera. Rosja i Chiny nie będą partycypowały w układach mogących podkopać suwerenność, bezpieczeństwo oraz terytorialną integralność sygnatariuszy traktatu 5. Głównym celem traktatu z punktu widzenia geopolityki jest dąŝenie do stworzenia świata wielobiegunowego poprzez aktywny udział w strukturach m.in. Szanghajskiej Organizacji Współpracy czy forum APEC oraz ASEAN. Od początku kadencji W. Putin zintensyfikował współpracę w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy SOW (ang, Shanghai Cooperation Organization - SCO). 30 marca 2000 r. w Astanie (stolicy Kazachstanu) po raz 3 Joint Statement Signed by the Chinese and Russian Heads of States. Patrz oficjalna strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych Chińskiej Republiki Ludowej html oraz Jiang Zemin Zhuxi yu Pujing Zongtong huitan (Rozmowa Jiang Zemina i Władimira. Putina) 4 Traktat został ratyfikowany odpowiednio 28 października 2001 r. przez Chiny a 26 grudnia przez Rosję. 5 Zhong E qianshu lin youhao zuo tiaoyue, (Traktat o Dobro sąsiedztwie i Przyjaznej Współpracy). Patrz oficjalna strona MSZ ChRL

3 3 pierwszy doszło do spotkania w ramach SOW ministrów obrony narodowej państw uczestniczących w forum 6. Podczas dorocznego spotkania czerwca 2001 r. w Szanghaju do SOW został włączony Uzbekistan. Chiny i Rosja wezwały do wzmocnienia ekonomicznej i kulturowej współpracy w ramach organizacji. ChRL zaproponowała cykliczne spotkania ministrów gospodarki państw członkowski oraz stworzenie udogodnień we wzajemnym handlu (plan ) 7. Szanghajska Organizacja Współpracy stała się po 11 września 2001 r. forum zapewniającym uczestniczącym w nim państwom bezpieczeństwa a takŝe gwarantującą wpływ Rosji i Chin na sytuację polityczną w regionie Azji Środkowej. Nowym elementem stała się obecność wojskowa Stanów Zjednoczonych na obszarze były republik radzieckich 8. Szczyt państw SWO w St. Petersburgu został poprzedzony licznymi konsultacjami m.in. spotkaniami ministrów obrony narodowej w Moskwie (15 maja) czy ministrów gospodarki w Szanghaju (29 maja). Podczas spotkania w Petersburgu podpisana została Karta SOW. Podkreślono w niej iŝ priorytet organizacji jest walka z terroryzmem. Obie strony upatrujące zagroŝenia dla własnego bezpieczeństwa narodowego islamskim separatyzmie znajdują wspólną płaszczyznę porozumienia Taka deklaracja usankcjonowała działania Federacji Rosyjskiej w Czeczeni, Chin zaś w Xinjiangu. Jednak najistotniejszym stał się fakt, iŝ forum SOW zostało uznane przez W. Putina i Jiang Zemina jako forum do dalszego zintensyfikowania współpracy. Rosja po raz kolejny uznała władze w Pekinie jako jedyny legalny rząd, w zamian uzyskując zrozumienie we własnej polityce otwarcia na Stany Zjednoczone, Unię Europejską oraz Sojusz Północnoatlantycki 9. Współpraca gospodarcza Głównym celem obu państw jest stworzenie korzystnych warunków dla stałego wzrostu gospodarczego. Po objęciu fotela prezydenckiego przez W. Putina między Rosją a Chinami doszło do zintensyfikowania współpracy ekonomicznej. Kolejne decyzje polityczne, tworzenie przychylnego klimatu stanowiły o moŝliwości takiego rozwoju. W pierwszej połowie 2000 r. wzajemne obroty w handlu wyniosły 3,56 mld USD i wzrosły o 31.5% w porównaniu z rokiem poprzednim. Wzrost eksportu 6 Yu Bin, New Century, New Face, and China's "Putin Puzzle", Comparative Connections, An E journal on East Asian Bilateral Relations, vol. 1, 2000, no 1. Patrz strona internetowa Waszyngtońskiego Ośrodka Studiów Międzynarodowych 7 Idem, Treaties Scrapped, Treaties Signed, Comparative Connections, vol. 3, 2001, no 2. Patrz: Patrz równieŝ: Rzeczpospolita r. 8 Por. Idem, Moscow and Beijing Adapt to a Different Pax Americana, Comparative Connections, vol. 4, 2002, no 3. Patrz: 9 Idem, Beautiful Relationship in a Dangerous World, Comparative Connections, vol. 4, 2002, no 2. Patrz:

4 4 rosyjskiego, głównie stali, aluminium i ropy wzrósł o 22, 4% natomiast improtu do Federacji Rosyjskiej o 70% 10. Dwustronna wymiana handlowa w kolejnych dwóch latach zanotowała tendencje wzrostowe. W 2001 r. wymiana handlowa wzrosła o 33.3% w porównaniu z 2000r. wynosząc do tej pory w historii wzajemnych relacji gospodarczych mld USD 11. W drugim kwartale 2002 r. obie strony przyspieszyły prace nad budową ropociągu. Ukończona inwestycja o łącznej wartości 2 mld USD ma w przeciągu 25 lat zaopatrzyć Chiny w 700 mln ton ropy naftowej 12. W pierwszej połowie 2002 r. obrót w handlu wzajemnym wyniósł 4,57 mld USD i wzrósł o 20,6 %. Eksport rosyjskich towarów wyniósł 3,47 mld USD (wzrost o 18,8% w stosunku do I połowy 2001 r.) natomiast import z ChRL 1,10 mld USD (wzrost o 26,8%) 13. Trzeciego kwietnia 2002 r. rosyjscy eksperci zainstalowali pierwszy reaktor w elektrowni jądrowej Tianwan. Po koniec kwietnia 2002 r. podczas spotkania wicepremiera Wiktora Kriszczenko z członkiem Rady Państwowej panią Wu Yi Chiny zaoferowały Rosji kredyt w wysokości 1.5 mld USD na zakup chińskich towarów 14. Po rocznych negocjacjach ( ) Gazprom zaoferował Chinom dostawy gazu z regionu Irkucka. Chiny natomiast zaproponowały Rosji moŝliwość partycypowania w budowie wewnętrznej nitki gazociągu. Wraz z Royal Dutch/Shell Group i Exxon Mobil Group Gazprom miałby 45% udziału (kaŝda z firm po 15%). Pomimo prowadzonych negocjacji z Rosją Chiny podpisały porozumienie na dostawy płynnego gazu (liquefied natural gas - LNG) z Australii i Indonezji. Według analityków rosyjskich Federacja Rosyjska straciła na tych umowach mln USD rocznie. Wzajemne inwestycje mają łącznie wynieść do 2005 r. 360 mln USD. Chiny zobowiązały się do zainwestowania w gospodarkę rosyjską 140 mln USD natomiast Rosja głównie w sektor paliwowy 220 mln USD Idem, Putin s Ostpolitik and Sino-Russian Relations Putin s Ostpolitik and Sino-Russian Relations, Comparative Connections, vol. 2, 2000, no 3. Patrz.: 11 Dane cyt. za Yu Bin, Beautiful Relationship in a Dangerous World. op. cit. odmienne od oficjalnych danych cyt. za MSZ FR. 12 Obecnie Rosja dostarcza drogą kolejową 1.4 mln ton ropy naftowej rocznie podczas gdy, na w 1999 r. roczne dostawy kolejowe wyniosły 500 tys. ton w skali roku. Patrz. Yu Bin, Beautiful Relationship in a Dangerous World. op. cit. 13 Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество.(dane z 28 sierpnia 2002 r.) Cyt. za. Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej. Patrz: Por. Tabela nr Jest to największy kredyt jaki Chińska Republika Ludowa zaoferowała komukolwiek. Patrz. Yu Bin, Beautiful Relationship in a Dangerous World. op. cit. 15 Ibidem.

5 5 ROK OBRÓT W MLN USD Tabela nr 1. Rosyjsko chińska wymiana handlowa w latach ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEGO EKSPORT W MLN USD ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEGO IMPORT W MLN USD ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEGO , , , , , , , , ,4 Zródło: Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество.(dane z 28 sierpnia 2002 r.) Cyt. za. Oficjalna strona internetowa MSZ FR. Współpraca wojskowa W styczniu 2000 r. podczas wizyty ministra obrony Chińskiej Republiki Ludowej Chi Haotiana podpisano umowę zobowiązującą oba państwa do ściślejszej współpracy w dziedzinie wojskowej. W porozumieniu ustalono, iŝ: 1. państwa zobowiązują się do wzmocnienia współpracy w dziedzinie wymiany studentów uczelni wojskowych oraz do większego zaangaŝowania we wspólnych ćwiczeniach wojskowych. KaŜdego roku miało dochodzić do obustronnych wizyt delegacji wojskowych. Stronie chińskiej przyznano moŝliwość szkolenia 800 studentów wojskowych rocznie w akademiach wojskowych Federacji Rosyjskiej. 2. Rosja zobowiązała się do szerszego zaopatrzenia ChAL - W w sprzęt wojskowy o zaawansowanej technologii w tym samoloty, okręty i systemy obrony przeciwrakietowej. 3. Chiny i Rosja zobowiązały się do wspólnej produkcji sprzętu wojskowego. Rosja miała zapewnić dostęp do technologii i materiałów, natomiast Chiny miały zaangaŝować środki w wysokości 2 miliardów USD. 4. Strony zostały zobowiązane do ukończenia prac nad pierwszym systemem obrony przeciwrakietowej opracowanym i wyprodukowanym przy udziale obu państw do 2003 r. 16. Bilateralna umowa została podzielona dodatkowo na dwa okresy. Przez pierwsze pięć lat ( ) Chiny miały zakupić uzbrojenie, bądź licencje na 16 Ponadto Chiny mają zakupić od Rosji sprzęt wojskowy wysokich technologii za kwotę około 15 mld USD. Patrz: China s Foreign Conventional Arms Acquisitions: Background and Analysis, Congressional Research Service, Report for 106 th Congress, s oraz China Reform Monitor No. 331, September 12, 2000, W styczniu 2000 r. podczas wizyty ministra obrony ChRL w Moskwie Chi Haotiana strona rosyjska zaproponowała sprzedaŝ samolotów transportowych do Chin Tu 234 i Tu 334.

6 6 produkcję nowoczesnych typów broni za ogólną kwotę 15 miliardów dolarów. W tym czasie przewidywano zorganizowanie wspólnych manewrów i ćwiczeń wojskowych. W drugim etapie, zdecydowanie waŝniejszym ( ), obie strony uzgodniły podjęcie współpracy w badaniach nad nowymi typami samolotów bojowych, pocisków oraz broni naprowadzanej laserowo 17. W marcu 2000 r. grupa chińskich oficerów udała się na półroczne szkolenie do Moskwy z zakresie systemu obrony antyrakietowej. Był to pierwszy istotny sygnał do realizacji podpisanej dwa miesiące wcześniej umowy przewidującej taką wymianę 18. Podstawą współpracy, oprócz umów dotyczących wymiany doświadczeń i szkolenia kadry, stały się dostawy rosyjskiego sprzętu wojskowego. Od 1996 r. trwały rokowania dotyczące zakupu samolotu odrzutowego Su czerwca 1999 r. Rosja zdecydowała się sprzedać 72 samoloty typu Su 30. W sierpniu 1999 r. podpisano kontrakt o wartości 1, 8mld. USD na dostawę 40 samolotów odrzutowych typu Su 30MKK. Pierwsze dostarczono w grudniu 2000 r., przekazując Chinom 10 maszyn. Kolejne 10 przekazano w sierpniu 2001 r. Równocześnie trwały dostawy dodatkowych 28 Su 27UBK z Irkucka 19. W grudniu 1996 r. podpisano umowę na dostarczenie przez Rosję dwóch niszczycieli typu Sowremiennyj, kaŝdy wyposaŝony w osiem pocisków ponaddźwiękowych typu 3M-80E Moskit SS-N-7 Sunburn oraz dwie wyrzutnie typu SA-N-7. Do połowy 2000r. strona rosyjska zobowiązała się do przekazania Chinom 50 pocisków typu Moskit. 25 grudnia 1999 r. pierwszy z dwóch zamówionych niszczycieli został przekazany stronie chińskiej w St. Petersburgu. W lutym 2000 r. dostarczono zamówiony okręt do Chin. Do końca 2000 r. strona rosyjska miała dostarczyć drugi z okrętów. W maju 2000 r. dostarczono pociski typu SSN 22 do zakupionych okrętów 20. Wnioski końcowe Westernizacja a takŝe niezaleŝne prowadzenie polityki prezydenta Rosji w rejonie Azji stanowiło (i stanowi) jasne podkreślenie dąŝeń Federacji Rosyjskiej do aktywnego partycypowania w układach międzynarodowych z pozycji mocarstwa. 17 Yu Bin, China-Russia Relations: Putin s Ostpolitik and Sino-Russian Relations, Comparative Connections, vol. 2, 2000, no 3. Patrz.: oraz China Reform Monitor No. 269, January 24, , 18 Yu Bin, op. cit.. 19 T. Szulc, Wielka rodzina Su 30, Nowa Technika Wojskowa, nr 1, 2002, s oraz China Reform Monitor, No. 144, December 4, , oraz K. Moller, Polityka bezpieczeństwa i rola wojska w aspekcie międzynarodowym[w:] Chiny. Przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform , Warszawa 2001, s Olga Kriczewa, Russia-China Arms Trade Growing, Weekly Defense Monitor, Center for Defense Information, vol. 4, Issue 5 (February 3, 2000),

7 7 Ocieplenie stosunków Waszyngtonu i Moskwy oraz polityka względem obu Korei stanowiła, mimo zapewnień ministra spraw zagranicznych Rosji S. Iwanowa, zachwianie najwyŝszego statusu Chińskiej Republiki Ludowej w azjatyckiej polityce Rosji. Poprzez konkretne decyzje i posunięcia Federacja Rosyjska próbowała dać do zrozumienia, iŝ Pekin nie będzie miał wolnej ręki w prowadzeniu azjatyckiej polityki. Moskwa poczyniła następujące kroki: 1. zacieśniła współpracę z Koreą Północną. Podczas szczytów Putin Kim Jong il m.in. ostatnim we Władywostoku w sierpniu 2002 r. podkreślono rosyjskie inwestycje w transport Korei Północnej (kredyt w wysokości 120 mln USD na modernizację sieci kolejowej); 2. w lutym 2001 r. podpisała umowy o sprzedaŝy sprzętu wojskowego do Indii za około miliard USD 21 ; sierpnia 2002 r. rosyjskie linie lotnicze zawarły umowy o bezpośrednich połączeniach z Tajwanem oraz zaproszenie w sierpniu 2002 r. tajwańskiej delegacji do udziału w forum państw APEC we Władywostoku; 4. na początku lipca 2002 r. rosyjskie ministerstwo spraw zagranicznych uznało za moŝliwą wizytę Dalailamy w Rosji 22. Takie posunięcia administracji Putnia na azjatyckiej szachownicy mogą z jednej strony świadczyć o wzrastającym zagroŝeniu z chińskiej strony, lub z drugiej próbach stymulowania dogodniejszych warunków w dwustronnej wymianie gospodarczej. Głównym problemem jest kwestia Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. W przeciągu ostatniej dekady populacja Rosjan w tym regionie spadła od 10% do 57% (w regionie Magadanu). W tym samym okresie liczba obywateli ChRL zamieszkujących wschodnie rubieŝe Federacji Rosyjskiej wzrosła z 15 tys. do 200 tys. W sierpniu 2002 r. W. Putin uznał, iŝ taka sytuacja na Rosyjskim Dalekim Wschodzie stanowi zagroŝenie dla bezpieczeństwa narodowego Rosji 23. Z pewnością władze Federacji będą dąŝyły do zaostrzenia przepisów wizowych a tym samym uniemoŝliwienia napływu ludności chińskiej na szeroką skalę Yu Bin, China-Russia Relations: Crouching Missiles, Hidden Alliances Comparative Connections, vol. 3, 2001, no 3. Patrz: 22 Władze rosyjskie pod naciskiem strony chińskiej wycofały się z zaproszenia Dalajlamy do Moskwy. Idem, One Year Later: Geopolitics or Geoeconomics?, Comparative Connections, vol. 4, 2002, no 3. Patrz.: 23 Ibidem. Por. P. Bracken, PoŜar na Wschodzie. Narodziny azjatyckiej potęgi militarnej i drugi wiek atomowy, tłum. Z. Sala, Warszawa 2000, s. 41 oraz Z. Brzeziński, Wielka szachownica, tłum. T. WyŜykowski, Warszawa 1999, s Por. О новых российско-китайских соглашениях овзаимных поездках и о безвизовых групповых туристических поездках r. Oficjalna strona internetowa MSZ FR.

8 8 Polityka Putina wobec Zachodu oraz Azji Wschodniej moŝe (choć nie musi) wywierać pozytywny wpływ na Chiny z punktu widzenia interesów gospodarczych Federacji Rosyjskiej. Poprzez wskazanie na innych partnerów rozwoju Rosji moŝe stymulować zaangaŝowanie chińskiego kapitału na Rosyjskim Dalekim Wschodzie. Taki wymiar miała decyzja chińskiego rządu o udzieleniu kredyty północnemu sąsiadowi na zakup towarów w Chińskiej Republice Ludowej. Mimo zagroŝeń, przedstawionych w sierpniu 2002 r., Chińska Republika Ludowa pozostanie podstawą strategii regionalnej Federacji Rosyjskiej. Oba państwa zainteresowane są: 1. w równowaŝeniu niektórych posunięć w polityce globalnej i regionalnej Stanów Zjednoczonych 25 ; 2. stworzeniu stabilności w regionie oraz promowaniu reform ekonomicznych; 3. wzajemnie korzystnego handlu bronią (choć Federacja Rosyjska nie jest zainteresowana w nadmiernym zwiększeniu potencjału wojskowego Chin) 26 ; 4. zapewnienie o nie zaangaŝowaniu się w sojusz z innym mocarstwem przeciw Rosji bądź Chinom 27. Władimir Putin prowadzi bismarkowską politykę, której dalekosięŝnym celem jest ponowne wprowadzenie Rosji na geopolityczną szachownicę. Wszystkie decyzje względem Chińskiej Republiki Ludowej w kontekście całościowej polityki w Azji ostatnich dwóch wskazują na taki właśnie proces w rosyjskiej polityce zagranicznej. 25 Wymiernym przykładem jest blokowanie przez Chiny, Rosję oraz Francję amerykańsko brytyjskich koncepcji odnoszących się do rozwiązaniu problemu irackiego. William Ehrman, zastępca podsekretarza stanu w Ministerstwie Obrony Wielkiej Brytanii nie uzyskał poparcie Chin, natomiast W. Putin uznał, Ŝe: najwaŝniejszy jest powrót inspektorów i znalezienie rozwiązania politycznego. 26 Chiny stanowią 49.5% rynku wojskowego Federacji Rosyjskiej. Patrz.: The Military Balance , London 1999, s Por. E. HaliŜak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 1999, s szerzej na temat perspektyw stosunków patrz: Mian xiang ershiyi shiji de Zhongguo zhoubian xingshi, (Chiny i sąsiedzi perspektywy w XXI wieku) red. Chun tu Hsueh i Lu Zhongwei, Bejing 1995, s