Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO)

Transkrypt

1 Nowiny Psychologiczne 4, 2007 Kamila Wojdyło* Uniwersytet Gdański Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) W artykule podjęto problem uwarunkowań czterech wzorów zachowań związanych z osiągnięciami: mistrzowskich ukierunkowanych na dążenie, mistrzowskich ukierunkowanych na unikanie, dokonań ukierunkowanych na dążenie i dokonań ukierunkowanych na unikanie. Analizie poddano dotychczasowe koncepcje, wyjaśniające motywację osiągnięć w kategoriach odrębnych konstruktów: motywów vs. celów związanych z osiągnięciami, standardów Ja i emocjonalno-motywacyjnych konsekwencji rozbieżności Ja oraz najnowsze osiągnięcia badawcze w tej dziedzinie. Zaproponowano model uwzględniający integracyjne ujęcie czynników osobowościowych i społecznych, wyznaczających dwa typy motywacji: prorozwojową oraz defensywną i związane z nimi rodzaje zachowań: mistrzowskich i bezradnościowych. Hipotetyczny model motywacji osiągnięć MIMO jest próbą ujęcia problematyki zachowań związanych z osiągnięciami w kategoriach zależności funkcjonalnych i strukturalnych między czynnikami warunkującymi. Wprowadzenie Pojęcie zachowań związanych z osiągnięciami dotyczy aktywności kompetencyjnych, czyli takich, których wykonywanie wymaga określonego rodzaju kompetencji. Przykładami tego typu aktywności są kierowanie dużą firmą (kompetencje w dziedzinie ekonomii), udział w pianistycznym konkursie szopenowskim (w dziedzinie artystycznej) czy prezentowanie własnego dorobku naukowego w sympozjach zagranicznych (w dziedzinie nauki). Zachowanie związane z osiągnięciami może być ukierunkowane na podejmowanie aktywności kompetencyjnych lub też unikanie tego rodzaju działań. Powody różnic indywidualnych w zakresie zachowań związanych z osiągnięciami podejmowania wysiłku ukierunkowanego na osiąganie i wytrwałości w dążeniu do realizacji wytyczonych celów vs. rezygnacji z działań zorientowanych na osiąganie w literaturze przedmiotu wyjaśnia się w kategoriach: (1) odmiennych motywów związanych z osiągnięciami (Atkinson, 1957), (2) różnych celów związanych z osiągnięciami (Cury, Elliot, Da Fonseca i Moller, * Adres do korespondencji: Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, ul. Po morska 68, Gdańsk, kam.wo@web.de

2 26 Kamila Wojdyło 2006; Elliot i Church, 1997; Elliot i McGregor, 2001; Grant i Dweck, 2003), (3) dominacji w systemie psychicznym odmiennych standardów Ja i związanych z rozbieżnościami Ja emocjonalno-motywacyjnych konsekwencji (Higgins, 1987). Na podstawie klasycznej teorii motywacji osiągnięć Atkinsona wyróżnić można trzy wzorce motywacji związanej z osiągnięciami: (1) pozytywny wzorzec motywacji osiągnięć, (2) negatywny wzorzec motywacji osiągnięć i (3) tzw. wzorzec motywacji zewnętrznej. Pierwszy typ motywacji cechuje osoby z przewagą motywu dążenia do osiągnięć nad motywem unikania niepowodzenia. Drugi rodzaj motywacji charakteryzuje osoby, u których motyw unikania porażki przewyższa motyw dążenia do osiągnięć. Trzeci typ motywacji z kolei charakterystyczny jest dla osób o niskim poziomie motywu dążenia do sukcesu, przy jednocześnie wysokim poziomie motywów zewnętrznych oraz motywu unikania niepowodzenia. Osoby o pozytywnym wzorcu motywacji dążą do osiągnięć, kierując się prag nieniem odniesienia sukcesu. Najczęściej podejmują zadania o średnim poziomie trudności. Działanie ich cechuje wytrwałość, konsekwencja i efektywność w dążeniu do celu. Osoby, które charakteryzuje negatywny wzorzec motywacji, unikają podejmowania działań związanych z osiągnięciami w obawie przed poniesieniem porażki. Najczęściej wybierają zadania łatwe, są mniej wytrwałe i wykazują niską odporność na porażkę. Z kolei osoby przejawiające wzorzec motywacji defensywnej, wprawdzie podobnie jak te motywowane chęcią sukcesu podejmują działania dążeniowe, lecz w innym celu. Czynią to bowiem przede wszystkim dla zaspokojenia potrzeb związanych z aprobatą społeczną, zyskania uznania, podziwu w oczach innych. We współczesnych teoriach motywacji osiągnięć zachowanie związane z osiągnięciami wyjaśnia się w kategoriach celów (zamiast motywów) osiągnięć. Trzy rodzaje zachowań związanych z osiągnięciami: dążenie do sukcesu, unikanie niepowodzenia i dążenie do zaspokajania potrzeby aprobaty społecznej opisuje się w kontekście dominacji w systemie psychicznym jednego z trzech typów orientacji na cele związane z osiągnięciami: orientacji na cele mistrzostwa, orientacji na cele unikania oraz orientacji na cele dokonań (Elliot i Church, 1997). Zgodnie z teorią rozbieżności Ja Higginsa (1987) przyczyn różnic indywidualnych w zakresie zachowań związanych z osiągnięciami należy upatrywać w dominacji jednego z trzech odmiennych typów standardów Ja w systemie psychicznym jednostki: struktur Ja idealnego, struktur Ja lękowego bądź struktur Ja powinnościowego. Szczególne znaczenie przypisuje się emocjonalno-motywacyjnym konsekwencjom związanym z rozbieżnościami między Ja aktualnym a standardami Ja idealnego lub Ja powinnościowego vs. zbieżnością Ja aktualnego ze standardem Ja lękowego. Osoby ukierunkowane na dążenie do sukcesu cechuje dominacja standardów życzeniowych. Rozbieżność między Ja aktualnym (cechami posiadanymi) a Ja

3 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 27 idealnym (cechami, które jednostka pragnie posiadać) wywołuje emocjonalno- -motywacyjne napięcie o charakterze depresyjnym (smutek, przygnębienie, zniechęcenie, niezadowolenie), które aktywuje zachowania ukierunkowane na osiąg nięcie stanu idealnego. Osoby unikające porażki, z kolei, charakteryzuje dominacja standardów lękowych. W tym przypadku zbieżność Ja aktualnego (cech posiadanych) i Ja lękowego (cech niepożądanych) wywołuje napięcie emocjonalno-motywacyjne o charakterze lękowym (obawy, niepokój, napięcie, zdenerwowanie) i pobudza jednostkę do unikania niepożądanego stanu. Osoby dążące do zaspokojenia potrzeby aprobaty społecznej ( motywowane zewnętrznie ) cechuje dominacja standardów powinnościowych. Rozbieżność Ja aktualnego (cech posiadanych) i Ja powinnościowego (cech, które jednostka powinna posiadać) wywołuje napięcie o charakterze lękowym, motywujące do osiągnięcia stanu powinnościowego. Należy zauważyć, że w dotychczasowym podejściu do badania zachowań związanych z osiągnięciami brakuje paradygmatu, który pozwalałby na ustalenie zależności między poszczególnymi konstruktami psychicznymi (motywami, celami, standardami Ja) i ich znaczenia w procesie wpływu na tego rodzaju zachowania. Podjęto zatem próbę skonstruowania modelu, który w warstwie poznawczej zapewniałby bardziej całościowe wyjaśnienie różnic indywidualnych w zakresie zachowań związanych z osiągnięciami, a w warstwie praktycznej lepsze możliwości kształtowania i wzmacniania pozytywnej motywacji osiągnięć. Proces analiz teoretycznych prowadzący do powstania modelu podzielono na dwie części. W pierwszej kolejności omówiono znaczenie celów związanych z osiągnięciami (mistrzostwa, unikania, dokonań) w relacji do motywów związanych z osiągnięciami (dążenia do sukcesu, unikania porażki, motywów zewnętrznych) w świetle koncepcji Elliota i Church (1997). Następnie scharakteryzowano regulacyjne znaczenie rozbieżności Ja w kontekście motywacji związanych z osiągnięciami w ujęciu teorii rozbieżności Ja Higginsa (1987). W części trzeciej artykułu zaprezentowano model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO), powstały na podstawie syntetycznej analizy trzech teorii: (1) koncepcji wzorów zachowań związanych z osiągnięciami Dweck i Leggett (1988), (2) najnowszej wersji modelu celów związanych z osiągnięciami Elliota i Mc- Gregor (2001) i najnowszych danych empirycznych (Cury i in., 2006; Grant i Dweck, 2003) oraz (3) teorii rozbieżności Ja Higginsa (1987). Znaczenie orientacji na cele związane z osiągnięciami w regulacji zachowań Cel osiągnięć najczęściej definiuje się jako przyczynę aktywności związanej z kompetencjami (Maehr, 1989, za: Elliot i Harackiewicz, 1996). W analogii do trzech typów motywacji związanych z osiągnięciami, wyróżnianych w modelu

4 28 Kamila Wojdyło klasycznym (dążenia do osiągnięć, motywacji zewnętrznej oraz unikania niepowodzenia), we współczesnych teoriach motywacji wyodrębnia się trzy rodzaje celów związanych z osiągnięciami (achievement goals): (1) cele mistrzostwa (mastery goals) (2) cele dokonań ukierunkowane na dążenie (performance-approach goals) oraz (3) cele dokonań ukierunkowane na unikanie (performance- -avoidance goals) 1 (Elliot i Church, 1997; zob. też Elliot i Harackiewicz, 1996). Dla wygody trzy rodzaje celów określane będą dalej, odpowiednio, jako: cele mistrzostwa, cele dokonań i cele unikania. Trychotomiczny podział celów osiągnięć pierwotnie wywodzi się z dychotomicznej konceptualizacji celów, obejmującej cele mistrzostwa oraz cele dokonań (Dweck, 1986; Nicholls, 1984). Ogólnie biorąc, cele dokonań zwane także celami zorientowanymi na Ja (ego involvement goals) (Deci i Ryan, 1985; Dweck i Elliot, 1983; Nicholls, 1984) lub celami konkurencyjności (competitive goals) (Roberts, 1992, za: Elliot i Harackiewicz, 1996) związane są z orientacją na Ja, dążeniem do konkurencyjności i dotyczą zainteresowania wynikiem. Cele mistrzostwa dotyczą zainteresowania samym zadaniem, procesem jego wykonywania i nazywane są również celami zorientowanymi na zadanie (task orientations) (Nicholls, 1984) lub celami uczenia się (learning goals) (Dweck, 1986). O ile cele mistrzostwa związane są z dążeniem do rozwoju, doskonaleniem własnych kompetencji, o tyle cele dokonań dotyczą potrzeby wykazania własnych kompetencji. Cele unikania z kolei mają związek z tendencją do zapobiegania prezentacji własnej niekompetencji. Z badań wynika, że powodem indywidualnych różnic w zakresie poziomu orientacji na jeden z dwóch rodzajów celów (mistrzostwa vs. dokonań) są odmienne ukryte teorie inteligencji, którymi ludzie się posługują. Osoby ukierunkowane na rozwój własnych kompetencji uważają, że zdolności to cechy zmienne, modyfikowalne i podlegają doskonaleniu za sprawą jednostkowego wysiłku. Natomiast osoby ukierunkowane na ocenę własnych kompetencji cechuje przekonanie, że zdolności są niemodyfikowalne i nie podlegają osobistej kontroli (Bandura i Dweck, 1985; Dweck, Tenney i Dinces, 1982; Leggett, 1985, za: Dweck i Leggett, 1988; Bempechat, London i Dweck, 1991; Robins i Pals, 2002). Elliot i Church (1997) empirycznie wykazali, że cele związane z osiągnięciami mają bardziej bezpośredni w porównaniu z motywami osiągnięć wpływ na zachowanie. Cele stanowią bowiem poznawcze reprezentacje wyższych elementów systemu motywacyjnego, tj. motywacyjnych dyspozycji. Oznacza to, że motywacyjne tendencje do osiągnięć za pośrednictwem celów osiągnięć wywierają wpływ na zachowanie. 1 Pojęcie performance goals tłumaczy się w niniejszej pracy jako cele dokonań, gdyż termin ten wydaje się lepiej niż pojęcie cele wykonania (por. Lachowicz-Tabaczek, 2003) wyjaśniać naturę konstruktu. Konotuje bowiem, że celem działania jest przede wszystkim uzyskanie jak najlepszego wyniku ważniejszy jest poziom wykonania zadania niż samo wykonanie go (por. Łukaszewski i Doliński, 2003).

5 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 29 Autorzy ci dowiedli, że nasilenie orientacji na mistrzostwo związane jest z wysoką motywacją dążenia do osiągnięć, nasilenie orientacji na unikanie wiąże się z wysoką motywacją unikania niepowodzenia, natomiast orientacja na dokonania związana jest z wysokim poziomem zarówno motywacji dążenia do osiągnięć, jak i motywacji unikania niepowodzenia. Z zastosowaniem analizy ścieżek wykazali, że motywy związane z osiągnięciami są wyznacznikami orientacji na cele osiągnięć (w układzie związków wyżej wymienionych). W tym samym badaniu sprawdzano, jak trzy rodzaje orientacji na cele osiągnięć wpływają na motywację wewnętrzną oraz wyniki na studiach. Okazało się, że orientacja na dokonania jest pozytywnym predyktorem wyników na studiach, lecz nie wpływa istotnie statystycznie na motywację wewnętrzną. Pozytywnym wyznacznikiem motywacji wewnętrznej okazała się orientacja na mistrzostwo, która z kolei nie wpływała znacząco na poziom ocen na studiach. Zaobserwowano również, że negatywnym determinantem zarówno motywacji wewnętrznej, jak i wyników w nauce była orientacja na unikanie. Z przytoczonych rezultatów badań wynika, że orientacja na dokonania związana jest z wysokim poziomem motywacji dążenia do osiągnięć i nie ma związku z motywacją wewnętrzną, co wydaje się wynikiem co najmniej zaskakującym, jeśli nie logicznie sprzecznym. Motywacja dążenia do sukcesu jest bowiem rodzajem wewnętrznej motywacji, co implikuje, że związek orientacji na dokonania z motywacją dążenia do osiągnięć powinien przekładać się na związek z motywacją wewnętrzną. Należy zauważyć, że osoby zorientowane na dokonania w porównaniu z osobami zorientowanymi na mistrzostwo charakteryzuje podobny mistrzowski wzorzec zachowań (np. zaangażowanie w zadanie), co mogło być powodem uzyskania empirycznego związku orientacji na dokonania z motywacją dążenia do osiągnięć. Wydaje się, że orientacja na dokonania związana jest bardziej z motywacją zewnętrzną niż jak wnioskują Elliot i Church motywacją dążenia do osiągnięć (potwierdza to uzyskany przez badaczy związek orientacji na dokonania z wynikami na studiach). W kolejnym badaniu (Elliot i McGregor, 2001) wskazuje się na związek między orientacją na dokonania i motywacją dążenia do sukcesu, podczas gdy zarówno zastosowane wskaźniki motywacji dążenia do osiągnięć, jak i uzyskane wyniki tego nie dowodzą. Po pierwsze, wskaźnikiem empirycznym ogólnego nasilenia potrzeby dążenia do osiągnięć była suma wyników dwóch podskal skali do pomiaru dążenia do mistrzostwa pracy (workmastery) oraz skali mierzącej nasilenie potrzeby dążenia do konkurencji (competitiveness). Należy zauważyć, że potrzeba dążenia do konkurencji jest rodzajem motywacji zewnętrznej (czyli ukierunkowanej na standardy normatywne), a zatem nie stanowi adekwatnego wskaźnika motywacji dążenia do osiągnięć, która jest rodzajem motywacji wewnętrznej (czyli ukierunkowanej na standardy doskonałości). Z powyższego powodu wynik w skali mierzącej potrzebę dążenia do konkurencji nie powinien stanowić składowej wyniku w skali potrzeby dążenia

6 30 Kamila Wojdyło do osiągnięć. Po drugie, dane korelacyjne uzyskane w badaniach wskazują na to, że postulowany związek orientacji na dokonania z potrzebą dążenia do osiągnięć wynika w rzeczywistości ze związku z potrzebą dążenia do konkurencji. Odnotowano bowiem dodatni związek orientacji na dokonania z ogólnym wskaźnikiem potrzeby dążenia do osiągnięć (r = 0,31) oraz wysoką dodatnią korelację orientacji na dokonania z potrzebą dążenia do konkurencji (r = 0,57) przy braku związku orientacji na dokonania z dążeniem do mistrzostwa pracy (r = 0,01) (Elliot i McGregor, 2001). Na podstawie analizy przytoczonych wyników badań można przyjąć, że orientacja na dokonania związana jest z motywacją zewnętrzną, lecz nie motywacją dążenia do sukcesu. Trzy różne rodzaje orientacji dotyczących osiągnięć związane są z odmiennymi typami standardów regulacyjnych, wyznaczającymi kierunek zachowania. Motywację związaną z celami dokonań regulują tzw. standardy interpersonalne, normatywne (normative standards), którymi są dokonania innych. Jeśli standardy te wartościowane są pozytywnie, określają cele dokonań ukierunkowane na dążenie (performance-approach goals), natomiast jeśli są oceniane negatywnie, wyznaczają cele dokonań ukierunkowane na unikanie (performance-avoidance goals) (zob. Elliot i McGregor, 2001). Najnowsze wyniki badań wskazują, że cele dokonań o charakterze dążeniowym mogą być związane z dwojakiego rodzaju standardami normatywnymi (normatywne cele dotyczące wyniku lub zdolności, odpowiednio: normative outcome goals, normative ability goals) albo z dwojakiego rodzaju standardami intrapersonalnymi vs. absolutnymi (cele ukierunkowane na ocenę wyników lub na ocenę zdolności, odpowiednio: outcome goals, ability goals) (Grant i Dweck, 2003). Innymi słowy, ukierunkowanie na ocenę własnych zdolności (poziomu osiągnięć lub inteligencji) może odnosić się do standardów normatywnych (poziomu osiągnięć czy inteligencji innych osób) i wtedy jest wskaźnikiem normatywnych celów dokonań. Ukierunkowanie na ocenę tych zdolności może też odnosić się do standardów intrapersonalnych lub tzw. absolutnych (odpowiednio: poziomu osiągnięć własnych, ukonstytuowanego w przeszłości czy maksymalnego poziomu osiągnięć możliwego do uzyskania przez jednostkę w kontekście jej możliwości lub wymagań dotyczących zadania) i wówczas jest wskaźnikiem nienormatywnych celów dokonań. Motywacją związaną z celami mistrzostwa sterują standardy absolutne lub/i standardy intrapersonalne. Najnowsze dane empiryczne wskazują na zasadność odróżnienia dwóch form celów mistrzowskich związanych z dążeniem: celów uczenia się (ukierunkowanych na dążenie do rozwoju i doskonalenie kompetencji) (learning goals) oraz celów pokonywania wyzwań (ukierunkowanych na dążenie do konfrontacji z wyzwaniami) (challenge-mastery goals) (Grant i Dweck, 2003).

7 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 31 Emocjonalno-motywacyjne znaczenie rozbieżności Ja w regulacji zachowań związanych z osiągnięciami Zgodnie z teorią rozbieżności Ja (jednostka dąży do zmniejszania różnic i osiągania stanu dopasowania między tym, jak siebie spostrzega (Ja aktualne) a tym, jaką chciałaby być (Ja idealne) lub tym, jaką być powinna (Ja powinnościowe) (Higgins, 1987; Van Hook i Higgins, 1988). Rozbieżność między Ja aktualnym a danym standardem tworzy określony rodzaj negatywnej sytuacji psychologicznej związanej z emocjonalno-motywacyjnymi konsekwencjami. Wykazano, że aktywacja rozbieżności między Ja aktualnym w oczach własnych a Ja powinnościowym w oczach innych wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syndromu przewlekłego dystresu, przejawiającego się emocjami typu lękowego: obawami, niepokojem, napięciem i zdenerwowaniem (Higgins, Bond, Klein i Strauman, 1986; Higgins, Klein i Strauman, 1985; Strauman i Higgins, 1987). Wykryto również, że rozbieżność ta ma związek z doświadczaniem lęku społecznego (Strauman, 1989) oraz gniewu i urazy wobec innych (Strauman i Higgins, 1988). Z badań wynika, że rozbieżność między Ja aktualnym i Ja powinnościowym w oczach własnych związana jest z gniewem skierowanym na siebie oraz samopotępieniem (Higgins, 1987). Rozbieżność między Ja aktualnym i Ja idealnym związana jest natomiast z emocjami o charakterze depresyjnym: smutkiem, przygnębieniem, zniechęceniem, niezadowoleniem. Rozbieżność składowych relacji Ja aktualne/ja powinnościowe reprezentuje negatywną sytuację psychologiczną (obecnych lub przewidywanych wyników negatywnych), spowodowaną spostrzeganym naruszeniem obowiązków narzuconych przez ważne dla jednostki osoby. Powinnościowy system regulacji wyznacza koncentrację jednostki na wynikach negatywnych (Higgins, 1996a) i determinuje tendencję podmiotową do orientacji w dwóch kierunkach: dążenia do osiągnięcia sukcesu, którym jest brak wyników negatywnych, oraz unikania porażki, którą jest wynik negatywny. W przypadku rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym (Ja aktualne/ja idealne) negatywna sytuacja psychologiczna dotyczy istniejącego lub przewidywanego braku wyników pozytywnych. Życzeniowy system regulacji wyznacza koncentrację jednostki na wynikach pozytywnych i determinuje jej tendencję do orientacji w dwóch kierunkach: dążenia do osiągnięcia sukcesu, którym są wyniki pozytywne, i unikania porażki, którą jest ich brak. Ukierunkowania Ja reprezentują ważne rozwojowo emocjonalne doświadczenia jednostki i powstają w ramach społecznego uczenia się w interakcji rodzic/opiekun dziecko. Kiedy dziecko postrzegane jest przez pryzmat przekonań o jego obowiązkach i cenione za to, jakie powinno być, ukierunkowane zostaje na wyniki negatywne (ich obecność lub brak). W rezultacie uwewnętrznia powinności w postaci poznawczych reprezentacji i dąży do zapobiegania wystąpieniu wyników negatywnych. Powstaje system regulacji oparty na zapo-

8 32 Kamila Wojdyło bieganiu (prevention focus system), który wyznacza motywacja unikania niepowodzenia i potrzeba bezpieczeństwa. Jeśli dziecko jest cenione przez rodziców w aspekcie nadziei, aspiracji i życzeń wobec niego, ukierunkowane zostaje na wyniki pozytywne (ich obecność lub brak). Ten rodzaj interakcji sprzyja uwewnętrznianiu standardów Ja idealnego i dążeniu do maksymalizacji wyników pozytywnych. Powstaje system regulacji oparty na wspieraniu (promotion focus system), związany z dominacją w systemie psychicznym motywacji dążenia do osiągnięć i potrzebą kształcenia (zob. Newman, Higgins i Vookles, 1992). Systemy regulacji prewencyjny oraz oparty na wspieraniu wyznaczane są przez odmienne rodzaje rodzicielskich stylów wychowawczych. I tak, prewencyjny system regulacji warunkuje specyfika interakcji rodzic dziecko, którą charakteryzuje kombinacja dwóch stylów wychowawczych: ochraniającego i krytykująco-karzącego (Higgins, 1996b). Styl ochraniający związany jest z ukierunkowaniem rodziców na stany pożądane (brak cech negatywnych: Jakie dziecko powinno być ). Krytykująco-karzący styl wychowania wiąże się z konfrontowaniem dziecka ze stanami niepożądanymi (obecnością cech negatywnych: Jakie dziecko nie powinno być ). Dla wspierającego systemu regulacji charakterystyczne są dwa inne style wychowawcze: podtrzymujący, związany z koncentracją na stanie pożądanym, którym jest obecność cech pozytywnych, oraz wycofywania miłości z koncentracją na niepożądanym stanie, którym jest brak cech pozytywnych. Regulację powinnościową wyznaczają dwa przeciwstawne typy standardów Ja (Carver, Lawrence i Scheier, 1999). Obok Ja powinnościowego zawierającego pożądane cechy, pozytywne ważną rolę w regulacji powinnościowej pełni tzw. Ja lękowe (feared self), odzwierciedlające zbiór niepożądanych cech, negatywnych. Implikacją powyższego jest to, że jednostka może unikać wyników negatywnych dwojakiego rodzaju: rozbieżności między Ja aktualnym i Ja powinnościowym lub zbieżności Ja aktualnego z Ja lękowym. Motywacja do unikania niepowodzenia charakterystyczna dla osób o powinnościowym systemie regulacji może przejawiać się w przewadze dążenia do zapobiegania wystąpieniu wyników negatywnych (orientacja na osiąganie) lub unikania ich obecności (orientacja na unikanie niepowodzenia). Przewaga jednego z dwóch wymienionych mechanizmów regulacyjnych w systemie psychicznym osób zorientowanych na unikanie zależy od tego, które ze standardów Ja (lękowe czy powinnościowe) dominują. Jeśli jednostka spostrzega u siebie cechy, których się obawia, to zbieżność Ja aktualnego z cechami niepożądanymi wywołuje niepokój i tendencja do unikania pełni dominującą rolę w procesach sterowania zachowaniem (Carver i in., 1999). Innymi słowy, zbieżność ze standardami, które określają, jaka jednostka nie powinna być (Ja lękowym), wyznacza koncentrację na redukcji obecności wyników negatywnych. Można przypuszczać, że osoba z dominującym motywem unikania niepowodzenia i zorientowana na unikanie, wystrzega się zacho-

9 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 33 wań związanych z ryzykiem poniesienia porażki, stosując strategię wyboru zadań dających pewność sukcesu, tj. zadań bardzo łatwych. Jeśli osoba nie spostrzega u siebie cech niepożądanych, rozbieżność Ja aktualnego z cechami pożądanymi wywołuje niepokój i decyduje o dążeniowej tendencji motywacyjnej. Inaczej mówiąc, rozbieżność ze standardami, które określają, jaka jednostka powinna być (Ja powinnościowym), wyznacza koncentrację na dążeniu do zapobiegania wynikom negatywnym. Można przypuszczać, że osoba z dominującym motywem unikania niepowodzenia i zorientowana na dążenie wybiera zadania najbardziej ryzykowne, związane z niską wartością porażki, tj. zadania bardzo trudne. Podsumowując: styl działania ukierunkowany na unikanie którego wskaźnikiem są wyznaczane sobie przez jednostkę bardzo niskie standardy regulowany jest przez zbieżność Ja aktualnego z Ja lękowym. Natomiast styl działania ukierunkowany na dążenie, którego wskaźnikiem są wyznaczane sobie bardzo wysokie standardy, regulowany jest przez rozbieżność między Ja aktualnym i Ja powinnościowym. Rozważając motywacyjną (dążeniowo-unikającą) funkcję dwubiegunowej (lękowo-powinnościowej) struktury regulacji powinnościowej można przyjąć, że motywy unikania niepowodzenia reprezentowane są w systemie poznawczym w obszarze Ja lękowego, natomiast tendencje dążeniowe, związane z motywami zewnętrznymi w zakresie Ja powinnościowego. Próba stworzenia integracyjnej koncepcji motywacji osiągnięć Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) ma charakter hipotetyczny i opiera się na założeniach trzech teorii: (1) modelu wzorów zachowań związanych z osiągnięciami Carol Dweck i Ellen Leggett (1988); (2) modelu celów związanych z osiągnięciami Andrew Elliota i Holly McGregor (2001) i najnowszych wynikach badań Heidi Grant i Carol Dweck (2003) dotyczących celów osiągnięć oraz (3) teorii rozbieżności Ja Torry ego Higginsa (1987). Przedstawienie założeń MIMO poprzedzono omówieniem wymienionych teorii, które posłużyły do jego stworzenia. Model wzorów zachowań związanych z osiągnięciami Model autorstwa Dweck i Leggett (1988) opiera się na kilku, popartych danymi empirycznymi, założeniach. Wyróżnia się w nim dwa główne afektywno- -poznawczo-behawioralne wzorce reagowania związane z osiągnięciami: wzorzec bezradnościowy (helpless-pattern) oraz mistrzowski (mastery-oriented pattern) (Diener i Dweck, 1978; Dweck, 1975; Dweck i Reppucci, 1973, za: Dweck i Leggett, 1988). Wzorzec bezradnościowy charakteryzuje unikanie wyzwania w obliczu porażki, a zatem wybór zadań łatwych, dyspozycyjna atrybucja po-

10 34 Kamila Wojdyło rażki, negatywne emocje, pogorszenie wykonania zadania w obliczu niepowodzenia. Wzorzec mistrzowski cechuje orientacja na wyzwanie w obliczu porażki: wybór zadań o wyższym (w porównaniu do osób bezradnych ) poziomie trudności, spostrzeganie porażki jako wyzwania dla własnych sił i stymulacji do doskonalenia własnych umiejętności, doświadczanie emocji pozytywnych, optymizm oraz efektywne strategie rozwiązywania problemu (np. samosterowanie, samoinstruowanie). Wzorce te wyznaczają odmienne cele związane z osiągnięciami (Dweck i Elliot, 1983). Osoby, które stawiają sobie za cel rozwój i doskonalenie własnych kompetencji, reagują na porażkę zgodnie z mistrzowskim wzorcem zachowania, natomiast osoby, których celem jest ocena i udowodnienie własnych kompetencji, wykazują tendencję do reagowania w obliczu porażki zgodnie z wzorcem bezradnościowym (Elliot i Dweck, 1988; Farrell i Dweck, 1985; Leggett i Dweck, 1987, za: Dweck i Leggett, 1988). Wyniki najnowszych badań (Grant i Dweck, 2003) wskazują jednak, że bezradnościowy wzorzec zachowań wyznaczają jedynie nienormatywne cele dokonań dotyczące zdolności. Cele te w sytuacji niepowodzeń są związane z reakcją wycofania, utratą poczucia wartości, ruminacjami, dyspozycyjną atrybucją porażki, a po wielokrotnym niepowodzeniu z niższymi wynikami. Normatywne cele dokonań nie są natomiast istotnie statystycznie związane ze strategiami bezradnościowymi w obliczu porażki. Co więcej, z badań wynika, że normatywne cele dokonań ukierunkowane na dążenie są wyznacznikami wysokiego poziomu osiągnięć i modyfikują negatywny wpływ ukrytej teorii inteligencji jako cechy stałej na poziom osiągnięć (Cury i in., 2006). Odmienne cele związane z osiągnięciami warunkowane są dwoma rodzajami ukrytych teorii inteligencji: cele dokonań wyznacza teoria inteligencji jako cechy stałej, a cele mistrzostwa teoria inteligencji jako cechy zmiennej. Model celów związanych z osiągnięciami Elliot i McGregor (2001) wykazali, że dwa rodzaje celów związanych z osiągnięciami, tj. cele ukierunkowane na rozwój nazywane przez autorów celami mistrzostwa, natomiast przez Dweck i Leggett (1988) określane jako cele uczenia się jak również cele ukierunkowane na dokonania mogą być związane z dwoma rodzajami motywacji osiągnięć: motywacją dążenia do sukcesu oraz motywacją unikania porażki. W rezultacie wyróżnili cztery rodzaje celów związanych z osiągnięciami: (1) cele mistrzostwa ukierunkowane na dążenie (mastery-approach goals), (2) cele mistrzostwa ukierunkowane na unikanie (mastery- -avoidance goals), (3) cele dokonań ukierunkowane na dążenie (performance- -approach goals) oraz (4) cele dokonań ukierunkowane na unikanie (performance-avoidance goals).

11 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 35 Jeśli wymiar walencji celów (dążenie, unikanie), wyróżniony przez Elliota i Church (1997), rozpatrzymy dodatkowo z perspektywy czterech rodzajów celów dokonań (normatywne cele dokonań dotyczące wyniku, normatywne cele dokonań dotyczące zdolności, nienormatywne cele dotyczące wyniku oraz nienormatywne cele dotyczące zdolności) oraz dwóch rodzajów celów mistrzostwa (cele uczenia się oraz cele wyzwań), wyodrębnionych przez Grant i Dweck (2003), to otrzymamy (hipotetyczną) strukturę 12 możliwych rodzajów celów związanych z osiągnięciami: cele mistrzostwa-uczenia się ukierunkowane na dążenie, cele mistrzostwa-wyzwań ukierunkowane na dążenie, cele mistrzostwa-uczenia się ukierunkowane na unikanie, cele mistrzostwa-wyzwań ukierunkowane na unikanie, normatywne cele dokonań dotyczące wyniku, ukierunkowane na dążenie, normatywne cele dokonań dotyczące zdolności, ukierunkowane na dążenie, normatywne cele dokonań dotyczące wyniku, ukierunkowane na unikanie, normatywne cele dokonań dotyczące zdolności, ukierunkowane na unikanie, cele dokonań dotyczące wyniku, ukierunkowane na dążenie, cele dokonań dotyczące zdolności, ukierunkowane na dążenie, cele dokonań dotyczące wyniku, ukierunkowane na unikanie, cele dokonań dotyczące zdolności, ukierunkowane na unikanie. Z powyższej klasyfikacji celów wynika, że osoby ukierunkowane na rozwój kompetencji, podobnie jak osoby zorientowane na ich wykazanie/ocenę, mogą ujawniać tendencję do unikania, tyle że w pierwszym przypadku motywacja ta jest prorozwojowa, dotyczy bowiem ukierunkowania na zapobieganie utracie/ /pogorszeniu kompetencji. Analiza powyższej klasyfikacji prowadzi do wyróżnienia trzech kryteriów różnicujących wymienione cele: (1) rodzaju standardu odniesienia, w którego kategoriach cele są definiowane (standardy absolutne/intrapersonalne vs. standardy normatywne), (2) jego znaku (pozytywna vs. negatywna walencja) oraz (3) orientacji na wynik vs. orientacji na proces. I tak, wszystkie cele z wyjątkiem czterech rodzajów celów normatywnych definiowane są w kategoriach standardów absolutnych lub standardów intrapersonalnych, natomiast cele normatywne definiowane są w kategoriach standardów normatywnych (poziomu osiągnięć lub zdolności innych osób). Standardy związane z celami ukierunkowanymi na dążenie oceniane są pozytywnie, zaś standardy związane z celami ukierunkowanymi na unikanie negatywnie. Cele dokonań związane są bardziej z orientacją na wynik (wykazanie/ocenę poziomu osiągnięć vs. zdolności), natomiast cele mistrzostwa z orientacją na proces (zmianę własnego poziomu kompetencji w wyniku procesu uczenia się lub sprostania wyzwaniom).

12 36 Kamila Wojdyło Teoria rozbieżności Ja Z teorii rozbieżności Ja (Higgins, 1987; zob. też Carver i in., 1999) wynika, że regulacja związana z Ja idealnym ukierunkowana jest na dążenie do wyników pozytywnych i unikanie nieobecności wyników pozytywnych, zaś regulacja powinnościowa (związana z Ja powinnościowym i Ja lękowym) na dążenie do zapobiegania wynikom negatywnym i unikanie wyników negatywnych. Można zatem wyróżnić cztery typy ukierunkowań Ja: Ja idealne pożądane związane z motywacją dążenia, Ja idealne niepożądane związane z motywacją unikania, Ja powinnościowe pożądane związane z motywacją dążenia, Ja powinnościowe niepożądane (Ja lękowe) związane z motywacją unikania. Zgodnie z teorią rozbieżności Ja ukierunkowania Ja kształtowane są w procesie interakcji rodzic dziecko. Reakcje rodzicielskie mogą mieć dwojaki kierunek i dwojaką walencję (Elliot i McGregor, 2001). Mogą być pozytywnie lub negatywnie ukierunkowane na dziecko bądź na zachowanie dziecka. Założenia modelu integracyjnego motywacji osiągnięć Jak wcześniej wspomniano, cele definiowane są w kategoriach standardów odniesienia, a to implikuje, że podstawą ich kształtowania się są ukierunkowania Ja (powinnościowe lub życzeniowe). Z badań Elliota i McGregor (2001) wynika, że wyznacznikami wyróżnionych przez autorów czterech celów osiągnięć są motywy związane z osiągnięciami. Cele dokonań i mistrzostwa zorientowane na unikanie związane są z motywacją unikania niepowodzenia, cele mistrzostwa z motywacją dążenia do sukcesu, natomiast cele dokonań o kierunku dążenia z motywacją zewnętrzną. Dowiedziono, że cele osiągnięć stanowią bardziej bezpośredni niższy (od motywów) poziom systemu motywacyjnego w tym sensie, że wpływają bezpośrednio na zachowanie związane z osiągnięciami (Elliot i Church, 1997). Można zatem założyć, że system regulacji związanej z osiągnięciami składa się z trzech głównych poziomów systemu psychicznego, pozostających w zależności hierarchicznej jeśli chodzi o wpływ na zachowania związane z osiągnięciami: (1) ukierunkowań Ja (poziomu najwyższego w hierarchii), (2) motywów związanych z osiągnięciami (poziomu pośredniego) oraz (3) celów związanych z osiągnięciami (najniższego poziomu w hierarchii). Powyższe założenia stały się punktem wyjścia do opracowania hipotetycznego modelu integracyjnego motywacji osiągnięć, który przedstawiono na rysunku.

13 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 37 Zachowanie bezradnościowe Zachowanie mistrzowskie Cele dokonań Cele mistrzostwa normatywne/ /wynik normatywne/ /zdolności zdolności wynik uczenie się wyzwania (d)unikanie (d)dążenie (m)unikanie (m)dążenie CELE OSIĄGNIĘĆ Teoria inteligencji jako cechy stałej Teoria inteligencji jako cechy zmiennej (z)motywy unikania Motywy zewnętrzne (o)motywy unikania Motywy osiągnięć MOTYWY JA lękowe JA powinnościowe JA idealne niepożądane JA idealne pożądane UKIERUNKOWANIA JA Osoba O/N-Feedback O/P-Feedback Zachowanie Z/N-Feedback Z/P-Feedback ORIENTACJE RODZICIELSKIE Uwaga: O/N-Feedback negatywny feedback związany z osobą, O/P-Feedback pozytywny feedback związany z osobą, Z/N-Feedback negatywny feedback związany z zachowaniem, Z/P-Feedback pozytywny feedback związany z zachowaniem, (d) orientacje motywacyjne związane z celami dokonań, (m) orientacje motywacyjne związane z celami mistrzostwa, (z) motywacja unikania związana z motywacją zewnętrzną, (o) motywacja unikania związana z motywacją osiągnięć. Hipotetyczny model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO).

14 38 Kamila Wojdyło Jak wynika z przedstawionego na rysunku schematu, MIMO integruje dwa główne typy wyznaczników zachowań związanych z osiągnięciami: czynniki społeczne (styl wychowania) oraz osobowościowe. Czynniki osobowościowe reprezentują trzy poziomy psychiczne: motywacyjny (motywy), poznawczy (cele osiągnięć i ukierunkowania Ja) oraz metapoznawczy (ukryte teorie inteligencji). Wychodzę z założenia, że rdzennym i najbardziej elementarnym wyznacznikiem typu motywacji osiągnięć jest charakter interakcji rodzic dziecko. Można wyróżnić dwa główne style wychowania: (1) ukierunkowany na osobę dziecka oraz (2) ukierunkowany na zachowanie dziecka. Każdy ze stylów wychowania może prowadzić (zgodnie z przewidywaniami modelu) do kształtowania się odmiennej jakości motywacji osiągnięć u człowieka. Prawa część schematu przedstawia proces kształtowania się pozytywnej motywacji osiągnięć (ukierunkowanej na mistrzostwo), natomiast lewa jego część motywacji negatywnej (ukierunkowanej na dokonania). Należy zauważyć, że decydujące znaczenie dla kształtowania tych dwóch głównych rodzajów motywacji osiągnięć ma dekryptywny wymiar interakcji rodzic dziecko (orientacja na osobę vs. zachowanie), a nie jej ewaluatywny charakter (pozytywny vs. negatywny). Koncentracja rodzica na zachowaniu dziecka komunikowanie pochwały (behavior-focused positive feedback) lub krytyki (behavior-focused negative feedback) ukierunkowuje je na proces: rozwijanie i doskonalenie własnych kompetencji (pozytywne lub negatywne wyniki postrzegane są w kontekście zachowania osoby). Orientacja rodzicielska na zachowanie wspiera zdolności i mobilizuje dziecko do osiągania powodzenia, sprzyjając kształtowaniu motywacji pozytywnej, ukierunkowanej na mistrzostwo. Emocjonalność dziecka, związaną z orientacją rodzicielską na zachowanie, można opisać na wymiarze satysfakcja rozczarowanie (niezadowolenie). Koncentracja rodzica na osobie dziecka komunikowanie pochwały (person-focused positive feedback) vs. krytyki (person-focused negative feedback) sprzyja ukierunkowaniu na ochronę własnego Ja, orientacji na wynik (osiągnięcia lub własne zdolności), udowadnianiu własnych kompetencji przez dziecko (pozytywne lub negatywne wyniki odnoszone są do Ja) (por. Elliot i Mc- Gregor, 2001). Orientacja rodzicielska na osobę zapobiega niepowodzeniom dziecka i sprzyja kształtowaniu motywacji negatywnej, ukierunkowanej na dokonania. Emocjonalność dziecka związaną z orientacją rodzicielską na osobę można opisać na wymiarze poczucie bezpieczeństwa lęk przed niepowodzeniem. Można przewidywać, że orientacje rodzicielskie pośrednio poprzez ukierunkowania Ja wpływają na kształtowanie u dziecka określonej kategorii motywacji związanej z osiągnięciami. Rodzic zorientowany na zachowanie dziecka (prawa część schematu) reaguje na wyniki pożądane (obecność wyników pozytywnych) pozytywnie komunikując uczucie miłości (Z/P-feedback), a na niepożądane (brak wyników pozytywnych) negatywnie, wyco-

15 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 39 fując miłość (Z/N-feedback). Rodzicielskie wspieranie, zawierając informacje o pragnieniach rodzica wobec dziecka, ukierunkowuje je na wyniki pozytywne i sprzyja kształtowaniu idealnych stuktur Ja (odpowiednio do znaku orientacji rodzicielskiej: Ja idealne pożądane vs. Ja idealne niepożądane). Dziecko zorientowane na osiągnięcia pozytywnie charakteryzuje mistrzowski wzorzec zachowań, sterowany motywacją dążenia do doskonalenia własnych kompetencji (motywacja osiągnięć) oraz motywacją unikania ich pogorszenia lub utraty (motywacja unikania). Zachowanie tego rodzaju charakterystyczne jest dla celów uczenia się. W kontekście drugiego rodzaju celów mistrzostwa związanych z wyzwaniami (Grant i Dweck, 2003) dążenie i unikanie dotyczyć będą odpowiednio ukierunkowania na sprostanie wyzwaniom oraz unikanie pogorszenia lub utraty umiejętności radzenia sobie z wyzwaniami. Rodzic zorientowany na osobę dziecka (lewa część schematu) reaguje na wyniki pożądane (brak wyników negatywnych) pozytywnie, dostarczając poczucia bezpieczeństwa (O/P-feedback), a na niepożądane (obecność wyników negatywnych) negatywnie, krytykując i karcąc dziecko (O/N-feedback). Rodzicielskie zapobieganie ukierunkowuje dziecko na wyniki negatywne i sprzyja kształtowaniu powinnościowych ukierunkowań Ja (odpowiednio do znaku orientacji rodzicielskiej: Ja powinnościowe pożądane vs. Ja lękowe niepożądane). Dziecko negatywnie zorientowane na osiągnięcia może charakteryzować sterowany motywacją dokonań bezradnościowy wzorzec zachowań, jednak tylko w przypadku, gdy będzie ono wyznaczać sobie cele dotyczące zdolności. Z najnowszych doniesień wynika bowiem, że spośród czterech rodzajów celów dokonań o charakterze dążeniowym jedynie te dotyczące zdolności związane są z zachowaniami bezradnościowymi (cele normatywne nie były istotnie statystycznie związane ze strategiami bezradnościowymi w obliczu porażki) (Grant i Dweck, 2003). Można zatem przypuszczać, że powinnościowe ukierunkowania Ja prowadzą do zachowań bezradnościowych jedynie w przypadku dominacji w systemie psychicznym celów dotyczących zdolności. Wychodzę z założenia, że bezradność związana z osiągnięciami może przejawiać się na dwa różne sposoby: (1) ukierunkowania na unikanie ujawniania niekompetencji poprzez strategię wyboru zadań bardzo łatwych lub (2) ukierunkowania na dążenie do wykazania kompetencji poprzez strategię wyboru zadań bardzo trudnych. Oba typy zachowań mają charakter obronny i stanowią strategię unikania niepowodzenia. Związek celów dokonań z motywacją zewnętrzną potwierdzają dotychczasowe wyniki badań własnych, w których porównywano osoby uzależnione i nieuzależnione od pracy (Wojdyło, 2007). U osób o silnej orientacji na dokonania (o kierunku dążenia i unikania) wykryto wysoką potrzebę aprobaty społecznej w zakresie cech sprawnościowych, dążenie do uznania i podziwu ze strony innych. Można przypuszczać, że orientacja na mistrzostwo (ukierunkowana na dą żenie oraz ukierunkowana na unikanie) reprezentowana jest przez struktury

16 40 Kamila Wojdyło Ja idealnego (odpowiednio: Ja idealne pożądane i niepożądane), natomiast orientacja na dokonania (ukierunkowana na dążenie oraz ukierunkowana na unikanie) przez struktury Ja związane z regulacją powinnościową (odpowiednio: Ja powinnościowe pożądane i Ja lękowe). Przekonania na temat własnych zdolności kształtowane są w systemie poznawczym jednostki prawdopodobnie niezależnie od ukierunkowań Ja. Z dotychczasowych badań wynika, że przekonania o tym, iż zdolności to cechy zmienne i modyfikowalne (ukryta teoria inteligencji jako cechy zmiennej), są wyznacznikami orientacji na mistrzostwo, natomiast przekonania o tym, że osobiste zdolności nie podlegają zmianom (ukryta teoria inteligencji jako cechy stałej), są wyznacznikami orientacji na dokonania (Bempechat i in., 1991; Robins i Pals, 2002). Motywację ukierunkowaną na mistrzostwo, można nazwać motywacją (pro)- rozwojową (M-R), ponieważ związana jest z dążeniem do rozwoju kompetencji i zapobieganiem ich utracie (lub pomniejszeniu). Natomiast motywację ukierunkowaną na dokonania określić można jako motywację defensywną (M-D), gdyż jest związana z dążeniem do wykazania osobistych kompetencji i zapobieganiem negatywnej autoprezentacji. Kolejnym założeniem modelu jest to, że cele osiągnięć mogą być aktywowane automatycznie (tezę tę potwierdzają badania: Bargh, Barndollar i Gollwitzer, 1995, Eksperyment 3 i 4, za: Bargh i Barndollar, 1996).Wydaje się, że jeśli jednostka konsekwentnie i często wybierała ten sam cel osiągnięć w danej sytuacji (tj. świadomie i konsekwentnie), to cel ten może być aktywowany przez cechy sytuacji (informacje i wydarzenia środowiskowe) i będzie kierował zachowaniem bez jakiegokolwiek świadomego wyboru czy bycia świadomym przez podmiot działania tego celu w danej sytuacji. Innymi słowy, inicjujący akt woli (podjęcie danego działania ukierunkowanego na cel, np. wykazanie kompetencji) może być aktywowany bezpośrednio (czyli przedświadomie 2 ) przez informację środowiskową (por. Bargh, 1990, 1996, 1997). Co więcej, automatycznie (przedświadomie) i paralelnie aktywowane mogą być poznawcze, emocjonalne i motywacyjne systemy psychiczne. To tworzyłoby podstawę procesów automatycznej i jednoczesnej aktywacji poszczególnych poziomów psychicznych w hierarchicznej strukturze systemu motywacyjnego (motywów osiągnięć, celów osiągnięć, ukierunkowań Ja oraz teorii inteligencji). Warto wspomnieć, że jak wynika z badań (Bargh i in., 1999, za: Bargh i Chartrand, 1999) cele osiągnięć zaktywowane automatycznie (sytuacyjnie) determinują wytrwałość i wyznaczają podobną jakość stanów motywacyjnych, jak cele uruchomione świadomie. 2 Aktywacja przedświadoma jest najsilniejszą formą automatyczności. W odróżnieniu od niej forma aktywacji poświadomej (postconscious) wymaga uprzedniej bliskiej w czasie aktywacji struktury umysłowej (por. Bargh, 1996).

17 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 41 Implikacje badawcze wynikające z MIMO Wydaje się, że istnieją co najmniej dwa powody, dla których przedstawiony w artykule integracyjny model motywacji osiągnięć można by uznać za wart dalszej eksploracji. Po pierwsze, model ukazuje wzajemne funkcjonalne powiązania między psychicznymi konstruktami, które w dotychczasowych teoriach motywacji osiągnięć rozpatrywano odrębnie: motywy, cele zorientowane na osiągnięcia (Elliot i Church, 1997) i ukierunkowania Ja (Higgins, 1987). Wyniki badań potwierdzają zależność między niektórymi zmiennymi wpływ teorii dotyczących zdolności na cele osiągnięć (Bempechat i in., 1991; Robins i Pals, 2002) czy wpływ celów (dokonań i mistrzostwa) na poziom osiągnięć (Dweck i Sorich, 1999; Greene i Miller, 1996; Kaplan i Maehr, 1999; Meece i Holt, 1993; Midgley i Urdan, 1995; Roeser, Midgley i Urdan, 1996). Rezultaty dotychczasowych badań wspierają więc w pewnym stopniu zasadność integralnego podejścia do konstruktów wyjaśniających zachowania związane z osiągnięciami. W szczególności najnowsze osiągnięcia badawcze sugerują potrzebę uwzględnienia szerszego repertuaru czynników oraz współzależności między nimi w wyznaczaniu zachowań związanych z osiągnięciami. Wymienić tu można badania wskazujące na różne jakościowo cele dokonań (Grant i Dweck, 2003) czy pośredniczącą rolę celów osiągnięć w bezpośrednim związku między ukrytymi teoriami inteligencji a wynikami dotyczącymi osiągnięć (Cury i in., 2006). Po drugie, przedstawiony model ujmuje system motywacyjny z perspektywy rozwojowej. Ustalenie współzależności między wyróżnionymi czynnikami i ich roli (pośredniej vs. bezpośredniej) w wyznaczaniu motywacji prorozwojowej vs. defensywnej mogłoby przyczynić się do tworzenia programów wspierania motywacji pozytywnej, dostosowanych do okresu rozwojowego człowieka. Warte zainteresowania byłyby, na przykład, dwa pytania: Jakie znaczenie mają zachowania rodzicielskie w procesie wyznaczania przekonań dotyczących zdolności (teorii inteligencji jako cechy stałej vs. zmiennej)? Co decyduje o tym, że teoretycy inteligencji jako cechy stałej przyjmują cele dokonań, natomiast teoretycy inteligencji jako cechy zmiennej cele mistrzostwa? Podsumowując, model integracyjny implikuje potrzebę zmiany perspektywy badawczej w dziedzinie badań nad motywacją osiągnięć. MIMO stanowi nową jakościowo propozycję z trzech powodów: ujmuje wyznaczniki wzorów zachowań związanych z osiągnięciami, pochodzące z różnych poziomów osobowości i różnych okresów rozwojowych, rozpatruje czynniki osobowościowe i społeczne z perspektywy zachodzących między nimi związków zarówno strukturalnych, jak i funkcjonalnych, uwzględnia praktyczne implikacje dla kształtowania programów wspierania motywacji prorozwojowej, wynikające z możliwości wykrycia współzależności między różnymi czynnikami z poziomu osobowościowego i społecznego oraz ich znaczenia.

18 42 Kamila Wojdyło Perspektywa wyznaczników motywacji osiągnięć o charakterze globalnym wydaje się bardziej użyteczna (zarówno w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej) od dotychczasowych fragmentarycznych podejść skoncentrowanych na odrębnej analizie poszczególnych konstruktów psychologicznych lub zależności jedynie między wybranymi czynnikami. W warstwie teroetycznej może bowiem sprzyjać bardziej precyzyjnemu wyjaśnianiu i przewidywaniu zachowań związanych z osiągnięciami, natomiast w warstwie praktycznej pozwalać na tworzenie bardziej efektywnych metod kształtowania i wzmacniania indywidualnej sprawczości podmiotowej (ukierunkowania na osobisty rozwój). W rozważaniach dotyczących motywacji osiągnięć nie można pominąć perspektywy ekonomicznej jej konsekwencji dla poziomu funkcjonowania społeczeństwa i efektywnego rozwoju gospodarczego. Problem ten był przedmiotem badań w Polsce końca lat 90. ubiegłego wieku (Skarżyńska i Chmielewski, 1998). W badaniach przeprowadzonych na losowej licznej próbie Polaków zapytano, między innymi, czy i w jakim stopniu sukces (ekonomiczny i społeczny) Polaka zależy od różnych aspektów jego motywacji osiągnięciowej (m.in. poczucia skuteczności, zaufania do ludzi). W kontekście aktualnego stanu wiedzy na temat struktury motywacji osiągnięć interesujące byłyby co najmniej dwa pytania: Jaki rodzaj motywacji związanej z osiągnięciami dominuje w populacji polskiej w okresie aktualnego prężnego rozwoju gospodarczego kraju (europeizacji) i jakie cele, w szczególności, są predyktorami zachowań związanych z osiągnięciami Polaków (ukierunkowanie na sukces czy ukierunkowanie na rozwój)? Czy i w jakim stopniu sukces Polaka (ekonomiczny i społeczny) u progu XXI wieku zależy od jakości motywacji, celów związanych z osiągnięciami i stylów rodzicielskiego wychowania? Proponowane integracyjne ujęcie motywacji osiągnięć pozwalałoby na bardziej precyzyjne podejście do eksploracji i ustaleń dotyczących charakteru i uwarunkowań motywacji osiągnięć cechującej współcześnie Polaków. Bibliografia Atkinson, J. W. (1957). Motivational determinants of risk-taking behavior. Psychological Review, 64, Bargh, J. A. (1990). Auto-motives: Preconscious determinants of social interaction. W: E. T. Higgins, R. M. Sorrentino (red.), Handbook of motivation and cognition (t. 2, s ). New York: Gulford Press. Bargh, J. A. (1996). Automaticity in social psychology. W: E. T. Higgins, A. W. Kruglanski (red.), Social psychology. Handbook of basic principles (s ). New York: The Guilford Press. Bargh, J. A. (1997). The automaticity of everyday life. W: R. S. Wyer (red.), Advances in social cognition (t. 10, s. 1 61). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. Bargh, J. A., Barndollar, K. (1996). Automaticity in action. The unconscious as repository of chronic goals and motives. W: P. M. Gollwitzer, J. A. Bargh (red.), The psychology of action: Linking motivation and emotion to cognition (s ). New York: Guilford.

19 Model integracyjny motywacji osiągnięć (MIMO) 43 Bargh, J. A., Chartrand, T. L. (1999). The unbearable automaticity of being. American Psychologist, 54, Bempechat, J., London, P., Dweck, C. S. (1991). Children s conceptions of ability im major domains: An interview and experimental study. Child Study Journal, 21, Carver, Ch. S., Lawrence, J. W., Scheier, M. F. (1999). Self discrepancies and affect: Incorporating the role of feared selves. Personality and Social Psychology Bulletin, 25, Cury, F., Elliot, A. J., Da Fonseca, D., Moller, A. C. (2006). The social-cognitive model of achievement motivation and the 2 x 2 achievement goal framework. Journal of Personality and Social Psychology, 90, Deci, E. L., Ryan, R. M. (1985). The general causality orientations scale: Self determination in personality. Journal of Research in Personality, 19, Dweck, C. S. (1986). Motivational processes affecting learning. American Psychologist, 41, Dweck, C. S., Elliott, E. S. (1983). Achievement motivation. W: P. Mussen, E. M. Hetherington (red.), Handbook of child psychology (s ). New York: Wiley. Dweck, C. S., Leggett, E. L. (1988). A social-cognitive approach to motivation and personality. Psychological Review, 95, Dweck, C. S., Sorich, L. (1999). Mastery-oriented thinking. W: C. R. Snyder (red.), Coping (s ). New York: Oxford University Press. Elliot, A. J., Church, M. A. (1997). A hierarchical model of approach and avoidance achievement motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 72, Elliot, A. J., Harackiewicz, J. M. (1996). Approach and avoidance achievement goals and intrinsic motivation: a mediational analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 70, Elliot, A. J., McGregor, H. A. (2001). A 2 x 2 achievement goal framework. Journal of Personality and Social Psychology, 80, Grant, H., Dweck, C. S. (2003). Claryfing achievement goals and their impact. Journal of Personality and Social Psychology, 85, Greene, B. A., Miller, R. B. (1996). Influences on achievement: Goals, perceived ability and cognitive engagement. Contemporary Educational Psychology, 21, Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological Review, 94, Higgins, E. T. (1996a). Ideals, oughts and regulatory focus. W: P. M. Gollwitzer, J. A.Bargh, The psychology of action (s ). New York: The Guilford Press. Higgins, E. T. (1996b). The self-digest: Self knowledge serving self-regulatory functions. Journal of Personality and Social Psychology, 71, Higgins, E. T., Bond, R. N., Klein, R., Strauman, T. (1986). Self discrepancies and emotional vulnerability: How magnitude, accessibility and type of discrepancy influence affect. Journal of Personality and Social Psychology, 51, Higgins, E. T., Klein, R., Strauman, T. (1985). Self-concept discrepancy theory: A psychological model for distinguishing among different aspects of depression and anxiety. Social Cognition, 3, Kaplan, A., Maehr, M. L. (1999). Achievement goals and student well-being. Contemporary Educational Psychology, 24, Lachowicz -Tabaczek, K. (2003). Naiwne koncepcje jako metaregulator poznania i zachowania. Niepublikowany maszynopis. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Łukaszewski, W., Doliński, D. (2003). Mechanizmy leżące u podstaw motywacji. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.