STAROSTWO POWIATOWE w Szczytnie

Transkrypt

1 STAROSTWO POWIATOWE w Szczytnie Komitet Redakcyjny: Grzegorz Jasiński, Andrzej Kijewski, Wiktor Knercer, Zbigniew Kudrzycki (przewodniczący), Iwona Liżewska, Janusz Małłek, Marek Nowotka Adres redakcji: Szczytno, ul. Sienkiewicza 1 (ratusz), tel. (0 89) Redakcja: Barbara Barczewska Okładka: według projektu Kazimierza Napiórkowskiego Na okładce: dawna wieś Sadek widok obecny (fot. S. Ambroziak) Wydawca: Starostwo Powiatowe w Szczytnie Druk: ZP Spręcograf", tel. (0 89) Nakład 400 egz. ISSN Dystrybucja: Lokalna Organizacja Turystyczna Powiatu Szczycieńskiego SPIS TREŚCI Sławomir Ambroziak, Atlantyda nad rzeką Omulew (Losy nieistniejących miejscowości położonych na granicy powiatów szczycieńskiego i nidzickiego) Jan Gancewski, Wsie i dobra rycerskie w okresie średniowiecza w rejonie szczycieńskim na tle gospodarki krzyżackiej Grzegorz Świderski, Szczycieński epizod budowy twierdzy Królewiec z 1844 roku Ryszard Wojciech Pawlicki, Żydzi na pograniczu mazursko-kurpiowskim w pierwszej połowie XX wieku Jan Chłosta, Wojenne losy działaczy IV Dzielnicy Związku Polaków w Niemczech Patryk Kozłowski, Działalność szwadronów majora Zygmunta Szendzielarza Łupaszki na terenie południowej Warmii i Mazur od maja 1946 do stycznia 1947 roku. 73 Bogumił Wykowski, Działalność Waltera Późnego w latach na terenie powiatu szczycieńskiego Zbigniew Kudrzycki, Sytuacja społeczno-polityczna na terenie powiatu szczycieńskiego w pierwszych latach powojennych Alicja Kołakowska, Korespondencja Jana Dopatki z Władysławem Gębikiem Krystyna Wiśniewska, Z dziejów oświaty w parafii Klon po drugiej wojnie światowej Stanisław Pajka, Z badań nad świadomością regionalną gimnazjalistów z regionu warmińsko-mazurskiego Sławomir Sobieraj, Meandry historii regionalnej. O współczesnych próbach opisu dziejów Mazur i Mazurów. Uwagi o pracach Erwina Kruka i Andreasa Kosserta

2 Patryk Kozłowski DZIAŁALNOŚĆ SZWADRONÓW MAJORA ZYGMUNTA SZENDZIELARZA ŁUPASZKI NA TERENIE POŁUDNIOWEJ WARMII I MAZUR OD MAJA 1946 DO STYCZNIA 1947 ROKU Major Zygmunt Szendzielarz Łupaszko jest obok Sienkiewiczowskiego Kmicica najsłynniejszym partyzantem, jaki kiedykolwiek prowadził walkę na Warmii i Mazurach. Działalność niepodległościowa Zygmunta Szendzielarza do 1989 roku przedstawiana była jednostronnie, zgodnie z linią ideologiczną komunistycznej władzy. Łupaszko przez lata uważany był za leśnego, reakcyjnego bandytę, który bezwzględnie mordował funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa i działaczy komunistycznych. Kim był Łupaszko? Skąd pochodził? Co robiły dowodzone przez niego szwadrony 5. i 6. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej na terenie Warmii i Mazur w 1946 i na początku 1947 roku? Urodził się 12 marca 1910 roku w Stryju, tam też ukończył szkołę średnią i jako ochotnik 14 listopada 1931 roku wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej 1. W Wyciągu Kwalifikacyjnym z Ostrowi Mazowieckiej, w opinii sporządzonej przez dowódcę kompanii czytamy: Charakter wyrobiony; wesoły, czasem porywczy, o bardzo dużej ambicji. Bardzo pewny siebie, wybitnie koleżeński i ofiarny. Bardzo karny, sumienny i obowiązkowy. W służbie wojskowej bardzo zamiłowany. Energia i wytrzymałość bardzo duża 2. Po ukończeniu kursu unitarnego w 1932 roku zakwalifikował się do szkoły podchorążych kawalerii (Centrum Wyszkolenia Kawalerii) w Grudziądzu. Rotmistrz Władysław Piotrowski, który był jego przełożonym w podchorążówce, powiedział o Szendzielarzu: Jeśli chodzi o wyszkolenie kawaleryjskie, nie był wielkim znawcą teorii wojskowej. Nie tkwił nosem w regulaminach i książkach. Był natomiast świetny w takich dziedzinach jak służba polowa, wyszkolenie bojowe. Był typem żołnierza w każdym calu, był urodzonym kandydatem na dowódcę. Na wspólnych ćwiczeniach służby polowej starszego i młodszego rocznika imponował kolegom talentem dowódczym 3. Po ukończeniu CWKaw w Grudziądzu ppor. Szendzielarz otrzymał przydział do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. 1 września 1939 roku por. Szendzielarz dowodził 2. szwadronem 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich (dowódca ppłk Ludomir Wysocki). Pułk ów wchodził w skład Wileńskiej Brygady Kawalerii, która została przydzielona do Północnego Zgrupowania Odwodowej Armii Prusy (dowódca gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki) 4. Zygmunt Szendzielarz przebył szlak wojenny od Piotrkowa Trybunalskiego do Medyki, gdzie okrążony zdziesiątkowany 4. Pułk Ułanów Zaniemeńskich złożył broń i uzyskał od Niemców honorową kapitulację 5. Za wykazane męstwo podczas kampanii polskiej i przeprowadzenie 2. szwadronu 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich z minimalnymi stratami przez Wisłę pod Magnuszewem por. Zygmunt Szendzielarz został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Po krótkim pobycie w niewoli Szendzielarzowi udało się zbiec, przedostał się do Wilna, ukrywał się, pracował, imał się przeróżnych zajęć i myślał o przedostaniu się na Zachód do tworzonego Wojska Polskiego we Francji. Ostatecznie wszedł w struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Z rozkazu Komendy Wileńskiego Okręgu AK, w sierpniu 1943 roku objął dowództwo nad oddziałem powstałym z niedobitków pierwszego działającego na Wileńszczyźnie partyzanckiego oddziału por. Antoniego 1 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, sygn. 4099, Akta personalne Zygmunta Szendzielarza. 2 Ibidem. 3 D. Fikus, Pseudonim Łupaszka. Z dziejów V Wileńskiej Brygady Śmierci i Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego Okręgu AK, Warszawa 1988, s H. Smaczny, Księga kawalerii polskiej Rodowody, barwa, broń, Warszawa 1989, s. 97; H. Żelewski, Nie wykorzystana Armia Prusy, Wrocławski Tygodnik Kulturalny, 1979, nr 36, s H. Smaczny, op. cit, s

3 Burzyńskiego Kmicica 6. Dzięki talentowi dowódczemu Łupaszki jego brygada rozrastała się bardzo szybko. Szendzielarz zastosował nowatorskie metody działania w terenie. W odróżnieniu od taktyki stosowanej przez Kmicica nie założył stałej bazy, słusznie obawiając się możliwości okrążenia i rozbicia oddziału przez przeważające siły partyzantki sowieckiej i okupanta niemieckiego. Plutony, a potem szwadrony 5. Brygady cechowała duża ruchliwość. Starano się przebywać w jednym miejscu nie dłużej niż dobę. Taktyka przyjęta przez niego polegała na operowaniu samodzielnymi plutonami i patrolami, które gromadziły się w odpowiednim czasie i w określonym miejscu. Wtedy też podejmowano akcję siłą całej brygady, następnie dzielono się doświadczeniami, przygotowywano nowe zadania. Plutony ponownie rozdzielały się, dowódcy znali datę i miejsce następnej koncentracji. Łupaszko pozostawał przy którymś z plutonów. Kwatery na noclegi wybierano zawsze we wsiach, zaściankach i koloniach dogodnie usytuowanych wśród lasów i bagien. Nigdy nie kwaterowano całą brygadą w jednej wsi, żeby uniknąć nadmiernego obciążania jej mieszkańców, którzy musieli wyżywić taką ilość wojska. Taktyka ta miała inną ważną zaletę: rozlokowanie plutonów w sąsiednich wsiach zabezpieczało przed niespodziewanym atakiem nieprzyjaciela i okrążeniem brygady. W razie zaskoczenia zaalarmowany walką pluton przychodził na pomoc sąsiedniemu. Zdarzało się, że atakujący wróg sam znajdował się w okrążeniu. System ten wprowadzony przez Łupaszkę sprawdził się niejednokrotnie, pozwalając uniknąć zniszczenia oddziału przez przeważającego liczebnie nieprzyjaciela. Ponadto operowanie samodzielnymi plutonami, potem szwadronami, powodowało wielokrotne zwiększanie przez wroga jego liczebności. Oddział pojawiał się w kilku miejscach jednocześnie, co dodatkowo dezorientowało okupanta. Taką samą taktykę zastosował Szendzielarz później, po 1945 roku, na obszarze Warmii i Mazur, Białostocczyzny, Podlasia i Pomorza, walcząc z polskimi komunistami i stworzonym przez nich aparatem bezpieczeństwa. Działania te nabrały jeszcze większego rozmachu, ponieważ do przemieszczania się i przerzucania partyzantów został użyty transport samochodowy. 5. Wileńska Brygada AK, bo taką nazwę nosił oddział Łupaszki, prowadziła na Wileńszczyźnie walkę jednocześnie z kilkoma przeciwnikami: okupantem niemieckim, partyzantką sowiecką, policją litewską i batalionami litewskimi gen. Povilasa Plechavičiusa 7. Trzeba pamiętać, iż sytuacja na Wileńszczyźnie różniła się od sytuacji w innych częściach okupowanej Polski. Na tych terenach oprócz Niemców zagrożenie stanowiła partyzantka sowiecka, która dążyła do wyeliminowania i zneutralizowania polskich struktur podziemnych, a także jednostki i oddziały litewskie utworzone przez Niemców i im podlegające. Brygada dowodzona przez Szendzielarza w latach stała się największą i najsilniejszą jednostką partyzancką na Wileńszczyźnie, w szczytowym okresie rozwoju liczyła około 600 żołnierzy, podzielonych na pięć szwadronów, z tym że tylko jeden szwadron posiadał konie, pozostałe były spieszone. Żołnierze Łupaszki nosili polskie mundury z września 1939 roku, a część zdobyczne mundury Wehrmachtu. Na głowę wkładano polówkę, na której był orzeł, nierzadko przyozdabiano ją chabrowym otokiem, pielęgnując tradycje 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. Na lewym ramieniu noszono bia- 6 Oddział ten współpracował z partyzantami radzieckimi i wspólnie organizował akcje bojowe przeciwko okupantowi niemieckiemu. Jednak 26 VIII 1943 r. podczas uzgadniania szczegółów wspólnej akcji oddziału Kmicica i brygady Markowa na Miadzioł w bazie sowieckiej partyzantki doszło do rozbrojenia i aresztowania sztabu Kmicica. Tego samego dnia około południa partyzanci Markowa otoczyli i rozbroili resztę żołnierzy polskich na terenie ich bazy. Porucznik Burzyński został zamordowany, partyzantów przesłuchano i podzielono na trzy grupy: pierwszą (50 osób) rozstrzelano, drugą (80 osób) puszczono do domów, z trzeciej (70 osób) utworzono komunistyczną Brygadę im. Bartosza Głowackiego. W tym czasie około 80 polskich partyzantów pełniło różne zadania w terenie i oni zasilili nowy oddział Łupaszki. Mord oddziału Kmicica był jedną z największych zbrodni Rosjan na żołnierzach Armii Krajowej. Nie był to akt odosobniony, ponieważ zapoczątkował akcję niszczenia polskich jednostek wojskowych w okręgu wileńskim, nowogródzkim, poleskim, wołyńskim. Zob. P. Kozłowski, Jeden z wyklętych Zygmunt Szendzielarz Łupaszko , Warszawa 2004, s Były to formacje wojskowe powołane do życia przez Niemców w styczniu 1944 r. Składały się z Litwinów, podlegały litewskiemu dowództwu, na którego czele stał gen. Plechavičius. Według umowy gen. Plechavičiusa z Niemcami miały być one używane do walki z bandytyzmem, czyli do walki z polską i sowiecką partyzantką. Zob. P. Kozłowski, op. cit., s

4 ło-czerwoną opaskę. Na lewej piersi niektórzy partyzanci umieszczali ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Brygada odnosiła liczne zwycięstwa w potyczkach z Niemcami oraz partyzantami sowieckimi. Od momentu pojawienia się 5. Wileńskiej Brygady AK partyzanci sowieccy nie mogli bezkarnie grabić mieszkańców polskich wsi. W walkach z nią Rosjanie przegrywali i ponosili ciężkie straty, dlatego za głowę Łupaszki, który siał w ich szeregach postrach, wyznaczyli nagrodę. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku w wyniku rozpoczęcia przez Rosjan (23 czerwca) ofensywy białoruskiej, Operacja Bagration, partyzanckie oddziały polskie na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie przystąpiły do wykonania dyrektyw akcji o kryptonimie Burza. Finałem tej operacji miało być zdobycie przez partyzantów polskich przed Rosjanami samego Wilna (operacja Ostra Brama ). Data natarcia na Wilno została wyznaczona na 7 lipca na godzinę 23, jednak z powodu szybkiej ofensywy Rosjan została przyspieszona o 24 godziny. Zygmunt Szendzielarz na czas zdobywania Wilna został wyznaczony przez Komendanta Wileńskiego Okręgu AK ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego Wilka na dowódcę Zgrupowania nr 5 Zachód. Jednak Łupaszko, jak i 5. Wileńska Brygada AK nie wzięli udziału w zdobywaniu Wilna. Szendzielarz w meldunku z 8 września 1944 roku do Komendanta Białostockiego Okręgu AK ppłk. Władysława Liniarskiego Mścisława tak tłumaczył swoją nieobecność w natarciu na Wilno: Ze zbliżaniem się frontu w myśl otrzymanej obietnicy Komendanta Okręgu kontynuuję marsz brygady na zachód. W drodze, rozkazem zastępcy Komendanta Okręgu brygada zostaje skierowana do Suderwy, gdzie ma oczekiwać dalszych rozkazów. [...] Po dwóch dniach oczekiwania i wysłania gońców do Wilna żadnych rozkazów nie otrzymuję. Zbliżanie się frontu zmusza mnie do wycofania się na zachód. Przed przejściem rzeki Wilii otrzymuję od nieznajomego mi pana pod ps.»jan«informację, że skoncentrowane brygady mają uderzyć na Wilno. Ponieważ sprzeczne to było z obietnicą daną mi przez Komendanta Okręgu i dosłownie groziłoby zagładą brygady, zażądałem rozkazu na piśmie, choćby od wymienionego p.»jana«. Nie otrzymawszy go, gdyż jak twierdził nie jest do tego upoważniony, skierowałem marsz brygady na zachód 8. Szendzielarz nie wziął udziału w zdobywaniu Wilna, ponieważ obawiał się Rosjan. Zbyt dobrze ich znał, nie wierzył w żadną możliwość porozumienia się z nimi. Wiedział, że takie spotkanie dla niego i kadry dowódczej 5. Wileńskiej Brygady AK skończy się śmiercią, a szeregowi żołnierze zostaną zesłani do łagrów. Rosjanie nie mogli zapomnieć mu licznych porażek w partyzanckich walkach na Wileńszczyźnie. Łupaszko otrzymał ustne zapewnienie Komendanta Wileńskiego Okręgu AK, iż oddział może odmaszerować na zachód, kiedy tylko wojska rosyjskie pojawią się na ziemi wileńskiej. Przypuszczenia rtm. Zygmunta Szendzielarza sprawdziły się. Rosjanie w zdradziecki sposób aresztowali 17 lipca we wsi Bogusze ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego Wilka i jego sztab, a także poszczególnych dowódców wileńskich i nowogródzkich oddziałów, paraliżując w ten sposób działanie polskich formacji wojskowych na tym obszarze. Kiedy w Wilnie trwały walki, a potem nastąpiło zdradzieckie rozbrojenie polskich oddziałów partyzanckich przez Rosjan, 5. Wileńska Brygada AK maszerowała na zachód. Jednak duże nasycenie terenu jednostkami rosyjskimi spowodowało rozwiązanie brygady przez Łupaszkę. Dalej przemieszczano się małymi grupkami. Wydarzenie to miało miejsce 23 lipca 1944 roku w Puszczy Grodzieńskiej, w okolicy wsi Porzecze. Tam właśnie 5. Wileńska Brygada AK, zwana także Brygadą Śmierci, przestała istnieć. Nie był to jednak ostateczny koniec wileńskiego oddziału ani też zakończenie zbrojnej działalności o wolną i niepodległą Polskę jego dowódcy. Jak pokazała historia, dla rtm. Zygmunta Szendzielarza ponadroczna działalność bojowa na Kresach okazała się tylko preludium do znacznie dłuższej partyzanckiej walki na ziemiach północnej i zachodniej Polski. Okres zmagań z okupantami sowieckim, litewskim i niemieckim na Wileńszczyźnie w latach oraz wydarzenia z nim związane, w których uczestniczył Łupaszko, zdeterminowały dalszy jego los i postępowanie. Zygmunt Szendzielarz po przedostaniu się na teren Białostocczyzny wszedł w struktury Białostockiego Okręgu AK, którym dowodził ppłk Władysław Liniarski Mścisław. Na tym obszarze przeczekał zimę 1944/1945, następnie zebrał rozproszonych niedobitków wileńskich i nowogródzkich oddzia- 8 T. Łabuszewski, K. Krajewski, Od Łupaszki do Młota , Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994, s

5 łów AK, by wiosną 1945 roku wyjść z nimi ponownie w pole. Tymczasem (10 listopada 1944 r.) Łupaszko rozkazem Komendanta Białostockiego Okręgu AK Mścisława został mianowany na stopień majora Wileńska Brygada AK została reaktywowana przez Łupaszkę 5 kwietnia 1945 roku i stała się jednostką dyspozycyjną Komendy Białostockiego Okręgu Armii Krajowej Obywateli (AKO). Rozkazy, które płynęły z Komendy Okręgu, to głównie wykonywanie wyroków śmierci na agentach i funkcjonariuszach Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) i Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP). W pozostałych kwestiach mjr Szendzielarz miał całkowitą swobodę działania. W porównaniu z poprzednim okresem walki zmienił się przeciwnik brygady. Na Wileńszczyźnie był nim okupant niemiecki, współpracujące z nim formacje litewskie i partyzanci sowieccy, natomiast na Białostocczyźnie regularne oddziały Armii Czerwonej, Ludowe Wojsko Polskie (LWP), jednostki Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), NKWD, UBP i Milicji Obywatelskiej (MO). Pomimo że miał tak różnorodnych przeciwników, Szendzielarz nie zmienił swojej sprawdzonej już taktyki działania i walki. Dalej operował samodzielnymi szwadronami, które spotykały się podczas koncentracji całości sił. W pierwszych miesiącach po wznowieniu działań likwidowano wszystkich funkcjonariuszy NKWD i UBP, żołnierzy Armii Czerwonej, LWP, KBW, funkcjonariuszy MO puszczano wolno. Jednak gdy żołnierze sowieccy zaczęli dopuszczać się zbrodni i gwałtów na ludności polskiej, schwytanych czerwonoarmistów czekał taki sam los jak funkcjonariuszy NKWD. Traktowano ich jak najeźdźców okupujących Polskę i rozstrzeliwano. W połowie maja 1945 roku 5. Wileńska Brygada liczyła około 200 partyzantów, składała się z pięciu pododdziałów: 1., 2., 4. szwadronu, 1. kompanii szturmowej i drużyny podoficerskiej 10. Szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK toczyły walki na Białostocczyźnie do 7 września 1945 roku, kiedy to we wsi Stoczek (gm. Poświętne, pow. Wysokie Mazowieckie) nastąpiła ostatnia koncentracja wszystkich pododdziałów brygady 11. Podczas tego ześrodkowania Łupaszko powiadomił podkomendnych o otrzymanym kilka dni wcześniej rozkazie Komendy Okręgu Białystok, rozwiązującym dowodzoną przez niego jednostkę. Szendzielarz w chwili ostatniej koncentracji miał pod sobą około 300 partyzantów, dlatego też postanowił rozformowywać poszczególne szwadrony stopniowo. Demobilizacja trwała do końca października 1945 roku. W polu pozostało tylko 19 żołnierzy pod dowództwem por. Lucjana Minkiewicza Wiktora, jego zastępcą został Władysław Łukasik Młot. Grupa ta w październiku stała się oddziałem partyzanckim Wolność i Niezawisłość (WiN) Obwodu Bielsk Podlaski, jednak nadal utrzymywała kontakt z Łupaszką 12. Ponowne wyjście w pole w kwietniu 1945 roku Zygmunta Szendzielarza i odtworzenie 5. Wileńskiej Brygady było spowodowane wieloma czynnikami. Trwała jeszcze wojna, Łupaszko wierzył, że nawet jej zakończenie, zwycięstwo sowietów i klęska Niemiec nie przypieczętują ostatecznego kształtu komunistycznej Polski. Nie chciał dopuścić myśli, że przez sześć lat on i jego podkomendni walczyli i przelewali krew na próżno. Nie było wyśnionej niepodległej Polski. Tylko kraj zniewolony przez marionetkowy rząd polskich komunistów i agentów NKWD, którego jednak nie chciał opuszczać, ani też żyć w komunistycznym państwie. W lecie 1945 roku wierzył, tak jak większa część społeczeństwa i żołnierzy pozostająca w lesie, iż to jeszcze nie koniec, że lada chwila wybuchnie wojna pomiędzy Wschodem a Zachodem, pomiędzy demokracją a systemem totalitarnym. Poza tym zaprzestanie walki i wyjście z konspiracji dla Łupaszki znaczyło śmierć. Powszechnie wiedziano już, co dzieje się z zatrzymanymi oficerami i żołnierzami AK. Czekały na nich katownie NKWD i UBP, śmierć lub wywóz- 9 Instytut Pamięci Narodowej (dalej: IPN) w Białymstoku (dalej: Bi), sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Odpis awansu Zygmunta Szendzielarza do stopnia majora. 10 J. Malinowski, Słownik Polski Walczącej na Kresach północno-wschodnich Rzeczpospolitej, t. 2, Bydgoszcz 1992, s IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki ; IPN WW, sygn. F 1554/K IPN 0608/19, Akta operacyjnego rozpracowania, protokoły przesłuchań członków oddziału Łupaszki. 12 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK ( ), Warszawa 2002, s

6 ka na Wschód. Szendzielarz nie miał dokąd wracać wszystko, co posiadał, zostało na Kresach. Podczas gdy na Białostocczyźnie trwała demobilizacja szwadronów 5. Wileńskiej Brygady AK, w połowie września 1945 roku Łupaszko znalazł się w Gdańsku. Otrzymał informacje, że właśnie tam po repatriacji zainstalowała się ostatnia Komenda Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej, na której czele stał mjr Antoni Olechnowicz Pohorecki. Olechnowicz nie podjął współpracy z żadną inną organizacją konspiracyjną działającą w tym okresie w kraju, lecz poprzez kurierów nawiązał bezpośredni kontakt z dowództwem Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i w listopadzie 1945 roku podporządkował im się 13. Powstał eksterytorialny Okręg Wileński AK. Łupaszko nawiązał kontakt z Pohoreckim i wszedł w struktury konspiracyjne tworzone przez niego. Obaj oficerowie uzgodnili zasady łączności i rolę, jaka miała przypaść Łupaszce w eksterytorialnym Okręgu Wileńskim AK. Szendzielarz miał przejąć w całości zadania propagandowe Okręgu Wileńskiego AK i utworzyć patrole dywersyjne, które pozyskiwałyby pieniądze na dalszą działalność poprzez akcje ekspropriacyjne. W przyszłości, czyli wiosną 1946 roku, według koncepcji Szendzielarza miały się one stać zaczątkiem szwadronów nowej 5. Wileńskiej Brygady AK kwietnia 1946 roku, w myśl wcześniejszych założeń, w majątku Kojty (pow. Sztum) mjr Zygmunt Szendzielarz reaktywował 5. Wileńską Brygadę AK, która działać miała teraz na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Po ześrodkowaniu w Kojtach cały oddział został przerzucony do Borów Tucholskich, gdzie działał do końca maja 1946 roku. Nie była to jedyna brygada, którą dowodził Łupaszko w latach W tym samym czasie, po odnowieniu kontaktów z Wiktorem i Młotem, Szendzielarz stworzył 6. Wileńską Brygadę AK, która działać miała na Białostocczyźnie i Podlasiu. Tak więc w kwietniu 1946 roku mjr Zygmunt Szendzielarz miał pod swoim dowództwem dwie brygady. Oczywiście nazwa brygada czy też szwadron miała symboliczny charakter i nawiązywała do tradycji walk na Wileńszczyźnie. Stan 5. Wileńskiej Brygady w latach w szczytowym okresie nie przekroczył 70 żołnierzy, natomiast 6. Wileńska Brygada AK liczyła około 80 żołnierzy. Łupaszko rozpoczynał już czwartą kampanię wojskową w swoim życiu z taką samą niezachwianą wiarą w zwycięstwo i w słuszność prowadzonej walki jak poprzednio. Również żołnierze znali cel i wierzyli w powodzenie podjętych działań. Jeden z jego podkomendnych, Olgierd Christa, stwierdził: Zetknąłem się z poglądem, iż Major, ulegając presji»pohoreckiego«, bez entuzjazmu przystąpił do etapu interwencji zbrojnej. [...] Nie odnosiłem wrażenia, by»łupaszko«obawiał się przyszłości. Odwrotnie, emanował optymizmem, który łakomie chłonęliśmy. Nie zgadzam się ze zdaniem jednego z partyzantów 5. Brygady, cytowanym w pracy Dariusza Fikusa Pseudonim Łupaszka, jakoby Major popierał pogląd wyrażony przez tegoż partyzanta i uważał ówczesną walkę»za beznadziejną i bezcelową, prowadzącą do utraty najwartościowszych jednostek«. Nasza historia walk niepodległościowych bogata jest w zdarzenia, z którymi można wiązać podobny pogląd. Wywalczenie niezależności zawsze było udziałem wartościowych jednostek mających przywilej ponoszenia strat. Z taką samą nadzieją jak kilka lat wcześniej wychodziliśmy w teren w 1946 roku.»łupaszko«miał wówczas 36 lat. Był oficerem doświadczonym w walkach i pracy konspiracyjnej. Major był ostatnim człowiekiem, któremu można by postawić zarzut działalności pod presją. Robił to, co uważał za słuszne. Twierdzenie, że z niewiarą rozpoczął kampanię w 1946 roku, który to okres żyjący jeszcze podkomendni dobrze pamiętają, jest nadużyciem. Takie stanowisko kwalifikowałoby go jako osobę nieodpowiedzialną 14. Po przybyciu w Bory Tucholskie, 2 maja podczas koncentracji wszystkich żołnierzy 5. Wileńskiej Brygady AK w leśniczówce Szklana Huta, Łupaszko dokonał pierwszego podziału jednostki na szwadrony. Powstały dwa szwadrony oznaczone numerami 4 i 5. Dowódcą 4. szwadronu został Henryk Wieliczko Lufa, 5. szwadronu Zdzisław Badocha Żelazny. W tym samym czasie 6. Wileńska Brygada AK pod dowództwem Wiktora, operująca na Białostocczyźnie, liczyła około 80 ludzi, podzielonych na trzy szwadrony i patrol żandarmerii. Łupaszko podczas tego ześrodkowania przedstawił podkomendnym cele i zadania czekające oddział. 5. Wileńska Brygada AK miała działać destrukcyjnie na formującą się w kraju komunistyczną 13 P. Niwiński, Okręg Wileński AK w latach , Warszawa 1999, s. 134; D. Fikus, op. cit., s O. Christa, U Szczerbca i Łupaszki, Gdańsk 1999, s

7 władzę. Tak jak na Białostocczyźnie w 1945 roku, atakować miano urzędy państwowe, posterunki MO, wykonywać wyroki na funkcjonariuszach UBP i NKWD, konfidentach, szczególnie niebezpiecznych członkach Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Głównym celem oddziału było uwolnienie i zjednanie tamtejszego społeczeństwa, podniesienie go na duchu, umundurowanie i dozbrojenie ludzi, ciągle napływających do brygady, oraz likwidowanie elementów szkodliwych dla dobra Ojczyzny, pracowników UB i wysokich działaczy PPR 15. W tak zwanym okresie pomorskim od połowy kwietnia do końca maja 1946 roku 5. Wileńska Brygada AK składająca się z 4. i 5. szwadronu przeprowadziła około 28 różnego rodzaju akcji na posterunki MO, UB. Zlikwidowała 19 funkcjonariuszy UB i ich agentów, tracąc przy tym tylko jednego zabitego 16. Wobec coraz większego nasycenia obszaru pomorskiego funkcjonariuszami UB, KBW i żołnierzami LWP, coraz częstszych obław, po sześciu tygodniach działalności Łupaszko postanowił przerzucić szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK na teren byłych Od lewej: ppor. Leon Smoleński Zeus, dowódca 3. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK (VI-XI 1946); Zygmunt Szendzielarz Łupaszko, dowódca 5. Wileńskiej Brygady AK (VII 1943 III 1947) i 6. Wileńskiej Brygady AK (II 1946 VI 1948). (Repr. z: K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, Warszawa 2002) Prus Wschodnich. 24 maja w kierunku Warmii i Mazur udał się trzyosobowy patrol, który miał zbadać możliwości działania na tym obszarze. W skład patrolu weszli: mjr Łupaszko, por. Stefan Jezierski Stefan, wachmistrz Jerzy Lejkowski Szpagat. Dwa dni później w ślad za Szendzielarzem ruszył 4. i 5. szwadron. Po przybyciu na Warmię i Mazury, jeszcze w maju, patrol dowodzony przez Łupaszkę nawiązał kontakt z leśniczym z Omulewa (gm. Nidzica) Zbigniewem Jarosińskim 17. Leśniczy ów wyraził chęć współpracy ze szwadronami 5. Wileńskiej Brygady AK 18. Później kilkakrotnie mjr Zygmunt Szendzielarz korzystał z jego gościnności w leśniczówce Omulew 19. W pierwszych latach tak zwanego utrwalania władzy ludowej ( ) komunistom brakowało ideowych współpracowników, ludzi gotowych objąć wolne stanowiska w różnych resortach, szczególnie na ziemiach odzyskanych. Dlatego też duża część milicjantów, leśniczych, gajowych, zwykłych żołnierzy LWP, a nawet funkcjonariuszy UB miała rodowód akowski. Sytuacja taka bardzo ułatwiała 15 IPN Gdańsk, sygn. 05/158, Odpis sprawozdania z działalności 5-tej Brygady Wileńskiej od dnia 15 IV do 1 VI 1946 r. 16 T. Łabuszewski, K. Krajewski, Od Łupaszki do Młota, s IPN Bi, sygn. 97/447, Protokół przesłuchania Z. Jarosińskiego z dn Zbigniew Jarosiński Puszczyk był ppor. AK, absolwentem Kursu Podchorążych Obwodu AK Opocznik Ostrów Mazowiecka. Od 1943 r. przydzielony do Oddziału Dywersyjnego Obwodu. Ranny w czasie osłony radiostacji pod Udrzynem. Po wyleczeniu walczył w oddziale partyzanckim w Puszczy Białej. W akcji Burza żołnierz III Batalionu 13. Pułku Piechoty AK. Za zasługi bojowe odznaczony Krzyżem Walecznych, Krzyżem Armii Krajowej. Został skazany w 1947 r., za pomoc szwadronom Łupaszki i walkę o niepodległość Polski na 15 lat więzienia. Wyszedł na wolność w 1953 r. Zmarł w 1995 r. w wieku 73 lat w Biskupcu Reszelskim (Gazeta Wyborcza, 1995, nr z 25 IV). 19 Leśniczówka Omulew już nie istnieje, ale cała historia związana z jej dalszymi losami wydaje się paradoksalna. Po tzw. okresie utrwalania władzy ludowej, w latach sześćdziesiątych, w tym miejscu wybudowano ośrodek rządowy dla prominentów komunistycznych. Bardzo chętnie do dnia dzisiejszego przyjeżdża tu gen. Wojciech Jaruzelski. Tak więc miejsce, w którym w 1946 r. ukrywał się przed obławami Łupaszko i jego szwadrony, kilkanaście lat później stało się miejscem wypoczynku władz komunistycznych. 7

8 działalność szwadronom Łupaszki. Ludzie ci, zamiast walczyć z partyzantami, niejednokrotnie im pomagali. Na terenie Warmii i Mazur znalazło się także wielu przesiedleńców z Wileńszczyzny, oni też sprzyjali prowadzonej przez Zygmunta Szendzielarza walce. Najcenniejszymi współpracownikami Łupaszki na Warmii i Mazurach byli mjr Michał Wawryk Cichy i ppor. Jan Romanowski. Ich wyjątkowość polegała na tym, iż byli oficerami reżimowego systemu komunistycznego. Cichy pełnił funkcję dyrektora naukowego pułku szkolnego KBW w Szczytnie, natomiast Romanowski był dowódcą kompanii szkolnej Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego (WBW) 20. Jak pokazała historia, informacje przekazywane przez tych dwóch ludzi okazały się bezcenne dla działalności szwadronów Łupaszki na Warmii i Mazurach. Akcje bojowe Łupaszki były przeprowadzane w iście rycerskim stylu, jednak w raportach UBP, KBW i MO przypisywano mu bestialstwo, pastwienie się nad wziętymi do niewoli i dobijanie rannych. Można o tym przeczytać w wielu pracach dotyczących okresu utrwalania władzy ludowej, co nie dziwi, jednak nawet po 1989 roku pojawiają się publikacje z podobnymi sensacjami 21. Według partyjnych historyków kpt. dr. Michała Stryczyńskiego czy mjr. dr. Jana Golca akcje szwadronów Łupaszki przebiegały w następujący sposób: rozbrojenie posterunku MO lub UBP, Od lewej: Henryk Wieliczko Lufa, dowódca 4. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK (V 1946 III 1947); Zdzisław Badocha Żelazny, dowódca 5. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK (V-VI 1946) (Repr. z: K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar ) pobicie funkcjonariuszy, co odważniejszym funkcjonariuszom dawkowano wymyślniejsze tortury, rozstrzelanie funkcjonariuszy UBP, nierzadko też MO, najlepiej na oczach mieszkańców danej wsi. Na koniec sanitariuszki oddziałów wileńskich dobijały strzałem w głowę żyjących jeszcze komunistów. Szwadron»Żelaznego«zaatakował przejeżdżających rowerami dwóch żołnierzy Armii Radzieckiej. Zgromadzono mieszkańców wsi i na ich oczach najpierw się nad nimi znęcano, a potem»izydor«i»mercedes«wykonali wyroki śmierci. [...] szwadron»żelaznego«otoczył natychmiast samochód. Funkcjonariuszy rozbrojono, pobito, postawiono w szeregu pod murem i rozstrzelano na oczach mieszkańców. [...] Rannych dobijała strzałem z pistoletu w głowę sanitariuszka szwadronu Danuta S.»Inka«22. W zasobach IPN w Białymstoku znajduje się dokument informujący o zabiciu przez szwadron Lufy w miejscowości Kot (pow. Nidzica) Zbigniewa Urlicha, funkcjonariusza UB z Nidzicy. Został ujęty, a następnie w bestialski sposób zamordowany. Wydłubano mu oczy, ucięto język, związanego drutem powieszono na drzewie 23. Takiemu traktowaniu pokonanych przez Łupaszkę i jego żołnierzy przeczy większość raportów służb bezpieczeństwa i milicji. Zachowało się przynajmniej kilkadziesiąt meldunków funkcjonariuszy 20 IPN Bi, sygn. 065/21, Charakterystyka bandy 11; K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s J. Golec, Czy Łupaszka był bohaterem, Trybuna Ludu, 1989, nr 158, s. 5. Na zarzuty Jana Golca odpowiedział Dariusz Fikus (Czy Łupaszka był bohaterem, Ład, 1989, nr 38, s. 9). 22 M. Stryczyński, Szwadrony śmierci, Wybrzeże, 1983, s Siedemnastoletnia Danuta Siedzikówna Inka za to i podobne kłamstwa funkcjonariuszy komunistycznych zapłaciła życiem. Zrobiono z niej Krwawą Inkę, po aresztowaniu i wyroku skazującym rozstrzelano 28 VIII 1946 r. 23 IPN Bi, sygn. 065/21, Egzekucja funkcjonariusza UB w Kocie. 8

9 MO czy też UBP, z których wynika zupełnie co innego 24. Partyzanci Łupaszki nigdy nie pastwili się nad komunistami i nie dobijali rannych. Wyroki śmierci na funkcjonariuszach UBP i konfidentach wykonywano z dala od siedzib ludzkich, wyprowadzając skazanych najczęściej do lasu. Za mniejsze przewinienia członkowie szwadronów 5. Brygady karali biciem wyciorami. Sami dowódcy WBW Okręgu Mazurskiego stwierdzają: Rabunki i napady dokonywane przez bandę mjr.»łupaszki«miały charakter czysto polityczny, jak zabieranie umundurowania przez bandę było płacone, zabieranie broni z MO, były wypadki, że w zamian pozostawiano starą broń [...]. Przy rozbrajaniu posterunków MO odbierano broń i przy odejściu oddawano broń z powrotem milicjantom 25. W raporcie ekspozytury wywiadu Obszaru Centralnego WiN kryptonim Stocznia z 1 lipca 1946 roku można dowiedzieć się, iż: Na Mazurach istnieje silna grupa OL [Oddziału Leśnego] pod dowództwem mjr.»łupaszki«. [ ] Zasięgiem swym i wpływami obejmuje»łupaszko«tereny od Brześcia n/bugiem, aż po Chojnice na Pomorzu. Z WP utrzymuje podobno stosunki, przy czym zarówno wojsko, jak i ludność darzą sympatią tak samego majora, jak i jego oddziały, które zachowują się z żołnierską karnością 26. Kolejna koncentracja 5. Wileńskiej Brygady AK odbyła się na raty, już w byłych Prusach Wschodnich, 1-2 czerwca w majątku Jodłówka (Tanfelde) i 4-6 czerwca w leśniczówce Kończewo (Kunzendrof) 27. W Jodłówce mjr Łupaszka utworzył nowy, 3. szwadron. Dowództwo nad nim objął Leon Smoleński Zeus. W jego skład weszli nowo przybyli do brygady ludzie, kilku partyzantów oddał Zeusowi także Lufa. W dzienniku prowadzonym przez dowódcę 4. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK Lufę są informacje o przebiegu ześrodkowania: 1. VI. Spotkanie P. Maj[ora]. Dostajemy mapy Prus.»Staś«i»Szpagat«dostarczają broń z patrolu.»zeus«dostaje ludzi. Odchodzi ode mnie i formuje szwadron. [...] 4. VI. M[iejsce] p[ostoju] opuszczona leśniczówka. Neumühle [Nowy Młyn]. Spotkanie się z P. Majorem, siostrą»ewą«i por.»stefanem«. Przychodzi szwadron»żelaznego«. Wygląda wspaniale, w angielskich mundurach, uzbrojeni po zęby.»jastrząb«jedzie po prowiant. Dołącza st. strz.»ford«. Wieczorem z racji spotkania ogólna»biba«. Postój trwa 28. Tak natomiast moment koncentracji zapamiętał Olgierd Christa Leszek, żołnierz 5. szwadronu: Zastaliśmy sformowany nowy szwadron Leona Smoleńskiego»Zeusa«. [...] Rano w dniu następnym przed frontem odczytano rozkaz informujący, iż na stanowisko podporucznika został mianowany»zeus«. [...] Major był jak zawsze pogodny, w dobrym humorze. Emanował wiarą w lepszą przyszłość. Wyrażał nadzieję, iż los wynagrodzi nam lata samozaparcia, koczowniczego życia, trudów walki. Nie nadużywał terminów patetycznych. Mówił językiem trafiającym do nas nawet wówczas, gdy wyrażał mocnym słowem dezaprobatę. Nie szafował obietnicami bez pokrycia, nie mamił przyszłymi promocjami, bronił tezy apolityczności wojska. Ten człowiek z rogatą duszą czynił na nas wielkie wrażenie 29. Po koncentracjach z początku czerwca 5. Wileńska Brygada AK przystąpiła do dalszej działalności. Szwadron Żelaznego na rozkaz Łupaszki w połowie czerwca, nie wykazując zbytniej inicjatywy bojowej, powrócił na lewy brzeg Wisły i przeszedł do Borów Tucholskich. W byłych Prusach Wschodnich pozostały dwa szwadrony: szwadron Zeusa operował na pograniczu Warmii i Powiśla, szwadron Lufy, przy którym pozostawał Łupaszko, działał na Mazurach, w ich zachodniej części. Z zachowanego dziennika działań 4. szwadronu 5. Brygady możemy odtworzyć dalszy szlak bojowy tego pododdziału, a także dowiedzieć się, jak wyglądało życie partyzanckie. 7 czerwca szwadron Lufy 24 Liczne meldunki pokrzywdzonych funkcjonariuszy MO i UBP, pokazujące sposób traktowania ich przez podkomendnych Łupaszki, przytaczają w swoich pracach Kazimierz Krajewski i Tomasz Łabuszewski ( Łupaszka, Młot, Huzar oraz Od Łupaszki do Młota ). 25 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s Z. Woźniczka, Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Pomorzu w latach , [w:] Armia Krajowa na Pomorzu. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniach listopada 1992, pod red. E. Zawackiej i M. Wojciechowskiego, Toruń 1993, s IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady Wileńskiej; O. Christa, op. cit., s IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 29 O. Christa, op. cit., s

10 wymaszerował z koloni Szkitławki (pow. Morąg) i dokonał rekwizycji we wsi Wielowieś (pow. Morąg), wieczorem znalazł się w majątku Jaśkowo (pow. Morąg), gdzie przenocowano. 8. VI. Rankiem marsz. Major szkoli nas w urządzaniu zasadzek. Po południu rozbrajamy posterunek milicji w Miłomłynie. 9. VI. Zielone Święta spędzamy na plaży nad wielkim kanałem. Zatrzymujemy tam piękny statek, który jedzie z Ostródy pod Elbląg. Dowiadujemy się, że ma nim wracać Bierut.»Wściekamy się«, że zatrzymaliśmy go teraz, a nie w powrotnej drodze czerwca 4. szwadron nocował w Niklawie. Następnie 11 czerwca przemieścił się do wsi Tarda (nad jeziorem Bartążek), gdzie Łupaszko spotkał się z wysłannikami Wiktora, dowódcy 6. Wileńskiej Brygady AK. Tego dnia żołnierze szwadronu nocowali w leśniczówce Jeleni Kąt. Rankiem 12 czerwca przemieścili się do wsi Dąg (pow. Ostróda), gdzie rozbroili milicjanta z Łukty. Tym razem nocleg wypadł w leśniczówce Pupki (pow. Ostróda) 31. Podczas kolejnego dnia marszu Lufa postanowił urządzić zasadzkę na funkcjonariuszy UB. 13. VI. Telefonuję na UB Ostróda, że jest banda i staję na zasadzce. Mają stracha i nie przychodzą. Spotkanie z P. Maj[orem] w leśn[iczówce] Adlersbude [Orlik]. Noc na koloni Dluskien [Dłużki]. 14. VI. Z rana stajemy we wsi Adamsguth [Jadaminy]. Po poł[udniu] odmarsz na kol[onię] Thomaszejnermile [powinno być Tomaschiner Mühle, czyli Tomaszyński Młyn], gdzie nocujemy.»jastrząb«idzie na polowanie, za godzinę przynosi dzika. 15. VI. Rankiem idziemy na pustą kolonię. Łapiemy szabrownika, który okazał się PPR-owcem»sypiącym«kolegów. Idę na patrol. Wieczorem jemy kolację we wsi Makruty. Na kolonii, w której chcieliśmy kwaterować, narobili takiego krzyku, że słychać było w promieniu 5 km. 16. VI. Spotkanie z»zeusem«[w] leśn[iczówce] Kervey [Kerrey, czyli Kieruj] Jest»Staś«i»Orszak«. Dołącza już zdrowy»sykstus«. Dostaję nowe buty. W nocy robimy skok na północ pod Olsztyn, kol[onia] Szenfelde [najprawdopodobniej chodzi o Schoenfelde, czyli Unieszewo], gdyż przypuszczamy, że jest obława czerwca w leśniczówce Kervey [Kerrey; Kieruj] doszło do spotkania dwóch szwadronów 5. Brygady (3. szwadron Zeusa i 4. szwadron Lufy ), które przez 10 dni działały oddzielnie. Szwadron Zeusa po ostatniej koncentracji początkowo operował wspólnie ze szwadronem Żelaznego. 8 czerwca oba pododdziały rozbroiły 10 żołnierzy rosyjskich w miejscowości Szwalewo. Zdobyto kilka sztuk broni krótkiej, 1 rkm oraz kilka kompletów umundurowania 33. Po tej akcji szwadron Żelaznego definitywnie opuścił Warmię i Mazury, znalazł się w rejonie Starego Targu, by potem przemieścić się na Pomorze. Szwadron Zeusa przesunął się w rejon Ostródy. 11 czerwca opanowali stację kolejową w Samborowie, następnie na skonfiskowanych furmankach partyzanci przemieścili się do leśniczówki Chmielówka, gdzie przebywali przez następne dwa dni. 13 czerwca w okolicach tej leśniczówki szwadron zlikwidował wójta pobliskiej wsi, który przyznał się do współpracy ze służbą bezpieczeństwa. Następnie rozpoczął marsz w kierunku leśniczówki Kervey [Kerrey; Kieruj] na umówioną koncentrację. Po dwóch tygodniach działania 5. Wileńskiej Brygady AK na Warmii i Mazurach resort bezpieczeństwa przeszedł do kontrofensywy. Funkcjonariusze UB otrząsnęli się z dotychczasowych porażek i zaczęli rozpracowywać oddział wileński. Do spacyfikowania terenu przed referendum, zaplanowanym na 30 czerwca, komuniści rzucali coraz większe siły. Zaczęto organizować jedną obławę po drugiej i choć nie przynosiły spodziewanych sukcesów, zmusiły szwadrony Szendzielarza do powstrzymania działań. Urząd Bezpieczeństwa powoli zmieniał taktykę. Zaczęto tworzyć małe, lotne grupy, upodabniając je do szwadronów mjr. Łupaszki. W terenie UBP zainstalowało licznych konfidentów. Na podstawie ich informacji coraz szybciej odnajdowano miejsca postoju i koncentracji 5. Brygady. Do samych szwadronów także zaczęli przenikać konfidenci. Tylko doświadczenie dowódców, taktyka i dyscyplina w wileńskich pododdziałach powodowała, że wychodziły one obronną ręką z licznych ob- 30 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 31 Umiejscawiając wsie i miasteczka w terenie, w którym działały szwadrony Łupaszki, opierałem się na podziale terytorialnym obowiązującym na Warmii i Mazurach w 1946 r. 32 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 33 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s

11 ław i zasadzek, zadając przy tym poważne straty. W czerwcu 1946 roku powołany został sztab wojewódzki w Olsztynie do zwalczania szwadronów Łupaszki. [Powstało] 8 stałych grup operacyjnych. Każda grupa liczyła 60 ludzi (żołnierze WP, WBW, funkc. UB i MO). Miały one do dyspozycji 3 samochody, motocykl, 3-4 CKM, broń automatyczną i karabiny (b.d.b.). Utworzono także oddział specjalny rezerwowy w ilości 150 ludzi, zakwaterowany w Olsztynku, dysponujący 7 samochodami i 3 motocyklami. W akcjach zbrojnych przeciwko bandzie wykorzystano następujące siły i środki: funkcjonariuszy WUBP [Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego], KW MO i jednostek terenowych w powiatach zagrożonych działalnością bandy, batalion WBW, batalion 15 DP WP w Olsztynie, żołnierzy 41 pułku, członków ORMO [Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej] i SOK [Służby Ochrony Kolei] 34. Z innego planu rozpracowania i likwidacji oddziału Łupaszki, przygotowanego przez szefa Oddziału Rozpoznawczo-Śledczego KBW płk. Litwina, możemy dowiedzieć się, w jaki sposób miano tego dokonać. W tych powiatach (Olsztyn, Nidzica i Szczytno) mieć po trzech informatorów. Z przyjeżdżających repatriantów z Wileńszczyzny zwerbować agenta i posłać do bandy. Oficerów zwiadu WBW wysłać na powiaty [sic] celem werbowania i pracy z agenturą oraz informatorami. [...] O wszystkich posunięciach i działalności band zawiadamiać WBW i trzymać ścisłą łączność z sąsiednimi WBW. Dla ułatwienia działania przeciwko bandom trzymać operacyjne grupy w powiatach Niborg [Nidzica], Olsztyn, Morąg. Wykorzystać partyjne organizacje i członków poszczególnych organizacji jako informatorów. Wykorzystać wydzielone środki na opłatę agentury 35. Obławy kombinowanych grup resortowo-milicyjno-wojskowych wychodziły od połowy czerwca praktycznie codziennie w teren z zadaniem wytropienia szwadronów Łupaszki. 13 czerwca obława ruszyła ze Szczytna na obszar gminy Lipowiec, 14 czerwca z Nidzicy w okolice Jedwabna, 17 czerwca z Olsztyna w kierunku wsi Butryny, a 18 i 26 czerwca oraz 1 lipca ponownie z Olsztyna na teren powiatu olsztyńskiego 36. W żadną z tych obław nie dostali się partyzanci Łupaszki, ponieważ oprócz doświadczenia partyzanckiego, wyśmienitego dowódcy i dobrej taktyki posiadali jeszcze jeden element przewagi nad przeciwnikiem wtyczki w ścisłym kierownictwie Wojewódzkiego Korpusu Bezpieczeństwa. Mowa tu o wspominanych już mjr. Michale Wawryku Cichym i ppor. Janie Romanowskim. Łupaszko spotykał się z nimi kilkakrotnie. Do jednego ze spotkań z Cichym doszło 13 czerwca w leśniczówce Pupki, potem 16 czerwca w leśniczówce Kervey [Kerrey; Kieruj] i pod koniec tego miesiąca w koloniach miejscowości Czarny Piec (pow. Nidzica), najprawdopodobniej w leśniczówce Omulew, u leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego. Podczas tych rozmów Cichy informował Łupaszkę o zamierzonych obławach, kierunkach i zasięgu. Ponadto dostarczał partyzantom mapy i lekarstwa 37. Od 16 czerwca 3. i 4. szwadron działały praktycznie razem. Major Łupaszko wyznaczył im ten sam rejon działania. Wiedział od Cichego o planowanych obławach i ich trasach, dlatego też chciał mieć oba pododdziały blisko siebie, pod bezpośrednimi rozkazami. 17 czerwca oba szwadrony znalazły się niedaleko Olsztyna. W okolicach majątku Gągławki 4. szwadron dokonał rekwizycji. Po otrzymaniu map Lasów Ramuckich oba szwadrony zapuściły się daleko na wschód, by zatrzymać się nad jeziorem Serwent w leśniczówce Graszk. Postój trwał dwa dni (21-22 czerwca). 22. VI. Z rana alarm. W naszym kierunku idzie wojsko. Siostra»Ewa«, mimo że się myła, była momentalnie gotowa. Wycofaliśmy się bez strzału na leśn[iczówkę] Mandryny, gdzie spotykamy się z P. Maj[orem] i»zeusem«. Noc we wsi Łajsy 38. W nocy na nowe miejsce postoju 5. Brygady trafił sierżant Jan Samosiuk, oficer wywiadu KBW. Został zlikwidowany. Rankiem 23 czerwca partyzanci przemaszerowali w rejon miejscowości Czarny Piec (pow. Nidzi- 34 IPN Bi, sygn. 065/21, Charakterystyka bandy nr K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s Ibidem, s WUBP odkrył działalność konspiracyjną Wawryka i Romanowskiego na początku 1947 r. Obaj zostali zatrzymani przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa 13 V 1947 r. 38 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 11

12 ca), tu też urządzili zasadzkę, w którą wpadła grupa propagandowa wysłana w teren przed zbliżającym się referendum. Na czele grupy stał agitator z Komitetu Powiatowego PPR w Nidzicy Wacław Bralski, ochraniała go grupa 10 żołnierzy z 41. pp LWP. Agitator został zlikwidowany, część żołnierzy wyraziła chęć wstąpienia do oddziału Łupaszki i zostali przyjęci, pozostałych zwolniono. Tego dnia szwadrony rozdzieliły się, 4. szwadron nocował w leśniczówce Gróbka (pow. Nidzica). Następnego dnia Lufa przemaszerował przez wieś Natać Mała, gdzie zaopatrzono się w żywność. Noc z 24 na 25 czerwca partyzanci 4. szwadronu, przy którym pozostawał Łupaszka, spędzili w znanej już sobie leśniczówce Omulew (pow. Nidzica), gdzie zostali przyjęci przez leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego VI. Rankiem marsz w kierunku na wschód. Przy zajmowaniu kwatery w Omulefmuehle [Przysowa] spostrzegamy wojsko, które po rozpoznaniu okazuje się szwadr[onem]»zeusa«. Na kwaterę wjeżdża dwóch milicjantów, rozbrajamy ich.»zeus«odchodzi, my zostajemy na kwaterze. Wkrótce na podwórze wjeżdża cywil. Jak się okazuje z jego dokumentów, jest szpiclem UB z Niborka [Nidzicy] likw[idacja]. Jednego z milicjantów wysyłamy po wódkę. Drań bierze pieniądze i nie wraca 40. Milicjanci ci przybyli z posterunku MO w Wałach (pow. Nidzica). Byli to Zdzisław Góralski i Andrzej Głąb 41. Przez następny tydzień, do 2 lipca, 3. i 4. szwadron operowały samodzielnie w Lasach Napiwodzkich, w trójkącie Nidzica-Jedwabno-Wielbark. Głównie jednak przebywały w powiecie nidzickim, w okolicach jeziora Omulew. Przemieszczały się powoli, tylko po kilka kilometrów dziennie. Wydaje się, iż Łupaszko nie obawiał się namierzenia szwadronów przez bezpiekę, czuł się bardzo pewnie. Najprawdopodobniej Cichy poinformował go o zasięgu i kierunku obław. 26 czerwca pod wieczór szwadron Lufy znalazł się we wsi Rekownica (pow. Nidzica). Po drodze we wsi Kot dokonał likwidacji wspomnianego już funkcjonariusza UBP z Nidzicy Zbigniewa Urlicha 42. W Rekownicy miało miejsce ciekawe zdarzenie, obrazujące stosunki panujące wówczas na Warmii i Mazurach. Pytamy gospodarza o nazwisko, odpowiada po polsku, że jakiś Tomczyk, czy coś podobnego. Jaka pana narodowość Niemiec. Dlaczego Niemiec? Przecież macie polskie nazwisko. Nie może dać stanowczej odpowiedzi, coś Od lewej: ppor. Zdzisław Badocha Żelazny, plut. Jerzy Lejkowski Szpagat, ppor. Leon Smoleński Zeus, ppor. Henryk Wieliczko Lufa, kpr. Zbyszek. (Repr. z: K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar ) kręci. Dzieci mówią po niemiecku. Polacy, z którymi się dotąd stykał, to szabrownicy lub bandyci, którzy go tylko rabowali, mówiąc, że on jest Niemiec i na takie traktowanie zasługuje. Sąsiedzi jego pojechali do Niemiec, on chyba też pojedzie (mówi) 43. Następnego dnia 4. szwadron odmaszerował na wschód, gdzie 28 czerwca w spalonej leśniczówce Ustan Łupaszko spotkał się ze swym kurierem Wacławem Beynarem Orszakiem. Po tym wydarzeniu partyzanci zawrócili, ponownie przeszli przez kolonię Rekownica i na noc zatrzymali się na kolonii Malgaofen (Niedźwiedź) w powiecie Nidzica. O dwóch kolejnych likwidacjach funkcjonariuszy UB nie wspomina w swoim dzienniku Lufa, 39 IPN Bi, sygn. 97/447, Protokół przesłuchania Z. Jarosińskiego z 30 stycznia 1947 r. 40 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 41 IPN Bi, sygn. 065/21, Napad na funkcjonariuszy MO z Wałów. 42 Ibidem, Egzekucja funkcjonariusza UB w Kocie. 43 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 12

13 więc z całą pewnością dokonał ich szwadron Zeusa, który operował w okolicy Jedwabna. 27. VI. Został napadnięty a następnie zamordowany w m-ci [miejscowości] Jedwabno pow. Nidzica przez bandę AK»Łupaszki«funkcjonariusz z PUBP Nidzica Wysocki Marek s. Andrzeja ur. 15. VI r., czł[onek] PPR czerwca, we wsi Dębowiec w powiecie Nidzica ten sam szwadron zlikwidował funkcjonariusza UBP z Nidzicy Andrzeja Rzeczkowskiego 45. W ciągu trzech dni (26-28 czerwca) PUBP w Nidzicy stracił już trzeciego funkcjonariusza. Pomimo podejmowanych licznych prób komunistom nie udało się odnaleźć szwadronów 5. Wileńskiej Brygady AK, które nadal znajdowały się praktycznie w tym samym miejscu (w małym czworoboku, którego wierzchołki stanowiły miejscowości: Zimna Woda, Kot, Wały, Dębowiec). 30 czerwca 1946 roku odbyło się w Polsce referendum. Dzień wcześniej szwadron Lufy zakwaterował, już po raz kolejny, w leśniczówce Omulew i przebywał tam do 1 lipca. Łupaszko po wcześniejszych likwidacjach funkcjonariuszy UB postanowił przeczekać ten okres bez podejmowania jakichkolwiek działań. 29. VI. Śniadanie we wsi Malgaofen [Niedźwiedź]. Zamieszkałe są tylko trzy chaty. Dla sołtysa przydzielono pół worka (dosłownie) propagandowych ulotek przedwyborczych. Por.»Stefan«idzie na patrol po jałówkę do Omalefmile [powinno być Od lewej: ppor. Henryk Wieliczko Lufa, por. Marian Pluciński Mścisław, mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszko, plut. Jerzy Lejkowski Szpagat, ppor. Zdzisław Badocha Żelazny. (Repr. z: K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar ) Omulefofen, czyli dzisiejsza miejscowość Kot]. Postój na leśn[iczówce] Omulef. Przychodzi por.»stefan«.»moskito«bawi się w rzeźnika. 30. VI.»Listek«zachwyca nas swoimi zdolnościami kulinarnymi. Gospodarz idzie na referendum. Przerabiamy trójkąt błędów. Nocujemy. P. Major wędkuje 46. U Zbigniewa Jarosińskiego w leśniczówce Omulew Łupaszka zarządził jak na warunki partyzanckie bardzo długi postój. Jałówka, o której pisze w swoim dzienniku Lufa, została zarekwirowana wójtowi Kota, który mieszkał w Dębowcu. Zostawiono mu pokwitowanie następującej treści: Kwituję odbiór jednej krowy, która jest potrzebna do naszej kuchni na jutrzejsze święto (wybory). Krowa widocznie przeczuwała, że zbliża się dzień ostateczny w jej życiu, bo kiwała zrezygnowana głową 3 x tak 47. Jak widać, humory dopisywały podkomendnym Łupaszki. Zbigniew Jarosiński po aresztowaniu przez bezpiekę w swoich zeznaniach tak charakteryzował moment postoju u niego szwadronu Łupaszki : Jeden dzień przed referendum na wieczór przyszła do mnie ta sama banda na czele z»łupaszką«. Z nim był pierwszy raz jakiś porucznik. Przyprowadzili ze sobą krowę, zarżnęli ją, skórę i kości zakopali, mięso zaraz ugotowali, ja dałem im kartofle. [...] W referendum powiedziałem do»łupaszki«, że muszę iść głosować. [...] Kiedy wróciłem z referendum, pytał się mnie o przebieg głosowania. [...] mówiłem mu, że jest dużo wojska w okolicy Kota pow. Nidzica [...]. Po południu w referendum sierżant pseudonim»lufa«chciał rozbić urnę wyborczą.»łupaszko«na to nie zgodził się, powiedział, że takich rozkazów nie mają i sierżant nie poszedł. W dalszym ciągu pytali mi się, czy nie ma tu kogoś takiego, który donosi do UB i pytali mi się o milicję, jak się zachowują, czy nie dokuczają ludności, także byli ciekawi, co to za człowiek wójt z gminy Wały 44 IPN Bi, sygn. 065/21, Egzekucja funkcjonariusza UB w Jedwabnie. 45 Ibidem. Egzekucja funkcjonariusza UB w Dębowcu. 46 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 47 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s

14 Błaszczyk 48. Po referendum Łupaszko podjął decyzję o opuszczeniu obszaru Warmii i Mazur i wycofaniu się w Bory Tucholskie. Pobyt 5. Wileńskiej Brygady AK na tych ziemiach trwał przeszło miesiąc. Teren ten został nasycony konfidentami i funkcjonariuszami UBP. Dlatego podjęcie takiej decyzji było nieuniknione. Przemarsz 3. i 4. szwadronu w Bory Tucholskie trwał ponad trzy tygodnie. 1 lipca po opuszczeniu leśniczówki Omulew szwadron Lufy urządził zasadzkę na drodze Nidzica-Pasym. Rozbrojono napotkanych milicjantów, następnie zatrzymano samochód z żołnierzami LWP, których także rozbrojono. Potem 4. szwadron przemieścił się do leśniczówki Koniuszyn (pow. Nidzica), gdzie zarekwirowano mapy. 2 czerwca Lufa przeszedł przez miejscowości: Orłowo (gdzie zarekwirowano konia), Brzeźno Łyńskie, Lalka i zatrzymał się na noc w miejscowości Stare Ramuki (pow. Olsztyn) 49. W tym dniu od 4. szwadronu odłączył się Łupaszko z trzyosobowym patrolem, by odnaleźć pododdział Zeusa. Przez następne dwa tygodnie, klucząc między obławami, szwadron Lufy przesuwał się w rejon koncentracji wyznaczonej przez Łupaszkę na 19 lipca w leśniczówce Kunzendorf (Kończewo) w powiecie morąskim. Stąd 3. i 4. szwadron miały dokonać bezpośredniego odskoku w Bory Tucholskie i połączyć się z 5. szwadronem Żelaznego szwadron po likwidacji 28 czerwca funkcjonariusza UB z Nidzicy przemieścił się w rejon Stawigudy. W dzień referendum, 30 czerwca, w miejscowości tej rozbił posterunek MO i lokal wyborczy. Zdobyto w sumie 14 sztuk broni, w tym 10 sztuk kb, 3 PPSze, 1 MP oraz 1 kb 10-strzałowy 51. W Stawigudzie Zeus zlikwidował także Czesława Krawula, funkcjonariusza UB z Olsztyna. Około 7 lipca w okolicy Starych Jabłonek do Zeusa dołączył patrol Łupaszki. Akcja w Stawigudzie sprowokowała obławę resortu bezpieczeństwa, z której 3. szwadron tylko cudem wyrwał się. Jednak grupy wywiadowcze UBP ciągle szły śladem Łupaszki. Na jedną z takich grup 11 lipca urządzono zasadzkę, w okolicach leśniczówki Pupki. W jej wyniku w ręce wileńskich partyzantów wpadło trzech funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa. Po przesłuchaniu przez Łupaszkę wszystkich rozstrzelano. Po tym wydarzeniu szwadron Zeusa powoli zaczął przemieszczać się lasami położonymi na północ od Ostródy w kierunku wyznaczonym na 19 lipca jako miejsce koncentracji. 19. VII. Rankiem odmarsz na spotkanie z P. Majorem. W drodze na leśn[iczówce] Kunzendorf [Kończewo] spotykam»zeusa«ze szwadronem. [...] Pana Majora w leśn[iczówce] K[unzendorf] nie ma, więc stajemy w lesie koło leśn[iczówki] Danielstruche [powinno być Danielsruh; Danielowka]. [...] Patrol»Zeusa«wysłany do nadleśnictwa Haack [Hak] spotyka P. Maj[ora]. P. Major jest bardzo wzruszony, że nas wszystkich widzi»całych«. Ponieważ wojsko okrążyło lasy i lada chwila należy się spodziewać obławy, szwadrony rozchodzą się. Kierunek zachód, za Wisłę w Bory Tuch[olskie].»Zeus«idzie krótszą drogą, więc ma odszukać szwadron śp.»żelaznego«. Spotkanie mamy; 9. VIII kol[onia] Lubocianik, lub 14. VIII kol[onia] Łoński Piec. Nocny marsz na zachód 52. Po koncentracji Łupaszko zarządził natychmiastowy marsz w kierunku Wisły i przejście na jej lewy brzeg. Było to bardzo trudne zadanie, ponieważ resort bezpieczeństwa wiedział o planach Łupaszki i obsadził przeprawy na Wiśle. Pomimo tego 3. szwadron Zeusa przekroczył Wisłę w nocy z 21 na 22 lipca, 2 km na północ od Gniewu. Natomiast 4. szwadron Lufy, przy którym pozostawał Łupaszko, zrobił to 23 lipca w okolicach Kwidzyna, dokładnie w rejonie Wielki Wełcz Zakurzewo IPN Bi, sygn. 97/447, Protokół przesłuchania Z. Jarosińskiego z dnia 30 stycznia 1947 roku. 49 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 50 Zdzisław Badocha Żelazny po zranieniu w jednej z akcji przebywał na rekonwalescencji w majątku w okolicy Zielenic. Tam poległ 26 VI 1946 r. w przypadkowym starciu z grupą operacyjną MO ze Sztumu. Jego miejsce jako dowódcy 5. szwadronu zajął Olgierd Christa Leszek. 51 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszko, Młot, Huzar, s IPN Bi, sygn, 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 53 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s

15 23 lipca, po prawie dwóch miesiącach, skończył się pierwszy okres działalności 5. Wileńskiej Brygady AK na Warmii i Mazurach. Pomimo niewielkiego stanu osobowego (15-18 partyzantów w szwadronie) brygada nie tylko nie została rozbita przez resort bezpieczeństwa, ale sama zadawała liczne ciosy. Po odnalezieniu 5. szwadronu w Borach Tucholskich Łupaszko przeprowadził koncentrację całości sił (3., 4., 5. szwadron) w rejonie miejscowości Brzeźno i Stara Rzeka. Podczas tego ześrodkowania Szendzielarz podjął decyzję o przejściu ze szwadronem Lufy na teren Białostocczyzny i Podlasia. 10. VIII. Koncentracja. Wieczorem urządzamy wspólne ognisko w lesie. Nasz szwadron idzie w wojew[ództwo] białostockie. Stan ogólny 15. Ppor.»Lufa«, wachm.»wigo«, plut.»sykstus«, kpr.»mercedes«, kpr.»listek«, kpr.»wawel«, kpr.»żmija«, st. strz.»mars«, strz.»śniady«, strz.»pijawka«, strz.»szarak«, ppor. siostra»ewa«, mjr»łup[aszko]«, por.»stefan«, wachm.»miecio«54. Planowano nawiązać kontakt z drugą jednostką podległą Łupaszce, tzn. z 6. Wileńską Brygadą AK Wiktora, która działała na Białostocczyźnie od marca 1946 roku i przeczekać wspólnie okres zimy 1946/1947. Na terenie Borów Tucholskich pozostały dwa szwadrony: 3. Zeusa i 5. Leszka. Miały obejmować zasięgiem obszar Pomorza do momentu, w którym Łupaszko dotrze w rejon Białegostoku, a następnie również zostać ściągnięte na Białostocczyznę i Podlasie. Szendzielarz chciał przetrwać trudny okres zimowy w znanym sobie i żołnierzom jeszcze z walk w 1945 roku terenie. Niebagatelne znaczenie miało także istnienie na tym obszarze terenowej siatki poakowskiej, czego nie można było powiedzieć o Warmii i Mazurach. Szybciej niż się spodziewano, już po raz drugi, żołnierze wileńscy znaleźli się w dawnych Prusach Wschodnich. Tym razem 4. szwadron przebywał tu do 23 września 1946 roku. 11. VIII. Idąc tą samą trasą z powrotem widzimy ślady obławy, która szła za nami. Na przecięciach dróg opuszczone stanowiska zasadzek. Piaszczyste drogi pełne śladów żołnierzy i samochodów. P. Major wysyła por.»stefana«, wachm.»miecia» plut.»sykstusa«naprzód, by prędzej dotarli w wojew[ództwo] białostockie i skontaktowali się z por.»wiktorem«. 13. VIII. przeprawa na prawy brzeg Wisły koło wsi M[ątwy] 55. Od 14 do 23 sierpnia partyzanci Łupaszki przeszli w okolicę Iławy. 14 sierpnia od głównej grupy odłączył się patrol Mercedesa, który około 16 sierpnia rozbroił posterunek MO w Wiśniewie. Ponownie obie grupy ( Lufy i Mercedesa ) połączyły się w okolicach jeziora Bądze, gdzie Mercedes założył stałą bazę. 23. VIII. Spotykam się z»mercedesem«na południowym cyplu jez[iora] Bensee. Prowadzi mnie na bazę, którą założył nad jeziorem trochę dalej 56. Partyzanci pozostawali tu aż do 1 września. Następnego dnia przeprawili się przez jezioro Jeziorak w okolicy wsi Siemiany. Od 3 do 6 września pozostawali w okolicach Ostródy, gdzie nie prowadzili żadnych działań zaczepnych, tylko odpoczywali. Dopiero 7 września Łupaszko zdecydował się na śmiałe, wręcz brawurowe akcje. Tego dnia szwadron Lufy rozbił dwa posterunki milicji w Samborowie i miasteczku Miłomłyn (pow. Ostróda). W następnym okresie (8-11 września), partyzanci zmienili dyslokację. Przemieszczając się zdobycznym samochodem, przejechali około 40 km i znaleźli się w lasach nadleśnictwa Purda. W kolejnych dniach przeszli w okolicę jeziora Koszno, gdzie zatrzymali się na dłuższy postój. Po wyczerpaniu się zapasów żywnościowych Łupaszko postanowił przeprowadzić akcję w Purdzie z zamiarem uzupełnienia prowiantu i wyrównania rachunków z tamtejszą milicją. 14. IX. Pan Major wysyła mnie na patrol. Cel zdobycie dobrego samochodu. Rozbrojenie milicji w Purdzie (jako odwet za uczestnictwo w obławie przeciwko nam, oraz za wysłanie szpicla 22. VI. za nami). Uzupełnienie zapasów żywności. Rankiem z szosy Olsztyn Pasym zabieram samochód (nad[leśnictwo] Ramuk) z beczką benzyny. Samochodem tym jedziemy do wsi Purda. Po drodze rozbrajamy milicjanta z R.K.Mem. W Purdzie rozbrajamy posterunek milicji. Część konserw ze spółdzielni zabieramy, resztę rozdajemy ludności. Spotkanie z P. Majorem w lesie nad jeziorem Koszno. Wszyscy ładujemy się na samochód i odjeżdżamy w kier[unku] na: Lays, Czarny Piec, Omulef, Małga. Zatrzymujemy się na postój w 54 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 55 Ibidem. 56 Ibidem. 15

16 lasach Wilenbergu [Wielbarka] kolonia Jankowen [Jankowo, pow. szczycieński] 57. W dniu następnym 4. szwadron przejechał zdobycznym samochodem 40 km i dokonał odskoku do Puszczy Piskiej. Do 17 września partyzanci przebywali w okolicach jezior Śniardwy i Mamry, poruszali się w okolicach miasta Pisz i Orzysz. Od 18 do 22 września 4. szwadron zajmował się głównie rekwizycją paliwa i żywności, ponieważ zbliżał się moment, kiedy miał opuścić po raz drugi Warmię i Mazury. 23 września Łupaszko z 4. szwadronem Lufy przekroczył rzekę Pisę w miejscowości Wincenta i znalazł się na terenie Białostocczyzny. 23. IX. [... ] Idę z patrolem po P. Majora. Spotykamy się w lesie. P. Major jest zadowolony. Siadamy na samochód i odjeżdżamy w kierunku na wschód. Przecinamy Wondołek, Wolsko, byłą granicę polsko-niemiecką w Wincencie i stajemy na postój w kol[onii] Czerwone 58. W ten sposób 4. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK zakończył drugi etap działalności na obszarze Warmii i Mazur. Różnił się on znacznie od pierwszego. Partyzanci poruszali się wolniej, zakładali stałe bazy, gdzie przebywali po kilka dni, rozbili znacznie mniej posterunków MO. Prawdopodobnie chodziło o to, że 4. szwadron miał w zasadzie przejść tylko przez byłe Prusy Wschodnie i znaleźć się na Białostocczyźnie przyszłym głównym teatrze działań. Łupaszko nie planował w tym czasie prowadzenia otwartych działań przeciwko aparatowi władzy komunistycznej. Dlatego akcje miały głównie charakter rekwizycyjny. Zdobywano żywność potrzebną do utrzymania szwadronu lub samochody, dzięki którym możliwe było szybkie przerzucenie oddziału do innej części Warmii i Mazur. Głównie przy okazji tego typu działań partyzanci mieli styczność z milicją czy wojskiem, których rozbrajano. 18 października 1946 roku na Białostocczyźnie, na kolonii Rogawka Łupaszko przeprowadził koncentrację sił, jakimi dysponował na tym obszarze. Do Rogawki przybyły trzy szwadrony 6. Wileńskiej Brygady AK dowodzone przez Wiktora i 4. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK. Brakowało tylko żandarmerii 6 Brygady pod dowództwem sierż. Lecha. Podczas koncentracji zapadły istotne decyzje. Łupaszko mianował nowego dowódcę 6. Brygady. Został nim por. Władysław Łukasik Młot, dotychczasowy zastępca Wiktora. Zlecił także 4. szwadronowi Lufy powrót na Warmię i Mazury celem nawiązania kontaktu z 3. i 5. szwadronem, które pozostały w Borach Tucholskich. Szwadrony Zeusa i Leszka miały przekroczyć Wisłę i pojawić się na Warmii i Mazurach około 5-6 listopada w okolicy miejscowości Łajsy, w Lasach Purdzkich 59. Taki rozkaz przekazał im łącznik Łupaszki ppor. Antoni Wodyński Odyniec. Tak więc Lufa miał czekać w okolicy Olsztyna na przybycie 3. i 4. szwadronu. Następnie trzy szwadrony 5. Wileńskiej Brygady AK miały przedostać się na Białostocczyznę. 18. X. Kolonia Rogawka. Koncentracja. B[ardzo] wesoło, nastrój dobry. P. Major organizuje zawody międzyszwadronowe. Ogólnie zwycięża nasz (?) szwadron (śpiew, wolnaamerykanka, wyścigi). Otrzymuję rozkaz marszu na Prusy w celu skontaktowania się z»zeusem«. W Bory Tucholskie jest wysłany»odyniec«z tym samym zadaniem. Biorę fury w Rog[awce] i jazda na północ. Dołącza do szwadronu»sykstus«i z 6-tej Bryg[ady] kpr.»bóbr«i st. strz.»jastrząb«60. Po raz trzeci 4. szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK znalazł się w byłych Prusach (26 października 1946 r.) i przebywał tu do 8 listopada 1946 roku. Pierwszego dnia zatrzymał się na koloni Zielony Grąd (pow. Pisz). W następnym dniu szwadron przesunął się w okolice miejscowości Rozogi (pow. Szczytno). 28 października miały miejsce właściwie jedyne akcje bojowe szwadronu, które ostatecznie zakończyły się gorzkim sukcesem. Ranny został, a po dwóch dniach zmarł, doświadczony partyzant Henryk Wojczyński Mercedes. Strata była tym większa, że był doskonałym szoferem. Tak całą akcję opisał Lufa : 28. X. [...] jedziemy do miasteczka Rozogi i rozbrajamy pos[terunek] milicji. Bierzemy także prowiant ze spółdzielni. Po akcji szwadron wycofuje się w kier[unku] na zachód poczym skręcamy na południe i po drodze rozbrajamy milicję w Lipowcu (Lindenort) [powinno być Lindenberg]. W spółdzielni uzupełniamy zapasy żywności, z posterunku zabieramy broń. Wycofujemy się w dalszym ciągu na zachód i po przebyciu około 30 km zatrzymujemy się w kol[onii] Jańkowo (pow. Nibork) 57 Ibidem. 58 Ibidem. 59 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 16

17 Rozkaz zatrzymania przez WUBP w Olsztynie Karola Szczotki (IPN Bi, sygn. 0090/253, k. 11) Rozkaz zatrzymania przez WUBP w Olsztynie Zbigniewa Jarosińskiego (IPN Bi, sygn. 0090/253, k. 2) [powinno być Jankowo, pow. Szczytno]. Po obiedzie wartownik melduje warkot samochodów z kierunku przybycia. Zarządzam ostre pogotowie. Po zorientowaniu się, że samochody zbliżają się do nas, wsiadamy na wóz i wycofujemy się na zach[ód]. Po przebyciu około 6 km samochód zostawiono w krzakach, a szwadron stanął na zasadzce. Wkrótce po naszym śladzie nadjechał samochód MO i ORMO, który został ostrzelany a nast[ępnie] zdobyty. Około dziesięciu zostało zabitych, w tym dowódca. Dwudziestu poddało się. W czasie akcji ciężko ranny został kpr.»mercedes«. Szwadron wycofuje się na leśn[iczówkę] O[mulew] 61. Grupa, która ścigała szwadron Lufy, wyruszyła ze Szczytna jeszcze przed atakiem partyzantów na milicję w Rozogach. Szwadron został dostrzeżony przez funkcjonariusza UBP, który przebywał w okolicach Myszyńca. Grupa pościgowa liczyła 32 ludzi. Składała się z funkcjonariuszy PUBP ze Szczytna (14 osób) i Komendy Powiatowej MO także ze Szczytna (18 osób). Poruszała się dwoma samochodami. W okolicach Jedwabna w samochodzie, którym jechali funkcjonariusze resortu bezpieczeństwa, zabrakło benzyny. Dalej pościg kontynuowali już tylko milicjanci. Poruszali się bez żadnego ubezpieczenia, dlatego tak łatwo zostali rozbici przez partyzantów Lufy. Zasadzka miała miejsce na drodze Jedwabno Wielbark, pomiędzy miejscowościami Piduń i Rekownica. W trakcie trwającej tylko chwilę wymiany ognia grupa operacyjna MO straciła 4 zabitych (chor. Kazimierz Jarzębowski, st. sierż. J. Szpakowski, kpr. B. Babiński, szer. J. Michalecki), 3 ciężko rannych, 5 lekko rannych i całe posiadane uzbrojenie 62. Po stronie partyzantów ciężko ranny został Mercedes. Kiedy milicjanci poddawali się, jeden z nich ranny w nogę dowódca grupy chor. Jarzębowski rzucił granat w kierunku zbliżających się żołnierzy 4. szwadronu. Odłamek ranił Mercedesa i za ten czyn Lufa dobił Jarzębowskiego 63. Partyzanci z rannym kolegą udali się do leśniczówki Omulew. Liczyli na pomoc leśniczego Zbigniewa Jarosińskiego, który niejednokrotnie udzielał im schronienia. Musieli znaleźć lekarza, który opatrzyłby Mercedesa, i ukryć broń. Resort bezpieczeństwa w powiecie szczycieńskim stracił tego dnia aż 32 sztuki broni (3 rkm-y, 13 pistoletów maszynowych, 9 kbk, 7 pistoletów). Z ze- 61 Ibidem. 62 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s Jadąc drogą z Jedwabna do Wielbarka, przed wsią Piduń, po prawej stronie, można dostrzec pomnik postawiony przez komunistów, który ma upamiętniać bohatersko poległych milicjantów. Ciekawostką jest to, iż osoby, które zainicjowały budowę pomnika, nawet nie sprawdziły daty potyczki i śmierci milicjantów. Na obelisku widnieje 17 X 1946, a powinno być 28 X

18 znań leśniczego Jarosińskiego i gajowego Karola Szczotki możemy dowiedzieć się, co stało się później. W miesiącu sierpniu 1946 r. przybył do mnie do domu Szczotka Karol i u mnie zamieszkał. W końcu października 1946 roku przyjechała banda samochodem, ze sobą przywieźli jednego rannego, banda była ta sama, co przedtem tylko pod dowództwem sierżanta»lufy«i było ich mniej, koło 12-stu ludzi. W tym czasie sierżant»lufa«musiał dostać awans, gdyż miał jedną gwiazdkę na ramieniu i członkowie bandy mówili mu poruczniku.»łupaszki«w ten czas nie było. Rannego wzięli do mieszkania, ułożyli go w łóżku Szczotki Karola. Po czym zaczęli opowiadać jak rozbili M.O. pod Szczytnem, zabierając im broń. [...] broń tą zgodziłem się przechować 64, następnie pytał mi się, gdzie tu jest najbliższy doktor, powiedziałem, że doktor jest w Niborku [Nidzica]. [...] W dalszej rozmowie»lufa«pytał mnie czy w tartaku w Zimnej Wodzie są samochody, wówczas odpowiedziałem, że są. Razem z»lufą«poszliśmy do tartaku [...] mnie kazali zawołać z domu szefa tego tartaku Świderka [ ]»Lufa«Świderkowi kazał, aby pojechał po doktora [...]»Lufa«ze Świderkiem umówił się tak, że jak do godziny 10 przed południem, nie przyjedzie to jest dowód, że został aresztowany. [...] Na auto, którym miał przyjechać doktor czekaliśmy do godziny 11 przed południem, jednak auto nie nadeszło i doktor nie przyjechał 65. Nie udało się także znaleźć lekarza w Pasymiu 30 października. Tego dnia w leśniczówce Gelgungen [?] nad jeziorem Jełguń Mercedes zmarł. Partyzanci zrobili mu trumnę, ale z powodu Pomnik funkcjonariuszy MO przy trasie Jedwabno Piduń, poległych w walce ze szwadronem Lufy 28 X 1946 r. w okolicy wsi Rekownica (fot. P. Kozłowski, VII 2005) zbliżającej się obławy nie zdążyli pochować. Zlecili to znajomym Mazurom, a sami odjechali. 4-5 listopada szwadron przebywał na kolonii Makruty, gdzie czekano na przybycie 3. i 5. szwadronu. Niestety, szwadrony Zeusa i Leszka nie przybyły 66. Wobec tego Lufa podjął decyzję o powrocie na Białostocczyznę. [...] Na drugi dzień po południu wyjeżdżamy na wschód. Po drodze zabiegam do Kervey [Kerrey; Kieruj]. Była tu UB, gosp[odyni] bardzo przestraszona. Mazurzy, co chowali śp.»mercedesa«aresztowani. Jedziemy dalej [...] i stajemy na postój w leśn[iczówce] Mandrinen [Mandryny] listopada 4. szwadron znalazł się jeszcze raz w leśniczówce Omulew. Lufa sprawdził, jak została zabezpieczona i ukryta broń zdobyta w walce z milicją ze Szczytna. Przez następne dwa dni szwadron dokonywał rekwizycji benzyny potrzebnej do przerzutu w Białostockie. 9 listopada Lufa zanotował: Po południu żegnamy oszronione Prusy i zawracamy w swoje białostockie Broń ukryli Jarosiński i Szczotka. Zakopali ją niedaleko leśniczówki Omulew. W skład arsenału weszły 3 rkm-y, 12 PPSz, 9 kbk, 2 pistolety, lufa do rkm-u, 4 tys. szt. amunicji do rkm-u, 3 taśmy do rkm-u z amunicją, 5 dysków z amunicją do PPSz-y, 7 granatów, 7 ładownic. W styczniu 1947 r. za współpracę z Łupaszką i przechowywanie broni zostali oni aresztowani przez resort bezpieczeństwa. Jarosińskiego skazano na 15 lat więzienia, Szczotkę na 10 lat więzienia. IPN Bi, sygn. 0090/253, Protokół oględzin dowodów u K. Szczotki; IPN Bi, sygn. 97/447, Protokół przesłuchania Z. Jarosińskiego z dnia 30 stycznia 1947 roku; Protokół przesłuchania K. Szczotki. 65 IPN Bi, sygn. 97/447, Protokół przesłuchania Z. Jarosińskiego z dnia 30 stycznia 1947 roku. 66 Lufa i Łupaszko nie wiedzieli o tym, że Zeus i Leszek bezpośrednio skontaktowali się z Pohoreckim i uzyskali od niego zgodę na zaprzestanie czynnej walki i rozformowanie szwadronów. 3. i 5. szwadron przestały istnieć w listopadzie 1946 r. 67 IPN Bi, sygn. 07/1523/2, Archiwum zdobyte na oddziale Łupaszki. Dziennik 4 szwadronu 5-tej Brygady 68 Ibidem. 18

19 Na przełomie października i listopada 1946 roku ostatni raz działał w byłych Prusach szwadron 5. Wileńskiej Brygady AK. Po listopadowym rozformowaniu w Borach Tucholskich 3. i 5. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK, również 4. szwadron Lufy został rozwiązany. Szendzielarz podjął taką decyzję 24 marca 1947 roku podczas koncentracji całości sił (80 żołnierzy), jakie zgromadził na kolonii Czaje Bagno, na Białostocczyźnie. Jednak przez ziemię warmińsko-mazurską jeszcze raz przemaszerowali partyzanci Łupaszki. Tym razem z 6. Wileńskiej Brygady AK. Zygmunt Szendzielarz do wiosny 1947 roku nie wiedział nic o demobilizacji 3. i 5. szwadronu 5. Brygady Wileńskiej AK, które miały działać na Pomorzu. Misja szwadronu Lufy na Warmię i Mazury z października i listopada 1946 roku zakończyła się fiaskiem. Nie nawiązał on kontaktu z pozostałymi szwadronami. Dlatego też Łupaszko podjął jeszcze jedną próbę odnalezienia pododdziałów Zeusa i Leszka. Na teren Warmii i Mazur udał się patrol por. Henryka Mieczkowskiego Tygrysa. Patrol początkowo składał się z czterech osób, w trakcie działań powiększył się do ośmiu. Z Białostocczyzny na Warmię i Mazury przemieścił się koleją. Partyzanci występowali jako grupa MO wioząca aresztanta. 7 grudnia 1946 roku grupa Tygrysa wysiadła na stacji w Szczytnie i jeszcze tego samego dnia znalazła się w pobliskich lasach. Maszerując nocą w trudnym terenie, patrol przeszedł około 45 km i znalazł się pod Olsztynem. Po ominięciu Olsztyna dotarł do Gutkowa, następnie skręcił na północ i udał się w kierunku Dobrego Miasta, nocował w okolicy Bukwałdu. Przez kilka kolejnych dni przebywał na Warmii w rejonie Dobrego Miasta, Ornety, Lidzbarka Warmińskiego. Grupa Tygrysa zatrzymywała się na noclegi u ludności, dobrze nastawionej do partyzantów. Tygrys za noclegi i żywność zawsze płacił tutejszym mieszkańcom. Od 16 grudnia patrol Tygrysa wykazywał dużą aktywność jak na tak niewielką grupę. W dniu tym rozbroił posterunek MO i grupę wojska w miejscowości Lubomino (pow. Lidzbark Warmiński) 69. Rozbrojono trzech milicjantów, oficera i sześciu żołnierzy. Zdobyto LMG, 7 PPSz, 3 kbk, MP, 3 pistolety, 14 granatów, 680 szt. amunicji. 23 grudnia w miejscowości Lanien (pow. Lidzbark Warmiński) dokonano rekwizycji w miejscowej spółdzielni. Zatrzymano także samochód z dwoma funkcjonariuszami UBP z Lidzbarka Warmińskiego, jednego z nich Edwarda Walczaka rozstrzelano, drugi obiecał poprawę. Tego samego dnia w miejscowości Basino zlikwidowano aktywistę PPR Budynek posterunku MO w Kocie, zaatakowany przez patrol Tygrysa 29 XII 1946 r. (fot. P. Kozłowski, VII 2005) Pawła Rasina. Święta Bożego Narodzenia patrol Tygrysa spędził w lesie. 27 grudnia, występując jako grupa UBP i poruszając się samochodem ciężarowym, rozbił trzy posterunki MO: pierwszy w miejscowości Pietrzwałd (pow. Ostróda), drugi w miejscowości Żegoty (pow. Lidzbark Warmiński), trzeci w Lamkowie (pow. Olsztyn). W Pietrzwałdzie zatrzymano także wójta i dwie sekretarki. Grupa ta miała zajmować się przygotowaniem wyborów w styczniu 1947 roku. Jedna z sekretarek, Łucja Anatolak, okazała się agentką UBP, czynną działaczką Związku Walki Młodych i PPR. Dowodów dostarczyła jej koleżanka, dlatego też Tygrys postanowił zlikwidować Anatolak. Została rozstrzelana 28 grudnia w miejscowości Ruda (pow. Nidzica) 70. W tym dniu Tygrys rozbroił łącznie 23 milicjantów. Część zarekwirowanej broń zniszczono, resztę przekazano porządnym ludziom. 29 grudnia partyzanci zaatakowali posterunek MO w Kocie. Jednak załoga nie dała się zaskoczyć i patrol Tygrysa bez strat 69 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s Relacja Marty Sienkiewicz, obecnie mieszkanki Kota, w 1946 r. mieszkanki Rudy. 19

20 wycofał się. Milicjanci mieli jednego zabitego dowódcę posterunku Eugeniusza Karwowskiego 71. Po akcji w Kocie Tygrys, nie uzyskawszy żadnych informacji o 3. i 5. szwadronie 5. Wileńskiej Brygady AK, zaczął wycofywać się na Białostocczyznę. Około 9 stycznia 1947 roku znalazł się w okolicach Szczytna, następnie podążył na wschód, w kierunku na Ostrołękę i Łomżę. 22 stycznia znalazł się na Białostocczyźnie. Jak wynika z zestawienia dokonanego przez Kazimierza Krajewskiego i Tomasza Łabuszewskiego, w 1946 roku 5. i 6. Wileńska Brygada AK przeprowadziły 233 zbrojne akcje (na posterunki MO, UBP, SOK, lokale wyborcze, zasadzki na funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa itp.) 72. Szwadrony Łupaszki stały się postrachem funkcjonariuszy resortu bezpieczeństwa i działaczy komunistycznych. Po wspominanej już koncentracji, jaka miała miejsce 24 marca 1947 roku na kolonii Czaje Bagno, Łupaszko zreorganizował podległe mu siły. Partyzanci, którzy wyrazili wolę zaprzestania walki, zostali zdemobilizowani, z pozostałych utworzono dwa szwadrony (2. szwadron pod dowództwem Bartosza, 3. szwadron pod dowództwem Lecha ). Tak więc w polu została tylko 6. Wileńska Brygada AK, która składała się z dwóch szwadronów (2. i 3.) pod dowództwem kpt. Władysława Łukasika Młota. Po koncentracji Łupaszko zaprzestał czynnej walki partyzanckiej i opuścił swój wileński oddział. Nie rozwiązał go jednak na wypadek nieoczekiwanej zmiany sytuacji. Gdzieś w świadomości pozostała nikła nadzieja, że to jeszcze nie koniec. Od kwietnia 1947 roku Łupaszko ukrywał się na Podlasiu, Śląsku i Podhalu, gdzie w Osielcu koło Makowa 30 czerwca 1948 roku został aresztowany. Po pokazowym procesie 2 listopada 1950 roku Zygmunta Szendzielarza skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku. Nieznane jest miejsce pochówku. Tak zakończył życie jeden z najdzielniejszych i najwytrwalszych obrońców suwerenności i niepodległości Polski. Wychodząc z celi na egzekucję, pożegnał towarzyszy słowami: Z Bogiem, panowie. Tego zwrotu używał wielokrotnie, prowadząc swoje szwadrony do walki, wołał wtedy: Z Bogiem, chłopcy. Na spotkanie z Bogiem poszedł sprężystym krokiem starego kawalerzysty z bardzo podniesioną głową 73. Pomimo usilnych prób władzy komunistycznej egzekucja Łupaszki nie wymazała tej postaci z historii narodu polskiego. W okresie PRL wokół jego życia i działalności narosła głównie czarna legenda. Dzięki utrwalaczom władzy ludowej mjr Zygmunt Szendzielarz Łupaszko na długie lata pozostał krwawym hersztem wileńskich bandytów. Młot dowodził 6. Wileńską Brygadą AK do swojej śmierci (czerwiec 1949), jednak partyzanci z wileńskiej brygady działali nadal pod rozkazami kpt. Kazimierza Kamińskiego Huzara 74. Kontynuowali tradycję 6. Wileńskiej Brygady. Walka oddziału Huzara polegała już tylko na samoobronie, likwidowaniu konfidentów i funkcjonariuszy UBP. Jeszcze w 1952 roku 6. Wileńska Brygada liczyła 20 ludzi podzielonych na cztery patrole. 29 października 1952 roku funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego aresztowali Huzara. Po pokazowym procesie skazano go na śmierć i stracono 22 września 1953 roku 75. Był to ostatni wyrok śmierci wykonany na żołnierzach kontynuujących tradycję wileńskiej partyzantki wywodzącej się z 5. Wileńskiej Brygady AK mjr. Zygmunta Szendzielarza Łupaszki. 71 W miejscowości Kot znajduje się pomnik osób, które zginęły w starciu z partyzantami Łupaszki w roku Są tam trzy nazwiska: Łucja Anatolak, Eugeniusz Karwowski i Zbigniew Urlich. 72 T. Łabuszewski, K. Krajewski, Od Łupaszki do Młota, s S. Krupa, X Pawilon. Wspomnienia AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej, Ząbki 2000, s K. Krajewski, T. Łabuszewski, Łupaszka, Młot, Huzar, s Ibidem, s