A k a d e m i a M o r s k a SŁOWO WSTĘPNE

Transkrypt

1 SŁOWO WSTĘPNE Jeśli planujesz na rok, zasiej zboże. Jeśli planujesz na dziesięciolecie, zasadź drzewo. Plan na całe życie to wykształcenie. Guanzi (ok. 645 p.n.e.) Coraz więcej osób wykazuje zainteresowanie ciągłym uzupełnianiem wiedzy, zdobywaniem nowych umiejętności, a także zmianą zawodu. Na rynku edukacyjnym pojawiła się nowa, liczna grupa potencjalnych klientów, wśród których przeważają osoby pracujące, wywodzące się często ze środowisk będących dotychczas poza zasięgiem edukacji. Stąd coraz większe zainteresowanie systemami kształcenia pozwalającymi godzić pracę zawodową, czy też zajęcia domowe z nauką. Rozwój kształcenia na odległość stanowi więc logiczną konsekwencję rosnącego zainteresowania zdobywaniem wiedzy z jednej strony oraz rozwoju technologii przekazywania informacji, a zwłaszcza możliwości komunikacyjnych Internetu, z drugiej strony. Obserwacja rozwoju kształcenia na odległość w kraju i na świecie, a także rozmowy z osobami zaangażowanymi w ten proces prowadzą do oczywistego wniosku, że jest to kierunek rozwoju edukacji stwarzający niezmiernie szerokie, choć trudne jeszcze obecnie do ustalenia, perspektywy zarówno dla uczących się jak i nauczających. Autor oczekuje, że niniejsza praca może okazać się pomocną w fazie planowania systemu kształcenia na odległość jako środka wsparcia w realizacji projektu MayDay. 1

2 SPIS TREŚCI 1 Wprowadzenie Kształcenie na odległość na świecie 8 3 Systemy kształcenia na odległość Narzędzia wspomagające realizację kształcenia na odległość 15 5 Ograniczenia zastosowania i korzyści z systemu kształcenia na 20 odległość Relacje wykładowca słuchacz Kształcenie na odległość a specyfika wiedzy technicznej 27 8 Metody kształcenia na odległość jako narzędzie kształcenia 39 ustawicznego Słownik pojęć związanych z kształceniem na odległość Bibliografia

3 1. WPROWADZENIE Choć historia kształcenia na odległość w jego współczesnej formie liczy sobie niewiele ponad ćwierć wieku, bibliografia tej formy edukacji osiągnęła już tysiące pozycji. Powstało wiele ekspertyz, projektów, obszernych prac książkowych i artykułów w czasopismach naukowych. Wygłoszono też wiele referatów na licznych konferencjach naukowych poświęconych tej formie edukacji. Istnieje więc obszerny zbiór źródeł informacji pozwalających na korzystanie z doświadczeń instytucji, które wcześniej wdrażały ten system kształcenia. Kształcenie na odległość oznacza nowe podejście do procesu edukacyjnego. Najważniejszą, niewątpliwie, cechą tej zmiany jest przejście od nauczania tradycyjnego, mającego charakter hierarchicznego sposobu przekazywania wiedzy od osoby starszej, bardziej doświadczonej, do młodszej, dysponującej mniejszą wiedzą i doświadczeniem, do procesu ze sprzężeniem zwrotnym, którego szczególnie ważnym elementem jest swobodna wymiana informacji i poglądów między słuchaczem i wykładowcą. Pojawia się nowe zjawisko edukacyjne, polegające na połączeniu procesu nabywania nowej wiedzy przez uczącego się z pogłębieniem wiedzy osoby uczącej, z drugiej zaś strony na zwiększeniu (w stosunku do tradycyjnego systemu studiów) udziału, a więc i odpowiedzialności uczącego się za jakość i zakres nabywanej wiedzy. Promowaniem kształcenia na odległość i jego rozwojem zajmują się liczne uczelnie i instytucje edukacyjne, specjalistyczne przedsiębiorstwa oraz ponad 40 krajowych i międzynarodowych stowarzyszeń, z których najbardziej znane to: American Distance Education Consortium (ADEC) Association for Educational Communications & Technology, Commonwealth of Learning, Distance Education and Training Council, European Association of Distance Teaching Universities, European Distance Education Network. Wydawane są liczne czasopisma poświęcone problemom kształcenia na odległość, a m. in.: American Journal of Distance Education, E-mentor i E-edukacja (Polska), Revue d éducation a distance (Kanada), Online Journal of Distance Learning Administration (USA), the Asynchronous Learning Networks Magazine (USA-Wielka Brytania), Virtual University Gazette (USA). Zasoby zaś Internetu, zawierające hasła związane z kształceniem na odległość, liczą tysiące stron. Można znaleźć opisy systemów zarządzania kształceniem na odległość, technik przygotowania modułów wiedzy, doświadczeń z wdrażania systemów kształcenia na odległość, zagadnień jakości tej formy edukacji, a także jej skutków społecznych. W Polsce jednak, mimo szybkiego rozwoju tej dziedziny w ostatnich latach, literatura przedmiotu, poza Internetem, ogranicza się głównie do publikacji w różnych czasopismach i materiałach konferencyjnych. Obie te formy informacji zaś docierają niemal wyłącznie do osób zajmujących się kształceniem na odległość, mają więc z natury bardzo ograniczony zasięg. 3

4 Dwa czasopisma wydawane w kraju, poświęcone kształceniu na odległość, tj. E-mentor i E-edukacja (to drugie tylko w wersji wirtualnej) nie są w stanie zapewnić pełnej relacji stanu wiedzy, a zwłaszcza zmian, jakie zachodzą w tej dziedzinie. Do rozpowszechnienia informacji przyczyniają się cyklicznie organizowane sympozja o i konferencje, jak OKNO (Politechnika Warszawska), AKADEMIA ONLINE (Polski Uniwersytet Wirtualny), KSZTAŁCENIE NA ODLEGŁOŚĆ-METODY I NARZĘDZIA (Akademia Morska w Gdyni), czy rozpoczęty w r przez Politechnikę Koszalińską cykl konferencji na temat nowych technologii informacyjnych w kształceniu. Doświadczenia instytucji edukacyjnych stosujących system kształcenia na odległość jako niezależną formę edukacji lub jako środek wspomagający nauczanie konwencjonalne, wskazują na stały wzrost zainteresowania nim. Z punktu widzenia instytucji edukacyjnych, w wyniku wprowadzenia systemu kształcenia na odległość, oczekiwać można istotnego rozszerzenia zakresu działalności przy nakładach niższych w porównaniu z konwencjonalnym systemem kształcenia (w przeliczeniu na jednego słuchacza/ucznia w ciągu długiego okresu czasu). Rozwojowi kształcenia na odległość sprzyja oczywiście ekspansja nowych technologii informacyjnych. Równocześnie jednak fascynacja technicznymi możliwościami komunikacji i prezentacji multimedialnej, jak i powstałymi w oparciu o nie narzędziami wspomagającymi kształcenie, często przysłania pewne ograniczenia skuteczności kształcenia asynchronicznego, z drugiej zaś strony nie zawsze pozwala zauważyć nowe możliwości edukacyjne, jakie przynosi ten system kształcenia. Wspomniane ograniczenia dotyczą zwłaszcza dziedzin wiedzy, takich jak technika czy medycyna, bardziej niż inne, wymagających bezpośredniego kontaktu słuchacz - wykładowca oraz bezpośredniego dostępu do rzeczywistych obiektów. Nowe możliwości uzyskania lepszych efektów edukacji natomiast wynikają z dostępności środków komunikacji, które pozwalają m. in. na prowadzenie dyskusji w grupach rozproszonych, wielokrotne odtwarzanie zapisu wykładu, ćwiczenia laboratoryjnego, procedury symulacji itp., konfrontację rozwiązań projektowych, poglądów i decyzji. Powstałą niejako przy okazji korzyścią z wprowadzenia wybranych form kształcenia z użyciem Internetu jest zdobywanie wiedzy praktycznej w dziedzinie systemów informacyjnych, a także kształtowanie nawyków korzystania z nowoczesnych technologii zarówno przez uczniów jak i kadrę dydaktyczną. Umiejętności te stają się bezwzględnie niezbędne w codziennej pracy studenta, nie wspominając już o wykładowcach. Umiejętności wyszukiwania potrzebnych informacji wśród zasobów Internetu, korzystanie z elektronicznych czasopism, umiejętność przetwarzania informacji stają się wymaganymi atrybutami nie tylko absolwenta studiów wyższych, ale także osób wykonujących wszelkie kwalifikowane prace. Choć nauczanie na odległość staje się już powszechnie dostępną alternatywą konwencjonalnego systemu kształcenia, dyskusja nad ich skutecznością i ograniczeniami jest nadal aktualna, tym bardziej, że poziom wiedzy i umiejętności absolwentów kursów i szkoleń na odległość w ocenie pracodawców często nie dorównuje poziomowi absolwentów kursów stacjonarnych [1], [7], [34]. Możliwości zaś udoskonalenia i zwiększenia ich efektywności są wciąż znaczne. Potocznie kształcenie na odległość utożsamiane są zwykle z nauczaniem na odległość, choć oba te określenia nie są równoznaczne. Przez określenie nauczanie wyraża się zwykle przekazywanie wiedzy "w jedną stronę", zaś kształcenie to znacznie szersze pojęcie, obejmujące obok transferu wiedzy także, a nawet głównie, przekazanie umiejętności 4

5 samodzielnego myślenia, nawyku (potrzeby) rozszerzania wiedzy, a także dokonywania wyboru i podejmowania decyzji. Ten ostatni aspekt procesu kształcenia ma kapitalne znaczenie dla ich skuteczności i poziomu kształcenia, choć jest trudny do zrealizowania w systemie kontaktu wirtualnego, bowiem jego nabycie wymaga co najmniej okresowego osobistego kontaktu z wykładowcą, który przekazuje te wartości dzięki swemu autorytetowi, pasji wiedzy i erudycji. Przygotowanie do pracy w zawodach technicznych w sferze produkcji, czy też eksploatacji urządzeń i systemów wymaga ukształtowania szeregu cech właściwych tej profesji. Czy stosowanie metod kształcenia asynchronicznego sprzyja skutecznemu wykonaniu tego zadania? Jakie trudności niesie ich użycie i jakie nowe wartości może wnieść do procesu kształcenia? Niniejsza praca poświęcona jest m. in. próbie odpowiedzi na te pytania i wyprowadzeniu wniosków, które mogłyby służyć skutecznemu użyciu metod asynchronicznych w kształceniu technicznym. Autor stara się rozważyć zarówno ograniczenia, jak i perspektywy tego systemu kształcenia. W treści tej pracy wykorzystane zostały elementy referatów wygłoszonych przez autora na kilku krajowych i międzynarodowych konferencjach, publikacje autora, obserwacje i doświadczenia zgromadzone w trakcie obserwacji rozwiązań stosowanych w ośrodkach zagranicznych, a wreszcie wnioski z prac nad wdrożeniem systemu kształcenia na odległość. Doniosłą rolę przy tworzeniu koncepcji pracy odegrały myśli zawarte w przytoczonych w bibliografii publikacjach. W pierwszym rozdziale przedstawiono pojęcia podstawowe i określenia związane z kształceniem na odległość. Drugi rozdział zawiera przegląd organizacji kształcenia na odległość na świecie. W rozdziale trzecim dokonuje się przeglądu stosowanych systemów kształcenia na odległość i przedstawia się ich krótką charakterystykę. Czwarty rozdział dotyczy narzędzi, jakimi posługują się instytucje stosujące nauczanie asynchroniczne oraz analizuje się strukturę wiedzy przekazywanej w tym trybie. Następny, piąty rozdział zawiera przegląd narzędzi wspomagających kształcenie na odległość. W szóstym rozdziale znaleźć można spojrzenie na korzyści wynikające ze stosowania kształcenia na odległość i jego mankamenty. Rozdział siódmy omawia relacje słuchacz wykładowca, charakterystyczne dla procesu kształcenia na odległość. Rozdział ósmy zawiera rozważania dotyczące możliwości stosowania kształcenia asynchronicznego w kształceniu w zawodach technicznych. Dziewiąty rozdział dotyczy zastosowania metod kształcenia na odległość w programach kształcenia ustawicznego.. HIERARCHICZNY TRANSFER WIEDZY KSZTAŁCENIE NA ODLEGŁOŚĆ PROCES KSZTAŁCENIA ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM Rys. 1.1.Podstawowa właściwość kształcenia na odległość 5

6 Kształcenie na odległość ma już wieloletnią historię, przy czym najwięcej zapisów na ten temat odnosi się do USA. Dokumenty archiwalne [42] mówią o pierwszych kursach asynchronicznych, które odbywały się już w połowie XIX wieku, choć z użyciem środków technicznych dostępnych w tym czasie. Pierwsze materiały szkoleniowe przesłane zostały drogą pocztową najprawdopodobniej około r. 1860, w roku 1883 zaś na uniwersytecie stanowym w Nowym Yorku uruchomiono pełny program studiów na odległość. W roku 1925 zaś Uniwersytet Stanu Iowa w USA rozpoczął kursy radiowe w różnych specjalnościach. Dostarczanie wiedzy w drodze telekonferencji zaczęto stosować w roku 1980, przez wideokonferencje zaś 10 lat później. W Polsce kursy korespondencyjne w wielu dziedzinach, obejmujące zarówno formalne, jak i nieformalne kształcenie od lat były szeroko stosowaną formą edukacji. Jednak używane w tej pracy określenie kształcenie na odległość oznacza nie tylko dostarczanie wiedzy do odległych odbiorców, choć niektóre definicje ograniczają się do tego atrybutu PODSTAWOWE OKREŚLENIA Próby zdefiniowania kształcenia na odległość pojawiają się w licznych publikacjach, podkreślając różne cechy tej metody nauczania, stosownie do doświadczeń autorów [ 49], [55], [68]. Oto kilka definicji, najlepiej zdaniem autora, oddających istotę tego sposobu edukacji, wybranych spośród wielu. * Przekazywanie wiedzy w sposób nie wymagający fizycznej obecności słuchacza w tym samym miejscu i czasie, w którym znajduje się wykładowca [53]. ** Planowa nauka odbywająca się w miejscu innym niż źródło wiedzy, wymagająca specjalnych technik przygotowania materiału, komunikacji oraz odpowiedniego przygotowania organizacyjnego [59]. *** Proces nauczania zachodzący, gdy wykładowca i słuchacz są oddzieleni czasem, miejscem lub oboma tymi czynnikami równocześnie [59 ]. **** Proces udostępniania wiedzy osobom znajdującym się w miejscach odległych, z użyciem technik multimedialnych lub poprzez kombinację metod konwencjonalnych i multimedialnych [46]. Na uwagę zasługuje druga definicja, bowiem zawiera ona elementy wskazujące na potrzebę specjalnego opracowania materiałów dydaktycznych i stosowania systemu zarządzania procesem kształcenia. Oba te czynniki stały się niezbędne dla skutecznego stosowania kształcenia na odległość na szerszą skalę. 6

7 Jak widać, powyższe określenia wzajemnie się uzupełniają. W pracach poświęconych kształceniu na odległość można znaleźć szereg innych, mniej lub bardziej precyzyjnych określeń, jednak celowość formułowania precyzyjnej definicji, podobnej do określeń pojęć w naukach ścisłych, jest raczej wątpliwa. Oprócz określenia kształcenie na odległość spotyka się również kilka innych terminów, jak: kształcenie asynchroniczne czy kształcenie multimedialne. W użyciu jest też określenie kształcenie wspomagane technikami multimedialnymi (technology-supported education) [46]. W oparciu o technologię kształcenia na odległość, określaną w [17 ] jako technologia czwartej generacji, stworzona została możliwość (przynajmniej teoretycznie) przyswojenia wiedzy we wcześniej określonym obszarze bez kontaktu osobistego z instytucją kształcącą, aż do odebrania dyplomu (świadectwa) choć i ta czynność może się odbyć bez osobistego udziału zainteresowanego [17]. Taki wizerunek procesu kształcenia frapuje niewątpliwie nowoczesnością, lecz wskazana jest ostrożność przy próbach wprowadzania go bez ograniczeń. Prawdopodobnie rozwój technik edukacji na odległość nie doprowadzi jednak do pełnej "automatyzacji" kształcenia i całkowitego wyeliminowania systemu "twarzą w twarz", przynajmniej w niektórych dziedzinach. Można jednak wyobrazić sobie, że absolwent kursu lub szkolenia na odległość zapytany o instytucję, w której się uczy, będzie w stanie powiedzieć o niej tylko tyle, ile zawarte jest w dostarczonych mu informacjach w postaci drukowanej, na nośnikach elektronicznych lub ile znaleźć można w zasobach Internetu. Jeśli jednak zdobędzie on zasób wiedzy wystarczający do wykonywania wybranego zawodu, nie stanowi to problemu, nie licząc wątpliwości części pracodawców przyzwyczajonych do klasycznej formy edukacji. Obecnie kształcenie na odległość jest nieodłącznym elementem krajobrazu edukacyjnego, zarówno jako wyłączny system przekazywania wiedzy, jak i uzupełniający kształcenie konwencjonalne. Podstawowy materiał dydaktyczny przedmiotów przygotowany jest przez doświadczonych wykładowców na nośnikach elektronicznych w formie podręczników multimedialnych i także prezentowany jest w Internecie. Bezpośrednie kontakty uczeń - wykładowca są w tym systemie nieliczne. W razie potrzeby wynikającej ze specyfiki kursu uczeń pracuje razem z wykładowcami w trakcie tygodniowych zjazdów laboratoryjnych i projektowych, oraz w trakcie spotkań konsultacyjnych. Zaliczenie kursów ma miejsce także w tracie zjazdów. Każda instytucja, przystępująca do wdrażania systemu kształcenia na odległość, nie rozpoczyna zwykle prac od ścisłego określenia procesu kształcenia, lecz od wyboru i kompletowania składników systemu stosownie do zamierzeń edukacyjnych i ustalenia strategii udostępniania materiałów dydaktycznych. Jednak w trakcie działania systemu, a zwłaszcza w przypadku niezadowalających efektów jego działania, pojawia się pytanie o istotę metody kształcenia. Dlatego warto przyjrzeć się różnym rozwiązaniom systemu kształcenia na odległość. 7

8 2. KSZTAŁCENIE NA ODLEGŁOŚĆ NA ŚWIECIE Nawet pobieżne spojrzenie na krajobraz edukacyjny na świecie pozwala zauważyć nowe zjawisko, obecne od ponad 25 lat, jakim jest szybki wzrost liczby osób zdobywających wykształcenie w sposób asynchroniczny, z miejsc odległych od ośrodków oferujących kształcenie. Analiza tendencji przyrostu liczby studentów w systemie studiów na odległość w USA (rys. 2.1) przewiduje roczny wzrost o 1.5 do 2 % w ciągu najbliższego dziesięciolecia, co pozwala wnioskować, że zdobywanie wykształcenia wyższego tą drogą staje się ważnym zjawiskiem społecznym [12], [17]. Zbliżone wskaźniki wzrostu notuje się w krajach skandynawskich, Irlandii Płd. i Wielkiej Brytanii. Rys.2.1. Przyrost liczby studentów w systemie studiów na odległość w USA według prognozy Departamentu Edukacji USA [53] Organizacja systemu kształcenia na odległość przybiera różne formy. I tak system stosowany przez Universidad Virtual de Monterrey w Meksyku (UVM) to przedsięwzięcie o wielkim zakresie, oparte na znacznych nakładach finansowych, pochodzących z budżetu państwa i pomocy USA, obejmujące cały Meksyk, a także niektóre regiony USA i kilka krajów Ameryki Południowej [53]. Liczba studentów korzystających częściowo lub wyłącznie z tego systemu wynosiła w roku 2002 około Przez studia wirtualne można tam uzyskać dyplom licencjata, magistra lub stopień doktora, przy czym zarówno egzaminy z poszczególnych przedmiotów, jak i dyplomowe odbywają się w sposób tradycyjny, w regionalnych ośrodkach konsultacyjnych, przy bezpośrednim kontakcie z personelem dydaktycznym. Ośrodki te udostępniają również komputery i udzielają pomocy technicznej studentom w zakresie komunikacji z uczelnią. Studia na UVM są płatne (w 2002 roku średnio około

9 USD za semestr), jednak znaczną część kosztów utrzymania uczelni wirtualnej pokrywa budżet państwa. W UK Open University (W. Brytania) w 2003 roku zarejestrowano około studentów na I i II roku, ponad (w tym niepełnosprawnych) zaś podjęło w tymże roku na studia magisterskie. Większość studiuje w trybie zaocznym (ok. 70 % to osoby pracujące), około z nich natomiast otrzymuje stypendia. W Finlandii utworzono w 2000 r. w ramach narodowej strategii rozwoju badań i edukacji na lata Fiński Uniwersytet Wirtualny [53]. Uczelnia oferuje programy dydaktyczne dla studentów w kraju i za granicą. Możliwe są zarówno studia pełnowymiarowe, jak i wybranych przedmiotów, jednak "fizyczna" uczelnia musi zaakceptować wybrany program, jeśli student ubiega się o dyplom. Studia te są bezpłatne, choć uczelnie mogą udostępniać przedmioty odpłatnie na rynku międzynarodowym. 21 wyższych uczelni w Finlandii używa 11 platform elektronicznych tj. systemów zarządzania procesem kształcenia, przy czym 8 z tych uczelni stosuje system OUDI, oparty na Windows i Oracle (+Uniface + WebLogic) [9], [53]. Otwarty Uniwersytet w Oulu kształcił w 2002 roku około studentów, zatrudniając 3100 pracowników, z czego 236 to samodzielni wykładowcy. Budżet uczelni w tymże roku wynosił 180 mil. Euro. Uniwersytet w Oulu nie oferuje ani dyplomów, ani punktów kredytowych, a jedynie możliwość korzystania z oferty dydaktycznej różnych uczelni bez konieczności zmiany miejsca pobytu. System finansowany jest całkowicie z budżetu państwa, studenci zaś nie ponoszą kosztów korzystania z materiałów dydaktycznych i biblioteki wirtualnej. Na uwagę zasługuje szczególnie sprawna organizacja studiów, a zwłaszcza zasoby biblioteki wirtualnej i sposób dostępu do nich. Obecnie w Finlandii istnieje kilka innych otwartych uniwersytetów, z których każdy prowadzi kształcenie na odległość dostępne dla znacznie większej liczby studentów, niż w trybie konwencjonalnym. System rozpowszechniony na terenie Niemiec, reprezentowany m. in. przez Bawarski Uniwersytet Wirtualny (VUB) działa w oparciu o kadry kilku uczelni z Monachium i obejmuje swym działaniem Bawarię. VUB powstał w oparciu o porozumienie kilku miejscowych uczelni, których pracownicy dydaktyczni tworzą jego kadrę [53]. VUB nie oferuje pełnego cyklu studiów zakończonego dyplomem, a jedynie programy wybranych przedmiotów (punkty kredytowe), które uznawane są przez uczelnie partnerskie po zdaniu przez studenta odpowiedniego egzaminu. Jest to więc rozwiązanie komplementarne w stosunku do studiów stacjonarnych. Działalność VUB finansowana jest częściowo z budżetu krajowego i federalnego, częściowo zaś z czesnego. W Polsce nie powstał dotychczas system obejmujący region. Jednak coraz więcej uczelni, jak Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Politechnika Warszawska, Uniwersytet Warszawski, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie oraz szereg uczelni niepublicznych, oferują dość znaczne obszary kształcenia w systemie asynchronicznym [16], [17]. Działa także Polski Uniwersytet Wirtualny prowadzący studia w kilku specjalnościach [17]. Stosowanie nowych technologii informacyjnych w edukacji staje się w Polsce coraz bardziej widoczne. Zarówno wyższe uczelnie, szkoły, jak i ośrodki kształcenia ustawicznego oferują możliwość zdobywania wiedzy na odległość. Dotyczy to tak formalnego, jak i nieformalnego kształcenia. 9

10 Bibliografia przedmiotu jest nadzwyczaj obszerna. Zasoby Internetu zawierają tysiące stron związanych z hasłem "kształcenie na odległość" i pokrewnymi. Liczyć się jednak trzeba z takim rozpowszechnieniem kształcenia na odległość, które doprowadzić może do sytuacji wymagającej stworzenia uregulowań prawnych, być może na poziomie zmiany ustawodawczej, podobnie jak stało się w USA, gdzie od 1992 roku obowiązuje akt prawny pod nazwą The Internet Equity and Education Act, znoszący istniejące wcześniej ograniczenia systemowe dla studiów na odległość, jak choćby obowiązkowy udział zajęć stacjonarnych, czy ograniczenie dotyczące zysków uczelni z udostępniania usług internetowych związanych ze studiami na odległość [9], [16], [42]. Praktyka wdrażania systemów kształcenia na odległość w dużych uczelniach USA wskazuje, że stał się powszechnym zwyczaj rozpoczynania procesu wprowadzania tego typu studiów od narzędzia, czyli platformy elektronicznej. Realizacja zaś zamierzeń dydaktycznych następowała później, w ramach warunków i ograniczeń wynikających z właściwości technicznych platformy elektronicznej. Wiąże się to z komercyjnym aspektem studiów na odległość [53]. Powyższy przegląd nie obejmuje oczywiście wszystkich systemów, zmiany bowiem zachodzą w ostatnich latach bardzo szybko. Zamiarem autora jest jedynie zwrócenie uwagi na znaczny zasięg kształcenia na odległość, a więc i rosnącą jego rolę w systemie edukacji. 10

11 3. SYSTEMY KSZTAŁCENIA NA ODLEGŁOŚĆ Rozpowszechnienie kształcenia na odległość na świecie doprowadziło do powstania różnych systemów jego realizacji, stosownie do potrzeb użytkowników w różnych ośrodkach i dostępnych technologii. Według W. i K. Horton [23] wyróżnić można następujące systemy. 1. System zorientowany na studenta (Learner-Led Ee-Learning) 2. Uproszczony system kształcenia na odległość (Facilitated E-Learning) 3. System zarządzany przez uczącego (Instructor-Led E-Learning) 4. Kształcenie zintegrowane (Embedded E-Learning) 5. Teleedukacja i zdalne wspomaganie nauczania (E-Mentoring) 3.1. W systemie zorientowanym na ucznia, uczący się korzysta samodzielnie z materiałów do nauczania, zaś kontakt wirtualny z wykładowcą / instruktorem nie ma podstawowego znaczenia. System nie zawiera bowiem ułatwień sprzężenia zwrotnego, mechanizmów stymulujących kontakty między uczącymi się, ani też oceny czasu zużywanego przez nich na naukę. Tabela 3.1 Narzędzia stosowane przez uczestników procesu kształcenia zorientowanego na ucznia Producent kursu Administrator systemu Sprzęt do zapisu obrazu i dźwięku Serwer z systemem operacyjnym Stacja robocza do przetwarzania Dostęp do sieci o plików video, graficznych i dużej prędkości dźwiękowych transmisji Sieć komputerowa o średniej Oprogramowanie prędkości transmisji Oprogramowanie do tworzenia stron internetowych sieciowe LMS 1/ Student Komputer z możliwością odtwarzania plików mulitimedialnych Łącze internetowe Przeglądarka internetowa Oprogramowanie do odtwarzania plików multimedialnych Oprogramowanie do tworzenia LCMS 2/ kursów Oprogramowanie do przetwarzania plików graficznych, video i dźwiękowych 1/ Learning Management System oprogramowanie do zarządzania systemem kształcenia 2/ Learning Contents Management System - oprogramowanie do zarządzania treścią kształcenia 11

12 Tenże system znany jest również pod nazwą CBT (Computer-based Training) [43]. Uczestnicy tego procesu korzystają zwykle z narzędzi wymienionych w tabeli System uproszczony to układ pośredni pomiędzy wyżej opisanym i systemem opartym na współpracy instruktora i ucznia. Ze strony instytucji prowadzącej kształcenie występuje osoba, która nie pełni funkcji instruktora (nauczyciela, wykładowcy). Jest to raczej konsultant, którego działanie polega na pomocy w rozwiązywaniu problemów merytorycznych i odpowiedziach na pytania słuchaczy. Dostęp zaś do forum odbywa się z użyciem standardowej przeglądarki internetowej i nie wymaga dodatkowego oprogramowania. Wykaz dostępnych narzędzi, odpowiadający temu rodzajowi kształcenia, ulega więc istotnemu rozszerzeniu w stosunku do zawartego tabeli 3.1. Mianowicie lista narzędzi koniecznych dla pełnienia funkcji administratora zwiększa się o oprogramowanie do zarządzania forum dyskusyjnym i pocztą elektroniczną. Odpowiednio wśród narzędzi używanych przez ucznia pojawia się poczta elektroniczna W systemie opartym na wiodącym udziale instruktora (wykładowcy) proces kształcenia może polegać na prowadzeniu zajęć dydaktycznych równolegle z grupą słuchaczy znajdujących się różnych miejscach innych od miejsca pobytu wykładowcy, przy czym wykład wspomagany jest w czasie rzeczywistym przez różne formy ilustracji głosowej lub graficznej, z jednoczesnym wykorzystaniem funkcji forum, telekonferencji, poczty elektronicznej, a także konwencjonalnej łączności telefonicznej. Jest to więc system interakcyjny, umożliwiający zadawanie pytań i dyskusję w czasie rzeczywistym, z udziałem kilku uczestników równocześnie. Zadania do rozwiązania dla całej grupy ogłaszane są na wirtualnej tablicy ogłoszeń. Instrumentarium tego systemu przedstawia tabela 3.2. Skuteczne stosowanie tego systemu wymaga wcześniejszego przygotowania wszystkich uczestników takiego procesu kształcenia do korzystania z systemu zarządzania procesem kształcenia (LMS). W tym systemie bowiem, zwłaszcza w jego fazie początkowej, pojawiają się często trudności techniczne, wynikające z niezgodności standardów sprzętu, wad oprogramowania, a także niedostatecznej umiejętności posługiwania się komputerem przez słuchaczy, a nieraz także przez instruktorów. Dlatego wymagana jest zwykle fizyczna obecność zarówno słuchaczy, jak i instruktorów, na zajęciach instruktażowych, prowadzonych przez administratora sieci System kształcenia zintegrowanego, stosowany często przez duże przedsiębiorstwa dla swoich pracowników, obejmuje kursy realizowane w celu dostarczenia wiedzy koniecznej np. do obsługi urządzeń, stosowania oprogramowania, użytkowania określonego obiektu lub procedur obowiązujących w firmie. Kursy takie dostarczane są na nośnikach elektronicznych lub udostępniane w Intranecie i adresowane są do ograniczonej grupy osób. Kursy oferowane w ramach kształcenia zintegrowanego mają strukturę zbliżoną do określonych w p Teleedukacja i e-mentoring Choć obecnie stosuje się w tym systemie najnowsze technologie informacji, jest to typ kształcenia na odległość o wieloletniej tradycji. Jego głównym elementem jest wykład przekazywany i odbierany synchronicznie zarówno przez pojedynczych słuchaczy, jak i grupy znajdujące się w miejscach odległych od miejsca, z którego przekazuje się wykład. System 12

13 ten umożliwia również interakcję. Korzystając z łącza słuchacze mogą zadawać wykładowcy pytania i prowadzić z nim dyskusję. Tabela 3.2 Narzędzia uczestników procesu kształcenia Producent kursu Administrator systemu Słuchacz Komputer z wejściami audio. Funkcje video Mikrofon, kamera video Oprogramowanie online meeting wersja prezentera Oprogramowanie do tworzenia prezentacji Oprogramowanie do tworzenia kursów wirtualnych Serwer wraz z systemem operacyjnym Dostęp do sieci komputerowej o dużej prędkości transmisji Oprogramowanie sieciowe Oprogramowanie online meeting, LMS, tablica application-sharing Komputer z możliwością odbioru plików mulitimedialnych Łącze internetowe Przeglądarka internetowa Oprogramowanie online meeting wersja klienta Wyposażenie słuchacza uczestniczącego w tym systemie musi obejmować kamerę video, mikrofon, oprogramowanie On line meeting system i oczywiście dostęp do Internetu. Osobisty kontakt z instruktorem w konwencjonalnym systemie kształcenia pozwala na wykorzystanie jego wiedzy, doświadczenia i umiejętności wyjaśniania treści przedmiotu. Treści programowe natomiast przekazywane w trybie asynchronicznym jako pozbawione tej cechy, muszą zawierać elementy kompensujące ten brak. Może nim być zarówno atrakcyjna forma prezentacji, jak i możliwość korzystania z załączników multimedialnych, a zwłaszcza brak ograniczeń czasowych. Przygotowanie wykładu wirtualnego (pojęcie wykład należy tu traktować umownie) jest więc sprawą nie tylko odtworzenia myśli uczącego, lecz także dostarczenie studentowi możliwości korzystania z załączników ułatwiających zrozumienie przekazywanej treści. Zespół zajmujący się przetworzeniem treści wykładu na postać przeznaczoną do kształcenia asynchronicznego stosuje zwykle pewne zasady struktury, pozwalające na racjonalny podział pracy. W pracy [23] dla określenia tej struktury stosuje się termin granularity. Autorzy wyróżniają 5 poziomów (rys 3.1) szczegółowości w odniesieniu dla bloku treści programowych jednego kierunku studiów. Utrzymywanie jednakowej struktury wersji wirtualnej różnych przedmiotów ułatwia m. in. wymianę materiałów ilustracyjnych i przywoływanie w miarę potrzeby tych samych źródeł w różnych działach programu studiów. 13

14 ZBIÓR WIEDZY DLA KIERUNKU KSZTAŁCENIA PRZEDMIOT JEDNOSTKA ZAJĘĆ (Wykład, ćwiczenie...) PAKIET ILUSTRACJI MULTIMEDIALNYCH "STRONA" (Część wykładu, przykład...) Rys Struktura wiedzy przekazywanej w trybie asynchronicznym Wyróżnienie wyraźnie zdefiniowanych elementów bloku wiedzy jest także ważne ze względu na komunikację wykładowca - student. Pozwala ono na jednoznaczne adresowanie pytań, definiowanie przedmiotu dyskusji, a także adresowanie pytań kontrolnych, testów i zadań. Ma to również znaczenie w zarządzaniu procesem studiów, wymagającym rejestrowania wszystkich jego elementów, zapewnienie przejrzystości historii postępów studenta i monitorowanie skuteczności pracy kadry. Ten ostatni element jest charakterystyczny dla kształcenia na odległość zarządzanego systemowo. 14

15 4. NARZĘDZIA WSPOMAGAJĄCE REALIZACJĘ KSZTAŁCENIA NA ODLEGŁOŚĆ Gdy liczba słuchaczy lub liczba grup w jednym systemie przekracza pewną wartość graniczną lub gdy występuje znaczna różnorodność oferowanych bloków wiedzy, koniecznym staje się poddanie przebiegu studiów określonym procedurom zarządzania. Procedury takie wykorzystują oprogramowanie, które ze względu na zakres spełnianych funkcji można zaliczyć do jednej z wymienionych niżej kategorii SERWER SIECIOWY (web server) to oprogramowanie stanowiące zwykle element struktury systemu przyporządkowującego strony internetowe przeglądarkom (inne znaczenie tego określenia odnosi się do komputera, na którym system działa). Nie jest to więc narzędzie utworzone wyłącznie w celu zarządzania kształceniem na odległość. NARZĘDZIA DO TWORZENIA MODUŁÓW WIEDZY SERWER SIECIOWY PRZEGLĄDARKA INTERNETOWA Rys Usytuowanie oprogramowania WEB SERWER w systemie kształcenia na odległość Serwer sieciowy tworzy natomiast ścieżkę komunikacji między twórcą modułu wirtualnego i uczącym się. Szczegółowy opis działania oprogramowania Web-server znaleźć można m. in. w [40]. Jednym z bardziej popularnych jest Apache HTTP Serwer SYSTEM ZARZĄDZANIA PROCESEM KSZTAŁCENIA NA ODLEGŁOŚĆ (LMS - Learning Management System) Jego najważniejsze funkcje to udostępnianie i rejestrowanie połączeń przez Internet między studentami a wykładowcą, udostępnianie materiałów dydaktycznych zgodnie z wprowadzonym trybem uprawnień, udostępnianie forum dyskusyjnego, przyjmowanie, rejestrowanie i przekazywanie do skrzynki wykładowcy odpowiedzi i rozwiązań opracowanych przez słuchaczy, rejestracja uczestników, zarządzanie finansami w relacji instytucja edukacyjna - słuchacz. 15

16 4.3. SYSTEM ZARZĄDZANIA PROCESEM TWORZENIA TREŚCI DYDAKTYCZNYCH (LCMS (Learning Contentent Management System) System tworzący ramy organizacyjne dla procesu projektowania, tworzenia i udostępnienia bloków wiedzy składających się na program studiów lub jego część. Zespół autorski projektuje i opracowuje wirtualną wersję treści przedmiotu, dołącza odpowiednie załączniki tekstowe, dźwiękowe i graficzne oraz testy, dzieląc blok na elementy zgodnie z omówioną w r. 3 strukturą. W LCMS zawarte są narzędzia do tworzenia kursów wirtualnych. Jedną z funkcji LCMS jest tworzenie reguł udostępnienia kursów studentom zgodnie z przyjętym schematem. Gdy student zgłasza chęć pobrania materiału do nauki, LCMS wyposaża zamówiony blok w atrybuty nawigacji, wyboru priorytetów oraz słownik. Tak więc autorzy nie muszą tworzyć tych elementów dla każdego kursu. Odpowiedzi na pytania kontrolne i testy są także archiwizowane przez LCMS. ZASOBY LCMS "SUROWE" SKŁADNIKI PRZEDMIOTU WZORCE TESTÓW DEFINICJE OBIEKTÓW ZŁOZONYCH ZE SKŁADNIKÓW SUROWYCH DEFINICJE PRZEDMIOTÓW I WYKŁADÓW STRONY SCHEMATY NAWIGACJI Rys.4.2. Zasoby LCMS 4.4. NARZĘDZIA WSPOMAGAJĄCE PRACĘ W GRUPACH (CT-Collaboration Tools, Online Meeting) Oprogramowanie służące do realizacji kontaktów między studentami w grupie, dyskusji w grupie w trybie synchronicznym i asynchronicznym i funkcji tablicy ogłoszeń SYSTEM SZKOŁA WIRTUALNA posiada pewne cechy LMS, LCMS i CT. W odróżnieniu natomiast od CT system ten jest zorientowany nie na sesję, lecz na treść modułu wiedzy. Stąd inna nazwa tego: SYSTEM ZARZĄDZANIA PRZEDMIOTEM 16

17 (Course Management System). Szkoła wirtualna zawiera narzędzia dla autorów kursów, administratorów systemu kształcenia, wykładowców oraz słuchaczy. Zakres tego systemu jest więc szerszy niż poprzednio opisanych. Jest on także wygodniejszy w użyciu dla studentów. Bardziej znane systemy typu szkoła wirtualna to Aspen Virtual Classroom Server, Blackboard, FirstClass, Enhanced Distance Learning Environment, Virtual-U [4]. 4.6 MEDIA SERVER (nie utworzono dotychczas polskiego odpowiednika) - system zarządzający dostarczaniem stron internetowych na żądanie zgłoszone za pośrednictwem przeglądarki. Tabela 4.1 Przeznaczenie Zestawienie ważniejszych cech systemów zarządzania kształceniem na odległość LMS LCMS Szkoła wirtualna Zarządzanie Tworzenie bloków Realizacja studiów online z współpracą ze przedmiotowych i grupami prowadzonymi przez studentami elementów instruktorów Pozom w strukturze wiedzy Program studiów i treść przedmiotu Przedmiot, wykład, strona, media Przedmiot, wykład, strona, media, współpraca studentów online Inne obszary zarządzania Możliwości wtórnego wykorzystania modułów Adaptacja treści przedmiotu do możliwości studenta Zajęcia w grupach i formalizacja wyników Ten sam przedmiot w różnych programach studiów Katalog kursów ze wskazówkami wyboru odp. do profilu studenta Wiedza na każdym poziomie Ten sam wykład, strona, media w różnych przedmiotach Analiza postępów studenta według indywidualnych kryteriów Spotkania grup, seminaria itp. Ten sam wykład, strona, media w różnych przedmiotach, Treść ręcznie dostosowana przez wykładowcę przedmiotu do profilu studenta Obserwowane parametry studiów Rodzaj i treść raportu Autorstwo treści przedmiotów Potrzeby, preferencje i możliwości studenta, rozpoczęcie i zakończenie przedmiotu z wynikami egzaminów Lista studentów, programy studiów, przedmioty i oceny Przedmioty w całości włączane do LMS, bez narzędzi dom tworzenia kursów Rozpoczęcie i zakończenie każdego modułu wraz z wynikami testów Lista przedmiotów, modułów, wyników testów i zapis aktywności Dostępne narzędzia do tworzenia kursów. Możliwe włączanie całych kursów jak LMS Potrzeby i preferencje studenta i przebieg całej pracy Jak LCMS, większa szczegółowość Przeważnie bez narzędzi autorskich. Możliwy import treści przedmiotu 17

18 Sposób oceny procesu nauczania Wbudowane narzędzia do tworzenia testów i do oceny przedmiotów i programu studiów A k a d e m i a M o r s k a Jak LMS - na poziomie modułów i tematów Testy i sprawdziany do oceny wykonania zadań, nie stanowiące integralnej części modułów LCMS TWORZENIE KURSÓW UDOSTĘPNIENIE KURSÓW TESTY DOSTĘP SLUCHACZY KOMUNIKACJA SLUCHACZ-WYKŁADOWCA GRUPY DYSKUSYJNE CT ADMINISTRACJA SYSTEMU ZASOBY INFORMACYJNE SZKOŁA WIRTUALNA LMS Rys Zakresy działania systemów wspomagania kształcenia na odległość PORTAL EDUKACYJNY Współpracujące ze sobą, w celu prowadzenia edukacji zdalnej, zasoby pracy: ludzkie i sprzętowe oraz powstałe w wyniku tej współpracy serwisy informacyjne przyjęto określać mianem Portalu Edukacyjnego [34]. Portal edukacyjny musi udostępniać treści merytoryczne gwarantujące osiągnięcie poziomu wiedzy adekwatnego do realizowanego przedsięwzięcia dydaktycznego. Jakkolwiek wybór sprzętu jest kwestią indywidualną, należy pamiętać, że w znacznym stopniu determinuje on funkcjonalność oferowanych przez portal usług. Wśród zasobów sprzętowych portalu musi znaleźć się przynajmniej jeden serwer. Trzeba jednak przyznać, że oparcie usług udostępnianych przez portal o jedną tylko maszynę jest ryzykowne i mało funkcjonalne, ponadto wymaga znacznych nakładów pracy ze strony administratora systemu. Pozostałe urządzenia sieciowe dobierane są w zależności od infrastruktury sieciowej, do której włączane są serwery. Najczęściej pojawia się potrzeba zastosowania koncentratora sieciowego, routera i dodatkowego komputera pełniącego funkcję ściany ogniowej. 18

19 Bardzo często stosowanym rozwiązaniem, pozwalającym zmniejszyć wpływ kosztów połączeń sieciowych na ogólny koszt studiowania, jest udostępnianie studentom materiałów dydaktycznych na dyskach CD-ROM. Materiały te najczęściej mają formę dokumentów dostępnych poprzez przeglądarki stron internetowych, ponadto na dyskach zwykle zamieszczane są wersje dokumentów (materiałów) do wydruku np. pliki w formacie PDF. Wersja przeznaczona do drukowania przygotowana jest również dla niektórych, szczególnie istotnych, fragmentów serwisu dostępnego bezpośrednio w sieci. Do najbardziej popularnych, najczęściej wykorzystywanych aplikacji baz danych zaliczyć należy: forum dyskusyjne, dzięki któremu możliwe jest prowadzenie wymiany poglądów w trybie asynchronicznym, w uporządkowany sposób. Uczestnictwo w forum odbywa się na zasadach zbliżonych do prowadzenia tradycyjnych debat. Jasno określone są prawa użytkowników listy dyskusyjnej do umieszczania tematów, odczytywania i zamieszczania odpowiedzi. Forum dyskusyjne może ponadto posiadać wiele pożytecznych funkcji, takich jak powiadamianie o odpowiedzi na zamieszczony temat wyjściowy czy automatyczną konserwację forum (usuwanie nieaktualnych tematów, lub tematów spotykających się ze znikomym zainteresowaniem). Wirtualna tablica ogłoszeń pozwala na umieszczanie aktualnie ważnych informacji, dostępnych dla określonej grupy użytkowników, Kalendarz sieciowy - poprzez zamieszczenie wpisu dotyczącego np. terminu konsultacji czy terminu i miejsca egzaminu, informacje rozsyłane są automatycznie do wszystkich zainteresowanych poprzez wykorzystanie listy adresowej, pochodzącej z centralnej bazy danych, Wyszukiwarka dzięki tej aplikacji możliwe jest szybkie przeszukanie bazy danych i dotarcie do poszukiwanych informacji poprzez podanie szczątkowych elementów opisujących pożądane zasoby, Praca portalu wspierana jest usługami oferowanymi przez inne serwisy sieciowe, takie jak IRC, ICQ, Gadu-Gadu, Voice over IP, itp. Niektóre portale edukacyjne zawierają usługi sieciowe pozwalające na uiszczanie opłat za studia (za poszczególne ich elementy): elektroniczne portfele, przelewy elektroniczne, płatności za pomocą kart kredytowych oraz możliwość korzystania z biblioteki i księgarni internetowej. Ponieważ koncepcja nowoczesnego systemu kształcenia na odległość opiera na korzystaniu z dostępnych technologii obliczeń i komunikacji istotne jest określenie funkcji komputera w procesie kształcenia. Wyróżnia się następujące cztery kategorie zastosowania komputerów w kształceniu na odległość [23] Computer Assisted Instruction (CAI) użycie komputera jako narzędzia do prezentacji bloków treści programowych, prowadzące do określonych, choć ściśle ograniczonych celów edukacyjnych. Wyróżnić tu można takie formy zastosowań, jak: ćwiczenia w celu uzyskania biegłości, gry i symulacje oraz rozwiązywanie problemów. Computer Managed Instruction (CMI) przechowywanie i odtwarzanie zasobów koniecznych do śledzenia postępów studentów. W tym zastosowaniu nie przewiduje się dostarczania materiałów dydaktycznych. CMI jest więc uzywane w połączeniu z CAI. 19

20 A k a d e m i a M o r s k a Computer Mediated Communication (CMC)- wykorzystanie komputera w celu ułatwienia komunikacji między wykładowcą, administracją uczelni a studentami. Przykłady: poczta elektroniczna, forum, elektroniczna tablica ogłoszeń. Computer-Based Multimedia - sprzęt i oprogramowanie tworzące platformę dostarczania materiałów dydaktycznych w postaci filmów, animacji i dźwięku I zapewniające integrację plików multimedialnych. 20

21 5. OGRANICZENIA ZASTOSOWANIA I KORZYŚCI Z SYSTEMU KSZTAŁCENIA NA ODLEGŁOŚĆ Wdrażając system kształcenia na odległość należy się liczyć zarówno z istotnymi korzyściami, jak trudnościami i ograniczeniami. Praktyka wielu ośrodków na świecie potwierdza, że wprowadzenie systemu kształcenia na odległość generuje bardzo istotne skutki społeczne. Jeśli obszar tematyczny kształcenia jest zgodny z potrzebami edukacyjnymi regionu, określonymi m. in. przez rynek pracy, następuje wyraźny wzrost zainteresowania uzupełnianiem wiedzy i jej zdobywaniem. Dlatego tworzenie i rozbudowa systemu kształcenia na odległość w uczelni powinno być wsparte wiedzą o lokalnym rynku pracy. Należy się jednak liczyć z pewnymi trudnościami natury technicznej i percepcyjnej, zarówno ze strony uczących się, jak i kadry dydaktycznej. Czynniki utrudniające lub ograniczające stosowanie kształcenia na odległość to - trudności w przekazaniu niektórych treści wymagających osobistego kontaktu słuchacz- wykładowca, - koszt sprzętu i utrudniony dostęp do Internetu w niektórych rejonach, - brak wymaganego minimum umiejętności posługiwania się komputerem, korzystania z Internetu i narzędzi komunikacji elektronicznej u wszystkich uczestników tego procesu, - niewystarczająca umiejętność komunikowania się ze studentami oraz brak koniecznej łatwości wysławiania się na piśmie ze strony wykładowcy, - ze strony administracji uczelni działanie na rzecz zysku bardziej niż jakości studiów, - trudności w zapewnieniu rzetelności w sprawdzaniu postępów w opanowaniu wiedzy - zawodność urządzeń, Do niewątpliwych zaś korzyści można zaliczyć: - zwiększenie dostępności kształcenia, - większą łatwość pokonywania barier psychologicznych dzięki anonimowości, - wykorzystanie możliwości dialogu, - wzbogacenie procesu nauczania o wyniki dyskusji w grupach, - mniejsze ograniczenia czasowe niż w kształceniu konwencjonalnym. Wiele rozczarowań związanych z korzystaniem z systemu kształcenia na odległość wynika z wdrożeń tego systemu w pośpiechu wynikającym z chęci nadążania za tendencjami rynkowymi, bez stosownego przygotowania. 21

22 Do negatywnych objawów tego sposobu działania zalicza się także wprowadzenie treści kształcenia bez zabezpieczenia odpowiednich materiałów pomocniczych, a zwłaszcza bez zapewnienia wystarczającego kontaktu z prowadzącym zajęcia. Trzeba się liczyć z istotnym faktem, że stworzenie sprawnego systemu kształcenia na odległość i zapewnienie szerokiego dostępu do niego, zwłaszcza w fazie przygotowań, wymaga znacznych nakładów finansowych. Jednym z ważniejszych wyników uczestniczenia w tym systemie jest możliwość dostosowania postępu w procesie nauczania do percepcji poszczególnych studentów i wytworzenie u nich umiejętności uogólniania wiedzy. Spełnienie tego warunku prowadzi m. in. do osiągnięcia trwałości skutków kształcenia. Miarę tego efektu mogą stanowi takie czynniki, jak: - opanowanie i trwałe zachowanie wiedzy, - statystyka przebiegu edukacji liczba porzuceń, wyrażona przez stosunek liczby podejmujących naukę do liczby absolwentów (drop out rate); sprawdzalna statystyka dotyczy raczej jednej lub kilku instytucji edukacyjnych, nie zaś np. kraju lub wielu krajów - takie statystyki różnią się znacznie, - nabycie umiejętności uczenia się, nawyku uzupełniania i odświeżania wiedzy, jak i nabywanie przy okazji innych, nie przewidzianych w programie, umiejętności. Liczba słuchaczy rezygnujących w trakcie kursu jest miarą niepowodzenia w stosowaniu systemu. Najczęstsze zaś przyczyny nadmiernej liczby rezygnacji to: - trudności w dostępie do pomocy technicznej i w korzystaniu z niej, - brak umiejętności uczenia się prowadzący do powstawania podświadomego oporu wewnętrznego, - brak umiejętności komunikacji wirtualnej z instruktorem i niewystarczający kontakt z instruktorem. Analiza tych przyczyn prowadzi do określenia zalecanych atrybutów osób aktywnie korzystających z kształcenia na odległość: - chęć podejmowania ryzyka, - zaangażowanie, - otwarcie na nowe doświadczenia, - szerokie zainteresowania, - wyobraźnia, - zainteresowanie innowacjami, - zdolność myślenia metaforycznego, - zdolność identyfikacji problemów, - pomysłowość. Wiele rozczarowań związanych z korzystaniem z systemu kształcenia na odległość wynika z wdrożeń tego systemu w pośpiechu wynikającym z chęci nadążania za tendencjami rynkowymi, bez stosownego przygotowania. 22

23 Do objawów tego pośpiechu zalicza się wprowadzenie kursów bez zabezpieczenia odp. materiałów pomocniczych, a zwłaszcza bez wystarczającego kontaktu z prowadzącym zajęcia Stworzenie sprawnego systemu kształcenia na odległość i zapewnienie szerokiego dostępu do niego to sprawa m. in. znacznych nakładów finansowych. 23

24 6. RELACJE WYKŁADOWCA SŁUCHACZ W tym rozdziale zwraca się uwagę na specyfikę pozycji wykładowcy w systemie kształcenia na odległość. Każdy program edukacyjny, niezależnie od kierunku, powinien prowadzić do wytworzenia u absolwenta umiejętności i nawyku samodzielnej nauki. Dlatego w systemie kształcenia na odległość, wobec braku lub znacznego ograniczenia bezpośredniego kontaktu słuchaczwykładowca, szczególnie ważny jest partnerski układ między nimi. Wymaga to ze strony wykładowcy gotowości do modyfikacji stosowanych przez niego metod nauczania. Mówi się o kształceniu na odległość jako o procesie nauczania zorientowanym na studenta (Student- Oriented Learning System) [23], [44]. Proces ten powinien charakteryzować się: 1. aktywnym uczestnictwem słuchacza w procesie nauczania, 2. próbami stosowania nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów pojawiających się w trakcie nauki, 3. dążeniem do integracji wiedzy nabytej w ramach poszczególnych przedmiotów z ogólnymi umiejętnościami, 4. umiejętnością optymalizacji pracy (uczenia się), 5. zapewnieniem warunków ułatwiających słuchaczowi samoocenę, 6. akceptacją przez wykładowcę faktu, że w trakcie procesie nauczania on sam także rozszerza swoją wiedzę, 7. partnerskim układem między wykładowcą i słuchaczem. 1. Potrzeba aktywnego uczestnictwa obu stron wynika z konieczności samodzielnego opanowania treści programowych, właściwej studiom asynchronicznym. Z takim trybem studiowania wiąże się oczywiście powstawanie i potrzeba wyjaśniania licznych wątpliwości, poszukiwania źródeł informacji i podejmowania prób samodzielnego rozwiązania problemów. Zadawaniu pytań wykładowcy nie towarzyszy skrępowanie, z jakim mamy do czynienia przy bezpośrednim kontakcie student-wykładowca. Pytań jest więc więcej i bywają one bardziej dociekliwe. Uczący musi im sprostać, śledzić tok myśli studenta uczestnicząc w ten sposób w kreatywnym procesie kształcenia. Rozmowy prowadzone z przedstawicielami dużych przedsiębiorstw, zatrudniających absolwentów studiów asynchronicznych prowadzą do wniosku, że wykazują oni niejednokrotnie lepsze umiejętności interpersonalne, niż absolwenci studiów konwencjonalnych. 2. Praktyczne stosowanie zasad przekazywania wiedzy w formie wykładu wymaga w warunkach kształcenia asynchronicznego większego wysiłku zarówno ze strony wykładowcy, jak i studenta, stającego przed koniecznością samodzielnego rozwiązywania zadań. 3. Synteza wiedzy przyswajanej w trakcie studiów to jeden z ważniejszych celów całego procesu studiów. W systemie kształcenia synchronicznego osiąga się ten cel m. in. przez 24

25 wskazywanie i ilustrowanie przez wykładowcę powiązań treści różnych przedmiotów. Kształcenie asynchroniczne wymaga od studenta samodzielnej pracy nad syntezą wiedzy. Student zmuszony jest do samodzielnego poszukiwania obszarów integracji wiedzy, po wskazaniu mu ogólnych zasad. Temu celowi służy praca w grupach, realizowana z użyciem oprogramowania CT (p. r. 4). 4. Efektywność uczenia się staje się szczególnie ważna, gdy student może poświęcić na naukę mniej czasu niż w systemie studiów dziennych. Ten zaś czynnik jest charakterystyczny dla studiów asynchronicznych, uczestniczą w nim bowiem osoby, które często łączą studia z pracą zawodową lub innymi obowiązkami. Stąd wynika dodatkowy obowiązek wykładowcy, jakim jest wskazywanie studentowi sposobów optymalizacji procesu uczenia się. Niektóre uczelnie wprowadziły w związku z tym do programu studiów asynchronicznych właśnie metodykę uczenia się, jako jeden z przedmiotów obieralnych na pierwszym roku. 5. Brak ciągłego kontaktu z wykładowcą, który poprzez różne sprawdziany i, testy pozwala kontrolować postępy w opanowaniu wiedzy, kompensuje się samooceną, w oparciu o zestawy pytań kontrolnych i zadań, dostarczane wraz z treścią przedmiotu, a zamieszczane w poszczególnych rozdziałach tekstu wykładu. 6. Spełnienie wspomnianych wyżej wymagań przez wykładowcę wymaga zaakceptowania przez niego faktu, że uczestnicząc w procesie kształcenia asynchronicznego musi sam się uczyć. Przed pierwszym wirtualnym kontaktem ze słuchaczem wykładowca powinien znaleźć odpowiedzi na kilka istotnych pytań. Dlaczego postanowiłem uczestniczyć w systemie nauczania na odległość? Czy jest to zajęcie właściwe dla mnie? Jakie cele stawiam sobie jako wykładowca? Czy jestem przygotowany do takiej pracy? Jakie umiejętności pedagogiczne powinienem posiadać? Jak zamierzam rozwijać swoje umiejętności? W procesie kształcenia na odległość relacje wykładowca-słuchacz są bardziej złożone niż w systemie konwencjonalnym. Poznanie potrzeb i oczekiwań poszczególnych studentów wymaga lepszego rozpoznania i ma zasadnicze znaczenie dla powodzenia procesu dydaktycznego, wymaga więc odpowiednio więcej czasu. Konieczne jest bowiem ciągłe dokonywanie analizy własnych doświadczeń i zadań oraz poznanie doświadczeń i oczekiwań sluchacza i to już w czasie pierwszych rozmów. Na tej podstawie następuje dobór najskuteczniejszych środków i metod. Już pierwsze kontakty wykładowca słuchacz powinny wskazać stopień przygotowania obu stron do realizacji procesu nauczania. A oto kilka podstawowych pytań, na jakie wykładowca powinien sobie odpowiedzieć podejmując prace dydaktyczną w systemie studiów asynchronicznych. 25