PRAWO SPÓŁEK W ORZECZNICTWIE SĄDU NAJWYŻSZEGO

Transkrypt

1 PRAWO SPÓŁEK PRAWO SPÓŁEK W ORZECZNICTWIE SĄDU NAJWYŻSZEGO ( ) okiem praktyków Redakcja: dr Radosław L. Kwaśnicki, Piotr Letolc BEZPŁATNy Dodatek do Monitora Prawniczego Nr 21/2011 Od Redaktorów Z ogromną przyjemnością kancelaria prawnicza KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy we współpracy z Redakcją Monitora Prawniczego już po raz drugi prezentuje Państwu przegląd wybranych orzeczeń Sądu Najwyższego, tym razem z lat , wraz z próbą oceny ich wpływu na praktykę obrotu prawnego. Orzeczenia, które znalazły się w niniejszym zbiorze, charakteryzują się znacznym walorem praktycznym i nie może ich zabraknąć na biurku każdej osoby zajmującej się na poważnie problematyką prawa spółek. Zauważyć bowiem należy, iż w wielu przypadkach prawo stanowione nie pozwala na jednoznaczne rozwiązanie konkretnego problemu prawnego i wobec tego prawnicy zmuszeni są sięgać nie tylko po piśmiennictwo, ale też a może nawet przede wszystkim po orzecznictwo sądowe, w szczególności zaś orzeczenia Sądu Najwyższego. Pomimo tego, że jest ono formalnie wyjęte z katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego, dogłębna jego analiza bywa niezwykle pomocna w codziennej pracy prawnika. r. pr. dr Radosław L. Kwaśnicki Piotr Letolc Redaktor Dodatku Redaktor Dodatku Spis treści Nieodwołane, niewygasające na wypadek śmierci, nieograniczone terminem oraz przedmiotowo pełnomocnictwo korporacyjne/przedwstępna umowa sprzedaży akcji, R.L. Kwaśnicki, A. Nalazek, M. Korniluk... 3 Uchwały blankietowe organów spółek kapitalowych / Art. 15 KSH, a zaniżenie ceny przez spółkę / Bezwzględna nieważność czynności prawnej sprzecznej z interesami spółki, R.L. Kwaśnicki... 6 Odpowiedzialność figurantów za sensu largo zobowiązania spółek kapitałowych, R.L. Kwaśnicki, A. Nalazek... 8 Zabezpieczenie roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego, R.L. Kwaśnicki Moment rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN, K. Wróbel Dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej w tzw. postępowaniu pomocniczym prowadzonym przez sąd rejestrowy na podstawie przepisów KSH, D. Kulgawczuk Zastaw rejestrowy na udziałach w spółce z o.o., P. Kozarzewska Spółka jawna jako pokrzywdzony, K. Furtek Odpowiedzialność członka zarządu spółki z o.o. na podstawie art. 299 KSH, M. Wawrzonek Uprawnienia syndyka względem akcjonariusza, M. Korniluk Odmowa przez zarząd zamieszczenia na stronie internetowej spółki informacji o walnym zgromadzeniu spółki publicznej, M. Korniluk Reprezentacja spółki z o.o. przy zawieraniu umowy o pracę z członkiem zarządu, A. Nalazek Prekluzja dowodowa a interwencja uboczna po stronie powoda, A. Piskorz Odpowiedzialność materialna prezesa zarządu sp. z o.o. za szkodę wyrządzoną pracodawcy, A. Piskorz Podmioty uprawnione do wszczęcia wtórnego postępowania upadłościowego, A. Piskorz Oświadczenie o rezygnacji z funkcji członka zarządu spółki z o.o., K. Rąpała Wyłączenie prawa pierwszeństwa przy podwyższeniu kapitału zakładowego spółki z o.o., E. Pichet, P. Letolc Ustanowienie nowego likwidatora, P. Letolc Legitymacja procesowa wspólnika spółki cywilnej, P. Letolc Oświadczenie o objęciu udziałów, D. Dworek, P. Letolc Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania przekształcanej spółki osobowej, K. Wróbel, P. Letolc DODATEK do MoP 21/2011 1

2 ORZECZNICTWO Autorzy: Radosław L. Kwaśnicki doktor nauk prawnych, radca prawny, Partner Zarządzający Kancelarią KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Katarzyna O. Furtek adwokat, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Krzysztof Wróbel LL. M. Europejski Uniwersytet Viadrina (Frankfurt nad Odrą), radca prawny, Partner w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Dariusz Kulgawczuk LL. M. Universität des Saarlandes, radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Marta Korniluk aplikantka radcowska w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Agnieszka Nalazek aplikantka radcowska w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Krzysztof Rąpała aplikant radcowski w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Paulina Kozarzewska radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Alicja Piskorz aplikantka radcowska w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Damian Dworek radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Ewelina Pichet aplikantka radcowska w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Magdalena Wawrzonek radca prawny, współpracownik Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( Piotr Letolc prawnik w Kancelarii KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy ( 2 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

3 PRAWO SPÓŁEK Nieodwołalne, niewygasające na wypadek śmierci, nieograniczone terminem oraz przedmiotowo pełnomocnictwo korporacyjne. Przedwstępna umowa sprzedaży akcji dr Radosław L. Kwaśnicki Marta Korniluk W wyroku z r. 1 SN ( ) uznał, że o ile pełnomocnictwo, co do zasady, jest niezależne od stosunku prawnego będącego jego podstawą stosunku podstawowego, o tyle pełnomocnictwo nieodwołalne jest w szczególny sposób związane z losami tego stosunku. Podzielając ten pogląd należy stwierdzić, że ocenianie samego dokumentu pełnomocnictwa w niniejszej sprawie, bez uwzględnienia treści umów przedwstępnych zawartych przez pozwanych, powoduje oderwanie tej oceny od rzeczywistego kontekstu sprawy. W rezultacie sądy, ograniczając się do oceny wyabstrahowanego dokumentu pełnomocnictwa, pozbawiły się tym samym możliwości badania celu, w jakim zostało ono udzielone. Bez przeprowadzenia takiego badania trudno jest zrozumieć rzeczywisty sens i cel takiej postaci pełnomocnictwa, a tym samym dokonać pogłębionej oceny jego prawnej ważności i skuteczności. Jest to o tyle istotne, że znajdujące się w aktach sprawy umowy przedwstępne zawierane z innymi akcjonariuszami, zawierają postanowienia, które budzą uzasadnione zastrzeżenia i wątpliwości, przynajmniej z punktu widzenia treści statutu spółki oraz samej istoty pełnomocnictwa ( ). Sąd powinien był zatem zażądać przedstawienia umów przedwstępnych sprzedaży akcji zawartych przez pozwanych i dopiero po analizie ich treści oraz celu dokonać wszechstronnej oceny kwestionowanych pełnomocnictw z punktu widzenia prawa i zasad współżycia społecznego. ( ). W tej sytuacji można co najwyżej rozważać, czy działanie pozwanych w drodze ustanowienia pełnomocnictw nieodwołalnych nie zmierzało do obejścia prawa, a także badać, czy nie naruszało zasad współżycia społecznego i dobrych obyczajów, prowadząc do tzw. rozszczepienia uprawnień przysługujących akcjonariuszowi z należących do niego akcji spółki ( ). Wyrok SN z r., V CSK 223/10, niepubl. Stan faktyczny Część akcjonariuszy spółki akcyjnej X (tzw. spółka pracownicza), w której akcjonariat jest mocno rozproszony, zawarło z podmiotem trzecim, y sp. z o.o., przedwstępne umowy sprzedaży akcji oraz, na ich mocy, udzieliło pełnomocnictw do udziału w ich imieniu na walnych zgromadzeniach spółki X. Pełnomocnictwa te miały szczególny charakter, ponieważ były nieodwołalne, niewygasające na wypadek śmierci mocodawcy, nieograniczone terminem oraz upoważniały pełnomocnika do udziału we wszelkich walnych zgromadzeniach spółki oraz do głosowania wedle własnego uznania. Szczególny charakter miały także przedwstępne umowy sprzedaży akcji. W umowach tych przewidziano bowiem, że zbywca, tj. akcjonariusz udzieli nabywcy, tj. spółce y, nieodwołalnego pełnomocnictwa po zapłaceniu na jego rzecz zaliczki, która wynosiła ok. 10% ogólnej ceny za akcje. Dodatkowo, akcjonariusz musiał złożyć do depozytu notarialnego dokumenty akcji. Umowa nakładała również na akcjonariusza obowiązek utrzymania w tajemnicy faktu jej zawarcia oraz zakaz osobistego udziału i wykonywania prawa głosu na walnych zgromadzeniach. Za złamanie ww. zobowiązań, akcjonariusz miał zapłacić karę umowną w wysokości ok. 10 razy większej niż otrzymana przez niego zaliczka. Po zawarciu takich umów i uzyskaniu pełnomocnictw spółka y zaczęła pojawiać się na walnych zgromadzeniach spółki X. Usiłowała ona także wykorzystać posiadane pełnomocnictwa do wykonywania innych praw akcyjnych, w tym do zwołania nadzwyczajnego walnego zgromadzenia, na którym miały nastąpić zmiany w radzie nadzorczej spółki y. Spółka X miała istotne wątpliwości co do ważności pełnomocnictw, którymi usiłowała posługiwać się spółka y. Wyjaśnienie tych wątpliwości miało znaczenie, ponieważ spółka X nie wiedziała, czy spółka y była należycie umocowana do udziału w walnych zgromadzeniach, a brak takiego umocowania wpłynąłby na ważność uchwał podjętych z udziałem spółki y. Dlatego też spółka X wystąpiła do sądu o ustalenie nieważności przedmiotowych pełnomocnictw. Powodowa spółka zarzuciła przedmiotowym pełnomocnictwom naruszenie zakazu rozszczepiania praw z akcji [gdyż udzielenie pełnomocnictw wraz z postanowieniami przedwstępnej umowy sprzedaży akcji prowadziło de facto do przeniesienia prawa głosu na podmiot niebędący akcjonariuszem ( sprzedaż prawa głosu )]. Sąd okręgowy oddalił powództwo podając jako podstawę brak interesu prawnego powodowej spółki do żądania stwierdzenia nieważności pełnomocnictw. Sąd uznał bowiem, że powód- 1 II CKN 832/97, OSNC Nr 3/1999, poz. 50. DODATEK do MoP 21/2011 3

4 ORZECZNICTWO ka ingeruje jako osoba trzecia w stosunek pełnomocnictwa oraz w wewnętrzny stosunek między pełnomocnikiem a mocodawcą oraz że żadna jej sfera prawna nie została naruszona przez istnienie pełnomocnictw w obrocie prawnym. Sąd odmówił przy tym przeprowadzenia dowodu z przedwstępnych umów sprzedaży akcji, nie podzielając twierdzenia powódki, że oba dokumenty (tj. pełnomocnictwo i umowa) są ze sobą ściśle powiązane i że należy je badać łącznie, zgodnie z zasadami interpretacyjnymi, o których mowa w art. 65 KC. Tylko wtedy widać bowiem w pełni cel, w jakim zostały udzielone przedmiotowe pełnomocnictwa. Sąd apelacyjny rozpatrujący apelację powódki podtrzymał stanowisko sądu okręgowego. Także ten sąd odmówił powódce interesu prawnego w żądaniu oceny ważności pełnomocnictw, którymi usiłowała się posługiwać spółka Y. Sąd ten wskazał jednak, że choć powódka nie ma interesu prawnego w znaczeniu rygorystycznym, to należy uznać jej interes w znaczeniu elastycznym, rozumianym jako potencjalna zależność ważności zgromadzeń oraz podjętych na nim uchwał od ważności spornych pełnomocnictw. Także ten sąd wbrew wnioskowi powódki nie przeprowadził jednak dowodu z przedwstępnych umów sprzedaży akcji. Powódka wniosła skargę kasacyjną do SN. W skardze zarzuciła w szczególności naruszenie przez sąd II instancji zasad wykładni oświadczeń woli wskazanych w art. 65 KC poprzez nieuwzględnienie przy ocenie przedmiotowych pełnomocnictw przedwstępnych umów sprzedaży akcji, pomimo że umowy te stanowiły stosunek podstawowy tych pełnomocnictw. Powódka zarzuciła także, że pełnomocnictwa naruszają zakaz rozszczepiania praw z akcji, że są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz że prowadzą do obejścia postanowień statutu powódki dotyczących ograniczeń w zbywalności akcji. Uzasadnienie (wyciąg) Sąd Najwyższy uchylił wyrok sądu apelacyjnego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu wyroku sąd wskazał, że o ile pełnomocnictwo, co do zasady, jest niezależne od będącego jego podstawą stosunku podstawowego, o tyle pełnomocnictwo nieodwołalne jest w szczególny sposób związane z losami swojego stosunku podstawowego. Ocenianie samego dokumentu pełnomocnictwa, bez uwzględnienia treści umów przedwstępnych zawartych przez spółkę Y z akcjonariuszami powódki, powoduje oderwanie tej oceny od rzeczywistego kontekstu sprawy. Sąd powinien był zatem zażądać przedstawienia umów przedwstępnych sprzedaży akcji zawartych przez pozwanych i dopiero po analizie ich treści oraz celu dokonać wszechstronnej oceny kwestionowanych pełnomocnictw z punktu widzenia prawa i zasad współżycia społecznego. Sąd zaznaczył, że rezygnując z analizy przedwstępnych umów sprzedaży akcji sąd apelacyjny pozbawił się możliwości ustalenia prawdziwych stosunków i rzeczywistego stanu rzeczy. Odnośnie samych pełnomocnictw, Sąd wskazał, że pełnomocnictwa nieodwołalne mogą zmierzać do obejścia prawa oraz naruszać zasady współżycia społecznego i dobre obyczaje prowadząc do rozszczepienia praw z akcji. Komentarz Analizowany wyrok SN porusza kilka istotnych zagadnień prawnych, jednak w niniejszym opracowaniu zostaną omówione jedynie dwa z nich, tj. związek pomiędzy pełnomocnictwem nieodwołalnym a jego stosunkiem podstawowym oraz problem rozszczepialności praw z akcji. W pierwszej kolejności SN wypowiedział się w kwestii relacji, jaka zachodzi pomiędzy nieodwołalnym pełnomocnictwem a umową będącą jego stosunkiem podstawowym. Należy w pełni zgodzić się z sądem, że pełnomocnictwo nieodwołalne jest umocowaniem o szczególnym charakterze. Bezsporne jest, że klasyczne pełnomocnictwo, co do zasady, jest niezależne od stosunku podstawowego i nie dzieli jego losu prawnego. Jednak należy zauważyć, że pełnomocnictwo o charakterze nieodwołalnym jest pełnomocnictwem szczególnym. W tym przypadku stosunek prawny będący podstawą udzielenia pełnomocnictwa ma szczególne znaczenie w procesie dokonywania wykładni pełnomocnictwa. Już z treści art KC wynika, że to właśnie ze stosunku podstawowego wypływać ma uzasadnienie dla dopuszczalności zrzeczenia się przez mocodawcę odwołania pełnomocnictwa. W orzecznictwie zwrócono więc uwagę, że pomiędzy pełnomocnictwem nieodwołalnym a stosunkiem będącym jego podstawą istnieje szczególna więź. Tak też wyraził się SN w wyroku z r. 2 podkreślając, że: O ile pełnomocnictwo jest niezależne od będącego jego podstawą stosunku podstawowego, o tyle pełnomocnictwo nieodwołalne jest w szczególny sposób związane z losami tego stosunku. Przy ocenie istnienia i doniosłości przyczyn zrzeczenia się przez mocodawcę odwołania pełnomocnictwa, trzeba zachować daleko idącą ostrożność z uwagi na zagrożenie interesów mocodawcy. Co więcej, doktryna i orzecznictwo są zgodne, że pełnomocnictwo należy oceniać zgodnie z regułami oświadczenia woli wskazanymi w art. 65 KC. Artykuł 65 1 KC stanowi zaś, że oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostało złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Powyższy przepis nakazuje zatem uwzględniać przy wykładni oświadczenia woli nie tylko samą treść tego oświadczenia, ale także okoliczności, w których zostało ono złożone. Za powyższą interpretacją opowiada się zarówno doktryna, jak i SN, który w wyroku z r. 3 wskazał, że przy wykładni oświadczenia woli należy poza kontekstem językowym brać pod uwagę także okoliczności złożenia oświadczenia woli, czyli tzw. kontekst sytuacyjny (art KC). Do najistotniejszych okoliczności, które powinny być brane pod uwagę przy ocenie oświadczeń woli, doktryna i orzecznictwo wskazują dotychczasową praktykę stron, w szczególności treść i sposób realizacji czynności prawnych powiązanych z danym oświadczeniem woli oraz ich inne kontakty stron poprzedzające złożenie interpretowanego oświadczenia. Jako przykłady czynności prawnych towarzyszących złożeniu oświadczenia woli, a więc mających istotne znaczenie jako okoliczności jego złożenia dla jego wykładni piśmiennictwo wymienia dokument wypowiedzianej umowy przy interpretacji oświadczenia woli o jej wypowiedzeniu. Tak samo ocena oświadczenia woli tworzącego umowę wykonawczą, wyłącznie 2 II CKN 832/97, zob. przyp IV CSK 95/07, Legalis. 4 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

5 PRAWO SPÓŁEK o tekst tej umowy, z pominięciem umowy ramowej, będzie stanowiła naruszenie art KC. Analogiczna sytuacja zachodzi w przypadku wykładni oświadczenia woli w przedmiocie udzielenia pełnomocnictwa. Również i w tym przypadku dokonanie prawidłowej wykładni będzie zależało od ustalenia treści czynności prawnych powiązanych z udzieleniem pełnomocnictwa, co w szczególności dotyczy treści stosunku podstawowego pełnomocnictwa, tj. zwykle stosownej umowy, na podstawie której zostało udzielone pełnomocnictwo. W tym miejscu warto zauważyć, że SN oraz sądy apelacyjne wielokrotnie wypowiadały się, że również przy ocenie pełnomocnictwa należy sięgnąć do reguł interpretacyjnych z art KC, a więc w szczególności dokonywać jej w oparciu o okoliczności towarzyszące udzieleniu pełnomocnictwa 4. Analiza poglądów wyrażonych w doktrynie i orzecznictwie wskazuje zatem jednoznacznie, że nieodwołalne pełnomocnictwo korporacyjne powinno być badane w oparciu o okoliczności jego udzielenia, a w szczególności w oparciu o jego stosunek podstawowy, co jest w pełni zasadne z uwagi na fakt, że prawdziwa natura i cel danego pełnomocnictwa nie wynika z samej jego treści, ale często właśnie ze stosunku podstawowego. Stanowisko SN dotyczące tej kwestii zasługuje więc na aprobatę. Drugim istotnym problemem poruszonym przez SN w omawianym orzeczeniu jest sprzeczność pełnomocnictwa nieodwołalnego z zakazem rozszczepiania praw akcyjnych. Jak zaznaczył SN, pełnomocnictwo nieodwołalne może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub dobrymi obyczajami poprzez naruszenie zakazu rozszczepiania praw z akcji. Ze stanowiskiem tym należy się w pełni zgodzić. W orzecznictwie sądowym oraz doktrynie prawa powszechnie uznaje się pogląd o niedopuszczalności rozszczepienia praw udziałowych, tj. wydzielenia poszczególnych uprawnień korporacyjnych, np. prawa głosu z udziałów/akcji i uczynienia z nich samodzielnego przedmiotu obrotu. Przykładem jest Sąd Apelacyjny w Warszawie, który w wyroku z r. 5 przyjął, że: takie postanowienia umowy, w których wspólnik zrzeka się wykonywania prawa głosu, bądź zobowiązuje się do oddania głosu o określonej treści (wyrażenia woli zmierzającej do wywołania określonych skutków prawnych) ( ) choć formalnie nie przenoszą prawa głosu na inny podmiot, to jednak prowadzą do ograniczenia korporacyjnego uprawnienia wspólnika wynikającego z posiadania przez niego udziału, nie mogą zatem wywrzeć skutków prawnych, jako prowadzące do obejścia prawa (art. 58 KC). Za czynność tożsamą z przeniesieniem prawa głosu na osobę trzecią (oprócz wyżej wspomnianego zrzeczenia się wykonywania prawa głosu oraz zobowiązania się do oddania głosu o określonej treści) w doktrynie uznaje się też pełnomocnictwo do wykonywania praw korporacyjnych. Pełnomocnictwo takie, aby naruszać zakaz rozszczepiania praw udziałowych powinno jednak mieć nieodwołalny oraz stały charakter. Innymi słowy, w wyniku jego udzielenia akcjonariusz nie tyle byłby czasowo reprezentowany przez pełnomocnika w odniesieniu do danego uprawnienia korporacyjnego, lecz powinno dojść do ustanowienia stałego zastępcy akcjonariusza 6. W doktrynie jednoznacznie wskazuje się, że: pełnomocnictwo skutkujące nieodwołalną utratą przez akcjonariusza przysługującego mu prawa głosu na walnym zgromadzeniu w oczywisty sposób sprzeciwia się także kapitałowej naturze spółki akcyjnej. Z tego powodu jako podstawę prawną niedopuszczalności udzielenia nieodwołalnego pełnomocnictwa wskazuje się art i 2 KC 7. Widać zatem, że w doktrynie nie ma wątpliwości, iż pełnomocnictwa, które nie są ograniczone żadnym terminem, w których pełnomocnik nie jest w jakikolwiek sposób ograniczony w wykonywaniu prawa głosu, oraz w których mocodawcy nie przysługuje uprawnienie do wypowiedzenia pełnomocnictwa lub odstąpienia od niego, prowadzą do faktycznego oderwania niektórych praw z akcji od samych akcji. Pomimo bowiem tego, że w przypadku pełnomocnictw nie ma formalnego zbycia praw płynących z akcji, to jednak pełnomocnictwo nieodwołalne może być tak skonstruowane, że w rzeczywistości będzie przenosić prawo do dysponowania uprawnieniem akcyjnym na podmiot niebędący akcjonariuszem. Zarówno doktryna, jak i SN słusznie dostrzegli istotne ryzyko, jakie może wytworzyć wykreowanie pełnomocnictwa korporacyjnego jako pełnomocnictwa nieodwołalnego, które może stać się narzędziem przejęcia kontroli nad kluczowymi uprawnieniami akcyjnymi. W pełni trafne wydaje się więc stwierdzenie SN, że takie pełnomocnictwo może prowadzić do naruszenia zasady rozszczepialności praw z akcji, a tym samym do sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Wnioski dla praktyki Analizowane orzeczenie jest istotne dla praktyki w szczególności z uwagi na możliwości dowodowe przy ocenie ważności pełnomocnictw korporacyjnych. Stanowisko SN przesądziło bowiem jednoznacznie, że przy ocenie pełnomocnictwa nieodwołalnego należy badać nie tylko sam dokument pełnomocnictwa, ale także okoliczności jego udzielenia, w tym w szczególności stosunek podstawowy pełnomocnictwa. Tylko w ten sposób bowiem charakter i cel pełnomocnictwa zostanie należycie zweryfikowany. Dzięki przedmiotowemu orzeczeniu sądy, przy ocenie pełnomocnictw korporacyjnych nie będą mogły pomijać dokumentów, z którymi pełnomocnictwa są istotnie związane, a które mogą zawierać postanowienia jednoznacznie świadczące o celu pełnomocnictw. Należy także wskazać, że w chwili obecnej sprawa, po przekazaniu jej przez SN do ponownego rozpoznania, została już rozstrzygnięta przez sąd apelacyjny 8, który orzekł o nieważności nieodwołalnych pełnomocnictw. 4 Por. wyrok SN z r., II CKN 866/97, OSNC Nr 3/1999, poz. 66 oraz wyrok SA w Warszawie z r., I ACr 18/97, Apel. Warszawska Nr 3/1997, poz I ACa 630/05, OSA Nr 10/2007, poz Por. A. Herbet, Obrót udziałami w spółce z o.o., Warszawa 2004, s Por. M. Tajer, Pełnomocnictwo do udziału w walnym zgromadzeniu, Pr. Sp. Nr 10/2009, s Wyrok SA w Warszawie z r., I ACa 161/11, niepubl. DODATEK do MoP 21/2011 5

6 ORZECZNICTWO Tzw. uchwały blankietowe organów spółek kapitałowych art. 15 KSH a zaniżenie ceny przez spółkę. Bezwględna nieważność czynności prawnej sprzecznej z interesem spółki dr Radosław L. Kwaśnicki Umowa sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków zawarta między spółką kapitałową i jej prokurentem jako kupującym, w której znacznie zaniżono cenę sprzedaży, jest inną podobną umową w rozumieniu art KSH. Uchwała SN z r., III CZP 69/10, Biul. SN Nr 10/2010, s. 10 Stan faktyczny Żaneta Z. była w 2004 r. prokurentem spółki pod firmą E.T. Sp. z o.o. z siedzibą w B. (dalej jako: Spółka ). W dniu r. Żaneta Z. (dalej jako: Prokurent ) zawarła, jako kupująca, ze Spółką umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w B. oraz własności wzniesionych na niej budynków. Liliana D. (dalej jako Powódka ) twierdziła w swym pozwie, że ww. umowa sprzedaży jest w świetle art i art KSH nieważna, ponieważ podjęta przez Zgromadzenie Zwyczajne Wspólników Spółki w dniu r. uchwała nr 9 wyrażająca zgodę na zbycie tej nieruchomości Spółki nie precyzowała warunków ewentualnej sprzedaży, ani nie wskazywała potencjalnego nabywcy, a także nie określała warunków cenowych. W ocenie Powódki umowę tę należy zakwalifikować do innych podobnych umów z art KSH, gdyż doszło do nieuzasadnionego uprzywilejowania podmiotu objętego ograniczeniami określonymi w powołanym przepisie (tj. Prokurenta), ponieważ nieruchomość Spółki o wartości zł została sprzedana Prokurentowi za cenę zł (!). Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z r. oddalił powództwo. Rozpatrujący sprawę sąd apelacyjny stwierdził, że w sprawie tej istnieje zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, w związku z czym przedstawił je do rozstrzygnięcia SN. Równocześnie sformułował pytanie o kryteria podobieństwa, o których mowa w art KSH [ ( ) innej podobnej umowy ( ) ], a w rezultacie o zakres zastosowania powołanej normy KSH. Trafnie wskazał przy tym, że odpowiedź na postawione pytanie ma istotne znaczenie, ponieważ brak wymaganej w przepisie zgody skutkować może ostatecznie sankcją nieważności czynności prawnej (art KSH). Chodzi więc o to, czy powołany przepis ma na uwadze tylko inne umowy o charakterze podobnym do umów nazwanych, czy też stosując jego wykładnię należy przyjąć, że będą tu również wchodziły w grę różne umowy nazwane, jak i nienazwane. (Jednoznacznej) odpowiedzi na te pytania trudno szukać w doktrynie lub orzecznictwie. Niewątpliwie ratio legis art KSH było stworzenie mechanizmu prawnego, który prowadziłby do kontroli ze strony zgromadzenia spółki umów, które spółka kapitałowa zawierać może ze swoimi akcjonariuszami/ wspólnikami lub sensu largo pełnomocnikami, które to umowy mogą nieść za sobą zagrożenie dla spółki przez brak należytego zabezpieczenia jej interesu i w konsekwencji zawieranie z nią umów na niekorzystnych dla niej zasadach. Było dla sądu apelacyjnego przy tym oczywiste, że art KSH stanowi odstępstwo od zasady swobody umów i stanowi jej istotne ograniczenie. Dokonując jego wykładni celowościowej należało się zatem zgodzić z poglądem stwierdzającym, że en block traktowanie umów sprzedaży zawieranych przez spółkę kapitałową z jej funkcjonariuszem (jako wprost innych podobnych umów ) mogłoby stanowić zbyt szeroką interpretację przepisu. Jednak zdaniem sądu apelacyjnego, można opowiedzieć się za tym kierunkiem wykładni art KSH, który pozwala przyjąć, że umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz własności wzniesionych na niej budynków zawartą przez spółkę z o.o. z jej funkcjonariuszem prokurentem, w której spółka występuje jako zbywca i w której cena znacznie (rażąco) odbiegałaby in minus od wartości nieruchomości można by także zakwalifikować jako inną podobną umowę w rozumieniu art KSH. Zawarcie bowiem takiej umowy mogłoby prowadzić do nieuzasadnionego uprzywilejowania podmiotu objętego ograniczeniami z art KSH. Zdaniem sądu apelacyjnego, uchwała podjęta w trybie art KSH powinna też określać osobę nabywcy nieruchomości. Przyjęcie odmiennego poglądu, a mianowicie, że uchwała może mieć charakter blankietowy, niweczyłoby ratio legis tego przepisu i w takiej sytuacji wystarczyłoby unormowanie zawarte w art. 228 pkt 4 KSH. Przepis art KSH byłby wówczas zbędny. Norma art. 228 pkt 4 KSH reguluje zbycie przez spółkę nieruchomości osobie niebędącej funkcjonariuszem spółki. W takiej sytuacji, zdaniem sądu apelacyjnego, podjęcie uchwały o charakterze blankietowym należy uznać za wystarczające. Natomiast w przypadku zbycia nieruchomości funkcjonariuszowi spółki wskazanie osoby nabywcy jest, zdaniem sądu apelacyjnego, niezbędne dla prawidłowego stosowania art KSH. 6 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

7 PRAWO SPÓŁEK Uzasadnienie (wyciąg) W obszernym uzasadnieniu SN zgodził się zasadniczo z powyższym poglądem sądu apelacyjnego i zdecydowanie rozwinął argumentację zaoferowaną przez ten drugi sąd. Co więcej, podniósł ponadto m.in., że wobec nieprecyzyjnego sformułowania art KSH należy nie tyle przywiązywać wagę tylko do wykładni językowej, co posłużyć się wykładnią funkcjonalną. Inna umowa to, zdaniem SN, nie tyle umowa, której kształt normatywny zbliżony jest przynajmniej do jednej z umów wymienionych w tym przepisie, co umowa, której zawarcie umożliwia w równie łatwy sposób jak w przypadku umowy pożyczki, kredytu lub poręczenia ukształtowanie przewidzianych w niej świadczeń w taki sposób, że funkcjonariusz spółki wymieniony w tym przepisie, uzyskuje niczym nieuzasadnioną korzyść kosztem spółki. Przytoczone powyżej względy zaprowadziły SN do wniosku, że do innych umów, w rozumieniu art KSH, można także zaliczyć umowę sprzedaży prawa wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków, zawartą między Spółką a jej Prokurentem jako kupującym, jeżeli cena w takiej umowie została znacznie zaniżona w stosunku do ceny rynkowej. Sąd Najwyższy podkreślił, że jeżeli mamy do czynienia z umową sprzedaży nieruchomości przez spółkę na rzecz jednego z funkcjonariuszy wymienionych w art KSH lub umową, w której taki funkcjonariusz występuje jako zbywca, to umowy takie jako stwarzające, podobnie jak umowy wymienione wprost w tym przepisie, zagrożenie dla interesów spółki, poprzez możliwość łatwego ukształtowanie ich treści odbiegającej od standardów przyjmowanych w obrocie tak, aby spółka traciła, a jej kosztem zyskiwał funkcjonariusz wymagają zgody zgromadzeń. O tym zaś, czy w konkretnym przypadku umowa taka stanowi rzeczywiście zagrożenie dla interesów spółki zadecyduje zgromadzenie udzielając zgody na jej zawarcie lub nie wyrażając na to zgody. Proponowana interpretacja art KSH, z jednej strony, stwarza gwarancję dla ochrony interesów spółki, poddając kontroli walnego zgromadzenia (zgromadzenia wspólników) każdą umowę, która stwarza podobne zagrożenie dla interesów spółki, co umowy wyraźnie wymienione w tym przepisie. Nie stwarza ona zbytniego utrudnienia dla spółki, zważywszy, że chodzi tylko o szczególne umowy, tj. takie, w których stroną są osoby, powołane do stania na straży interesów spółki, z drugiej zaś strony ze względu na zawieraną umowę pojawia się łatwa możliwość naruszenia tych interesów. Wskazując, że wymóg zgody dotyczy tylko umów, w których brak ekwiwalentności świadczeń narusza interes spółki, stwarza się tym samym barierę przed nadużywaniem przez zgromadzenie spółki kapitałowej jego uprawnień kontrolnych przewidzianych w art KSH. W ten sposób w ewentualnym procesie wszczętym przez osoby uprawnione, do których należą również funkcjonariusze wymienieni w art KSH, stwarza się wyraźniejsze podstawy do oceny jej zgodności z powołanym przepisem. Sąd Najwyższy podkreślił, że ponieważ chodzi o umowę zawieraną z osobą wyraźnie określoną (jednym z funkcjonariuszy spółki wymienionych w art KSH), uchwała musi się odnosić do tej konkretnej osoby. Nie może więc być zastąpiona zgodą blankietową, np. zgodą przewidzianą w art. 228 pkt 4 KSH). Komentarz Analizowana uchwała jest kolejnym stanowiskiem judykatury odnośnie art. 15 KSH 9. Zgadzając się, że w zaoferowanym SN stanie faktycznym wiele przemawia za tym, iż umowa z r. pomiędzy Spółką a Prokurentem jest/stała się bezwzględnie nieważna (por. dalsze uwagi), samo uzasadnienie tego stanowiska zaprezentowane zarówno przez obydwa sądy może być jednak uznane za kontrowersyjne. Uważam bowiem, że każdorazowe odejście od, stanowiącej podstawę prawa prywatnego, w tym prawa spółek handlowych, zasady autonomii woli (swobody umów), które w tym przypadku przejawiło się w rozszerzającej wykładni art KSH, powinno być dokonywane zupełnie wyjątkowo i jedynie w szczególnych okolicznościach 10. Nie znając szczegółowo stanu faktycznego analizowanej sprawy (publicznie dostępne uzasadnienie nie zawiera dokładnego jego opisu), trudno więc zająć tu jednoznaczne stanowisko, co uzasadnia poprzestanie na wskazaniu powyższych wątpliwości. W mojej ocenie trudno jednak bezkrytycznie zaakceptować przyjęte tu a priori zarówno przez sąd apelacyjny, jak i przez SN stanowisko, że w przypadku sytuacji opisanej w art. 228 pkt 4 oraz art. 393 pkt 4 KSH, wystarczająca jest w każdym przypadku jedynie blankietowa uchwała zgromadzenia spółki kapitałowej (rozumiana także jako wyrażenie zgodę na dokonanie przez spółkę czynności prawnej bez wskazania jej istotnych warunków biznesowych). Jak się bowiem wydaje, właśnie wykładnia funkcjonalna (m.in. przez wzgląd na postulat uzasadnionej ochrony spółki i jej poszczególnych wspólników/akcjonariuszy) prowadzić może do wniosku, że takie uchwały wymagają co najmniej wskazania w ich treści podstawowych warunków, na których spółka może pozbyć się swych istotnych aktywów (lub też je nabędzie), także np. poprzez określenie ceny minimalnej/maksymalnej lub tzw. widełek cenowych, a także, o ile występują w przypadku danej transakcji, niestandardowych warunków transakcji [np. odroczony termin zapłaty całości lub części (niezabezpieczonej rzeczowo) ceny w przypadku gdy spółka jest sprzedawcą etc.]. W przeciwnym razie można, choćby czysto teoretycznie, wyobrazić sobie sytuację, w której na podstawie uchwały blankietowej, w której treści nie określono choćby ceny minimalnej spółka zbywa za bezcen atrakcyjną nieruchomość (a wspólnik/akcjonariusz nie może, nie znając warunków transakcji, uprzedzająco zaskarżyć takiej uchwały występując równocześnie z wnioskiem o zabezpieczenie powództwa w postaci, np. wniosku o wstrzymanie wykonalności uchwały). Jeśli zatem kontrola uprawnionego organu spółki (tu: zgromadzenia) nad obrotem nieruchomościami z jej udziałem ma być realna, uchwała blankietowa (o treści np. zgromadzenie wyraża zgodę na sprzedaż określonej działki ) może okazać się w praktyce niewystarczająca (ze wszystkimi tego skutkami, których opis niestety przekracza ramy tego opracowania). Gdyby, w analizowanej sprawie, sądy (i strony) zwróciły uwagę na ten aspekt, wówczas rozszerzająca wykładnia art. 15 KSH nie byłaby konieczna. 9 Por. wyrok SN z r., I CSK 297/08, OSNC Nr C/2009, poz. 86, w którym trafnie wskazano, że przez poręczenie, o którym mowa w art KSH, należy rozumieć także poręczenie wekslowe. 10 W tym duchu, inter alia, także odnoszący się do obrotu nieruchomościami z udziałem spółek kapitałowych, wyrok SN z r., IV CSK 271/08, OSNC Nr B/2010, poz. 32. DODATEK do MoP 21/2011 7

8 ORZECZNICTWO W analizowanym przypadku trudno pominąć także, że nieruchomość Spółki o wartości zł została sprzedana Prokurentowi za cenę zł (a więc za ułamek swej wartości). Tymczasem art KC przewiduje sankcję bezwzględnej nieważności m.in. w przypadku dokonania czynności prawnych sprzecznych z ustawą. Należy wskazać, że patologia gospodarcza w postaci sprzeniewierzenia lub też nadużycia zaufania przez osobę uprawnioną do zajmowania się sprawami gospodarczymi podmiotów gospodarczych jest sankcjonowana zarówno na gruncie cywilnoprawnym (por. art KSH), jak i karnoprawnym (por. art. 296 KK). Oznacza to, że czynności prawne (oraz ich skutki), których dokonanie powoduje popełnienie tzw. przestępstw niegospodarności/przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu, uznać należy za zakazane przez ustawę, i to zarówno na gruncie cywilnym, jak i karnym. W orzecznictwie podkreślono przy tym, że funkcją art KC jest zapobieganie powstawaniu skutków prawnych zakazanych przez system prawny, przy czym zakazy (lub nakazy) wynikać mogą z norm ustawowych każdej z gałęzi prawa, także prawa publicznego 11. Jak wskazuje się natomiast w doktrynie, można stwierdzić, że art. 296 KK penalizuje również określone okoliczności dotyczące zawarcia niegospodarnej umowy 12. W niniejszej sprawie okoliczności towarzyszące zawarciu ww. umowy (zwłaszcza zaś ich skutek w postaci ew. finansowego pokrzywdzenia Spółki) także mogłyby, i to samodzielnie, przemawiać za uznaniem jej za bezwzględnie nieważną (jako naruszającą wskazane wyżej normy karne). Mając jednak na względzie, że już z samego uzasadnienia ostatnio przywołanego orzeczenia wynika, iż naruszenie normy karnej przy dokonywaniu czynności prawnej może powodować nieważność tych czynności zupełnie wyjątkowo, taką wykładnię należałoby wzbogacić o dodatkowe argumenty, których przedstawienie nie jest w tej formule możliwe. Wnioski dla praktyki Rekapitulując powyższe rozważania można stwierdzić, że: 1) w aktualnym orzecznictwie SN rysuje się, nie zawsze jednak stały, trend do rozszerzającej wykładni norm KSH ograniczających kompetencje reprezentantów spółek kapitałowych (najczęściej zarządu) poprzez potwierdzenie istnienia ostatecznie pod rygorem nieważności wymogu uzyskania zgody organów spółki (np. zgromadzeń) także w przypadkach, w których literalna wykładnia ustawy (tu: art. 15 KSH) mogłaby prowadzić do zgoła odmiennych wniosków. Stan taki trudno przy tym uznać za zgodny z postulatem pewności prawa; 2) tzw. uchwały blankietowe mogą, niezależnie od ich przedmiotu, implikować powstanie złożonych ryzyk prawnych; 3) bezwzględną nieważność czynności prawnej spółki kapitałowej można również wywieść ze stwierdzenia, że czynność ta równocześnie narusza normy prawa publicznego, w tym karnego (np. będąc przypadkiem działania na szkodę spółki kapitałowej). Odpowiedzialność figurantów za zobowiązania spółek kapitałowych dr Radosław L. Kwaśnicki Agnieszka Nalazek Świadome i dobrowolne oddanie faktycznego zarządzania spółką osobie spoza zarządu nie zwalnia członka zarządu ani od jego obowiązków wynikających z pełnienia funkcji w tym organie, ani od odpowiedzialności za ich niedopełnienie, a w konsekwencji nie można uznać, że niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpiło bez winy członka zarządu. Wyrok SN z r., II UK 174/10, Legalis Stan faktyczny y spółka z o.o. została założona przez trzech wspólników. W skład jej zarządu na przestrzeni kilku lat wchodzili wspólnicy tej spółki lub osoby spokrewnione ze wspólnikiem X. W 2000 r. funkcję jedynego członka (prezesa) zarządu y spółki z o.o. objęła Z, która wcześniej była zatrudniona w sklepie należącym do spółki y. 11 Zob. wyrok SN z r., II CSK 101/05, Legalis. 12 Tak M. Gutowski, Nieważność i inne przypadki wadliwości czynności prawnych w kontekście odpowiedzialności karnoprawnej, PiP Nr 9/2004, s. 70 i n. 8 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

9 PRAWO SPÓŁEK Z uwagi na fakt, że spółka miała zaległości wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako: ZUS) z tytułu niepłaconych składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Zdrowia, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, zakład ten wszczął przeciwko spółce postępowanie egzekucyjne, które okazało się jednak bezskuteczne. Wobec powyższego, ZUS orzekł, że Z, jako członek Zarządu Y sp. z o.o., ponosi odpowiedzialność za zobowiązania tej spółki z tytułu nieopłaconych składek. W odwołaniu od decyzji ZUS Z podnosiła, że objęcie przez nią funkcji członka zarządu (a następnie również funkcji likwidatora) spółki podyktowane było obawą przed zwolnieniem. Wskazywała ponadto, że wyraziła ona zgodę na pełnienie tych stanowisk wyłącznie na prośbę X, który funkcji tych pełnić nie mógł, ponieważ wówczas wchodził w skład rady nadzorczej Y spółki z o.o. Pełniona przez nią funkcja była jedynie funkcją na papierze, gdyż spółką w rzeczywistości zarządzał X. Wobec tego Z uważała, że niezgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego nastąpiło bez jej winy, skoro w rzeczywistości nigdy nie zarządzała ona spółką. Sądy I i II instancji oddaliły odwołanie Z. Także SN nie zgodził się z powyższym stanowiskiem Z, oddalając wniesioną przez nią skargę kasacyjną. Uzasadnienie (wyciąg) Sąd Najwyższy uznał, że odpowiedzialność, o której mowa w art. 116 ustawy z r. Ordynacja podatkowa 13 w zw. z art. 31 ustawy z r. o systemie ubezpieczeń społecznych 14 w brzmieniu obowiązującym w chwili pełnienia przez Z funkcji w zarządzie spółki Y ponosi także osoba, która jedynie formalnie była członkiem zarządu tej spółki ( figurantem ), nawet jeżeli w rzeczywistości spółką tą zarządzał jeden ze wspólników spółki. Zdaniem SN, pełnienie obowiązków członka zarządu, o którym mowa w art OrdPod, oznacza zarówno rzeczywiste ich wykonywanie, jak i bierne (a nawet fikcyjne) sprawowanie w zarządzie funkcji, z którymi te obowiązki są związane. Komentarz Zgodnie z art. 116 OrdPod w zw. z art. 31 SysUbSpołU, w brzmieniu obowiązującym w chwili pełnienia przez Z funkcji członka zarządu, przesłankami pozytywnymi odpowiedzialności członka zarządu za zaległości składkowe spółki z o.o. były: pełnienie funkcji członka zarządu w czasie powstania zaległości oraz bezskuteczność egzekucji przeciwko tej spółce. Członek zarządu mógł uwolnić się od rzeczonej odpowiedzialności, jeżeli wykazał, że we właściwym czasie złożył wniosek o upadłość/wszczęcie postępowania układowego lub że niezgłoszenie tych wniosków nastąpiło bez jego winy lub też gdy wskazał mienie spółki, z którego egzekucja jest możliwa. Pomimo zmiany redakcji art. 116 OrdPod, nie uległ on do chwili obecnej ważniejszym modyfikacjom. Istota sporu dotyczyła interpretacji użytego w art OrdPod w zw. z art. 31 SysUbSpołU społecznych pojęcia pełnienia funkcji członka zarządu w czasie powstania zaległości z tytułu ubezpieczeń społecznych. Powstało bowiem pytanie, czy sformułowanie to należy rozumieć jako każde pełnienie funkcji członka zarządu (także bierne, papierowe ), czy też wyłącznie jako rzeczywiste wykonywanie tej funkcji. W omawianym orzeczeniu SN stanął na stanowisku, że przesłanką powstania odpowiedzialności opartej na art. 116 OrdPod jest sam fakt posiadania statusu członka zarządu, która to przesłanka powinna być ustalana wyłącznie w oparciu o kryteria formalne pełnienia funkcji w tym organie. Oznacza to więc, że do powstania tej odpowiedzialności wystarczające jest samo skuteczne powołanie danej osoby na stanowisko członka zarządu, niezależnie od tego, czy rzeczywiście ona zarządza spółką. Za poglądem wyrażonym w omawianym tu judykacie przemawia, poza wykładnią literalną art. 116 OrdPod, także wykładnia funkcjonalna. Należy bowiem zaznaczyć, że przyjęcie, iż pełnienie funkcji członka zarządu oznacza wyłącznie sytuację faktycznego/rzeczywistego zarządzania spółką wyłączałoby odpowiedzialność członka zarządu w sytuacji niewykonywania przez niego czynności, np. z powodu ustanowienia prokurenta. Co istotne, jak słusznie zwrócił uwagę SN, w takiej sytuacji prokurent również nie ponosiłby odpowiedzialności z uwagi na brak stosownych przepisów prawnych [podmiotami odpowiedzialności, o której mowa w art. 299 KSH, art. 116 OrdPod oraz art. 21 ust. 3 ustawy z r. Prawo upadłościowe i naprawcze 15 (choć tu kwestia ta nie jest jednoznaczna) mogą być bowiem wyłącznie członkowie zarządu]. W uzasadnieniu omawianego wyroku, SN na marginesie zaznaczył, że brak możliwości faktycznego zarządzania spółką w niektórych sytuacjach może zostać uznany za przesłankę uwalniającą od odpowiedzialności za zaległości składkowe. Jednak dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie zasadnicze znaczenie będzie miała przyczyna, dla której członek zarządu, w okresie gdy powstały zaległości składowe, ograniczał swoją rolę w zarządzie. Z całą pewnością w omawianej tu sprawie nie sposób uznać, na co słusznie zwrócił uwagę SN, że świadome bierne działanie Z w zarządzie spółki było niezawinione. Osoba ta wyraziła bowiem w sposób dobrowolny zgodę na pełnienie funkcji figuranta w Y spółce z o.o. i z funkcji tej nigdy nie zrezygnowała. Z pełną świadomością akceptowała ona zarządzanie spółką przez jednego z jej właścicieli X, aprobowała jego decyzje, nie kwestionując ich treści i zasadności, co potwierdzała formalnie składaniem swoich podpisów na dokumentach. Stąd takie jej działanie nie wyłącza jej odpowiedzialności, a wręcz przeciwnie taką odpowiedzialność na nią nakłada, skoro wbrew swoim obowiązkom nie przyjęła na siebie faktycznego zarządzania spółką 16. Wnioski dla praktyki Omawiany wyrok ma nieocenione znaczenie dla praktyki, albowiem jednoznacznie potwierdza on, że odpowiedzialność za 13 Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.; dalej jako: OrdPod. 14 T. jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz ze zm.; dalej jako: Sys UbSpołU. 15 T. jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.; dalej jako: PrUpN. 16 Zob. również: wyrok SN z r., II UK 85/06, OSNP Nr 21 22/2007, poz. 328 oraz z r., I UK 39/08, OSNP Nr 7 8/2010, poz. 97, w których SN stanął na stanowisku, że przewidziana w art. 116 OrdPod odpowiedzialność członka zarządu jest niezależna od tego czy niewypłacalność spółki, spowodowana zaciąganiem zobowiązań przekraczających jej możliwości płatnicze, była zawiniona przez zarząd, czy też powstała z przyczyn leżących po stronie innych organów spółki, jej wspólników lub z przyczyn obiektywnych. DODATEK do MoP 21/2011 9

10 ORZECZNICTWO zobowiązania spółek kapitałowych ponoszą także osoby, które pełnią funkcje w zarządzie w sposób fikcyjny. Warto nadmienić, że omawiany w niniejszym opracowaniu wyrok stanowi kontynuację dotychczasowego orzecznictwa sądów powszechnych oraz administracyjnych, które stoją na jednoznacznym stanowisku, że tzw. figuranci powinni ponosić odpowiedzialność za zobowiązania spółek. Tak np. wyrok NSA z r. 17 z następującą tezą: O ile w odniesieniu do wieloosobowych zarządów poszczególni członkowie mogą podzielić się swoimi obowiązkami, czy też któryś z nich może się wyłączyć od faktycznego sprawowania obowiązków, o tyle taka sytuacja jednak nie może mieć miejsca w przypadku zarządu jednoosobowego. Wówczas to bierna postawa członka zarządu nie tylko nie pozwala na uwolnienie się przez zarządcę od odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe spółki, ale wręcz przeciwnie, uniemożliwia mu wykazanie jednej z przesłanek uwalniających od odpowiedzialności, o których mowa w art OrdPod. Również okoliczność, że członek zarządu udzielił bardzo szerokich pełnomocnictw innej osobie nie oznacza, że wyłączona jest jego odpowiedzialność. W żadnym bowiem wypadku pełnomocnik ten nie może ponosić odpowiedzialności za członka zarządu spółki. Nie mieści się to bowiem z w dyspozycji wskazanego przepisu. Należy jednak zwrócić uwagę, że w niniejszej sprawie osoba, która faktycznie zarządzała spółką, nie poniosła żadnej odpowiedzialności. Tymczasem wśród przedstawicieli nauki prawa coraz częściej zauważana jest potrzeba zmiany takiego stanu rzeczy, wobec czego postuluje się nowelizację przepisów, które tę odpowiedzialność regulują. Tendencja ta znalazła swoje odzwierciedlenie m.in. w ustawie z r. o ograniczaniu barier administracyjnych dla obywateli i przedsiębiorców 18, na mocy której zamierzano znowelizować art. 585 KSH w ten sposób, że odpowiedzialność w nim określoną miały ponosić również osoby faktycznie prowadzące jej (tj. spółki przyp. R.K., A.N.) sprawy. Zmiana ta, zanim jeszcze weszła w życie, została jednak uchylona ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 19. Otwarte pozostaje pytanie, dlaczego tak się stało. Należy zaznaczyć, że omawiany wyrok SN ma znaczenie uniwersalne rozstrzygnięcie w nim zawarte ma bowiem wpływ nie tylko na odpowiedzialność za zaległości wobec ZUS (art. 31 SysUbSpołU w zw. z art. 116 OrdPod), lecz również na odpowiedzialność za zaległości podatkowe (art. 116 OrdPod), odpowiedzialność opartą na art. 299 KSH oraz art. 21 ust. 3 PrUpN. Choć omawiany wyrok dotyczył spółki z o.o. zaznaczenia wymaga, że zachowuje on swoją aktualność także na gruncie spółki akcyjnej, albowiem z mocy art. 116 OrdPod w zw. z art. 31 SysUbSpołU odpowiedzialność za zaległości składkowe spółki akcyjnej ponoszą również członkowie zarządu spółki akcyjnej. Zabezpieczenie roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego dr Radosław L. Kwaśnicki Dopuszczalne jest zabezpieczenie roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez zawieszenie postępowania rejestrowego dotyczącego wpisu zmian na podstawie tej uchwały. Uchwała SN z r., III CZP 49/10, OSNC Nr 1/2011, s. 7 Stan faktyczny Członek rady nadzorczej ABC spółki z o.o. wystąpił [co istotne (i oczywiste zarazem): do sądu procesowego] z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwał nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników tej spółki poprzez zawieszenie toczącego się postępowania rejestrowego. Zarzucił on nieważność dwóm uchwałom ABS spółki z o.o. uchwale o odwołaniu wnioskodawcy z rady nadzorczej oraz uchwale o powołaniu innej osoby na jego miejsce. Sąd okręgowy zabezpieczył roszczenie poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego dotyczącego wpisu zmian w składzie rady nadzorczej, zobowiązał władze spółki do nieprzeszkadzania wnioskodawcy w wykonywaniu funkcji członka rady nadzorczej, a także wyznaczył mu dwutygodniowy termin na wytoczenie powództwa o stwierdzenie nieważności tych uchwał. Spółka wniosła zażalenie na to postanowienie, zaskarżając je w całości i domagając się jego uchylenia. 17 I FSK 398/09, Legalis. 18 Dz.U. Nr 106, poz. 622 ze zm. 19 Dz.U. Nr 133, poz KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

11 PRAWO SPÓŁEK Sąd apelacyjny za najważniejsze zagadnienie uznał to, czy uprawniony ma interes prawny w udzieleniu wskazanego we wniosku sposobu zabezpieczenia roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwał spółki z o.o., pomimo że w art w zw. z art KSH przewidziana jest możliwość zawieszenia postępowania rejestrowego wyłącznie przez sąd rejestrowy. Sąd apelacyjny podkreślił istnienie w doktrynie dwóch rozbieżnych stanowisk dotyczących ww. kwestii, a także brak orzecznictwa sądowego w tym zakresie. Wskazał również, że ze względu na trudności w prawidłowym wskazaniu organu sądowego, który jest uprawniony do zawieszenia postępowania rejestrowego w razie wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia, zachodzi potrzeba przedstawienia zagadnienia prawnego SN. Jednocześnie sąd apelacyjny przychylił się do stanowiska, zgodnie z którym wskazana w art KSH możliwość zawieszenia postępowania rejestrowego przez sąd rejestrowy wyłącza dopuszczalność zawieszenia postępowania rejestrowego przez inny sąd. Uzasadnienie (wyciąg) Zdaniem SN, okoliczność, że stosownie do art w zw. z art KSH postępowanie rejestrowe może zawiesić sąd rejestrowy, nie wyłącza dopuszczalności zabezpieczenia roszczenia o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników spółki z o.o. przez zawieszenie postępowania rejestrowego (także) przez sąd procesowy. Jakkolwiek skutek decyzji sądu właściwego do zabezpieczenia roszczenia i sądu rejestrowego jest taki sam zawieszenie postępowania rejestrowego prowadzącego do wpisania do rejestru zmian wynikających z uchwały wspólników ale jest on konsekwencją różnych funkcji, jakie pełni zabezpieczenie roszczenia w postępowaniu rozpoznawczym oraz wstrzymanie postępowania przez jego zawieszenie prowadzonego przez sąd rejestrowy. W postępowaniu zabezpieczającym dla udzielenia zabezpieczenia, bez względu na sposób zabezpieczenia, istotne jest uprawdopodobnienie roszczenia i istnienie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia (art KPC). Komentarz Wiele spośród uchwał podejmowanych przez organy spółek kapitałowych podlega obowiązkowi wpisania do rejestru przedsiębiorców, prowadzonego przez wydziały KRS sądów gospodarczych właściwe z uwagi na siedzibę spółki. W szczególności będą to takie uchwały, które powodują zmiany w zakresie informacji, które muszą być zgłoszone do rejestru przy rejestracji spółki. Jeżeli zatem organ spółki kapitałowej podejmie uchwałę obejmującą którąkolwiek ze wskazanych wyżej informacji, powodując jej zmianę, konieczne jest, aby spółka o takiej zmianie powiadomiła KRS składając na odpowiednim formularzu opłacony wniosek o dokonanie zmiany czy też wykreślenia wpisu w rejestrze przedsiębiorców, jak również o wpisanie nowej informacji do rejestru. Wniosek taki, zgodnie z art. 22 KrRejSU, powinien zostać złożony w terminie 7 dni od daty dokonania czynności uzasadniającej złożenie wniosku, tj. od daty podjęcia uchwały przez zgromadzenie spółki kapitałowej. Zasadniczym środkiem ochrony, jaki ustawodawca przyznał spółkom kapitałowym, przed niekorzystnymi dla tych spółek decyzjami ich organów, są powództwa, na mocy których dopuszczalne jest zaskarżanie uchwał organów spółek kapitałowych. Zarówno na gruncie regulacji dotyczących spółki z o.o., jak i spółki akcyjnej, wyróżnia się trzy rodzaje powództw: o uchylenie uchwały i o stwierdzenie jej nieważności oraz o stwierdzenie nieistnienia uchwały. Zgodnie z art i art KSH, powództwo o uchylenie uchwały jest dopuszczalne, jeżeli podjęta przez zgromadzenie uchwała sprzeczna jest z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godzi w interesy spółki lub ma na celu pokrzywdzenie wspólnika. Natomiast powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały, jak wynika z art i art KPC, może zostać wniesione, jeżeli uchwała zgromadzenia jest sprzeczna z ustawą. Katalog podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał zgromadzeń na gruncie przepisów KSH ma charakter zamknięty i obejmuje m.in. zarząd, radę nadzorczą (ewentualnie komisję rewizyjną) i poszczególnych ich członków oraz, w przypadkach enumeratywnie wyliczonych w KSH, wspólników/akcjonariuszy. W pozostałych przypadkach stosuje się art. 189 KPC. Poza wskazanymi wyżej podmiotami, przepisy KSH nie dopuszczają możliwości wystąpienia z powództwem o uchylenie uchwały czy stwierdzenie jej nieważności przez inne osoby, co może być krzywdzące zwłaszcza dla osób odwołanych z organów spółek kapitałowych na skutek podjęcia wadliwej uchwały przez zgromadzenie. Osoba taka de facto pozbawiona jest więc ochrony swoich naruszonych praw i interesów, w tym niejednokrotnie dobrego imienia, i nie ma, co do zasady, możliwości wzruszenia takiej godzącej w nią uchwały. Jedynie na marginesie wskazać należy, że w ostatnim czasie zarówno doktryna 20, jak i judykatura 21 szerzej zaczyna zauważać ten problem, postulując rozszerzenie katalogu podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał zgromadzeń lub poszukując innej podstawy prawnej niż przepisy KSH, na której można wystąpić przeciwko wadliwym uchwałom. W szczególności przejawem takich pozytywnych działań może być wyrok SN z r. 22, w którym SN dopuścił możliwość zaskarżenia uchwały przez byłego wspólnika, czy też wyrok z r. 23, na mocy którego sąd przyjął za zasadne zaskarżanie uchwał zgromadzeń na gruncie art. 58 KC w zw. z art. 2 KSH. Nie można tu także pominąć wyroku SN z r. 24, przyznającego legitymację do wystąpienia z powództwem przeciwko uchwale wierzycielowi z mocy zajęcia udziałów dłużnika w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Jednocześnie obok takiej pozytywnej linii orzeczniczej ciągle jednak jeszcze ugruntowane pozostaje 20 Tak np. R.L. Kwaśnicki, M. Korniluk, TK przeciwko odwołanym menadżerom, MoP Nr 14/2009, s. 778; R.L. Kwaśnicki, M. Korniluk, Byli menadżerowie mogą walczyć o absolutorium, Rzeczp. z r.; A. Pęczyk-Tofel, M. Tofel, Legitymacja czynna na gruncie art. 250 i art KSH, Pr. Sp. Nr 10/2007, s ; R.L. Kwaśnicki, M. Romatowska, W sprawie legitymacji do zaskarżania uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, Pr. Sp. Nr 3/2010, s Tak chociażby SN w wyroku z r., IV CSK 41/05, OSP Nr 9/2006, poz. 108 czy wyroku z r., I CSK 94/09, Biul. SN Nr 12/ I CSK 94/09, zob. przyp I CSK 397/09, Legalis. 24 II CSK 355/08, MoP Nr 7/2010, s DODATEK do MoP 21/

12 ORZECZNICTWO konserwatywne stanowisko broniące zamkniętość wskazanego wyżej katalogu, czego szczególnie negatywnym przejawem jest wyrok TK z r. 25, który uznał, że legitymacji do zaskarżania uchwał nie ma odwołany członek zarządu. Wskazać trzeba w tym miejscu, że negatywna dla spółki kapitałowej uchwała może zostać zaskarżona w drodze powództwa o jej uchylenie lub stwierdzenie nieważności albo nieistnienie, co nastąpić może niezależnie od stadium dotyczącego jej postępowania rejestrowego. Samo wystąpienie z takim powództwem przez uprawniony do tego podmiot nie wstrzymuje jednak automatycznie postępowania rejestrowego, który prowadzone jest nadal przez inny sąd. Zastosowanie takiej regulacji powoduje, że sąd rejestrowy, pomimo wątpliwości co do treści uchwały, zgłoszonych w postępowaniu w przedmiocie jej zaskarżenia, dokonać może wpisu dokonanych na jej mocy zmian, jeżeli wniosek o wpis spełnia jego zdaniem wymogi prawa. Oczywiście w razie uwzględnienia w postępowaniu rozpoznawczym powództwa wniesionego przeciwko uchwale, dokonuje on wykreślenia zmian wpisanych do rejestru na podstawie tej uchwały z urzędu 26, jednak zanim do tego dojdzie, uchwała wpisana do rejestru wywołać może niekiedy daleko idące skutki prawne. Z uwagi na powyższe ustawodawca przewidział możliwość zawieszenia postępowania rejestrowego na czas trwania postępowania w przedmiocie zaskarżenia uchwały zgromadzeń wskazując w art i art KSH na możliwość podjęcia przez sąd rejestrowy takiej decyzji procesowej w razie wniesienia do sądu procesowego powództwa o uchylenie uchwały. W drodze analogii regulacja ta znajduje także zastosowanie w przypadku wystąpienia z powództwem o stwierdzenie nieważności uchwały. Literalne brzmienie wskazanych przepisów KSH wskazuje jednoznacznie, że dotyczą one jedynie uchwał zgromadzeń, a sąd rejestrowy nie ma obowiązku zawieszenia prowadzonego przez siebie postępowania, a jedynie ma taką możliwość, z której skorzystać może według własnego uznania. Sąd działa zatem tu z urzędu, co powoduje, że podmiot mający interes w tym, aby uchwała nie została do rejestru wpisana (w tym zarówno sama spółka, jak i powód występujący z powództwem przeciwko uchwale podlegającej wpisowi) nie może domagać się zawieszenia przez sąd postępowania rejestrowego (a jedynie może o to wnosić). Zawieszenie to ma charakter fakultatywny, co pozwala sądowi rejestrowemu na uznanie zasadności zawieszenia postępowania w zależności od merytorycznych okoliczności danej sprawy. Tym samym, ustawodawca nie przewidział regulacji, która nakładałaby na sąd rejestrowy obowiązek zawieszenia postępowania w razie zaistnienia określonych przesłanek. Sąd rejestrowy, chcąc wydać rozstrzygnięcie o zawieszeniu prowadzonego przez siebie postępowania, musi jednak uprzednio przeprowadzić rozprawę. Przyjęcie takiego rozwiązania podyktowane jest tym, że na rozprawie sąd rejestrowy będzie mógł wstępnie ocenić zasadność powództwa 27 wniesionego przeciwko uchwale zgromadzenia i w razie ustalenia, że nie ma podstaw do jego uwzględnienia, podjąć decyzję o niezawieszaniu postępowania rejestrowego. W mojej opinii, uwzględniając doniosłość wpisów w rejestrze przedsiębiorców w KRS (w tym, wynikające z domniemania prawdziwości wpisu, ich zewnętrzne skutki), jeżeli sądowi rejestrowemu zostaną przedstawione, wraz z informacją o zaskarżeniu uchwały, okoliczności uprawdopodabniające zasadność przedmiotowego powództwa, sąd rejestrowy powinien postępowanie rejestrowe zawiesić, chyba że oddali wniosek o wpis (np. w razie stwierdzenia rażących uchybień w procesie podejmowania uchwał np. niezawiadomienie o zgromadzeniu znaczącego wspólnika/akcjonariusza, w tym także tzw. zawiadomienie fikcyjne polegające m.in. na wysłaniu zamiast prawdziwego zaproszenia wraz z porządkiem obrad pustych kartek). Warto w tym miejscu przywołać art pkt 1 KPC, z którego wynika, że (każdy) sąd może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego. Postępowanie rejestrowe jest co prawda postępowaniem nieprocesowym, dla którego przewidziane są niekiedy odmienne regulacje niż w postępowaniu rozpoznawczym, którego dotyczy art pkt 1 KPC, niemniej jednak jak stanowi art. 13 ust. 2 KPC przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w KPC, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Także zdaniem SN, podstawą prawną do zawieszenia postępowania rejestrowego przez sąd prowadzący postępowanie w przedmiocie zaskarżenia uchwały są przepisy dotyczące postępowania zabezpieczającego zawarte w KPC. Zawieszenie postępowania rejestrowego zostało bowiem zakwalifikowane przez SN jako jedna z dopuszczalnych form zabezpieczenia roszczenia powoda w procesie o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej. Jest to o tyle słuszne, że postępowanie zabezpieczające ma na celu udzielenie tymczasowej ochrony prawnej na czas orzekania w danej sprawie tak, aby już w toku sprawy uniknąć sytuacji, w której potencjalnie możliwe jest wystąpienie skutków negatywnych dla strony żądającej udzielenia zabezpieczenia, a które to skutki w ogóle wyeliminowane zostaną w razie uwzględnienia powództwa. Zgodnie zatem z art KPC, strona (powód, jak również pozwany 28 odpowiednio wnioskodawca i uczestnik), zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym, może żądać udzielenia zabezpieczenia w każdej sprawie cywilnej. Definicja pojęcia sprawa cywilna zawarta została w art. 1 KPC i wynika z niej, że pod tym pojęciem rozumieć należy postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy KPC stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Z uwagi na to, że przepisy KSH znajdują się w strukturze szeroko pojmowanego prawa cywilnego, nie powinno budzić wątpliwości, że sprawy dotyczące zaskarżania uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych mają właśnie charakter spraw cywilnych. Podmiot wnoszący do sądu procesowego wniosek o zawieszenie postępowania rejestrowego wskazać zatem powinien, w jaki sposób jego żądanie może zostać zabezpieczone, niemniej jednak 25 SK 31/08, Dz.U. z 2009 r. Nr 91, poz A. Kidyba, Komentarz bieżący do art. 249 i art. 252 Kodeksu spółek handlowych, Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, Stan prawny: , LEX/el. 27 Tak A. Kidyba, Komentarz bieżący do art. 423 KSH, Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, LEX/el. 28 Tak A. Jakubecki [w:] J. Bodio, T. Demendecki, A. Jakubecki, O. Marcewicz, P. Telenga, M.P. Wójcik, KPC Komentarz, Warszawa 2008, LEX/el. 12 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

13 PRAWO SPÓŁEK ostateczna decyzja znajduje się w rękach sądu, który dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia uwzględnić powinien, zgodnie z art KPC, interesy stron tak, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę. Roszczenie stanowiące podstawę powództwa zaskarżającego uchwałę zgromadzenia spółki kapitałowej ma charakter niepieniężny, a zatem odnoszą się do niego przepisy regulujące kwestię innych wypadków zabezpieczenia, tj. w szczególności art pkt 1 KPC. Z przepisu tego wynika, że sąd w przypadku roszczeń niepieniężnych udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, a w szczególności sąd może: unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania; ustanowić zakaz zbywania przedmiotów lub praw objętych postępowaniem; zawiesić egzekucję lub postępowanie wykonawcze; uregulować sposób roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi; nakazać wpisanie stosownego ostrzeżenia w księdze wieczystej lub we właściwym rejestrze; wstrzymać wykonalność/zawiesić wykonanie określonej uchwały. Wyliczenie to ma charakter jedynie przykładowy, a zatem sąd może katalog ten rozszerzyć właściwie o dowolnie przez siebie przyjęty sposób zabezpieczenia, byleby był on odpowiedni do okoliczności sprawy i już chociażby z tego względu zasadne jest przyjęcie, że powództwo w przedmiocie zaskarżenia uchwały zabezpieczone być może poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego dotyczącego tej uchwały. Wątpliwości pewne budzić może również to, że sądowi procesowemu przyznana została kompetencja do ingerowania w postępowanie rejestrowe prowadzone przez inny sąd (tj. przez tak samo niezawisłego i niezależnego sędziego). Przyjąć należy jednak tu, że w obliczu daleko idącego zagrożenia praw i interesów spółki wywołanego uchwałą, która z dużą dozą prawdopodobieństwa obarczona jest wadliwością powodującą konieczność wyeliminowana jej z obrotu prawnego, kwestia ta powinna mieć drugorzędne znaczenie. Niektórzy przedstawiciele doktryny 29 wskazują nawet, że w KPC brak jest regulacji zabraniającej sądowi procesowemu ingerowania w inne toczące się postępowanie sądowe, a zatem ingerencja poprzez zawieszenie innego postępowania jest jak najbardziej dozwolona. Przepisy KPC, regulujące na gruncie postępowania zabezpieczającego przede wszystkim problematykę zabezpieczenia roszczeń dochodzonych w postępowaniu rozpoznawczym, nie przewidują zatem wprost możliwości udzielenia zabezpieczenia powództwa o stwierdzenie nieważności czy powództwa o uchylenie uchwały organu spółki kapitałowej poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego (tj. prowadzonego przez sąd gospodarczy w przedmiocie dokonania wpisu do rejestru przedsiębiorców zmian wprowadzonych przez takie zaskarżone uchwały). Niemniej jednak, potrzeby praktyki wskazują, że taka forma zabezpieczenia jest bardzo pożądana, gdyż stanowi ona skuteczny sposób ochrony interesów spółek kapitałowych, zagrożonych w wyniku podjęcia niekorzystnych dla nich uchwał. Uchwały takie bowiem, pozornie spełniające wszelkie wymogi formalne, mogą zostać wpisane do KRS przez sąd rejestrowy i wywoływać w związku z tym w stosunku do spółki, jak i do osób trzecich, skutki prawne, pomimo że zostaną one zaskarżone przez uprawnione do tego podmioty, działające w celu ochrony interesów własnych lub spółki. Wnioski dla praktyki Komentowana uchwała SN, choć bez wątpienia nowatorska, a może nawet prima facie kontrowersyjna, powinna być oceniana jednoznacznie pozytywnie, gdyż potwierdza istnienie narzędzia pozwalającego na chronienie praw i interesów spółki, a w dalszej kolejności jej wspólników czy akcjonariuszy, przed negatywnymi skutkami mogącymi powstać w wyniku wpisania do rejestru uchwał (wszystkich organów spółek), przeciwko którym wniesione zostało powództwo o ich uchylenie lub stwierdzenie ich nieważności (ochrona ta jest także, a może przede wszystkim, zasadna także w przypadku powództw o stwierdzenie nieistnienia uchwał). Ochrona bowiem wynikająca z przepisów KSH, polegająca na przyznaniu sądowi rejestrowemu uprawnienia do fakultatywnego zawieszenia postępowania rejestrowego, wydaje się niewystarczająca (i to już choćby dlatego, że dotyczy jedynie uchwał zgromadzeń). Rozwiązanie zaproponowane przez SN zapewnia spółkom skuteczną i szybką (zgodnie z art. 737 KPC wniosek o udzielenie zabezpieczenia, co do zasady, podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu) ochronę polegającą na wstrzymaniu postępowania rejestrowego i zapobiegającą wystąpieniu skutków uchwał niekorzystnych dla spółki. Praktyka pokazuje, że ww. uchwała przyjęła się, czego szczególnym przykładem może być tu m.in. postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z r. 30, na mocy którego udzielił zabezpieczenia roszczenia o stwierdzenie nieistnienia, ewentualnie o stwierdzenie nieważności, ewentualnie o uchylenie uchwał walnego zgromadzenia spółki akcyjnej poprzez wstrzymanie wykonalności tych uchwał oraz poprzez zawieszenie postępowania rejestrowego mającego na celu wpisanie ich do rejestru Tak m.in. J. Szwaja [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. T. III. Komentarz do artykułów , Warszawa 2008, s XVI GC 15/11, niepubl. 31 Stan faktyczny sprawy, w której wydane zostało wskazane orzeczenie, dostępny na: zob. też: I. Lewandowska, Jak udaremnić taktykę faktów dokonanych, Rzeczp. z r.; J. Palinka, Wszyscy uczymy się na błędach, Rzeczp. z r. i R.L. Kwaśnicki, Zarzutów nie można opierać na domysłach, Rzeczp. z r. DODATEK do MoP 21/

14 ORZECZNICTWO Moment rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN Krzysztof Wróbel Jeżeli dłużnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości w ciągu roku od dnia, w którym obowiązany był to uczynić, roczny termin przewidziany w art. 377 PrUpN w brzmieniu obowiązującym przed r., do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 tej ustawy biegnie od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego wszczętego z wniosku wierzyciela, albo od dnia oddalenia tego wniosku na podstawie art. 13 ustawy. Uchwała SN z r., III CZP 14/10, Biul. SN Nr 4/2010, s. 8 Stan faktyczny Wierzyciel spółki ABC sp. z o.o. w grudniu 2008 r. złożył wniosek o ogłoszenie jej upadłości, zaś kilka miesięcy później wystąpił z wnioskiem o orzeczenie wobec byłego prezesa tej spółki zakazu określonego w art. 373 PrUpN, tj. pozbawienie go na okres od 3 do 10 lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby. W sprawie tej postępowanie upadłościowe wobec dłużnika zostało umorzone na podstawie art. 13 ust. 1 PrUpN, ponieważ jego majątek nie wystarczał na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Sąd I instancji ustalił, że wniosek o ogłoszenie upadłości powinien zostać złożony już na początku 2003 r. Natomiast prezes spółki, wobec którego wierzyciel wystąpił z wnioskiem o orzeczenie zakazu, został odwołany z funkcji w dniu r. Uzasadnienie (wyciąg) W pierwszej kolejności SN zaznaczył, że zakreślony w art. 377 PrUpN termin dopiero od r. wydłużony został do 3 lat, zatem w niniejszej sprawie zastosowanie powinien znaleźć wcześniej obowiązujący termin roczny. Z kolei odnośnie początku biegu tego terminu, to według SN przychylić należy się do stanowiska dominującego obecnie w judykaturze, zgodnie z którym tylko wówczas, gdy żaden z wierzycieli nie chce podjąć próby dochodzenia swoich roszczeń w postępowaniu upadłościowym, ograniczając się jedynie do żądania wykluczenia dłużnika z obrotu gospodarczego, to tylko w takim wypadku termin do wystąpienia z żądaniem orzeczenia zakazu pełnienia odpowiednich funkcji liczyć należy od chwili powstania po stronie dłużnika obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Sąd Najwyższy zauważył jednak, że jeżeli jednak któryś z wierzycieli zainicjował postępowanie upadłościowe roczny termin do złożenia wniosku o orzeczenie zakazu z art. 373 ust. 1 PrUpN biegnie od dnia zakończenia lub umorzenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 PrUpN. Komentarz Na podstawie art. 373 ust. 1 pkt 1 PrUpN sąd upadłościowy może orzec na okres od 3 do 10 lat zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym, spółdzielni, fundacji lub stowarzyszeniu osoby, która ze swej winy, będąc do tego zobowiązana z mocy przepisów PrUpN, nie złożyła, w terminie dwóch tygodni od dnia powstania podstawy do ogłoszenia upadłości, wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z art. 10 PrUpN, upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, a art. 11 PrUpN z kolei precyzuje, że dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Dłużnika będącego osobą prawną uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna, obowiązek złożenia wniosku spoczywa na każdym, kto ma prawo go reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami. Wniosek o ogłoszenie upadłości osoby prawnej może więc złożyć każdy, kto ma prawo ją reprezentować, choćby w innych przypadkach obowiązywała reprezentacja łączna 32. W sprawie orzeczenia zakazu określonego w art. 373 PrUpN właściwy rzeczowo jest sąd upadłościowy. Postępowanie w sprawie orzeczenia zakazu wszczyna się na wniosek m.in. wierzyciela i rozpoznaje w postępowaniu nieprocesowym. Zgodnie z art Por. S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2010, s KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

15 PRAWO SPÓŁEK PrUpN (w obecnym, a obowiązującym od r. brzmieniu), nie można orzec zakazu, jeżeli postępowanie w tej sprawie nie zostało wszczęte: 1) w terminie roku od dnia i) umorzenia lub ii) zakończenia postępowania upadłościowego albo iii) oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 PrUpN, a gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie był złożony; 2) w terminie 3 lat (wcześniej: roku) od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć. Nie budzi wątpliwości, że termin ten ma charakter prekluzyjny. Nie podlega więc przedłużeniu ani przywróceniu. Termin określony w art. 377 in fine PrUpN był niekiedy rozumiany w ten sposób, że jeśli wniosku o ogłoszenie upadłości nie złożono, to po upływie roku (obecnie 3 lat) od dnia, w którym dla danej osoby ustał obowiązek jego zgłoszenia (np. wygaśnięcia mandatu członka organu spółki), powstaje nieodwracalny skutek w postaci wyłączenia możliwości orzeczenia zakazu, bez względu na to, czy, kiedy i przez kogo wniosek w sprawie upadłości został następnie złożony 33. W komentowanej uchwale SN zajął odmienne stanowisko przyjmując, że jeśli postępowanie upadłościowe wszczęte zostało z wniosku wierzyciela (a nie dłużnika), to termin przewidziany w art. 377 PrUpN biegnie od dnia uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego albo od dnia oddalenia tego wniosku. Takie określenie rozpoczęcia biegu terminu z art. 377 PrUpN powoduje, że wierzyciele częściej będą mogli korzystać z istotnego narzędzia nacisku na członków zarządu dłużników, jakim jest wniosek o orzeczenie zakazu określonego w art. 373 PrUpN. Wnioski dla praktyki Komentowana uchwała kontynuuje linię orzeczniczą nadającą prymat ochronie interesu społecznego nad interesem dłużnika i wzmacniającą prewencyjny charakter przepisu art. 377 PrUpN. Uchwała potwierdza alternatywny sposób liczenia terminu do złożenia wniosku o zakaz pełnienia funkcji przez członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika dłużnika: gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie został wniesiony termin trzyletni (przed 2 maja 2009 r. roczny), liczony od dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości; gdy wniosek o ogłoszenie upadłości był złożony termin roczny, liczony od dnia umorzenia, zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku. W praktyce osoba, której dotyczy powództwo o orzeczenie zakazu pełnienia funkcji nie będzie mogła się powołać na upływ (obecnie trzyletniego) terminu z art. 377 PrUpN, licząc od momentu powstania przesłanek do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli taki wniosek złożył np. wierzyciel. O ile nadal istnieje podstawa ogłoszenia jego upadłości fakt, że dłużnik nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości nie oznacza całkowitego wyłączenia możliwości orzeczenia zakazu. Jeżeli bowiem z wnioskiem o upadłość wystąpił wierzyciel po upływie 3 lat od zaistnienia niewypłacalności dłużnika, osoba, która zataiła podstawę do ogłoszenia jego upadłości w postępowaniu o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej nie może skutecznie powołać się na upływ terminu liczony od powstania przesłanek do ogłoszenia upadłości. W efekcie funkcjonariusz dłużnika nie może być pewny, że już nie nastąpi wobec niego orzeczenie zakazu z art. 373 PrUpN, jeśli nadal istnieje podstawa do ogłoszenia jego upadłości. W konsekwencji oznacza to wydłużenie terminu, w czasie którego możliwe jest sądowe dochodzenie zakazu pełnienia funkcji i istotnie wzmacnia presję na członków organów spółek, by lojalnie wypełniali nałożone na nich przepisami prawa obowiązki. 33 P. Biliński, J. Horobiowski, Uwagi co do charakteru, funkcji i biegu terminu wyłączającego orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, Pr. Sp. Nr 6/2008, s. 40. W Monitorze Prawa Handlowego Nr 1/2011: A. Szumański, Nowe rodzaje przekształceń w spółki handlowe uwagi systemowe A. Opalski, Projekt reformy struktury majątkowej spółki z o.o. i jego kontrowersyjna krytyka A. Kidyba, Sukcesja, kontynuacja, a może coś innego? M. Romanowski, Czy modelowe europejskie prawo spółek może stanowić efektywny środek integracji europejskiego prawa spółek S. Gurgul, Instytucja administratora hipoteki i administratora zastawu rejestrowego w postępowaniu egzekucyjnym i upadłościowym R.L. Kwaśnicki, Majątek wspólny małżonków a status akcjonariusza/wspólnika E. Skibińska, Prounijna wykładnia prawa spółek w przypadku spillover effect DODATEK do MoP 21/

16 ORZECZNICTWO Dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej w tzw. postępowaniu pomocniczym prowadzonym przez sąd rejestrowy na podstawie przepisów KSH Dariusz Kulgawczuk Działania podejmowane przez sąd rejestrowy w ramach wykonywania przez ten sąd czynności nadzorczych i pomocniczych z zakresu prawa spółek nie są podejmowane w postępowaniu rejestrowym, a w postępowaniu nieprocesowym prowadzonym na zasadach ogólnych, w związku z czym skarga kasacyjna od postanowienia sądu II instancji, na mocy którego został oddalony wniosek o wyrażenie przez sąd rejestrowy zgody na zawarcie umowy sprzedaży udziałów na podstawie art KSH, nie przysługuje. Postanowienie SN z r., V CSK 409/09, niepubl. Stan faktyczny X wystąpił do spółki y z wnioskiem o wyrażenie zgody na sprzedaż udziałów w tej spółce. Następnie po odmowie wyrażenia zgody przez spółkę, X zwrócił się na podstawie art KSH do sądu rejestrowego o wyrażenie zgody na ww. sprzedaż (można więc domniemywać, że umowa spółki y zawierała tzw. klauzulę winkulacyjną uzależniającą skuteczność umowy sprzedaży udziałów od udzielenia zgody przez spółkę komentowane orzeczenie nie zawiera jednak wyczerpującego opisu transakcji, wokół której powstał spór). Sąd rejonowy sąd rejestrowy pierwotnie udzielił zgody na zawarcie wskazanej umowy sprzedaży udziałów, co spółka y zaskarżyła w drodze apelacji. W wyniku jej rozpatrzenia sąd okręgowy zmienił postanowienie sądu rejonowego w ten sposób, że oddalił wniosek X o udzielenie zgody na sprzedaż udziałów w y. Powyższe postanowienie zaskarżył z kolei X w drodze skargi kasacyjnej, która następnie została odrzucona przez SN, z powołaniem się na brak przysługiwania skargi kasacyjnej w sprawie. Uzasadnienie (wyciąg) Sąd Najwyższy w niezwykle lakonicznym uzasadnieniu komentowanego postanowienia wskazał, że art oraz art KPC nie przewidują możliwości wniesienia skargi kasacyjnej w postępowaniu nieprocesowym, niebędącym postępowaniem rejestrowym, należącym jednak do kognicji sądu rejestrowego, którego przedmiotem jest udzielenie zgody przez spółkę na zawarcie przez wspólnika umowy sprzedaży udziałów. Dlatego też SN zdecydował o odrzuceniu skargi kasacyjnej y. Komentarz Komentowane orzeczenie dotyczy dwóch kwestii mogących być przedmiotem zainteresowania praktyki: pytania, czy działania podejmowane przez sąd rejestrowy w ramach wykonywania przez ten sąd czynności nadzorczych i pomocniczych z zakresu prawa spółek są podejmowane w postępowaniu rejestrowym, jak też zagadnienia czy, w razie odmowy kwalifikacji powyższych postępowań jako rejestrowych, należy je uznać za postępowania nieprocesowe, tyle że prowadzone na podstawie przepisów ogólnych KPC, czy może swoiste postępowania procesowe. Odnosząc się do pierwszej z wyżej poruszonych kwestii, należy podkreślić, że pogląd przyjęty przez SN, wpisuje się w dotychczasową linię dominującą w orzecznictwie SN 34, a także znajdującą szerokie poparcie w doktrynie prawa 35, zgodnie z którą nie każde postępowanie przed sądem rejestrowym toczy się na podstawie przepisów regulujących postępowanie rejestrowe w KPC (tj. art KPC). Ma to swoje źródło przede wszystkim w literalnym brzmieniu art KPC. Powyższy przepis przewiduje bowiem, że przepisy art KPC stosuje się w sprawach o wpis w KRS. Oznacza to, że wszelkie postępowania, których przedmiotem nie jest wpis w rejestrze, ale czynności sądu rejestrowego o charakterze nadzorczym i pomocniczym w sprawach uregulowanych w prawie spółek nie są rozpatrywane w postępowaniu rejestrowym. Dotyczy to m.in. postępowania w przedmiocie udzielenia zgody na zbycie udziałów na podstawie art KSH (w zastępstwie spółki, która odmówiła udzielenia zgody lub nie udzieliła odpowiedzi na wniosek wspólnika lub jego kontrahenta 36 ), postępowania o udziele- 34 Tak m.in. postanowienie SN z r., IV CZ 63/02, OSNC Nr 10/2003, poz. 138 oraz postanowienie SN z r., III CKN 1454/00, OSNC Nr 7 8/2001, poz. 116 i wyrok SA w Poznaniu z r., I ACa 425/05, niepubl. 35 Por np. M. Leśniak, W. Łukowski, Wybrane problemy związane ze stosowaniem ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym i Kodeksu spółek handlowych, PPH Nr 9/2001, s. 11 i n.; odmiennie K. Strzelczyk [w:] J.P. Naworski, K. Strzelczyk, T. Siemątkowski, R. Potrzeszcz, Kodeks spółek handlowych. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2001, s. 468, nb. 3 oraz J. Szwaja w komentarzu do art. 401 KSH (mającego do r. identyczną treść jak art. 237 KSH) [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. T. III. Komentarz do artykułów , Warszawa 2008, s. 944, nb Por. wyrok SA w Białymstoku z r., I ACa 260/10, niepubl. 16 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

17 PRAWO SPÓŁEK nie upoważnienia do zwołania zgromadzenia wspólników przez wspólnika (wspólników) dysponujących co najmniej 10% w kapitale zakładowym spółki (art KSH), jak też postępowania o udzielenie upoważnienia do zwołania walnego zgromadzenia przez akcjonariusza (akcjonariuszy), dysponujących co najmniej 5% w kapitale zakładowym spółki (art KSH). Sąd Najwyższy odrzucając skargę kasacyjną, opartą na art KPC, a więc na przepisie regulującym wnoszenie skargi kasacyjnej w postępowaniu procesowym, rozstrzygnął też, w zgodzie z dotychczasową linią orzeczniczą i dominującym poglądami w doktrynie, że w ramach wykonywania swoich kompetencji o charakterze nadzorczym i pomocniczym uregulowanych w prawie spółek sąd rejestrowy działa w oparciu o ogólne przepisy regulujące w KPC postępowanie nieprocesowe. Stanowisko SN wyrażone w komentowanym orzeczeniu zasługuje na pełną aprobatę. W związku z językową treścią art KPC nie sposób rzeczywiście uznać, że czynności pomocnicze i nadzorcze z zakresu prawa spółek podejmowane przez sąd rejestrowy powinny być uznane za wykonywane w ramach postępowania rejestrowego, uregulowanego w art KPC. Brak też szczególnych względów, które nakazywałyby dokonanie celowościowej wykładni art KPC w powyższym względzie. Jednocześnie należy zauważyć, że sąd rejestrowy wykonując czynności pomocnicze i nadzorcze w ramach prawa spółek bardziej pełni funkcje urzędowe niż procesowe, przez co zasadne Reklama jest poddanie toczącego się przed nim postępowania ogólnym regulacjom KPC dotyczącym postępowania nieprocesowego. Wnioski dla praktyki Komentowany wyrok SN z pewnością wpłynie na zwiększenie pewności prawa w zakresie kwalifikacji prawnej postępowań o charakterze nadzorczym i pomocniczym prowadzonym przez sąd rejestrowy na podstawie prawa spółek. Ostatecznie też, jak się wydaje, przesądza, że czynności w takich postępowaniach nie mogą, w zastępstwie sądu, wykonywać referendarze sądowi. Warto bowiem zwrócić uwagę, że, zgodnie z art KPC, referendarze sądowi są uprawnieni wyłącznie do wykonywania czynności w postępowaniu rejestrowym (a także, zgodnie z art i 3 KPC in fine, w sprawach o wpis w księdze wieczystej oraz z zakresu prawa spadkowego), tzn. nie mogą orzekać w innych postępowaniach nieprocesowych, w tym w ramach postępowań pomocniczych i nadzorczych wszczętych na podstawie przepisów KSH Ma to istotne znaczenie, gdyż, zgodnie z uchwałą SN z r., III CZP 119/68, OSP Nr 1/1970, poz. 4: Nieważność postępowania zachodzi w każdym wypadku, kiedy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa, tak też: A. Zieliński [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, pod red. A. Zielińskiego, Warszawa 2010, s. 614, nb. 31. DODATEK do MoP 21/

18 ORZECZNICTWO Zastaw rejestrowy na udziałach w spółce z o.o. Paulina Kozarzewska 1. W świetle art. 21a ustawy z 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów 38 za bezskuteczne należy uznać oświadczenie zastawnika o przejęciu przedmiotu zastawu rejestrowego po zajęciu egzekucyjnym tego przedmiotu, nawet wówczas, gdy takie uprawnienie przewidziano w umowie zastawu rejestrowego (art. 21 i 22 ZastRejU). Zastawnikowi pozostaje wówczas postępowanie egzekucyjne (przyłączenie się do egzekucji prowadzonej na rzecz wierzycieli zastawcy) w okresie, w którym zajęcie takie jest skuteczne. 2. Ścisłe określenie przedmiotu zastawu w umowie zastawniczej (w rozumieniu art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU) oznacza w odniesieniu do udziału w spółce z o.o. określenie ich wartości rynkowej. Nie jest w tym względzie wystarczające odsyłanie jedynie do wartości nominalnej udziałów, określonych w umowie spółki z o.o. i w umowie zastawniczej. Wyrok SN z r., I CSK 369/09, OSNC Nr D/2010, poz. 110, OSG Nr 8/2010, poz. 56, MoP Nr 10/2011, s. 551 Stan faktyczny Spółka z o.o. X zaciągnęła kredyt w banku. Dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej została zawarta umowa zastawnicza pomiędzy spółką z o.o. y jako zastawcą i bankiem jako zastawnikiem, na mocy której został ustanowiony zastaw rejestrowy na udziałach spółki z o.o. y w spółce z o.o. X. Umowa przewidywała, że w razie naruszenia umowy kredytowej zastawnik będzie mógł żądać zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności kredytowej według własnego uznania w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego lub w drodze przejęcia udziałów. Zastaw został wpisany do rejestru zastawów. Rok później bank wypowiedział umowę kredytową, po czym złożył zastawcy oświadczenie o przejęciu na własność udziałów w kapitale zakładowym spółki z o.o. X. Bank dokonał umorzenia kredytu udziałami i zaksięgował z tego tytułu kwotę euro, jednak parę dni później dokonał korekty wartości umorzenia i pomniejszył zadłużenie jedynie o niewielką kwotę. W międzyczasie, tj. przed złożeniem przez bank oświadczenia o przejęciu udziałów, doszło do egzekucyjnego zajęcia tych udziałów na podstawie wniosku dwóch innych wierzycieli. Bank wystąpił w związku z tym z powództwem przeciwko obu wierzycielom o zwolnienie przedmiotowych udziałów spod egzekucji komorniczej. W ocenie banku takie zajęcie naruszyło jego prawa jako zastawnika, a podstawę prawną powództwa stanowił art. 841 KPC, zgodnie z którym osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu spod egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Sąd I instancji uznał wprawdzie, że bank był uprawniony do wystąpienia z powództwem na podstawie art. 841 KPC, jednak oddalił powództwo, gdyż w ocenie sądu skutki oświadczenia o przejęciu nie wystąpiły, ponieważ nie wskazano ceny udziałów ustalonej w trybie określonym w umowie zastawniczej, a odwołano się jedynie do wartości nominalnej udziałów. Ponadto, nie zaliczono na poczet wymagalnej wierzytelności kwoty stanowiącej wartość przejmowanych udziałów. Apelacja powoda z powyższych względów również została oddalona. Uzasadnienie (wyciąg) Sąd Najwyższy rozpoznając skargę kasacyjną banku stwierdził, że w czasie zawarcia umowy zastawniczej w 2002 r. nie przesądzono wprost o wzajemnej relacji prawnej egzekucyjnego zajęcia przedmiotu zastawu rejestrowego i przejęcia tego samego przedmiotu w wykonaniu uprawnienia zastawnika na mocy umowy. Dopiero wprowadzony do ustawy art. 21a doprecyzował, że od chwili zajęcia przedmiotu zastawu rejestrowego przez organ egzekucyjny, zastawnik nie może podejmować czynności mających na celu zaspokojenie wierzytelności na podstawie przepisów art ZastRejU. Jednak, w ocenie SN nowelizacja ZastRejU jedynie potwierdziła prawidłowość wykładni tych przepisów, gdyż regułę wyrażoną w art. 21a ZastRejU można było wywieść ze stanu prawnego obowiązującego w okresie zawarcia przedmiotowej umowy zastawniczej. Sąd Najwyższy podkreślił, że egzekucja wierzycieli skierowana wobec przedmiotu zastawu nie prowadzi do naruszenia praw zastawnika w rozumieniu art. 841 KPC, ponieważ ochrona zabezpieczonej wierzytelności zastawnika może być urzeczywistniona w inny sposób niż przejęcie, np. w wyniku przyłączenia się do toczącej się już egzekucji wierzycieli zastawcy. Ponadto, SN podzielił przyjętą przez sądy I i II instancji ocenę prawną, że w zaistniałym stanie faktycznym nie doszło do skutecznego przejęcia przez bank przedmiotu zastawu rejestrowego w wyniku złożenia oświadczenia o przejęciu. Powstanie roszczeń obligacyjnych zastawnika wobec zastawcy uzależnione jest bowiem od skutecznego wykonania uprawnienia do przejęcia. Zgodnie z art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU, dla pozaegzekucyjnego zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności wymagane jest m.in. ścisłe oznaczenie wartości przedmiotu zastawu w umo- 38 T. jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.; dalej jako: ZastRejU. 18 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy

19 PRAWO SPÓŁEK wie zastawniczej. Z kolei wymóg ten w odniesieniu do udziałów w spółce z o.o. oznacza określenie ich wartości rynkowej. Nie było zatem, w ocenie SN, wystarczające odesłanie w umowie zastawniczej zawartej z bankiem do wartości nominalnej udziałów. Z powyższych względów, skarga kasacyjna powoda została oddalona. Komentarz Zgodnie z art. 7 ust. 1 ZastRejU, przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być m.in. prawa majątkowe, jeżeli są zbywalne. Podobnie więc jak w przypadku zastawu zwykłego, możliwe jest ustanowienie zastawu rejestrowego na udziale w spółce z o.o. jako zespole praw. Do ustanowienia zastawu rejestrowego na udziale potrzebna jest umowa zastawnicza o treści wskazanej w art. 3 ZastRejU zawarta pomiędzy osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz wpis do rejestru zastawów. W najnowszym orzecznictwie podnosi się, że umowa ta powinna zostać zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 3 ust. 1 ZastRejU), choć jest forma łagodniejsza, niż wymagana na gruncie art. 180 KSH, tj. forma z podpisami notarialnie poświadczonymi 39. Przesłanką skuteczności obciążenia udziału wobec spółki jest zawiadomienie jej o ustanowieniu zastawu rejestrowego, co wynika z art. 187 KSH. Zasadniczym skutkiem ustanowienia zastawu jest pierwszeństwo zaspokojenia się zastawnika z przedmiotu zastawu przed wierzycielami osobistymi zastawcy, z wyjątkiem tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (art KC i art. 20 ust. 1 ZastRejU). Zaspokojenie zastawnika następuje w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego lub w drodze pozaegzekucyjnej, jeżeli umowa zastawnicza tak przewiduje. W tym drugim przypadku realizacja uprawnienia zastawnika następuje albo przez przejęcie przez zastawnika na własność przedmiotu zastawu rejestrowego, albo przez sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego w drodze przetargu publicznego, który przeprowadzi notariusz lub komornik. Jak się wydaje, teza pierwsza omawianego orzeczenia SN nie powinna budzić żadnych wątpliwości. Kwestię zbiegu pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zastawnika oraz postępowania egzekucyjnego rozstrzyga art. 21a ZastRejU, zgodnie z którym od chwili zajęcia przedmiotu zastawu rejestrowego przez komornika lub inny organ egzekucyjny zastawnik nie może podejmować czynności mających na celu zaspokojenie na podstawie przepisów art ZastRejU regulujących tryb pozaegzekucyjny. Sąd Najwyższy prawidłowo przy tym doszedł do wniosku, że powołany przepis należy stosować również do stanu faktycznego, w którym umowę zastawniczą zawarto przed wejściem w życie art. 21a ZastRejU 40 (tj. przed r.), gdyż przepis ten odzwierciedla właściwą interpretację przepisów, którą dało się wyprowadzić z art ZastRejU w brzmieniu sprzed nowelizacji 41. Słusznie SN podkreślił, że przedmiotowa ustawa przewiduje jako ogólną regułę egzekucję sądową (art. 21 ZastRejU), a zastawnik ma prawo wyboru jednego z dwóch trybów dochodzenia wierzytelności. Tak więc ochrona zabezpieczonej wierzytelności zastawnika (tu: banku) może zostać urzeczywistniona w inny sposób niż w drodze przejęcia, tj. w wyniku przyłączenia się do toczącej się już egzekucji na rzecz wierzycieli zastawcy, która to egzekucja nie prowadzi jednak do naruszenia praw zastawnika w rozumieniu art. 841 KPC. Należy przy tym pamiętać, że przepisy prawa procesowego przewidują szczególne postępowanie w razie ujawnienia w toku egzekucji ustanowienia zastawu rejestrowego. Zgodnie z art KPC, jeżeli w toku egzekucji okaże się, że na zajętym prawie ustanowiony został zastaw rejestrowy, komornik zawiadomi niezwłocznie o zajęciu zastawnika. Prowadząc zaś egzekucję o świadczenie przekraczające zł, komornik obowiązany jest uzyskać z centralnej informacji o zastawach rejestrowych dane o tym, czy dłużnik jest zastawcą zastawu rejestrowego oraz kto jest zastawnikiem. O wszczęciu egzekucji komornik niezwłocznie zawiadamia zastawnika zastawu rejestrowego (art KPC). Wskazane uregulowania dodatkowo potwierdzają słuszność tezy postawionej przez SN, ponieważ przepisy te weszły w życie jeszcze przed nowelizacją ZastRejU. Można zatem uznać, że wprowadzony nowelizacją art. 21a ZastRejU wypełnił lukę prawną, choć de facto lukę tę w poprzednim stanie prawnym można było wypełnić w drodze wykładni odpowiadającej woli ustawodawcy wyrażonej w nowelizacji ZastRejU. Przechodząc do analizy tezy drugiej orzeczenia, należy na wstępie wskazać, że w celu skutecznego zaspokojenia wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym w drodze przejęcia udziałów spółki z o.o. konieczne jest zachowanie określonych w ZastRejU przesłanek. Przede wszystkim umowa zastawnicza musi przewidywać, że zaspokojenie odbędzie się w drodze pozaegzekucyjnej, ale i wskazywać ten konkretny sposób zaspokojenia (tj. przejęcie). Ponadto, według art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU, zastawnik może zaspokoić się przez przejęcie udziału na własność, jeżeli wartość udziału została ściśle określona w umowie zastawu albo strony określiły sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika, przy czym druga z wymienionych alternatywnie przesłanek została dodana wspomnianą wcześniej nowelizacją ZastRejU. Nowelizacja ustawy, poza kwotowym określeniem wartości przedmiotu zastawu, dodała zatem możliwość określenia formuły lub sposobu obliczenia tej wartości. Sąd Najwyższy w glosowanym orzeczeniu przyjął, powołując się przy tym na wcześniej wyrażony w judykaturze pogląd 42, że ścisłe określenie przedmiotu zastawu w umowie zastawniczej oznacza, w odniesieniu do udziału w spółce z o.o., określenie jego wartości rynkowej. Brak szczegółowego uzasadnienia przez SN tak postawionej tezy utrudnia polemikę z zaprezentowanym stanowiskiem. Motywów takiego rozstrzygnięcia nie sposób rów- 39 Artykuł 3 ust. 1 ZastRejU stanowi przepis szczególny względem art. 180 KSH, tak SN w uchwale z r., III CZP 130/08, Biul. SN Nr 1/2009; odmiennie SN w postanowieniu z r., III CK 429/02, OSNC Nr 2005/4, poz. 67 oraz postanowieniu z r., II CK 53/05, PUG Nr 1/2006, s. 36, w których stwierdził, że umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego na udziale wymaga, na zasadach ogólnych, formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 KSH). Drugie z przedstawionych stanowisk zostało poddane ostrej krytyce w doktrynie (tak m.in. A. Herbet [w:] System Prawa Prywatnego. T. 17A. Prawo spółek kapitałowych, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2010, s. 287). 40 Przepis wprowadzony ustawą z r. o zmianie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz o zmianie innych ustaw, Dz.U. Nr 180, poz Interpretacja ta znajduje również potwierdzenie w doktrynie (tak m.in. T. Stawecki, M. Tomaszewski, F. Zedler, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997, s. 83). 42 Por. postanowienie SN z r., IV CSK 36/2009, Biul. SN Nr 9/09. DODATEK do MoP 21/

20 ORZECZNICTWO nież poznać po lekturze przytoczonego w treści omawianego orzeczenia postanowienia SN z r. 43, którego uzasadnienie jest nader lakoniczne i dość niejasne. Pierwsza wątpliwość, jaka nasuwa się po lekturze uzasadnienia obu orzeczeń 44 w kontekście znowelizowanego art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU, dotyczy tego, czy wskazanie wartości rynkowej udziału wymagane jest jedynie dla spełnienia przesłanki ścisłego określenia wartości, czy też także do określenia sposobu ustalenia wartości. Sąd Najwyższy rozpatrując obydwie sprawy według stanu prawnego sprzed nowelizacji nie odniósł się w ogóle do powyższej kwestii. Nasuwa się zatem wniosek, że kryterium rynkowości powinno mieć zastosowanie wyłącznie do przesłanki ścisłego określenia wartości. Tak też wprost wskazuje teza druga omawianego wyroku z r. Jednak ewentualne zróżnicowanie zastosowanego kryterium do ścisłego określenia wartości udziału oraz do określenia sposobu ustalenia wartości nie znajduje żadnego uzasadnienia, skoro wskazanie konkretnej kwoty udziału musiałoby odpowiadać wartości rynkowej, a przyjęcie sposobu ustalenia wartości udziału nie musiałoby już do tej wartości rynkowej nawiązywać. Glosowane orzeczenie pozostawia zatem poruszoną kwestię jako nierozstrzygniętą. Zasadniczym jednak zastrzeżeniem do tezy drugiej wyroku SN jest fakt, że odwołanie się do wartości rynkowej udziału w spółce z o.o. na gruncie art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU jest sprzeczne z literalnym brzmieniem tego przepisu. Ustawa nie wskazuje bowiem żadnego kryterium, które musi spełniać uzgodniona przez strony wartość przedmiotu zastawu dla celów jego przejęcia. Jak się wydaje, literalna wykładnia nie pozostawia wątpliwości, że strony umowy zastawniczej mają prawo swobodnego oznaczenia tej wartości. Skoro przepis nie zawiera jakiegokolwiek ograniczenia swobody wyboru wartości przedmiotu zastawu przez strony, to całkowicie nieuprawnione jest przyjęcie, że umowa zastawnicza powinna wskazywać wartość rynkową udziału 45. Kryteria określenia wartości udziału w spółce z o.o. mogą być różne. Powszechnie wskazuje się na wartość nominalną, bilansową (księgową) oraz rynkową. O ile określenie wartości nominalnej i bilansowej nie budzi zastrzeżeń, to wskazanie wartości rynkowej udziału w praktyce przysparza trudności. Sąd Najwyższy dokonując wykładni art. 22 ust. 1 pkt 3 ZastRejU nie wskazał jednak, w jaki sposób strony powinny ustalić w umowie zastawniczej wartość rynkową. Nie wiadomo, którą spośród wielu możliwych metod wyceny tej wartości należy zastosować. Wydaje się więc, że omawiane orzeczenie w zakresie tezy drugiej może wprowadzać niepewność obrotu, skoro strony umowy zastawniczej nie będą miały pewności co do rynkowości uzgodnionej przez nich wartości udziału w spółce z o.o. Nie jest bowiem jasne, w jaki sposób wskazać wartość rynkową udziału, która będzie aktualna na dzień zaspokojenia się zastawnika, a tylko wtedy można zapewnić ochronę wierzycielowi. W przypadku bowiem wpisania przez strony kwotowo wartości rynkowej na dzień zawarcia umowy, zastawnik brałby na siebie ryzyko, że wartość ta do czasu zbycia udziałów spadnie. Obciążenie zastawnika takim ryzykiem nie znajduje jednak uzasadnienia w świetle celu ZastRejU, jakim jest niewątpliwie skuteczne zabezpieczenie wierzytelności 46. Wnioski dla praktyki Zastaw rejestrowy na udziałach spółki jest stosunkowo rzadkim, aczkolwiek coraz częściej stosowanym sposobem zabezpieczenia wierzytelności przez bank. Omawiany rodzaj zastawu stanowi jedno ze skuteczniejszych narzędzi oddziaływania na kredytobiorcę, zwłaszcza, gdy zastawnik ma możliwość skorzystania z pozaegzekucyjnego sposobu zaspokojenia wierzytelności, którym jest przejęcie przedmiotu zastawu. Jak bowiem wynika z praktyki, egzekucja sądowa stanowi długą, kosztowną i wieloetapową drogę zaspokojenia wierzyciela. Dlatego tak ważne jest prawidłowe ukształtowanie umowy zastawniczej, by uniknąć ryzyka nieskutecznego przejścia na zastawnika przedmiotu zastawu. Omawiane orzeczenie jednak należy ocenić krytycznie w odniesieniu do drugiej z zaprezentowanych tez. Skoro zastaw rejestrowy, stworzony jako szczególnego rodzaju ograniczone prawo rzeczowe, ma być z założenia prawem, które oprócz zabezpieczenia i ochrony interesów wierzyciela ma usprawnić obrót gospodarczy, to nie sposób zgodzić się z poglądem SN, że strony w umowie zastawniczej obowiązane są wskazać wartość rynkową udziałów w spółce z o.o. stanowiących przedmiot zastawu. Po pierwsze, takie stanowisko zawęża znacznie swobodę stron umowy w zakresie uzgodnienia warunków zaspokojenia się poprzez przejęcie udziałów, co jednak nie znajduje oparcia w przepisach ZastRejU. Po drugie, brak jasności co do metody wyceny wartości rynkowej udziałów może spowodować problemy w praktyce, a tym samym przyczynić się do zwiększenia niepewności obrotu. Z powyższych względów należy mieć nadzieję na zmianę zaprezentowanej linii orzeczniczej w przyszłości IV CSK 36/09, zob. przyp Tj. omawianego wyroku SN z r. oraz postanowienia SN z r., zob. przyp Podobnie Ł. Szegda, Uwagi do orzeczenia SN dotyczącego zasad zaspokajania się z przedmiotu zastawu rejestrowego, Rzeczp. z r. 46 Ibidem. 20 KWAŚNICKI, WRÓBEL & Partnerzy