DIAGNOZA STANU I BARIER MODERNIZACJI OFERTY EDUKACYJNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM RAPORT Z BADAO

Transkrypt

1 - 1 -

2 - 2 -

3 Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych DIAGNOZA STANU I BARIER MODERNIZACJI OFERTY EDUKACYJNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM RAPORT Z BADAO W OBSZARZE: PROGRAMÓW I METOD NAUCZANIA, METOD POTWIERDZANIA KWALIFIKACJI ORAZ DORADZTWA I ORIENTACJI ZAWODOWEJ Białystok

4 SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE 6 Rozdział I PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAO Jarosław Domalewski 8 1. Uzasadnienie wyboru tematu i przedmiot badao 8 2. Założnia, cele i problemy badao 8 3. Metody i techniki badawcze, dobór próby badawczej, organizacja i teren badao Badania ilościowe Badania jakościowe Marta Juchnicka 16 Rozdział II CHARAKTERYSTYKA BADANYCH ZBIOROWOŚCI Charakterystyka zbiorowości w badaniach ilościowych Krzysztof Wasielewski 19 Rozdział III 1.1 Charakterystyka uczniów szkół zawodowych Charakterystyka badanych nauczycieli Charakterystyka przedstawicieli otoczenia szkoły Charakterystyka zbiorowości w badaniach jakościowych Marta Juchnicka 25 MOTYWY PODJĘCIA NAUKI W SZKOLE, PLANY I ASPIRACJE EDUKACYJNO - ZAWODOWE UCZNIÓW SZKÓŁ ZAWODOWYCH Krzysztof Wasielewski 1. Motywy podjęcia nauki Aspiracje i dalsze plany edukacyjne Plany i aspiracje zawodowe Motywy wyboru pracy w wyuczonym zawodzie po ukooczeniu szkoły 41 Rozdział IV OCENA SYSTEMU I JAKOŚCI KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Jarosław Domalewski Treści i programy nauczania a szanse absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy w badaniach ilościowych Oferta szkół zawodowych a potrzeby rynku pracy 51 Rozdział V 3. Absolwenci szkół zawodowych wobec potrzeb i wyzwao rynku pracy Postulaty zmian w szkolnictwie zawodowym 60 MODUŁOWY SYSTEM KSZTAŁCENIA I POTWIERDZANIA KWALIFIKACJI W BADANIACH ILOŚCIOWYCH I JAKOŚCIOWYCH 1. MES w świetle badao ilościowych Krzysztof Wasielewski MES w opiniach uczniów MES w opiniach nauczycieli MES w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły MES w świetle badao jakościowych Marta Juchnicka Poziom uczeo Poziom nauczyciel Poziom szkoła i otoczenie 77 Rozdział VI DUALNY SYSTEM KSZTAŁCENIA JAKO CZYNNIK ZWIĘKSZAJĄCY PRAKTYCZNE UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓW SZKÓŁ ZAWODOWYCH 1. DSK w świetle badao ilościowych Jarosław Domalewski DSK w opinii uczniów i słuchaczy szkół zawodowych DSK w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół DSK w opinii przedstawicieli otoczenia szkoły DSK w świetle badao jakościowych Marta Juchnicka Poziom uczeo Poziom nauczyciel Poziom szkoła i otoczenie

5 Rozdział VII DORADZTWO I ORIENTACJA ZAWODOWA W SYSTEMIE SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO W ŚWIETLE BADAO ILOŚCIOWYCH I JAKOŚCIOWYCH Doradztwo i orientacja zawodowa w świetle badao ilościowych Krzysztof Wasielewski DOZ w opiniach uczniów DOZ w opiniach nauczycieli DOZ w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły Krzysztof Wasielewski Doradztwo i orientacja zawodowa w badaniach jakościowych Marta Juchnicka Poziom uczeo Poziom nauczyciel Poziom szkoła i otoczenie 107 ZAKOOCZENIE Jarosław Domalewski, Krzysztof Wasielewski, Marta Juchnicka 109 REKOMENDACJE W ODNIESIENIU DO PROGRAMÓW I METOD NAUCZANIA 113 REKOMENDACJE W ODNIESIENIU DO DORADZTWA I ORIENTACJI ZAWODOWEJ 115 STRESZCZENIE BADAO ILOŚCIOWYCH 117 STRESZCZENIE BADAO JAKOŚCIOWYCH 121 ANEKSY Narzędzia badawcze wykorzystane w badaniach ilościowych 122 Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy 122 Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim 130 Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim METODYKA I NARZĘDZIA BADAO W BADANIACH JAKOŚCIOWYCH INFORMACJA O ZESPOLE INFORMACJA O INSTYTUCJACH REALIZUJĄCYCH BADANIA 151 Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych - obszary działalności 151 Narodowe Forum Doradztwa Kariery - obszary działalności SŁOWNIK SKRÓTÓW I POJĘD 154 SPIS LITERATURY 155 SPIS RYSUNKÓW 156 SPIS TABEL

6 SŁOWO WSTĘPNE Niniejsza publikacja powstała w oparciu o wyniki badao empirycznych, prowadzonych w ramach projektu INNOWACJE EDUKACYJNE - program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. Podlaskim, finansowanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, ze środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 1. Jej zakres merytoryczny oddaje istotę wsparcia finansowego intensyfikującego rozwój potencjału intelektualnego, kształcenia oraz budowy swoistej bazy współpracy przedsiębiorca szkoła, w skali regionalnej, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Opracowanie jest połączeniem dwóch części odzwierciedlających rezultaty prac zespołu badawczego nad przygotowaniem raportu ilościowego (dr Jarosław Domalewski oraz dr Krzysztof Wasielewski) i jakościowego (dr Czesław Noworol oraz Marta Juchnicka) na temat aktualnego stanu oraz barier modernizacji oferty edukacyjnej w obszarze programów i metod nauczania, metod potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwa i orientacji zawodowej w województwie podlaskim. Podjęty temat badawczy jest bardzo istotny dla rozwoju gospodarki regionalnej, zwłaszcza w zakresie modernizacji oferty edukacyjnej w obszarze programów i metod nauczania, metod potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwa i orientacji zawodowej w województwie podlaskim. Rezultaty przeprowadzonych badao, wnioski i rekomendacje mogą mied o wiele szerszy, ponadregionalny charakter i mogą znaleźd praktyczne zastosowanie zarówno w polityce regionu podlaskiego, jak i innych regionów naszego kraju i innych paostw członkowskich. Rozwój każdego regionu w Europie, a zwłaszcza podlaskiego powinien bazowad na wewnętrznym potencjale kadrowym i gospodarczym aktywizowanym poprzez rozsądną politykę społeczną, opartą na aktualnych danych pochodzących z badao prowadzonych w regionie oraz o rekomendacje KE. Dlatego tak ważna jest diagnoza stanu istniejącego, jak też wynikające stąd wnioski i rekomendacje w aspekcie polityki kształcenia dostosowanej zarówno do aspiracji i oczekiwao młodzieży, jak i do potrzeb regionalnego rynku pracy. 1 Numer projektu: WND-POKL /09; działanie 9.2 POKL

7 Niniejsze opracowanie ma za zadanie przyłączyd się do dyskusji społecznej na temat podstawowych słabości kształcenia zawodowego w województwie podlaskim oraz przede wszystkim do wypracowania propozycji podjęcia efektywnych działao w zakresie edukacji. Niewątpliwie skutecznym narzędziem niwelującymi braki w tym zakresie mogą byd innowacje edukacyjne, ukierunkowane bezpośrednio na działania aktywizujące młodzież, jak również oddziałujące na gospodarkę regionu. W ujęciu modelowym powinny należed do nich programy i metody nauczania (w tym nauczanie dualne i modułowe), metody potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwo kariery dla młodzieży, rozumiane jako proces towarzyszący rozwojowi młodego człowieka i pomagający mu w planowaniu kariery, a nie jako akt interwencji czy też incydentalnej porady. Należy pamiętad, że młodzież już od wyższych klas gimnazjalnych znajduje się w procesie tranzycji ze świata edukacji do świata pracy. Proces ten jest procesem podejmowania decyzji, które mają swoje konsekwencje na całą dalszą karierę zawodową i życiową. Tymczasem, młodzież jest generalnie nieprzygotowana i wręcz nieświadoma konsekwencji wynikających z niewłaściwej ścieżki tranzycji na rynek pracy. Dlatego kompleksowa pomoc dla młodzieży będącej w procesie tranzycji, która obejmuje zarówno modernizację oferty edukacyjnej w obszarze programów i metod nauczania, orientacji zawodowej, jak również metod potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwa kariery jest podstawowym zagadnieniem budowania efektywnego systemu konstytutywnego szkolnictwa zawodowego i szkoleo, co doprowadzi w konsekwencji, do rozwiązania problemu bezrobocia młodzieży, zwiększenia zatrudnialności i stymulacji przedsiębiorczości wśród absolwentów. Czesław Noworol Arkadiusz Niedźwiecki - 7 -

8 ROZDZIAŁ I PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAO Jarosław Domalewski 1. Uzasadnienie wyboru tematu i przedmiot badao Jedną z najbardziej zagrożonych bezrobociem kategorii społecznych są młodzi ludzie. Według danych GUS w I kwartale 2010 roku stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 10,6%, ale wśród młodych ludzi (do 25 roku życia) aż 24,6%. Oznacza to, że co czwarty przedstawiciel młodego pokolenia nie posiadał zatrudnienia. Bardzo często ofiarami bezrobocia są absolwenci w najmniejszym stopniu szkół wyższych (21,5%), w największym zasadniczych szkół zawodowych (42,1%) 2. Wśród szeregu przyczyn niskiej aktywności zawodowej ludzi młodych w Polsce jest niedostosowanie struktury i oferty kształcenia zawodowego do potrzeb rynku pracy. Po roku 1990 w strukturze średniego szczebla szkolnictwa (ponadpodstawowego, po reformie ponadgimnazjalnego) zachodziły głębokie zmiany, polegające przede wszystkim na wzroście sieci liceów ogólnokształcących oraz spadku liczby zasadniczych szkół zawodowych. W efekcie szereg kierunków kształcenia zostało zlikwidowanych, a istniejące nie zawsze odpowiadają potrzebom rynku pracy. Dodatkowym argumentem na rzecz wyboru tematu badao jest anachronizm metod, programów kształcenia i bazy dydaktycznej szkół, wynikający w pewnym stopniu również z ograniczenia w ostatnim dwudziestoleciu uczestnictwa potencjalnych pracodawców w kształceniu zawodowym. 2. Założenia, cele i problemy badao Projekt INNOWACJE EDUKACYJNE program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim, jest przedsięwzięciem mającym na celu realizację działao zmierzającym do niwelacji podstawowych słabości kształcenia zawodowego w województwie podlaskim. Zakłada on wprowadzenie w szkolnictwie zawodowym trzech innowacji edukacyjnych w obszarach: 2 Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności, GUS, Warszawa 2010, całośd

9 programów i metod nauczania, metod potwierdzania kwalifikacji doradztwa i orientacji zawodowej. Rozpoczynając realizację badao przyjęto następujące założenia: Kierunki kształcenia zawodowego w województwie podlaskim nie są w pełni adekwatne wobec potrzeb regionalnego rynku pracy; Zarówno programy, jak i metody kształcenia zawodowego nie uwzględniają dynamiki rynku pracy wynikającej z postępu technologicznego oraz zmian gospodarczych; Istniejący system potwierdzania kwalifikacji zawodowych opierający się głównie na świadectwach ukooczenia szkoły jest nieelastyczny i anachroniczny wobec potrzeb pracodawców; Wybory edukacyjne młodzieży i dorosłych odnośnie kształcenia w szkołach zawodowych nie uwzględniają w dostatecznym stopniu ich indywidualnych predyspozycji zawodowych oraz potrzeb regionalnego rynku pracy. U podstaw powyższych założeo tkwią ustalenia wynikające z przeprowadzonej analizy danych zastanych (Desk Research) dotyczących kształcenia zawodowego i rynku pracy w województwie podlaskim 3. Mając na uwadze cel badania zmierzający do wszechstronnej analizy sytuacji kształcenia zawodowego w województwie podlaskim i jego adekwatności wobec potrzeb regionalnego rynku pracy, konieczne okazało się przeprowadzenie badao wśród różnych zbiorowości stanowiących bezpośrednio bądź pośrednio klientelę szkół zawodowych 4 : uczniów i słuchaczy szkół zawodowych; kadry dydaktyczno-administracyjnej (nauczycieli, dyrektorów szkół); przedstawicieli otoczenia szkoły pracodawców, organizacji pozarządowych oraz urzędów pracy. 3 Domalewski J., Wasielewski K., Raport Desk Research przygotowany na potrzeby projektu: INNOWACJE EDUKACYJNE- program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim, maj-czerwiec Szczegółowy opis procedury doboru prób do badania zawarty jest w dalszej części opracowania

10 Głównym celem badao przeprowadzonych w ramach projektu INNOWACJE EDUKACYJNE (...) było dokonanie diagnozy stanu i jakości szkolnictwa zawodowego - jego oferty, kierunków kształcenia oraz oceny propozycji jego modernizacji. Przyjęto następujące cele szczegółowe: 1. Poznanie motywów wyboru szkoły i kierunków kształcenia przez uczniów i słuchaczy badanych szkół zawodowych; są one wskaźnikiem poziomu orientacji zawodowej prowadzonej w gimnazjum. 2. Dokonanie analizy poziomu aspiracji i dalszych planów edukacyjnych i zawodowych uczniów i słuchaczy szkół zawodowych w województwie podlaskim; są one wskaźnikiem zamierzeo absolwentów dotyczących wejścia na rynek pracy. 3. Zebranie opinii wśród uczniów, nauczycieli i kadry administracyjnej szkół na temat stanu i jakości szkolnictwa zawodowego oraz potencjalnych sposobów modernizacji szkolnictwa zawodowego w trzech obszarach: 3.1 metod i programów nauczania oraz 3.2 systemu potwierdzania kwalifikacji zawodowych; 3.3 doradztwa i profesjonalnego poradnictwa zawodowego; 4. Dokonanie oceny gotowości do udziału w kształceniu zawodowym poza edukacyjnych podmiotów takich jak: instytucje rynku pracy, pracodawcy. Wyznaczone obszary empirycznych badao ilościowych i jakościowych wraz z przyjętymi celami wytyczyły następujące problemy, jakie zamierzono rozwiązad. 1. Jakie były motywy podejmowania nauki w szkołach zawodowych przez uczniów i słuchaczy w badanych szkołach zawodowych? 2. Jakie były dalsze plany i aspiracje edukacyjne i zawodowe badanych uczniów i słuchaczy analizowane w aspekcie ich zgodności z wybranym kierunkiem kształcenia? 3. Jaki jest stan i jakośd szkolnictwa zawodowego w trzech obszarach: 3.1 W jakich kierunkach kształcenia, jakimi metodami i wg jakich programów nauczania realizowane jest kształcenie zawodowe w aspekcie regionalnego rynku pracy)? ich adekwatności wobec potrzeb

11 3.2 Jak funkcjonuje system i metody potwierdzania kwalifikacji zawodowych (egzaminów zawodowych), których usprawnienie mogłoby przyczynid się do zwiększenia szans absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy? 3.3 Jak realizowane są zadania doradztwa i profesjonalnego poradnictwa zawodowego? 4. Jak oceniana jest gotowośd do udziału w kształceniu zawodowym poza edukacyjnych podmiotów, takich jak: instytucje rynku pracy, pracodawcy, organizacje pozarządowe w aspekcie dualnego systemu kształcenia zakładającego udział pozaszkolnych podmiotów w procesach edukacyjnych. 5. W jakim stopniu (w opinii badanych zbiorowości) działania podjęte w trzech wyróżnionych obszarach mogłyby przyczynid się do zwiększenia adekwatności oferty i jakości kształcenia zawodowego wobec potrzeb regionalnego rynku pracy, a w konsekwencji wzrostu szans absolwentów szkół zawodowych na zatrudnienie. 3. Metody i techniki badawcze, dobór próby badawczej, organizacja i teren badao 3.1. Badania ilościowe Mając na uwadze cele badania ilościowego, jak również fakt, że badanie było zaplanowane wśród trzech różnych zbiorowości, konieczne okazało się zróżnicowanie również technik badawczych. Badanie, którego wyniki stanowią przedmiot niniejszej publikacji zostało przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego. W odniesieniu do uczniów zastosowano technikę ankiety ankietę audytoryjną technikę najpowszechniej stosowaną w odniesieniu do badao edukacyjnych. O wyborze tej właśnie techniki w znaczącym stopniu zadecydował cel badania poznanie opinii uczniów i słuchaczy na temat kształcenia zawodowego. Biorąc pod uwagę powyższy cel badao, jak i miejsce realizacji autorzy podjęli decyzję o konieczności przeprowadzenia ankiety za pomocą techniki gwarantującej najwyższą z możliwych anonimowośd respondentów. Pewne kwestie podjęte w ankiecie (np. ocena nauczycieli) mogły w warunkach realizacji badania

12 techniką typu face to face prowadzid do obciążenia uzyskanych wyników. Ankieta audytoryjna gwarantuje w tym względzie wysoką anonimowośd, zwiększając tym samym prawdopodobieostwo otrzymania rzetelnych, zgodnych ze stanem faktycznym odpowiedzi. W odniesieniu do pozostałych dwóch zbiorowości (KDA i otoczenia szkoły) zastosowano metodę wywiadu. Zastosowaną techniką był wywiad bezpośredni (PAPI) realizowany przez doświadczony zespół badao ankietowych. Zastosowanymi narzędziami badawczymi były: kwestionariusz ankiety pt. Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, oraz kwestionariusz wywiadu. Wzory narzędzi badawczych znajdują się w aneksie. Realizacja badao ilościowych wśród wymienionych (bardzo różnych) zbiorowości, wynikała ze sformułowanych celów i problemów badao. Autorzy badao, podejmując się dokonania diagnozy słabych i mocnych stron szkolnictwa zawodowego, a przede wszystkim oceny działao o charakterze modernizacyjnym, przyjęli, że powinna byd ona dokonana nie tylko przez przedstawicieli zbiorowości bezpośrednio uczestniczących w procesie kształcenia lecz również wśród potencjalnych odbiorców efektów kształcenia (rozumianych jako wiedza i kwalifikacje uczniów), czyli potencjalnych pracodawców oraz przedstawicieli instytucji zajmujących się rynkiem pracy. Analiza danych zastanych wskazała, że kluczowe dla gospodarki województwa podlaskiego są trzy branże: metalowo - drzewna, rolno - spożywcza, turystyczno - medyczna. Z tego też względu podjęto decyzję, iż badania empiryczne ilościowe miały byd przeprowadzone w obszarach szkolnictwa zawodowego bezpośrednio związanych z wymienionymi wyżej branżami (szkołach kształcących w zawodach właściwych dla trzech kluczowych branż). Celem badao były kwestie związane z kształceniem zawodowym, stąd głównym kryterium doboru próby były szkoły. W ramach polskiego systemu edukacji można wyróżnid trzy typy szkół zawodowych dla dwóch poziomów kształcenia ponadgimnazjalnego i policealnego (w badaniach pominięto szkoły wyższe). Są to: zasadnicze szkoły zawodowe; technika; szkoły policealne

13 Podejmując decyzję o liczbie poszczególnych typów szkół kierowano się strukturą szkolnictwa ponadgimnazjalnego, w ramach którego wyraźnie dominującą pozycję zajmują technika (70% ogółu młodzieży w zawodowych szkołach ponadgimnazjalnych stanowią uczniowie techników, a 19% uczniowie zasadniczych szkół zawodowych). Dlatego też przy określaniu wielkości próby badawczej kierowano się wymogiem reprezentatywności tj. uzyskanie zbiorowości badanych o strukturze zbliżonej do populacji. Założono, że w obrębie każdej z trzech kluczowych branż zostaną wytypowane do badania: co najmniej jedna zasadnicza szkoła zawodowa, jedna szkoła policealna i dwa technika. Podstawowym problemem na etapie doboru szkół do badania okazał się brak informacji o kierunkach kształcenia realizowanych w poszczególnych placówkach. System Informacji Oświatowej nie dysponował aktualnymi danymi, podobnie jak inne bazy szkolnictwa zawodowego. Zdarzało się, że w wytypowanej do badania szkole istniał interesujący badaczy kierunek kształcenia, ale został dopiero uruchomiony (1 rocznik) lub był wygaszany (ostatni rocznik). Realizacji badania nie sprzyjał również okres, w którym je przeprowadzano koniec roku szkolnego to tradycyjnie okres wycieczek i zwiększonej absencji uczniów. Dlatego też już w trakcie rozpoczęcia realizacji badania prowadzono na bieżąco monitoring szkół, w których miało ono zostad przeprowadzone. Nie udało się utrzymad wstępnego założenia dotyczącego udziału każdego typu szkoły w obrębie każdej z uznanych za kluczowe branż (np. nie istnieje zasadnicza szkoła zawodowa kształcąca w zawodach właściwych dla branży turystyczno-medycznej). Do badao wytypowano: w ramach branży metalowo-drzewnej: jedną ZSZ i trzy technika; w ramach branży rolno-spożywczej: jedną ZSZ i dwa technika; w ramach branży turystyczno-medycznej: trzy technika i jedną szkołę policealną. Ustalając wielkośd badanych zbiorowości w obrębie szkół podjęto decyzję o równej reprezentacji uczniów i słuchaczy kształcących się w zawodach właściwych dla poszczególnych branż. Badanie zrealizowano techniką audytoryjną, stąd jednostką doboru był jeden oddział szkolny. Liczba objętych badaniem oddziałów szkolnych z uwzględnieniem typu szkoły została przedstawiona w tabeli:

14 Tabela 1. Struktura próby badawczej uczniowie szkół zawodowych Branża Typ szkoły metalowo drzewna rolno - spożywcza turystyczno medyczna Ogółem % ZSZ technikum 3 klasy 46 uczniów 4 klasy 81 uczniów) 1klasa 20 uczniów 4 klasy 89 uczniów szkoła policealna ,5 4 klasy 81uczniów 2 klasy 40 uczniów , ,2 Ogółem ,0 % 35,6 30,5 33,9 100,0 Próba badawcza liczyła 357 uczniów 5. Cele projektu odnosiły się do modernizacji kształcenia zawodowego w województwie podlaskim, konieczne zatem było uwzględnienie w badaniu nie tylko bezpośrednich beneficjentów planowanych działao uczniów szkół zawodowych, ale również innych ważnych, z perspektywy funkcjonowania szkolnictwa zawodowego, zbiorowości. Z tego też względu podjęto decyzję o przeprowadzeniu badania wśród przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół oraz otoczenia placówek edukacyjnych. Przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych definiowani są jako nauczyciele przedmiotów zawodowych i praktycznej nauki zawodu, dyrektorzy szkół i (jeśli są zatrudnieni w szkołach) doradcy zawodowi. W żadnej z badanych szkół doradcy nie występowali. Badaniem objęto siedmiu przedstawicieli KDA w każdej szkole (w dwóch szkołach było to po sześciu przedstawicieli KDA). 5 Szczegółowy wykaz szkół objętych badaniem zawarto w Aneksie

15 Podstawą doboru trzeciej badanej zbiorowości przedstawicieli otoczenia szkoły była lokalizacja placówek oświatowych wytypowanych do badania. Zastosowano w tym przypadku dobór celowy. W obrębie powiatu, w którym znajdowała się wytypowana do badania szkoła przeprowadzono badanie wśród właścicieli lub przedstawicieli firm reprezentujących jedną z trzech kluczowych branż (ogółem 47, po 16 z dwóch i 15 z jednej branży). Obok przedsiębiorców do kategorii otoczenia szkoły włączono również reprezentantów organizacji pozarządowych i pracowników Urzędów Pracy działających na terenie powiatu, w którym znajdowała się wytypowana do badania szkoła. Celem doboru tak zróżnicowanej wewnętrznie zbiorowości otoczenia szkoły było pozyskanie materiału empirycznego pochodzącego od istotnych - z perspektywy funkcjonowania i efektywności szkolnictwa zawodowego, a przede wszystkim sytuacji młodych ludzi na rynku pracy - podmiotów. Ograniczenie się do grupy np. przedsiębiorców pozbawiłoby nas możliwości pozyskania wiedzy o opiniach tak ważnej z perspektywy sformułowanego celu badao kategorii, jaką są między innymi przedstawiciele Urzędów Pracy. Wykaz szkół objętych badaniem ilościowym: Zasadnicze Szkoły Zawodowe Zasadnicza Szkoła Zawodowa w Kolnie Zasadnicza Szkoła Zawodowa w Wojewodzinie Technika Technikum drzewno-mechaniczne w Hajnówce Technikum Zawodowe nr 2 w Białymstoku Technikum Zawodowe nr 9 w Białymstoku Technikum Leśne w Białowieży Technikum nr 2 w Suwałkach Zespół Szkół Zawodowych im. Stanisława Staszica w Wysokiem Mazowieckim Szkoły Policealne Szkoła Policealna nr 1 Ochrony Zdrowia w Białymstoku

16 3. 2. Badania jakościowe Marta Juchnicka Badana jakościowe zrealizowano metodą zogniskowanego wywiadu grupowego (focus group interview), polegającego na rozmowie określonej grupy zaproszonych osób, według uzgodnionego scenariusza (wywiadu). Dyskusja odbywa się zazwyczaj w specjalnym studiu, w gronie 6-10 osób (respondentów), celowo dobranych i spełniających określone wymagania. Dyskusja w grupie trwa około 1,5 godz. i umożliwia udzielenie odpowiedzi na pytania, które interesują organizatora badania oraz daje wszystkim uczestnikom szansę swobodnego wypowiedzenia się. Rezultaty badania są wygenerowane wspólnie przez wszystkich uczestników badania, poprzez świadome lub nieświadome oddziaływanie na siebie. Przebieg dyskusji może byd nagrywany na dyktafon, taśmę magnetofonową lub/i taśmę video 6. Zogniskowane wywiady grupowe zostały przeprowadzone zgodnie z zaprezentowaną powyżej metodologią, w uzgodnionych terminach, dogodnych dla respondentów. Wszystkie spotkania respondentów były rejestrowane, za ich zgodą, jako audio rozmowy. Badanie jakościowe metodą zogniskowanych wywiadów grupowych zrealizowane zostało w okresie r r.: FGI w obszarze problemowym MES ( r.); FGI w obszarze problemowym DSK ( r.); FGI w obszarze problemowym DOZ ( r.). W ramach badania przeprowadzono 3 zogniskowane wywiady grupowe, każdy poświęcony innemu zagadnieniu, jednemu z trzech obszarów tematycznych: modułowemu i dualnemu systemowi kształcenia oraz doradztwu kariery i orientacji zawodowej. Wszystkie wywiady grupowe zostały przeprowadzone na terenie województwa podlaskiego. Wyboru respondentów do badao dokonano w oparciu o zapisy wniosku projektowego oraz doświadczenie badaczy i ekspertów, realizujących projekt. Wzór narzędzia badawczego znajduje się w aneksie. 6 Kramer J. (red.), Badania rynkowe i marketingowe, PWE, Warszawa 1994, całośd

17 Zgodnie z przyjętą metodologią badanie przeprowadzono na podstawie scenariusza rozmowy. Scenariusz zakładał przeprowadzenie wywiadu w trzech obszarach tematycznych i na trzech poziomach: uczeo, nauczyciel oraz szkoła. Zaproponowaną kategoryzację uznano za szczególnie istotną z punktu widzenia określenia stanu i barier wdrażania modernizacji oferty edukacyjnej w placówkach zawodowych. Poziom uczeo związany jest z: badaniem opinii dotyczących barier i potrzeb w zakresie wdrażania MES, DSK i DOZ na poziomie funkcjonowania ucznia w szkole; badaniem świadomości uczniów w zakresie MES, DSK i DOZ; wypracowaniem rozwiązao promocyjnych i edukacyjnych w zakresie MES, DSK i DOZ oraz diagnozą podstawowych potrzeb i barier w tym zakresie; określeniem barier poznawczych i mentalnych, leżących po stronie uczniów, które utrudniają dostęp do MES, DSK i DOZ; określeniem optymalnej grupy docelowej dla MES, DSK i DOZ oraz opracowaniem trafnego sposobu komunikacji z odbiorcami. Poziom nauczyciel związany jest z: badaniem opinii dotyczących barier i potrzeb w zakresie wdrażania MES, DSK i DOZ na poziomie funkcjonowania kadry dydaktycznej i administracyjnej w szkole; badaniem świadomości środowiska oświatowego dotyczącego MES, DSK i DOZ; wypracowaniem rozwiązao promocyjnych i edukacyjnych w zakresie MES, DSK i DOZ oraz diagnozą podstawowych potrzeb i barier w tym zakresie; określeniem barier poznawczych i mentalnych, leżących po stronie nauczycieli, które utrudniają wdrażanie MES, DSK i DOZ; określeniem optymalnej grupy docelowej dla MES, DSK i DOZ oraz opracowaniem trafnego sposobu komunikacji z użytkownikami

18 Poziom szkoła związany jest z: badaniem opinii, barier i potrzeb w zakresie wdrażania MES, DSK i DOZ na poziomie funkcjonowania szkoły z uwzględnieniem instytucji otoczenia szkoły; badaniem potencjału partnerstwa lokalnego na rzecz MES, DSK i DOZ; wypracowaniem obszarów współpracy z instytucjami szkoleniowymi oraz NGO, szczególnie istotnych dla pozyskiwania środków UE; określeniem barier poznawczych i mentalnych leżących po stronie przedsiębiorców/pracodawców, które utrudniają akceptację kwalifikacji potwierdzonych w MES, DSK i DOZ; określeniem optymalnej grupy docelowej dla MES, DSK i DOZ oraz opracowaniem trafnego sposobu komunikacji z użytkownikami. Zgodnie z przyjętą metodologią każdy wywiad prowadzony w grupach fokusowych trwał do 90 minut. Z uwagi na fakt zawarcia w nim trzech obszarów tematycznych, na trzech poziomach, zaproponowano scenariusz wywiadu zamieszczony w aneksie

19 ROZDZIAŁ II CHARAKTERYSTYKA BADANYCH ZBIOROWOŚCI Krzysztof Wasilewski 1. Charakterystyka zbiorowości w badaniach ilościowych Badaniem objęte zostały trzy różne zbiorowości. Ich dobór uwarunkowany był założeniami projektu. Pierwszą stanowią uczniowie szeroko rozumianych szkół zawodowych, do których zaliczono zasadnicze szkoły zawodowe, technika oraz szkoły policealne. Drugą zbiorowością są przedstawiciele otoczenia szkół zawodowych, do których zaliczono m.in. pracodawców, przedstawicieli sektora pozarządowego zajmującego się rynkiem pracy oraz wyspecjalizowanych pracowników Urzędów Pracy zajmujących się pomocą osobom bezrobotnym i szukającym pracy, a także pośredniczącym w relacjach pomiędzy uczniami i absolwentami a pracodawcami Charakterystyka uczniów szkół zawodowych Badaniem objęta została celowo dobrana zbiorowośd uczniów szkół zawodowych w województwie podlaskim. Łącznie badanych było 357 uczniów, w tym 153 dziewcząt oraz 204 chłopców. Większośd badanych uczniów to mieszkaocy wsi 52,1%. Z małych i średnich miast pochodzi 32,3%, a z miast dużych 15,6% uczniów szkół zawodowych. Dane prezentuje rysunek 1. Badani uczniowie to w głównej mierze uczniowie techników zawodowych w badanej zbiorowości stanowili aż 70,3% ogółu. Wyraźną mniejszośd w próbie (podobnie jak i w populacji) stanowili uczniowie zasadniczych szkół zawodowych 18,5% oraz szkół pomaturalnych 11,2%. Dane prezentuje rysunek 2. Miejsce zamieszkania uczniów (w %) ,1 Wieś 13,5 18,8 15,6 Małe miasto Średnie miasto Duże miasto Rysunek 1. Miejsce zamieszkania uczniów szkół zawodowych Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

20 Rysunek 2. Typ szkoły zawodowej Typ szkoły zawodowej (w %) 80 70, ,5 11,2 0 Zasadnicza Szkola Zawodowa Technikum Szkoła policealna Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Bardzo zróżnicowana była struktura wiekowa badanych uczniów. Rozpiętośd przedziału wieku wynosi aż 38 lat. Najstarszy badany uczeo urodził się w 1955 roku, najmłodszy w Starsi uczniowie stanowią cechę charakterystyczną przede wszystkim szkół policealnych w wieku powyżej 30 lat jest aż 40% badanej zbiorowości uczniów szkół policealnych. Z kolei w technikach oraz zasadniczych szkołach zawodowych najstarszy uczeo miał 20 lat (rocznik 1990). Wyraźnie zróżnicowana była również struktura płci w poszczególnych typach szkół zawodowych. W zasadniczych szkołach zawodowych dominują mężczyźni stanowią ponad trzy czwarte (77,3%) ogółu badanych uczniów, w technikach zawodowych struktura płci jest w miarę wyrównana mężczyźni stanowią 56%, a kobiety 44%. Z kolei badane szkoły policealne są wyraźnie sfeminizowane kobiety stanowią w nich 75%, a mężczyźni 25%. Uczniowie szkół zawodowych pochodzą w większości z rodzin o niskim poziomie kapitału kulturowego (niskim poziomie wykształcenia rodziców). Jedynie 4,9% spośród ogółu przebadanych pochodzi z rodzin, w których ojciec posiadał wyższe wykształcenie, a 37%, w których ojciec posiadał wykształcenie średnie. Aż 58,1% uczniów pochodziło z rodzin, w których ojciec legitymował się wykształceniem niższym niż średnie (zasadniczym zawodowym bądź podstawowym). Najniższym poziomem wykształcenia charakteryzują się ojcowie uczniów zasadniczych szkół zawodowych dwie trzecie posiada wykształcenie co najwyżej zasadnicze zawodowe, a jedynie 1,5% wyższe. Wyraźnie wyższym poziomem wykształcenia cechują się

21 ojcowie uczniów techników zawodowych 53,5% posiada wykształcenie co najwyżej zasadnicze zawodowe, a 4,9% wyższe. Najlepiej wykształceni są ojcowie uczniów szkół policealnych 58,1% posiada co prawda wykształcenie jedynie podstawowe bądź zasadnicze zawodowe, ale aż 10,0% wyższe. Tabela 2. Typ szkoły zawodowej a poziom wykształcenia ojca (w %) Typ szkoły zawodowej Podstawowe Wykształcenie ojca Zasadnicze Średnie zawodowe Wyższe Ogółem ZSZ 15,4 50,8 32,3 1,5 100,0 Technikum 8,5 48,0 38,6 4,9 100,0 Szkoła policealna 15,0 40,0 35,0 10,0 100,0 Ogółem 10,5 47,6 37,0 4,9 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Badani uczniowie to reprezentanci różnych kierunków kształcenia. Jeżeli wziąd pod uwagę branżową klasyfikację przyjętą na potrzeby projektu, to okaże się, że 35,6% badanej zbiorowości stanowią uczniowie będący przedstawicielami kierunków kształcących w branży metalowo - drzewnej, 30,5% rolno - spożywczej, a 38,1% w branży turystyczno - medycznej. Rysunek 3. Branżowe kierunki kształcenia Branżowe kierunki kształcenia uczniów (w %) ,6 30,5 33,9 Branża metalowodrzewna Branża rolno-spożywcza Branża turystycznomedyczna Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

22 W zasadniczych szkołach zawodowych najczęściej kształcono w zawodach charakterystycznych dla branży metalowej (69,7% ogółu uczniów w tym typie szkoły) oraz turystyczno-medycznej (30,3%). W technikach uczniowie kształcący się w kierunkach reprezentowanych przez wyszczególnione branże były w badanej zbiorowości rozłożone proporcjonalnie. I tak w branży rolno-spożywczej kształciło się 35,5% ogółu uczniów w tym typie szkoły, a w branży turystyczno-medycznej i drzewno-metalowej po (32,3%). Z kolei w szkołach policealnych, w których realizowano badania, kształcono tylko w branży turystyczno-medycznej (100,0%). Poniżej przedstawiono kierunku kształcenia właściwe dla poszczególnych branż. Kierunki/ profile kształcenia w branży metalowo-drzewnej: operator obrabiarek skrawających, technik leśnik, technik mechanik, technik technologii drewna Kierunki/ profile kształcenia w branży rolno-spożywczej: agrobiznes, technik technologii żywienia, cukiernik, kucharz, piekarz. Kierunki/ profile kształcenia w branży turystyczno-medycznej: asystentka stomatologiczna, opiekun medyczny, technik hotelarz, technik organizacji usług gastronomicznych

23 1. 2. Charakterystyka badanych nauczycieli W badanej zbiorowości znalazło się 75 nauczycieli objętych badaniem szkół zawodowych. W większości byli to mężczyźni 64,0%, nieco rzadziej kobiety 36,0%. W grupie tej, 10 osób pracowało w technikum zawodowym, 55 w zespole szkół zawodowych (jednostka skupiająca zazwyczaj zasadniczą/e szkołę zawodową, technikum i często także szkołę policealną), a 10 w szkole policealnej. Rysunek 4. Miejsce pracy nauczycieli Miejsce pracy nauczycieli (liczebnośd) Zespół Szkół Zawodowych Technikum Szkoła policealna Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Nauczyciele prowadzili głównie zajęcia z przedmiotów zawodowych 70,5%, bądź przedmiotów ogólnych 16,6%. Pozostali byli opiekunami i nauczycielami praktycznej nauki zawodu 12,9%. W przeważającej większości byli to doświadczeni nauczyciele o wieloletnim stażu w oświacie. Staż pracy w zawodzie nauczyciela liczący co najmniej 20 lat miało 37,2% badanych nauczycieli, a staż liczący lat pracy miało za sobą dalszych 22,3% badanych. Młodzi stażem nauczyciele (staż pracy w oświacie mniejszy aniżeli 10 lat) charakteryzował 40,5% badanych. Najstarszy z badanych nauczycieli urodził się w 1955 roku, najmłodszy w Charakterystyka przedstawicieli otoczenia szkoły Badaniem objęta została zbiorowośd licząca 84 osoby. Wyraźną większośd stanowiły kobiety (61,9%). Spośród ogółu badanych jedynie co piąty liczył mniej aniżeli 30 lat (19%), z grupy wiekowej latków był niemal co drugi badany (49%), a w wieku powyżej 40 lat niespełna co trzeci (31%)

24 Rysunek 5. Poziom wykształcenia przedstawicieli otoczenia szkoły Poziom wykształcenia przedstawicieli otoczenia szkoły 2,4% 48,8% 29,7% 19,0% Podstawowe bądź gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Średnie lub pomaturalne Wyższe Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Blisko połowa (48,8%) badanych przedstawicieli otoczenia szkoły posiadało wykształcenie wyższe, niemal co trzeci (29,7%) wykształcenie średnie lub pomaturalne. Pozostali legitymowali się wykształceniem zasadniczym zawodowym (19,0%), bądź podstawowym i gimnazjalnym (2 spośród 84 badanych osób). Wśród badanej zbiorowości otoczenia szkoły nieco ponad połowę 47 osób, stanowili przedstawiciele bądź właściciele prywatnych przedsiębiorstw. Nieco mniejszą grupę stanowili przedstawiciele sektora pozarządowego 20 osób oraz pracownicy Urzędów Pracy 17 osób. Reprezentanci prywatnych firm to głównie właściciele bądź pracownicy małych lub średnich przedsiębiorstw zatrudniających mniej niż 50 osób (87% wśród ogółu badanych przedstawicieli tego sektora). Z kolei wśród organizacji sektora pozarządowego zdecydowanie dominowały organizacje, które zwyczajowo nie zatrudniały na etacie pracowników 90% spośród ogółu badanych. Rysunek 6. Typ przedstawicieli otoczenia szkoły Typ przedstawicieli otoczenia szkoły (liczebnośd) Właściciele firm Przedstawiciele NGO-s Pracownicy UP Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

25 Przedstawiciele prywatnej przedsiębiorczości to głównie mężczyźni (61,7%), z kolei wśród badanych przedstawicieli sektora NGO i pracowników Urzędów Pracy zdecydowaną większośd stanowiły kobiety (odpowiednio 90% i 94%). Marta Juchnicka 2. Charakterystyka zbiorowości w badaniach jakościowych Badania jakościowe objęły kadrę dydaktyczno-administracyjną oraz pedagogów i doradców zawodowych. Kryterium doboru respondentów był obszar problemowy: MES (Modułowy System Kształcenia), DSK (Dualny System Kształcenia) oraz DOZ (Doradztwo Kariery i Orientacja Zawodowa) W badaniu wzięło udział 16 kobiet i 12 mężczyzn. Średnia wieku respondentów wynosiła 43,39, odchylenie standardowe 10,06. Wszyscy respondenci, oprócz jednego, posiadali wyższe wykształcenie. Średnie wykształcenie posiadał pracodawca mieszkający w dużym mieście, w wieku 48 lat, który brał udział w grupie dyskutującej na temat dualnego systemu kształcenia (Tabela). Poniższe tabele zawierają szczegółową charakterystykę respondentów, w poszczególnych obszarach tematycznych. Tabela 3. Respondenci obszaru problemowego MES (modułowy system kształcenia), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany. Lp. Obszar problemowy Wiek Płed Miejsce zamieszkania (miasto) Wykształcenie Zawód wykonywany 1 MES 49 K do 25 tys. wyższe Nauczyciel 2 MES 38 K do 25 tys. wyższe Nauczyciel 3 MES 44 K do 25 tys. wyższe Nauczyciel 4 MES 45 M pow. 100 tys. wyższe Nauczyciel 5 MES 50 M pow. 100 tys. wyższe Nauczyciel 6 MES 49 K pow. 100 tys. wyższe Pedagog

26 Z tabeli wynika, że w badaniu fokusowym, w obszarze tematycznym modułowy system kształcenia (MES), wzięło udział 6 osób, w tym 4 kobiety i 2 mężczyzn. Średnia wieku respondentów wynosiła 45,83, odchylenie standardowe 4,54, co nie wykazuje statystycznie istotnej różnicy w odniesieniu do średniej ogólnej. Widad również, że wszyscy uczestnicy badania fokusowego to nauczyciele i jeden pedagog szkolny. Zatem grupa została celowo dobrana do obszaru tematycznego, zgodnie z przyjętą metodologią. Podobnie widad w Tabeli 4, że w badaniu fokusowym, w obszarze tematycznym dualny system kształcenia (DSK), wzięło udział 12 osób, w tym 4 kobiety i 8 mężczyzn. Średnia wieku respondentów wynosiła 48,25, odchylenie standardowe 10,28, co również nie wykazuje statystycznie istotnej różnicy w odniesieniu do średniej ogólnej. Tabela 4. Respondenci obszaru problemowego DSK (dualny system kształcenia), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany. Lp. Obszar problemowy Wiek Płed Miejsce zamieszkania (miasto) Wykształcenie Zawód wykonywany 1 DSK 34 K pow. 100 tys. wyższe Urzędnik 2 DSK 34 K pow. 100 tys. wyższe Urzędnik 3 DSK 48 M pow. 100 tys. średnie Pracodawca 4 DSK 65 M pow. 100 tys. wyższe Pracodawca 5 DSK 52 M gm. wiejska wyższe Nauczyciel 6 DSK 49 M pow. 100 tys. wyższe Urzędnik 7 DSK 50 M pow. 100 tys. wyższe Nauczyciel 8 DSK 58 M do 25 tys. wyższe Pracodawca 9 DSK 49 K pow. 100 tys. wyższe Nauczyciel 10 DSK 40 M gm. wiejska wyższe Pracodawca 11 DSK 62 M pow. 100 tys. wyższe Pracodawca 12 DSK 38 K pow. 100 tys. wyższe Nauczyciel Z tabeli wynika, że uczestnicy badania fokusowego to 5 pracodawców, 4 nauczycieli i 3 urzędników. Zatem grupa została również trafnie dobrana do obszaru tematycznego

27 W badaniu fokusowym, w obszarze tematycznym doradztwo kariery i orientacja zawodowa (DOZ), wzięło udział 10 osób, w tym 8 kobiet i 2 mężczyzn. Średnia wieku respondentów wynosiła 36,10, odchylenie standardowe 8,27. Uczestnicy tej grupy wydają się byd młodsi, ale nie ma statystycznie istotnej różnicy w odniesieniu do średniej ogólnej. Tabela 5. Respondenci obszaru problemowego DOZ (doradztwo kariery i orientacja zawodowa), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany. Lp. Obszar problemowy Wiek Płed Miejsce zamieszkania (miasto) Wykształcenie Zawód wykonywany 1 DOZ 37 K pow. 100 tys. wyższe Pedagog 2 DOZ 42 K pow. 100 tys. wyższe Pedagog 3 DOZ 49 K pow. 100 tys. wyższe Pedagog 4 DOZ 41 K pow. 100 tys. wyższe doradca zawodowy 5 DOZ 32 K pow. 100 tys. wyższe doradca zawodowy 6 DOZ 27 K pow. 100 tys. wyższe specjalista ds. szkoleo 7 DOZ 47 M pow. 100 tys. wyższe nauczyciel 8 DOZ 29 K pow. 100 tys. wyższe Specjalista ds. poradnictwa 9 DOZ 30 M pow. 100 tys. wyższe doradca zawodowy 10 DOZ 27 K pow. 100 tys. wyższe Specjalista ds. poradnictwa Z Tabeli 5 wynika również, że uczestnicy badania fokusowego to w połowie doradcy kariery, zatrudnieni na stanowisku doradcy zawodowego lub specjalisty ds. poradnictwa oraz 1 nauczyciel i 3 pedagogów zajmujących się doradztwem kariery w szkole. Zatem grupa ta została również trafnie i celowo dobrana do obszaru tematycznego, zgodnie z przyjętą metodologią. Grupy tematyczne zostały dobrane celowo i są one homogeniczne ze względu na wiek

28 ROZDZIAŁ III MOTYWY PODJĘCIA NAUKI W SZKOLE, PLANY I ASPIRACJE EDUKACYJNO ZAWODOWE UCZNIÓW SZKÓŁ ZAWODOWYCH Krzysztof Wasielewski 1. Motywy podjęcia nauki Głównym motywem, którym kierują się uczniowie w wyborze szkoły zawodowej było zainteresowanie kierunkiem kształcenia deklaruje tak niemal co drugi (46,5%) z badanych uczniów. Drugim w kolejności wymienianym motywem jest pozytywna opinia, jaką uczniowie słyszeli o szkole w swoim najbliższym otoczeniu twierdzi tak 43,9% respondentów. Z kolei możliwośd zdobycia interesującego zawodu za ważny powód podjęcia nauki w szkole zawodowej deklaruje nieco ponad jedna trzecia (36,1%) badanych. Kolejnymi motywami, na które wskazują uczniowie to: duże szanse po ukooczeniu szkoły na znalezienie pracy (27,5%), dobry dojazd (25,5%). Nieco rzadziej pojawiają się takie kategorie jak: przypadek (22,4%), tradycje rodzinne (19,9%) czy niski poziom kształcenia (10,4%). Zwraca uwagę fakt, że najczęściej pojawiające się motywy można zakwalifikowad do sfery pozytywnych bodźców, które są elementem świadomego wyboru własnej drogi życiowej. Wśród nich jest orientacja na własne zainteresowania oraz pozytywne opinie o wybranej szkole. W drugim rzędzie pojawiają się motywy zorientowane na karierę zawodową, takie jak: możliwośd zdobycia interesującego zawodu oraz szanse znalezienia pracy po ukooczeniu edukacji. Motywy negatywne (pozamerytoryczne) mają charakter stosunkowo marginalny. Zaliczyd do nich można m.in.: przypadek, który decyduje o wyborze szkoły, dobry dojazd, niemożnośd dostania się do wybranej wcześniej szkoły

29 Tabela 6. Motywy wyboru szkoły zawodowej a typ szkoły (wielokrotny wybór) Motywy wyboru szkoły Zasadnicza szkoła zawodowa Typ szkoły Technikum Szkoła policealna Ogółem Interesujący kierunek kształcenia Słyszałem o niej wiele dobrego Możliwośd zdobycia interesującego zawodu Daje szanse znalezienia pracy 22,7 50,2 62,5 46,5 53,0 41,0 47,5 43,9 25,8 37,5 45,0 36,1 21,2 27,9 35,0 27,5 Dobry dojazd 16,7 30,7 7,5 25,5 Przypadek 30,0 21,5 15,0 22,4 Uczyło się tutaj moje rodzeostwo 9,1 24,7 7,5 19,9 Niski poziom 16,7 9,6 5,0 10,4 Wysoki poziom 6,1 5,2 5,0 5,3 Nie dostałem się do innej szkoły 1,5 3,6 5,0 3,4 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

30 Motywacje uczniów są w znaczący sposób zróżnicowane ze względu na typ szkoły zawodowej, do której uczęszczają. Wśród uczniów szkół zasadniczych zawodowych najczęstszym motywem podjęcia nauki w tym typie szkoły były pozytywne opinie o niej (53,0%) oraz przypadek (30,0%). Wśród uczniów techników i szkół policealnych były to zainteresowania (odpowiednio 50,2% i 62,5%) oraz pozytywne opinie o szkole z najbliższego otoczenia (odpowiednio 41,0% i 47,5%). Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych (w porównaniu z uczniami techników i szkół policealnych) wyraźnie częściej wskazują na znaczenie motywów określonych wcześniej jako negatywne przypadek stał za przyczyną podjęcia nauki w tej szkole aż co trzeciego (30,0%) ucznia, a niski poziom nauczania i łatwośd dostania się - co siódmego (16,7%). Z kolei wśród uczniów techników i szkół policealnych o wyborze szkoły znacznie częściej decydowały motywy związane z wyborem zawodu i przyszłej pracy. Co drugi uczeo (50,2%) technikum oraz dwie trzecie (62,5%) uczniów szkół policealnych wskazywało na zainteresowania zawodowe jako czynnik decydujący o podjęciu nauki w tej szkole. Podobnie wysokie wskazania były udziałem takich motywów jak: możliwośd zdobycia interesującego zawodu (37,5% uczniów techników oraz 45,0% uczniów szkół policealnych), a także większe szanse na znalezienie pracy (27,9% uczniów techników i 35,0% uczniów szkół policealnych). Wyraźnie rzadziej od uczniów szkół zasadniczych zawodowych pojawiały się wśród odpowiedzi motywy określone jako negatywne : przypadek (21,5% wśród uczniów techników oraz 15,0% wśród uczniów szkół policealnych, a także niski poziom nauczania i łatwośd dostępu (9,6% w przypadku uczniów techników oraz 5,0% w przypadku uczniów szkół policealnych). Tabela 7. Motywy wyboru szkoły a branża zawodowa Typ branży Motywy wyboru szkoły Branża metalowo drzewna Branża rolno spożywcza Branża turystyczno medyczna Interesujący kierunek kształcenia 46,5 36,7 55,4 Słyszałem o niej wiele dobrego 51,2 40,3 39,7-30 -

31 Możliwośd zdobycia interesującego zawodu 38,6 22,9 45,5 Daje szanse znalezienia pracy 24,4 20,2 37,2 Dobry dojazd 15,7 40,4 22,3 Przypadek 22,8 26,6 18,2 Uczyło się tutaj moje rodzeostwo 12,6 24,8 23,1 Niski poziom 9,4 17,4 5,0 Wysoki poziom 11,0 1,8 2,5 Nie dostałem się do innej szkoły 2,4 6,4 1,7 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Przy badaniu motywów wyboru szkoły przez uczniów, z uwzględnieniem branż/kierunków kształcenia, okazuje się, że są one bardziej pragmatyczne w przypadku uczniów kierunków drzewno-metalowych i turystyczno-medycznych. Wśród ich odpowiedzi dominują te związane z wyborem zawodu, postrzeganiem swojej przyszłej pozycji na rynku pracy, czy zainteresowaniami zawodowymi. Z kolei wśród uczniów branż związanych z kierunkami rolno-spożywczymi równie często występują motywy okolicznościowe : dobry dojazd, przypadek, niski poziom nauczania i łatwośd w dostaniu się do szkoły, czy niedostanie się do wybranej przez siebie szkoły. Zdecydowana większośd uczniów zdaje się byd zadowolona z wyboru szkoły. Niemal trzy czwarte (72,0%) ogółu uczniów deklaruje, że gdyby miała ponownie wybierad szkołę, wybrałoby tak samo. Przeciwnego zdania jest 28,0% spośród wszystkich badanych uczniów. Najczęściej takiego samego wyboru dokonaliby uczniowie szkół policealnych 87,5% spośród nich ponownie wybrałoby tę szkołę, w której się aktualnie uczy. Nieco rzadziej uczniowie zasadniczych szkół zawodowych (71% odpowiedzi pozytywnych) oraz techników (70,0% odpowiedzi pozytywnych). Większych różnic nie ma również, jeżeli spojrzed na zróżnicowanie branż/kierunków kształcenia we wszystkich wyróżnionych respondenci w zdecydowanej większości deklarują ponowny wybór szkoły, w której obecnie się kształcą. Deklaruje tak 69,4% uczniów kierunków rolno-spożywczych, 72,4% kierunków drzewno-metalowych oraz 74,4% kierunków medyczno-turystycznych

32 Wśród powodów powtórnego wyboru szkoły, w której się obecnie uczą, uczniowie wymienili w kolejności: fakt, że podoba im się szkoła i nauka w niej (40,1% ogółu wskazao), przebywanie w jednej szkole ze znajomymi 39,7%, możliwośd uzyskania ciekawego zawodu 33,1% oraz adekwatnośd poziomu nauczania do własnych możliwości 17,4%. Zdecydowanie rzadziej wymieniane były takie argumenty jak: ze względu na nauczycieli 5,9%, wysoki poziom nauczania 4,2%, dobry dojazd 3,1%, czy niewielkie szanse na możliwośd kształcenia w wybranej przez siebie szkole. Wyraźnie widad różnice pomiędzy odpowiedziami uczniów różnych typów szkół. Dla uczniów szkół zasadniczych zawodowych oraz techników decydującymi czynnikami o ewentualnym ponownym wyborze szkoły kształcenia są kwestie związane z subiektywną, ogólną atrakcyjnością szkoły oraz kontakty i przyjaźnie zawarte w tej szkole. Z kolei dla uczniów szkół policealnych zdecydowanie najważniejszym argumentem świadczącym na rzecz ewentualnego ponownego wyboru tej szkoły jest możliwośd uzyskania ciekawego zawodu deklaruje tak niemal dwie trzecie (62,2%) badanych uczniów tej szkoły, tj. ponad dwukrotnie częściej aniżeli w przypadku uczniów szkół zasadniczych zawodowych i techników. Z kolei znajomi i przyjaźnie są wskazywane jako argument na rzecz ponownego wyboru szkoły jedynie przez co 40 ucznia szkoły policealnej, czyli niemal 20-krotnie rzadziej aniżeli w przypadku uczniów szkół zasadniczych zawodowych i techników Tabela 8. Przyczyny, dla których ponownie uczniowie wybraliby tą samą szkołę (w %) (wielokrotne odpowiedzi, pominięto braki danych) Dlaczego ponownie wybrałby tę samą szkołę Zasadnicza szkoła zawodowa Typ szkoły Technikum Szkoła policealna Ogółem Podoba mi się 41,1 40,7 35,1 40,1 Są tutaj moi znajomi 42,9 45,9 2,7 39,7 Daje ciekawy zawód 28,6 28,9 62,2 33,1-32 -

33 Poziom nauczania adekwatny do moich możliwości 12,5 21,1 5,4 17,4 Ze względu na nauczycieli 5,4 5,7 8,1 5,9 Wysoki poziom nauczania 3,6 4,1 5,4 4,2 Dobry dojazd - 4,6-3,1 Nie dostanę się do szkoły, w której chciałbym się uczyd 1,8 1,0-1,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Zaobserwowane różnice należy tłumaczyd typem i specyfiką szkoły, do której uczęszczają oraz odmienną strukturą wieku uczniów szkół policealnych i szkół zasadniczych zawodowych i techników. Uczniowie szkół policealnych to zazwyczaj uczniowie, którzy zdobyli już wykształcenie średnie maturalne, jednak nie uzyskali wykształcenia zawodowego (dotyczy to absolwentów szkół licealnych) bądź uzyskali niezadowalające kwalifikacje zawodowe (dotyczy to absolwentów liceów zawodowych bądź techników) i próbują się dokształcid lub przeorientowad swoje kwalifikacje zawodowe. Z kolei uczniowie szkół zasadniczych zawodowych i techników to zazwyczaj uczniowie, dla których to pierwsza szkoła dająca kwalifikacje zawodowe. Oni tym samym nie mają jeszcze perspektywy rynku pracy znanej i doświadczanej już przez uczniów szkół policealnych, będących zarazem absolwentami szkół ponadgimnazjalnych. Z zagadnieniami tymi pośrednio związany jest wiek uczniów obu tych typów szkół. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych i techników są młodzi i najprawdopodobniej nie doświadczyli jeszcze konieczności znalezienia pracy i usamodzielnienia się, oraz nie zderzyli się z realiami rynku pracy. Odwrotnie jest zapewne w przypadku uczniów szkół policealnych. W znacznej mierze są to uczniowie starsi, co sugeruje, że stanęli w obliczu konieczności dokształcania się bądź przeorientowania własnego wykształcenia i kwalifikacji, które w wyniku przemian gospodarki mogły stracid swoją wartośd. Podobnie de facto jest w przypadku ludzi młodych, którzy zapewne źle pokierowali swoją ścieżką szkolną i zawodową,

34 a teraz próbują naprawid swój błąd i uzyskad bardziej wartościowe wykształcenie i kwalifikacje zawodowe, które pozwolą im ponownie odnaleźd się na rynku pracy. Wśród osób, które nie są zadowolone z wyboru szkoły oraz kierunku kształcenia i nie powtórzyłyby go jeszcze raz, dominującym uzasadnieniem jest nietrafnośd w wyborze kierunku kształcenia i tym samym niemożnośd realizowania własnych zainteresowao 34,5% ogółu wskazao. Kolejnymi są: trudny dojazd 23,0%, nieumiejętne przekazywanie wiedzy przez nauczycieli 22,4%, brak szans na znalezienie pracy po jej ukooczeniu 15,3% oraz nieprzyjemna atmosfera w szkole 10,9%. 2. Aspiracje i dalsze plany edukacyjne Poziom aspiracji edukacyjnych uczniów badanych szkół zawodowych w województwie podlaskim jest bardzo wysoki i nie odbiega od tendencji ogólnopolskich. Połowa (51,0%) spośród ogółu badanych uczniów aspiruje do wykształcenia wyższego, a co szósty (16,6%) do wykształcenia policealnego. Jedynie niespełna co trzeci (29,4%) ma aspiracje edukacyjne sięgające szkoły średniej, a tylko 3,0% zamierza zakooczyd swoją edukację na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej. Poziom aspiracji edukacyjnych jest zróżnicowany w zależności od typu szkoły. Im wyższy poziom kształcenia, tym wyższe aspiracje edukacyjne jej uczniów. Najniższe aspiracje edukacyjne są udziałem uczniów zasadniczych szkół zawodowych, a najwyższe uczniów szkół policealnych. Dwie trzecie (66,7%) spośród ogółu uczniów szkół zasadniczych zawodowych zamierza poprzestad na zdobyciu wykształcenia średniego, a jedynie 8,7% myśli o wykształceniu wyższym. W przypadku uczniów techników zawodowych tendencja jest odwrotna. Jedynie 27,9% uczniów tego typu szkół zamierza zakooczyd swoją edukację na poziomie szkoły średniej, a 59,8% myśli o ukooczeniu studiów wyższych. Z kolei, wśród uczniów szkół policealnych 41,6% zamierza poprzestad na edukacji na poziomie szkoły, w której się uczą, a 58,4% aspiruje do edukacji na studiach wyższych

35 Tabela 9. Typ szkoły zawodowej a poziom aspiracji edukacyjnych Poziom aspiracji edukacyjnych Typ szkoły Zasadnicze zawodowe Średnie Policealne Wyższe Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 15,8 50,9 24,6 8,7 100,0 Technikum - 27,9 12,3 59,8 100,0 Szkoła policealna - 8,3 33,3 58,4 100,0 Ogółem 3,0 29,4 16,6 51,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Zdecydowana większośd, bo aż 70,5% ogółu badanych uczniów zamierza dalej kontynuowad swoją edukację. Są to głównie uczniowie zasadniczych szkół zawodowych oraz techników w obydwu grupach deklaracje takie składa niemal trzy czwarte (odpowiednio 70,3% w zasadniczych szkołach zawodowych i 74,4% w technikach) spośród badanej młodzieży. Ci pierwsi zapewne w technikach uzupełniających, ci drudzy na studiach wyższych. Z kolei jedynie połowa (46,2%) spośród uczniów szkół policealnych planuje dalsze kształcenie. Jedynie 29,5% nie zamierza dalej się uczyd. Tabela 10. Typ szkoły zawodowej a dalsze plany odnośnie edukacji (w %). Typ szkoły zawodowej Czy planujesz dalszą edukację Tak Nie Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 70,3 29,7 100,0 Technikum 74,4 25,6 100,0 Szkoła policealna 46,2 53,8 100,0 Ogółem 70,5 29,5 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

36 Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych, którzy zamierzają dalej się kształcid, planują dalszą naukę w liceum (53,3%) bądź technikum (46,7%). Uczniowie techników planują edukację głównie na studiach wyższych. Swoje plany lokują zazwyczaj na uniwersytetach deklaracje takie składa 68,4% ogółu uczniów tych szkół planujących dalszą edukację. Nieco mniej popularne są studia na politechnikach bądź uczelniach technicznych plany takie ma zaledwie co 10. uczeo techników (10,6%). Pozostali planują naukę w szkołach wyższych innego typu 14,0%, bądź w szkołach policealnych - 7,0%. W przypadku uczniów szkół policealnych, jedynie co drugi z nich myśli o studiach wyższych, pozostali planują kontynuowad naukę w szkole policealnej innego typu. Z deklaracji uczniów, którzy planują dalej się kształcid, wynika, że zaledwie połowa (51,1%) z nich zamierza kontynuowad edukację w dotychczasowym profilu zawodowym. Ogólnie rzecz ujmując, jedna trzecia (31,3%) badanych uczniów szkół zawodowych zamierza kontynuowad naukę w kierunkach z branży drzewno-metalowej, podobnie jak i w branży medyczno-turystycznej (31,2%), a co ósmy w branży rolno-spożywczej. Z kolei co czwarty (25,0%) uczeo planujący dalszą edukację zamierza zmienid kierunek na całkiem inny. Tabela 11. Dotychczasowy kierunek kształcenia a planowany kierunek kształcenia w układzie branżowym (w %) Planowany kierunek dalszego kształcenia Dotychczasowy kierunek kształcenia Branża drzewno - metalowa Branża rolno - spożywcza Branża medyczno - turystyczna Inne Ogółem Branża drzewno - metalowa Branża rolno - spożywcza Branża medyczno - turystyczna 73,9-4,3 21,8 100,0 13,3 26,7 33,3 26,7 100,0 3,8 15,4 53,8 27,0 100,0 Ogółem 31,2 12,6 31,2 25,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

37 Analizując zróżnicowanie branżowe kształcenia zawodowego w województwie podlaskim, można zaobserwowad rozbieżne wskaźniki kontynuacji kierunku kształcenia zawodowego. Najwyższy odsetek kontynuacji kierunku kształcenia występuje w obrębie branży drzewnometalowej i sięga aż 73,9%, co oznacza, że niemal trzy czwarte uczniów kształcących się w tym profilu w ponadgimnazjalnej szkole zawodowej zamierza po jej ukooczeniu kontynuowad naukę w tej samej branży. Nieco niższy wskaźnik kontynuacji kształcenia zaobserwowad można w branży medyczno-turystycznej chod i tutaj jest relatywnie wysoki i wynosi 53,8%. Najniższy wskaźnik kontynuacji edukacji w tym samym profilu zawodowym obecny jest w branży rolno-spożywczej i wynosi zaledwie 26,7%. Powyższe wskaźniki sugerują bardzo różną ocenę przydatności i funkcjonalności kwalifikacji zawodowych w poszczególnych branżach zawodowych. Największa zgodnośd jest w kierunkach kształcenia w branży drzewno metalowej (zawód: leśnik), w branży medyczno turystycznej (zawód: asystentka stomatologiczna), a najmniej na branżę rolnospożywczą. Plany edukacyjne uczniów wskazują, iż te pierwsze kierunki (drzewno-metalowe) wydają się byd bardzo wartościowe z perspektywy rynku pracy, dlatego warto inwestowad w pogłębianie wiedzy z tego obszaru (kontynuacja kształcenia w tym samym profilu zawodowym), te ostatnie (rolno-spożywcze) niosą za sobą trudności ze znalezieniem pracy, dlatego konieczne jest przekwalifikowanie zawodowe w toku dalszego kształcenia. Spośród osób, które nie zamierzają kontynuowad edukacji (stanowią oni 29,5% ogółu badanych) dwie trzecie (66,2% wśród tej grupy) zamierza podjąd pracę w kraju, jedna trzecia (33,8%) planuje emigrację i poszukiwanie pracy za granicą. W kraju planują podjąd pracę przede wszystkim uczniowie szkół policealnych deklaruje tak aż 92,0% spośród nich, a tylko 8,0% myśli o emigracji zarobkowej. Nieco rzadziej o pracy i pozostaniu w kraju myślą uczniowie techników zawodowych twierdzi tak 66,0% spośród nich, pozostali planują emigrację i poszukiwanie pracy za granicą. Z kolei uczniowie zasadniczych szkół zawodowych zdecydowanie najczęściej planują wyjazd z kraju i podjęcie pracy za granicą deklaruje to 60,9% badanych, jedynie 39,1% zakłada, iż podejmie pracę w Polsce

38 Tabela 12. Typ szkoły a kraj pracy po ukooczeniu edukacji (w %) Co innego poza nauką planuje? Typ szkoły Praca w kraju Praca zagranicą Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 39,1 60,9 100,0 Technikum 66,0 34,0 100,0 Szkoła policealna 92,0 8,0 100,0 Ogółem 66,2 33,8 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. O pracy w kraju po ukooczeniu szkoły zawodowej najczęściej myślą uczniowie kierunków medyczno-turystycznych 81,0% spośród nich, nieco rzadziej uczniowie kierunków drzewnometalowych 62,5% wskazao. Najrzadziej przedstawiciele kierunków rolno-pożywczych 47,2%. Zaprezentowane wskaźniki w znaczący sposób potwierdzają popyt na rynku pracy na przedstawicieli poszczególnych kierunków kształcenia i branż zawodowych. Uczniowie kształcący się w zawodach z branży medyczno-turystycznej relatywnie najwyżej oceniają szanse uzyskania pracy w Polsce, najniżej uczniowie kształcący się w zawodach z branży rolno-spożywczej. Tabela 13. Typ branży a kraj pracy po ukooczeniu edukacji (w %) Typ branży Co innego poza nauką planuje? Praca w kraju Praca zagranicą Ogółem Branża medyczno- turystyczna 81,0 19,0 100,0 Branża drzewno-metalowa 62,5 37,5 100,0 Branża rolno-spożywcza 47,2 52,3 100,0 Ogółem 66,2 33,8 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

39 3. Plany i aspiracje zawodowe Wśród wszystkich badanych uczniów szkół zawodowych aż 18,3% aspiruje do pozycji menedżera bądź specjalisty. Nieco mniej uczniów aspiruje do pozycji pracownika biurowego bądź technika 11,0%. Popularnością cieszą się pozycje zawodowe pracownika usług 27,7% oraz robotnika 15,1%. Mniejszą popularnością cieszą się zawody rolnicze 8,6% wskazao oraz mundurowe 10,0%. W dużym stopniu aspiracje zawodowe różnicuje typ szkoły, do której uczęszczają uczniowie. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych mają najniższe aspiracje zawodowe, znacznie wyższe charakteryzują młodzież z techników, a najwyższe są udziałem uczniów szkół policealnych. Uczniowie szkół zasadniczych zawodowych aspirują głównie do pozycji pracowników usług (38,0%) oraz robotniczych (52,0%). Z kolei uczniowie techników mają bardziej rozproszone aspiracje zawodowe aż 22,4% spośród nich chciałoby zostad menedżerem bądź pracowad na stanowisku specjalisty, co wymaga ukooczenia studiów wyższych. Kolejnych 10,7% aspiruje do pozycji pracownika umysłowego bądź technika, a 22,4% do pozycji pracownika usług. Wśród wskazao uczniów techników pojawiają się również pozycje rolnika 1,7% oraz pracownika służb mundurowych 12,2%. Nieco inną (mniej spłaszczoną) strukturę aspiracji zawodowych dostrzec można w przypadku uczniów szkół policealnych. Do najwyższych pozycji zawodowych aspiruje łącznie aż 47,2% ogółu wszystkich uczniów tego typu szkoły, w tym 19,4% do pozycji menedżera bądź specjalisty, a 27,8% do pozycji pracownika umysłowego bądź technika. Kolejną liczną grupą zawodów, do której aspirują uczniowie szkół policealnych jest sfera usług deklaruje tak 44,5% badanych. Zwraca uwagę fakt, że uczniowie szkół policealnych nie aspirują do pozycji związanych z rolnictwem na poziomie robotnika wykwalifikowanego

40 Tabela 14. Planowana pozycja zawodowa a typ szkoły zawodowej (w %) Pozycja zawodowa Menadżer i specjalista Pracownik umysłowy i technik Zasadnicza zawodowa Typ szkoły Technikum Szkoła policealna Ogółem - 22,4 19,4 18,3-10,7 27,8 11,0 Pracownik usług 38,0 22,4 44,5 27,7 Robotnik 52,0 8,3 2,8 15,1 Rolnik, leśnik 2,0 11,7-8,6 Służby mundurowe 8,0 12,2-10,0 Inne - 12,3 5,5 9,3 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Spośród ogółu badanych uczniów szkół zawodowych w województwie podlaskim 58,6% deklaruje, że ich plany zawodowe są zgodne z profilem ich (wy)kształcenia, a 41,4% uważa, że ich plany zawodowe są rozbieżne z ich dotychczasowym profilem edukacji. Najwyższa deklaratywna zgodnośd planów zawodowych z profilem kształcenia ma miejsce w przypadku uczniów zasadniczych szkół zawodowych i sięga 68-69%. Analogiczny wskaźnik w przypadku uczniów techników wynosi zaledwie 54,4%. Analizując plany zawodowe uczniów szkół zawodowych w układzie branżowym można zaważyd, iż niespełna połowa (48,1%) spośród ogółu badanych uczniów chciałaby rozpocząd pracę w branży, w kierunku której obecnie się kształci. Uczniowie z branży drzewno-metalowej najczęściej planują podjąd pracę zgodną ze swoim profilem wykształcenia - deklaruje tak niemal dwie trzecie (64,8%) spośród nich, a jedna trzecia (35,2%) zamierza podjąd pracę niezgodną

41 z profilem obecnej szkoły, w której się uczy. W przypadku pozostałych dwóch branż (rolnospożywczej oraz medyczno-turystycznej) wskaźnik ten wynosi ok. 44% - co oznacza, iż ponad połowa (ok. 56,0%) uczniów zamierza podjąd pracę niezgodną z profilem obecnego wykształcenia. Tabela 15. Dotychczasowy kierunek kształcenia a planowany zawód w układzie branżowym (w %) Dotychczasowy kierunek kształcenia Branża drzewno metalowa Branża rolno -spożywcza Branża medyczno turystyczna Branża drzewno - metalowa Planowany zawód Branża rolno - spożywcza Branża medyczno - turystyczna Inne Ogółem 64,8 4,6 0,9 29,7 100,0 4,9 43,9 15,9 35,3 100,0 1,1 17,9 44,2 36,8 100,0 Ogółem 26,3 20,4 19,6 33,7 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. 4. Motywy wyboru pracy w wyuczonym zawodzie po ukooczeniu szkoły Wśród ogółu badanych uczniów szkół zawodowych najważniejszym motywem wyboru pracy w zawodzie po ukooczeniu szkoły jest zainteresowanie zawodem - ciekawy, interesujący - deklaruje 67,1% spośród wszystkich uczniów. Kolejnym częstym wskazaniem, które jest decydujące dla wyboru pracy i zawodu jest to, że jest on dobrze płatny twierdzi tak 43,9% ogółu badanych. Nieco rzadziej jako motywy wyboru zawodu wymieniane są takie argumenty jak: łatwo w tym zawodzie zdobyd pracę 29,9%, znam ludzi, którzy pracują w tym zawodzie 28,0%, czy pozwala poznad ludzi 23,8%. We wszystkich typach szkół zawodowych struktura motywów jest podobna. Pewne różnice widad w przypadku znaczenia motywu dobrze płatna praca. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych i techników niemal trzykrotnie częściej wskazują na znaczenie tego czynnika przy wyborze zawodu, aniżeli uczniowie szkół policealnych. Wynika to zapewne zarówno z różnych

42 doświadczeo zawodowych tych uczniów, jak i odmiennej struktury wieku. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych i techników nie mieli zapewne jeszcze styczności z rynkiem pracy i stąd ich przeszacowana ocena znaczenia wysokości wynagrodzenia. Uczniowie szkół policealnych nieco starsi wiekiem i zapewne bardziej doświadczeni w kontaktach z rynkiem pracy, tego typu motywacji nie podzielają, co wynika najprawdopodobniej z większego ich realizmu i dotychczasowych życiowych doświadczeo. Dla nich większą wartośd ma m.in. poznawanie ludzi deklaruje tak aż 38,5% spośród nich, czyli 2,5-krotnie więcej aniżeli uczniów szkół zasadniczych zawodowych i 1,5-krotnie więcej aniżeli uczniów techników. Tabela 16. Motywy wyboru zawodu a typ szkoły zawodowej (w %) Dlaczego ten zawód Zasadnicza zawodowa Typ szkoły Technikum Szkoła policealna Ogółem Jest ciekawy i interesujący 72,1 63,6 79,5 67,1 Dobrze płatny 49,2 46,9 17,9 43,9 Łatwo zdobyd pracę 27,9 31,1 25,6 29,9 Znam ludzi pracujących w tym zawodzie 32,8 28,5 17,9 28,0 Pozwala poznad ludzi 14,8 23,7 38,5 23,8 Daje szacunek społeczny 13,1 15,8 17,9 15,5 Polecają mi go najbliżsi 8,2 12,3 5,1 10,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Uczniowie relatywnie wysoko oceniają swoje szanse uzyskania pracy w wybranym przez siebie zawodzie. Na skali oceny szans pracy w wybranym zawodzie (od 0 szanse bardzo małe do 10 szanse bardzo duże) średnia uzyskanych ocen wyniosła 6,24 (przy odchyleniu standardowym wynoszącym 2,45)

43 Częstości Rysunek 7. Samoocena szans pracy w wybranym zawodzie (0 - bardzo małe, 10 bardzo duże) Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Uczniowie swój sukces zawodowy zamierzają przede wszystkim osiągnąd dzięki pracowitości 51,4% wskazao wśród ogółu uczniów, konsekwencji w dążeniu do wyznaczonego celu 39,6% wskazao, dobrym ocenom na świadectwie 37,6%, nabytemu doświadczeniu zawodowemu 36,2% oraz znajomościom 34,5%. Uczniowie zasadniczych szkół zawodowych nieco częściej, aniżeli uczniowie techników i szkół policealnych, doceniają znaczenie ocen na świadectwie (53,0% wskazao), znajomości (47,0%) oraz nabywanego w trakcie edukacji doświadczenia zawodowego (42,4%). Z kolei uczniowie techników i szkół policealnych nieco częściej, aniżeli uczniowie szkół zasadniczych zawodowych, dostrzegają wagę konsekwencji w dążeniu do wyznaczonego przez siebie celu, rzeczywistych umiejętności i wiedzy oraz dodatkowej wiedzy i kwalifikacji wykraczających poza tę nabytą w trakcie edukacji szkolnej

44 Tabela 17. Czynniki potencjalnego sukcesu zawodowego a typ szkoły zawodowej (w%) Czynniki decydujące o sukcesie zawodowym Zasadnicza zawodowa Typ szkoły Technikum Szkoła policealna Ogółem Pracowitośd 53,0 51,6 47,5 51,4 Konsekwencja w dążeniu do celu 24,2 42,0 50,0 39,6 Oceny na świadectwie 53,0 35,2 27,5 37,6 Doświadczenie zawodowe 42,4 36,0 27,5 36,2 Znajomości 47,0 32,8 25,0 34,5 Rzeczywiste umiejętności i wiedza 15,2 26,8 37,5 25,8 Dodatkowe umiejętności 12,1 24,0 25,0 21,9 Szczęście 10,6 23,2 25,0 21,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Podsumowanie Najczęstszymi motywami wyboru kształcenia zawodowego jest orientacja na własne zainteresowania oraz pozytywne opinie o wybranej szkole, a dopiero w drugim rzędzie pojawiają się motywy zorientowane na karierę zawodową, takie jak: możliwośd zdobycia interesującego zawodu oraz szanse znalezienia pracy po ukooczeniu edukacji; We wszystkich typach szkół zawodowych struktura motywów jest relatywnie zbliżona uczniowie generalnie wybierają zawód według zbliżonych motywacji; Zaledwie połowa (51,1%) uczniów zamierza kontynuowad edukację w dotychczasowym profilu zawodowym, podobnie jedynie niespełna połowa (48,1%) spośród ogółu badanych uczniów chciałaby rozpocząd pracę w branży, w kierunku, w którym obecnie się kształci; Z tej perspektywy najbardziej wartościowe wydają się kierunki kształcenia sprofilowane zawodowo na branżę drzewno-metalową, nieco mniej na branżę medyczno-turystyczną, a najmniej na branżę rolno-spożywczą. Sugerują to dalsze plany edukacyjne i zawodowe uczniów, którzy, kształcąc się w kierunkach rolno-spożywczych, planują przekwalifikowanie zawodowe w toku dalszego kształcenia lub pracy

45 ROZDZIAŁ IV OCENA SYSTEMU I JAKOŚCI KSZTAŁCENIA ZAWODOWEGO Jarosław Domalewski Celem tej części raportu jest przedstawienie opinii wszystkich trzech badanych zbiorowości uczniów i słuchaczy szkół zawodowych, przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół oraz przedstawicieli pracodawców, NGO i Urzędów Pracy na temat systemu kształcenia zawodowego w województwie podlaskim. Omówiono kwestie dotyczące przydatności wiedzy i umiejętności zdobywanych przez uczniów szkół w trakcie nauki w ich przyszłej pracy zawodowej oraz adekwatności systemu szkolnictwa zawodowego wobec potrzeb rynku pracy i szans młodych ludzi na rynku pracy. 1. Treści i programy nauczania a szanse absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy w badaniach ilościowych W pierwszej kolejności zbadano, jak uczniowie oceniają wiedzę i umiejętności zdobyte w trakcie nauki w szkole, z perspektywy ich przydatności w przyszłej pracy zawodowej. Zdaniem uczniów, najmniej przydatne w wykonywaniu w przyszłości zawodu będą wiedza i umiejętności zdobyte w trakcie zajęd z przedmiotów ogólnokształcących. Co dziesiąty badany (9,5%) stwierdził, że treści nauczane podczas zajęd, z przedmiotów takich jak matematyka czy język polski w ogóle się nie przydadzą w przyszłej pracy zawodowej, a co czwarty (26,9%) dostrzega przydatnośd tych treści tylko w niewielkim stopniu. Warto nadmienid, że opinie uczniów szkół zawodowych są w tej sferze dośd wyraźnie spolaryzowane, bowiem, jak się okazuje, czwarta częśd badanych (26,3%) sądzi, że wiedza i umiejętności zdobyte w trakcie nauki z przedmiotów ogólnokształcących będą w dużym, bądź w bardzo dużym stopniu przydatne w przyszłej pracy zawodowej

46 Rysunek 8. Opinie uczniów i słuchaczy szkół na temat przydatności wiedzy i umiejętności z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu w przyszłej pracy zawodowej. Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Niska ocena przydatności wiedzy i umiejętności zdobytych podczas zajęd z przedmiotów ogólnokształcących jest najbardziej charakterystyczna dla uczniów techników, wśród których 40% sądzi, że treści nauczane podczas lekcji tych przedmiotów w ogóle lub tylko w niewielkim stopniu przydadzą się w przyszłej pracy zawodowej (wśród uczniów szkół policealnych odsetek ten wynosi 30%, a wśród uczniów ZSZ 28%). O ile treści przedmiotów ogólnokształcących są przez dużą częśd uczniów badanych szkół traktowane jako nieprzydatne w przyszłej pracy zawodowej, to treści przedmiotów zawodowych oceniane są bardziej pozytywnie. Blisko 58% uczniów i słuchaczy szkół twierdzi, że wiedza i umiejętności nabyte w trakcie zajęd z przedmiotów zawodowych w dużym bądź w bardzo dużym stopniu będą przydatne w przyszłej pracy zawodowej. Przeciwnego zdania ( w ogóle i w niewielkim stopniu ) jest 20% badanej zbiorowości. Także i w tym przypadku typ szkoły jest czynnikiem różnicującym opinie uczniów (słuchaczy) w tej sferze. Relatywnie rzadziej jako przydatne oceniane są treści nauczane w trakcie zajęd z przedmiotów zawodowych przez uczniów ZSZ (50% odpowiedzi w dużym i w bardzo dużym stopniu ) i techników (57%), częściej

47 natomiast przez słuchaczy szkół policealnych (75%). W przypadku tych ostatnich można przypuszczad, że dokonana przez nich pozytywna ocena nauczanych w ramach przedmiotów zawodowych treści wynika z większej dojrzałości podjętych decyzji odnośnie szkoły, w jakiej kontynuują naukę. Wśród słuchaczy szkół policealnych występował bowiem największy odsetek (88%) tych, którzy deklarują, że gdyby mieli taką możliwośd po raz kolejny, wybraliby szkołę, do której uczęszczają (w ZSZ odsetek ten wynosił 71%, a w technikum 70%). Świadoma decyzja odnośnie podjęcia nauki w szkole policealnej i świadomy wybór kierunku kształcenia, dokonywane najprawdopodobniej z przekonaniem o możliwości pracy w przyszłości w wybranym zawodzie przekładają się w przypadku tej grupy badanych na pozytywną ocenę wiedzy i umiejętności zdobywanych w trakcie zajęd z przedmiotów zawodowych. Podobne prawidłowości można zaobserwowad w sferze oceny przydatności umiejętności zdobytych w trakcie praktycznej nauki zawodu (na warsztatach szkolnych i praktykach zawodowych). Generalnie dokonywane oceny są tu bardzo zbliżone do tych, jakie uczniowie i słuchacze formułowali w odniesieniu do przydatności treści zajęd z przedmiotów zawodowych. Po raz kolejny okazuje się, że najlepiej oceniane są zdobyte w trakcie praktycznej nauki zawodu umiejętności przez słuchaczy szkół policealnych, relatywnie mniej korzystnie - uczniów ZSZ i techników. Odpowiedzi w dużym i w bardzo dużym stopniu stanowią ponad 50% ogółu ocen. Podsumowując, można stwierdzid, że uczniowie i słuchacze szkół zawodowych oceniają wiedzę i umiejętności zdobyte w trakcie zajęd z przedmiotów zawodowych oraz praktycznej nauki zawodu jako przydatne w przyszłej pracy zawodowej. W tej sferze najczęściej pozytywne oceny pojawiają się szkołach policealnych, rzadziej zasadniczych zawodowych i technikach. Jako mniej przydatna oceniana jest natomiast wiedza zdobyta w trakcie zajęd z przedmiotów ogólnokształcących. Wysoko oceniane z perspektywy przydatności w przyszłej pracy zawodowej wiedza i umiejętności zdobywane przez uczniów i słuchaczy szkół w trakcie zajęd z przedmiotów zawodowych i praktycznej nauki zawodu znajdują w pewnym stopniu odzwierciedlenie w opiniach na temat oceny istniejącej liczby godzin

48 Tabela 18. Opinie uczniów i słuchaczy oraz przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych (KDA) szkół na temat liczby godzin z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu. Liczba godzin jest: brak danych przedmioty ogólnokształcące Grupy zajęd przedmioty zawodowe praktyczna nauka zawodu uczniowie KDA uczniowie KDA uczniowie KDA 1,4 13,3 0,8 2,7 2,8 2,7 za mała 7,6 16,0 19,3 53,3 45,7 56,0 w sam raz 62,5 60,0 65,3 41,3 45,1 40,0 za duża 28,6 10,7 14,6 2,7 6,4 1,3 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badania: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Przede wszystkim należy wskazad z jednej strony na różnice w opiniach uczniów i słuchaczy, a przedstawicieli KDA z drugiej, ale również na pewne wspólne tendencje. Uczniowie częściej niż przedstawiciele KDA oceniają liczbę godzin z poszczególnych grup zajęd jako właściwą, adekwatną do ich subiektywnie ocenianych potrzeb. Przedstawiciele KDA częściej natomiast są zdania, że liczba godzin w każdej z grup zajęd jest za mała. Najczęściej, jako zbyt mała (nieadekwatna do potrzeb uczniów), oceniana jest liczba godzin z zajęd z przedmiotów zawodowych oraz z praktycznej nauki zawodu (twierdzi tak ponad połowa przedstawicieli KDA). Uczniowie i słuchacze z kolei największe braki odczuwają w zakresie praktycznej nauki zawodu blisko połowa z nich (46%) stwierdziła, że liczba zajęd jest w tym przypadku zbyt mała. To właśnie w odniesieniu do praktycznej nauki zawodu opinie uczniów i słuchaczy szkół oraz przedstawicieli KDA są najbardziej zbieżne i wskazują na jej niewystarczający wymiar godzinowy. Oceny dotyczące wymiaru godzin zajęd z poszczególnych grup przedmiotowych dokonywane przez przedstawicieli KDA należy interpretowad z perspektywy ich interesów zawodowych. Biorąc pod uwagę, że w badanej zbiorowości przedstawicieli KDA dominują

49 nauczyciele przedmiotów zawodowych i praktycznej nauki zawodu, nie dziwi fakt, że ich opinie co do liczby godzin z zajęd, które sami prowadzą, są oceniane jako niewystarczające. Jako najbardziej adekwatna, zarówno przez uczniów i słuchaczy szkół zawodowych, jak również przedstawicieli KDA, oceniana jest liczba zajęd z przedmiotów ogólnokształcących, w następnej kolejności z przedmiotów zawodowych, a w najmniejszym stopniu z praktycznej nauki zawodu. Mimo występujących różnic w ocenach wymiaru godzinowego poszczególnych grup zajęd dokonywanych przez obie badane zbiorowości, tendencje są bardzo zbliżone i potwierdzają po raz kolejny niedostateczny udział zajęd poświęconych zarówno podstawom teoretycznym, jak i zagadnieniom praktycznym wykonywania zawodu w programach nauczania. Wniosek ten jest tym bardziej prawdopodobny, że w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły (przedsiębiorców, przedstawicieli NGO i UP) wśród wad aktualnego systemu kształcenia zawodowego najczęściej występujące wskazania to mało zajęd praktycznych (44%) i słabe przygotowanie zawodowe absolwentów szkół (8,3%). Jak zatem uczniowie i słuchacze szkół zawodowych wyobrażają sobie wymiar godzinowy poszczególnych grup zajęd? W jednym z pytao autorzy badao zwrócili się do ankietowanych uczniów z pytaniem, aby określili, jaki procent całkowitego czasu nauki w szkole powinien, ich zdaniem, byd poświęcony na przedmioty ogólnokształcące, zawodowe i praktyczną naukę zawodu. Średnie podanych przez respondentów wartości procentowych z uwzględnieniem typu szkoły przedstawia poniższy wykres. W pierwszej kolejności zbadano czas, jaki powinien byd poświęcony na poszczególne grupy zajęd w opinii ogółu badanych. Widad tu wyraźną konsekwencję w opiniach uczniów i słuchaczy szkół zawodowych, którzy, jak już powyżej ustalono, wskazują na niedostateczną liczbę zajęd z praktycznej nauki zawodu. Wg badanych, 36% ogółu czasu (jest to wartośd średnia) powinno byd poświęcone na praktyczną naukę zawodu, kolejne 34% na zagadnienia teoretyczne związane z wykonywaniem zawodu, a 29% czasu na treści ogólne

50 Rysunek 9. Średnie arytmetyczne odsetków czasu, jaki powinien byd poświęcony na poszczególne grupy zajęd a typ szkoły. Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Można również zaobserwowad pewne różnice w wyobrażeniach na temat programów nauczania (i udziału w nich poszczególnych grup zajęd) wśród uczniów i słuchaczy badanych typów szkół. Największe zapotrzebowanie na praktyczną naukę zawodu zgłaszają słuchacze liceów profilowanych w ich opinii średnio 42% czasu winno byd poświęcone na zdobycie praktycznych umiejętności, a jedynie 18% na treści ogólne. Równie dużą częśd ogólnego czasu przeznaczonego na kształcenie w szkołach, który winien byd przeznaczony na praktyczną naukę zawodu zgłaszają uczniowie ZSZ (44% ogólnego czasu). Ich zdaniem, większa częśd, niż zgłaszali to słuchacze szkół policealnych, ogólnego czasu powinna byd poświęcona na treści ogólne. Z kolei w opinii uczniów techników, czas jaki powinien byd poświęcony na poszczególne grupy zajęd (ogólne, zawodowe i praktyczną naukę zawodu) jest zbliżony. Uczniowie i słuchacze szkół zawodowych w swoich poglądach są konsekwentni. W ich opiniach przejawia się potrzeba zdobywania zarówno podstaw teoretycznych, jak i umiejętności praktycznych wykonywania zawodu. Daje się również zaobserwowad odmiennośd ZSZ i szkół policealnych od techników. W tych ostatnich (mimo wcześniej zaobserwowanej niskiej oceny przydatności nauczanych treści w przyszłej pracy zawodowej) zaznacza się potrzeba zrównoważenia czasu poświęcanego na poszczególne grupy zajęd. W ZSZ i szkołach policealnych

51 z kolei zaznacza się zapotrzebowanie na zajęcia przygotowujące do wykonywania zawodu (zarówno teoretyczne, jak i kształcenie praktyczne umiejętności). 2. Oferta szkół zawodowych a potrzeby rynku pracy Dotychczasowe ustalenia zmierzały do oceny zarówno programów, jak i treści nauczania z perspektywy ich przydatności w przyszłej pracy zawodowej absolwentów szkół. Odwołano się w tym celu przede wszystkim do opinii uczniów i słuchaczy szkół zawodowych. W następnej kolejności poddano ocenie adekwatnośd szkolnictwa zawodowego w województwie podlaskim wobec potrzeb rynku pracy. W tym celu odwołano się do wyników badania przeprowadzonego wśród przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych badanych szkół, jak i przedstawicieli ich otoczenia (przedsiębiorców, przedstawicieli NGO i UP). Generalnie w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno administracyjnych oferta szkół zawodowych województwa podlaskiego jest w ograniczonym stopniu adekwatna wobec potrzeb rynku pracy. Wyraźnie zaznacza się zróżnicowanie opinii w tej sferze w odniesieniu do różnych typów (szczebli) kształcenia zawodowego. Blisko 39% przedstawicieli KDA uznało, że oferta kształcenia w technikach jest w bardzo dużym bądź dużym stopniu odpowiedzią na zapotrzebowanie regionalnego rynku pracy. Przeciwnego zdania było niespełna 7% badanych, ale jedynie 2,7% uznało, że oferta techników w ogóle nie uwzględnia potrzeb rynku pracy. Nieco gorzej w porównaniu z technikami wypadają zasadnicze szkoły zawodowe. Wprawdzie tu również niewielki (bo wynoszący 8%) odsetek badanych uznał, że oferta tych szkół (pod względem kierunków kształcenia) w niewielkim stopniu bądź w ogóle nie uwzględnia potrzeb regionalnego rynku pracy, ale jednocześnie mniejszy w porównaniu z oceną oferty techników odsetek (28%) uznał ją w bardzo dużym bądź dużym stopniu za adekwatną wobec zapotrzebowania. Jednak najmniej korzystnie wypada tu ocena kierunków kształcenia w szkołach policealnych. Co dwudziesty badany stwierdził, że szkoły te w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy, a co czwarty, że tylko w ograniczonym zakresie. Opinie te stoją w sprzeczności z wcześniejszymi ustaleniami odnoszącymi się do oceny wiedzy i umiejętności zdobywanych w toku nauki w szkole, dokonywanej przez uczniów i słuchaczy szkół. To właśnie słuchacze szkół policealnych najwyżej oceniali przydatnośd wiedzy i umiejętności zdobytych w toku kształcenia w szkole w przyszłej pracy zawodowej

52 Tabela 19. Stopieo dopasowania oferty poszczególnych typów szkół do potrzeb rynku pracy Stopieo dopasowania oferty do potrzeb rynku pracy Oferta szkół ZSZ Techników Szkół policealnych brak danych 2,7 - - w bardzo dużym 4,0 4,0 5,3 w dużym 24,0 34,7 26,7 w średnim 61,3 54,7 38,7 w niewielkim 6,7 4,0 24,0 w ogóle 1,3 2,7 5,3 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Najbardziej krytyczni wobec oferty kształcenia szkół policealnych okazali się nauczyciele pracujący w zasadniczych szkołach zawodowych, najmniej nauczyciele szkół policealnych. Oceny dostosowania oferty kształcenia poszczególnych typów szkół okazują się byd dużo bardziej surowe niż opinia na temat adekwatności kierunków kształcenia w szkołach, w których zatrudnieni są badani przedstawiciele KDA. Aż 8% badanych stwierdziło, że kierunki w jakich kształci ich szkoła odpowiadają w bardzo dużym stopniu na potrzeby rynku pracy, a kolejne 44% było zdania, że w dużym stopniu. Jedynie 4% przedstawicieli KDA sądzi, że kierunki, w jakich kształcą ich szkoły w ogóle lub tylko w niewielkim stopniu uwzględniają potrzeby regionalnego rynku pracy. W opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół najbardziej adekwatną wobec potrzeb regionalnego rynku pracy ofertą kształcenia dysponują technika. Badani nauczyciele i kadra administracyjna lepiej oceniają dopasowanie kierunków kształcenia w swoich szkołach do potrzeb regionalnego rynku pracy niż kierunki kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych województwa podlaskiego. Jakie, zdaniem badanych, zawody są najbardziej poszukiwane na rynku pracy, a które zostały uznane za nadwyżkowe? W ankiecie dla przedstawicieli KDA w jednym z pytao poproszono

53 respondentów o wskazanie pięciu, w ich opinii, najbardziej poszukiwanych na rynku pracy zawodów. Odpowiedzi zostały przedstawione w tabeli 20. Tabela 20. Ranking najbardziej deficytowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół. 1 wskazanie 2 wskazanie 3 wskazanie 4 wskazanie 5 wskazanie Pracownik budowlany (19,8%) Pracownik budowlany (17,1%) Pracownik budowlany (14,7%) Mechanik, operator obrabiarek, ślusarz (14,9%) Cukiernik, kucharz (15,8%) Technik technologii żywienia (13,6%) Kucharz, kelner (13,5%) Cukiernik, kelner (9,3%) Pracownik budowlany (10,6%) Masarz, piekarz, (10,6%) Mechanik, operator obrabiarek (11,9%) Sprzedawca (8,0%) Sprzedawca (4,0%) Rehabilitant (5,3%) Mechanik (6,7%) Sprzedawca (10,7%) Technik technologii żywienia (6,9%) Kucharz, kelner (5,3%) Kierowca (4,0%) Informatyk (8,0%) Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Wyniki powyższej tabeli wyraźnie wskazują, że w opinii badanych na podlaskim rynku pracy największe szanse na zatrudnienie mają osoby dysponujące kwalifikacjami właściwymi dla sektora budowlanego (murarze, cieśle, dekarze itp.). Aż w trzech spośród pięciu możliwych wskazao zawody z tej branży wymieniane były jako te, na które jest największy popyt. W następnej kolejności należałoby wskazad na zawody z branży metalowej mechanik, operator obrabiarek oraz z branży spożywczej piekarz, masarz i gastronomicznej kucharz, cukiernik. Z wyjątkiem zawodów właściwych dla sektora budowlanego, na które, wg badanych, jest największy popyt, pozostałe odzwierciedlają zawody, w jakich kształcą szkoły będące miejscem pracy badanych

54 Wyobrażenia przedstawicieli KDA co do potrzeb podlaskiego rynku pracy okazują się w dośd dużym stopniu mijad z rzeczywistym zapotrzebowaniem pracodawców na pracowników posiadających określone kwalifikacje zawodowe. Z jednym jednak wyjątkiem odnoszącym się do zawodów sektora budowlanego. Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w woj. podlaskim w 2009r. opracowany w Wojewódzkim Urzędzie Pracy w Białymstoku wskazuje, że w grupie zawodów deficytowych, czyli tych, w których zakłady pracy miały problemy ze znalezieniem pracowników są zawody właściwe dla sektora budowlanego ( robotnicy budowlani robót stanu surowego i pokrewni ). Natomiast w przypadku pozostałych ze wskazywanych przez przedstawicieli KDA zawodów popyt nie przewyższa podaży 7. Co więcej, niektóre z zawodów wskazywanych przez badanych jako poszukiwane, okazują się w świetle danych WUP nadwyżkowymi (należałoby do nich zaliczyd technika technologii żywienia i technika mechanika). Oczywiście należy mied świadomośd, że źródłem informacji wykorzystanym do opracowania rankingu zawodów deficytowych i nadwyżkowych są dane liczbowe dotyczące struktury zarejestrowanych bezrobotnych i wolnych miejsc pracy, zawarte w sprawozdaniach sporządzanych przez Powiatowe Urzędy Pracy. Wojewódzki Urząd Pracy nie monitoruje rynku pracy. Tabela 21. Ranking najbardziej nadwyżkowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno administracyjnych szkół 1 wskazanie 2 wskazanie 3 wskazanie 4 wskazanie Technik ekonomista (16,8%) Krawiec (9,3%) Mechanik, ślusarz (13,2%) Opiekun środowiskowy (5,3%) Rolnicy i ogrodnicy (9,3%) Technik analityk (5,3%) Leśnik (6,9%) Fryzjer (4,0%) Sprzedawca (4,0%) Leśnik (5,4%) Technik agrobiznesu, rolnik (5,3%) Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowymi rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. 7 Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w woj. podlaskim w 2009 r., WUP, Białystok 2010, całośd

55 Najczęściej uznawane za nadwyżkowe zawody to technik ekonomista, mechanik, ślusarz, rolnik, technik agrobiznesu i ogrodnik oraz leśnik. Okazuje się, że oceny przedstawicieli KDA są w tym przypadku dużo bardziej zbieżne z wynikami analizy zawodów deficytowych i nadwyżkowych dokonywanej przez WUP w Białymstoku niż miało to miejsce w przypadku wskazao zawodów, na które jest największe zapotrzebowanie. Ekonomiści, technicy mechanicy, rolnicy - to zawody z grupy najbardziej nadwyżkowych w świetle statystyk WUP w Białymstoku. Rysunek 10. Średnie arytmetyczne rang szans absolwentów poszczególnych szczebli i typów kształcenia na rynku pracy w opinii przedstawicieli KDA Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Według nauczycieli i pracowników administracyjnych szkół objętych badaniem największe szanse na rynku pracy mają absolwenci zasadniczych szkół zawodowych i techników (w ich przypadku średnia arytmetyczna rang wynosi po 2,3). Następni w kolejności są absolwenci szkół wyższych (średnia arytmetyczna rang 2,61) i szkół policealnych (3,69). Jako najmniejsze oceniane są szanse na rynku pracy absolwentów liceów profilowanych (5,07), a w następnej kolejności liceów ogólnokształcących (4,96). Biorąc pod uwagę ofertę tych szkół, jak również ich charakter (w większości stanowią etap kształcenia w drodze do studiów wyższych) oceny przedstawicieli KDA w tym względzie należy uznad za jak najbardziej adekwatne do potrzeb regionalnego rynku pracy. Dotychczasowe analizy wskazują, że wg przedstawicieli kadr dydaktycznoadministracyjnych szkół, kierunki kształcenia w szkołach zawodowych województwa podlaskiego tylko w ograniczonym stopniu są adekwatne wobec potrzeb regionalnego rynku pracy. Najlepiej w tej kwestii oceniane są technika, najgorzej szkoły policealne. Jednocześnie nauczyciele i kadra

56 administracyjna potrafi w pewnym tylko stopniu we właściwy sposób diagnozowad potrzeby rynku pracy, chod trafnie wskazuje na zawody nadwyżkowe i szczeble kształcenia, których absolwenci mają najmniejsze szanse na znalezienie zatrudnienia. Powstaje pytanie, czy obraz szkolnictwa zawodowego województwa podlaskiego, jaki wyłania się z wyników badao przeprowadzonych wśród przedstawicieli otoczenia szkół przedsiębiorców, przedstawicieli NGO i UP, jest odmienny od tego, jaki postrzegają przedstawiciele szkół? Wśród zalet aktualnego systemu kształcenia zawodowego co piąty przedstawiciel wskazał na kształcenie specjalistów w zawodzie gotowych do wejścia na rynek pracy (21,4%) oraz na dobre praktyczne przygotowanie do wykonywania zawodu (19%). Można zatem powiedzied, że w opinii ponad 40% przedstawicieli otoczenia szkół, szkolnictwo zawodowe wyposaża swoich absolwentów w wiedzę i umiejętności umożliwiające wykonywanie zawodu. Chod nie oznacza to, że kierunki kształcenia są adekwatne wobec potrzeb rynku pracy. Z drugiej strony, gdy zapytano przedstawicieli otoczenia szkół, w jakim stopniu wiedza teoretyczna absolwentów szkół zawodowych jest adekwatna wobec potrzeb rynku pracy, jedynie 26,2% stwierdziło, że w bardzo dużym i dużym stopniu. Takie oceny w odniesieniu do umiejętności praktycznych absolwentów szkół zawodowych (rozpatrywanych w kontekście potrzeb rynku pracy) sformułowało 22,6% badanych. Zatem z jednej strony znacząca częśd przedstawicieli otoczenia szkół (głównie przedsiębiorców) sądzi, że szkoły przygotowują absolwentów do wejścia na rynek pracy, z drugiej ocena ich wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych nie jest najwyższa. Bardziej szczegółowe analizy wskazują, że 80% przedstawicieli otoczenia szkół, którzy jako zaletę szkolnictwa zawodowego wskazali dobre praktyczne przygotowanie do zawodu ocenia umiejętności praktyczne absolwentów szkół zawodowych jako średnie. Byd może zaobserwowana tu niekonsekwencja w ocenie zalet szkolnictwa zawodowego i umiejętności praktycznych jego absolwentów wynika z przekonania o możliwościach i ograniczeniach szkół zawodowych. W opinii przedstawicieli otoczenia szkoły te pracują na miarę swoich możliwości (w ramach istniejących programów i zasobów infrastrukturalnych), co nie oznacza, że umiejętności praktyczne uczniów są adekwatne wobec potrzeb pracodawców. Teza prawdopodobna o tyle, że wśród zgłaszanych postulatów zmian relatywnie często pojawiają się propozycje zmiany (przede wszystkim zwiększenia) praktycznej nauki zawodu w szkołach zawodowych

57 Obok wyżej wymienionych zalet pracodawcy wskazali również na dobrą realizację programów nauczania (12%) oraz oferowanie przez szkoły staży i praktyk zawodowych (4%). Pojedyncze odpowiedzi dotyczyły takich kwestii jak współpraca szkół z instytucjami i firmami zewnętrznymi, również wymieniana jako zaleta, oraz stwarzanie możliwości znalezienia pracy swoim absolwentom. Według 14% przedstawicieli otoczenia oświaty, szkolnictwo zawodowe nie ma zalet. Znamienne, że taki sam odsetek (13,1%) badanych stwierdziło, iż szkolnictwo zawodowe pozbawione jest także wad. Pod względem zalet szkolnictwa zawodowego odpowiedzi badanych były stosunkowo zróżnicowane, ale w odniesieniu do wad przejawia się zgodnośd przedstawicieli otoczenia szkół w tej kwestii. Najczęściej wskazywane były mała ilośd zajęd praktycznych (44%) oraz słabe przygotowanie zawodowe (8,3%). Zatem, w opinii ponad połowy badanych, największą słabością aktualnego systemu szkolnictwa zawodowego jest brak praktyki. Wśród innych wad wymieniano brak współpracy z lokalnymi firmami i instytucjami (7,1%), słabą i przestarzałą ofertę kształcenia (3,6%) oraz słabą kadrę (2,4%). Dwie najczęściej wymieniane wady systemu szkolnictwa zawodowego (brak praktyki) wyraźnie dominują w odpowiedziach przedsiębiorców, na które wskazało blisko ¾ spośród nich. 3. Absolwenci szkół zawodowych wobec potrzeb i wyzwao rynku pracy Dotychczasowe analizy skupiały się na systemie szkolnictwa zawodowego jego słabych i mocnych stronach, adekwatności wobec potrzeb rynku pracy. W dalszej części opracowania podjęto próbę oceny szkół zawodowych ich oferty, programy nauczania dokonywanej przez wszystkie trzy badane zbiorowości z perspektywy szans młodych ludzi na rynku pracy. Przedmiotem naszych zainteresowao są kwestie oceny tych szans, jak i identyfikacja przyczyn problemów absolwentów szkół zawodowych ze znalezieniem zatrudnienia

58 Rysunek 11. Średnie arytmetyczne szans na bycie bezrobotnym a typ szkoły, do której uczęszczają badani uczniowie i słuchacze. Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. W jednym z pytao skierowanych do uczniów i słuchaczy uczestniczących w badaniu szkół poproszono respondentów o dokonanie samooceny ryzyka bycia bezrobotnym po ukooczeniu nauki na skali od 1 do 10 (gdzie 1 oznaczało bardzo małe ryzyko, a 10 bardzo duże). Zwraca uwagę fakt, że odpowiedzi badanych nie różnią się znacząco między sobą. Relatywnie największe (chod poniżej środka skali) poczucie zagrożenia bezrobociem mają uczniowie zasadniczych szkół zawodowych, najmniejsze uczniowie szkół policealnych, którzy to najwyżej oceniali przydatnośd wiedzy i umiejętności zdobytych w toku nauki w szkole w przyszłej pracy zawodowej. Należy podkreślid, że zaobserwowane tu różnice nie są duże. Generalnie zatem uczniowie i słuchacze badanych szkół oceniają ryzyko bycia bezrobotnymi jako mniejsze niż średnie. O ile uczniowie badanych szkół, bez względu na ich typ, wykazują na duże podobieostwo co do oceny ryzyka bycia bezrobotnymi, o tyle nauczyciele uczący w poszczególnych szkołach różnią się już znacząco w ocenie ryzyka nie znalezienia zatrudnienia przez ich podopiecznych. W opinii ogółu badanych przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół ponad co trzeci z absolwentów szkół, w jakich uczą (36,9%), będzie miał problemy ze znalezieniem zatrudnienia. Największe szanse na znalezienie pracy mają w opinii przedstawicieli KDA absolwenci zasadniczych szkół zawodowych (tylko 14% zagrożonych bezrobociem). W przypadku absolwentów szkół policealnych odsetek ten może wynosid (w opinii pracujących tam nauczycieli) 21%, a w przypadku techników 36%. Największe ryzyko bycia bezrobotnymi w przypadku absolwentów placówek, w których są zatrudnieni przewidują pracownicy Zespołów Szkół (45%)

59 Znamienne są przyczyny, jakie przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych badanych szkół wskazują, z powodu których młodzi ludzie mają problemy ze znalezieniem zatrudnienia. Okazuje się bowiem, że najczęściej odpowiedzialnością za trudności w znalezieniu pracy obarczani są sami uczniowie. Połowa przedstawicieli KDA (48%) twierdzi, że problemy ze znalezieniem zatrudnienia przez częśd absolwentów ich szkół wynikają z faktu, iż uczniowie nie przywiązują wystarczającej wagi do nauki treści teoretycznych, a ponad co trzeci wskazuje na lenistwo uczniów (35%). Nieco rzadziej nauczyciele i pracownicy administracyjni wśród przyczyn problemów z zatrudnieniem swoich podopiecznych wskazują na nie przywiązywanie przez uczniów wystarczającej wagi do praktycznej nauki zawodu (29%) i przestarzałe wyposażenie warsztatów szkolnych (29%). Co piąty badany stwierdził, że brak zatrudnienia wynika z nieumiejętności szukania pracy (21%), bądź po prostu niskiego poziomu intelektualnego uczniów (20%). Kolejne wskazywane przez respondentów przyczyny trudności znalezienia zatrudnienia tkwią już nie tyle w samych uczniach (ich zaangażowaniu w naukę, zdolności i możliwości intelektualnych, czy umiejętności szukania pracy) co w systemie szkolnictwa zawodowego. Piąta częśd przedstawicieli KDA stwierdziła, że praktyczna nauka zawodu nie uwzględnia potrzeb pracodawców, a 15% uważa, że szkoły zawodowe kształcą w kierunkach, na które nie ma zapotrzebowania ze strony pracodawców. Także treści kształcenia teoretycznego w opinii badanych nie uwzględniają potrzeb rynku pracy (12%). Jedynie 5% przedstawicieli KDA stwierdziło, że szkoła nie jest w stanie nauczyd zawodu i konieczna jest tu praktyka w przedsiębiorstwach. Zatem przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych dostrzegają źródła problemów absolwentów swoich szkół ze znalezieniem zatrudnienia w nich samych ich niewystarczająco poważnym traktowaniu nauki w szkole bądź braku zdolności i umiejętności. Dopiero w drugiej kolejności odpowiedzialnością za zagrożenie bezrobociem młodych ludzi obarczane są szkoły, w których pracują przestarzała infrastruktura czy nie uwzględnianie w treściach i programach kształcenia potrzeb pracodawców. Nieco odmienny sposób wyjaśnienia przyczyn problemów absolwentów szkół zawodowych ze znalezieniem zatrudnienia odnaleziono w odpowiedziach przedstawicieli otoczenia szkół. Ponad połowa (61%) uznała, że młodzi ludzie mają problemy ze zdobyciem pracy ponieważ brak im doświadczenia praktycznego, a szkoła uczy wyłącznie teoretycznych podstaw wykonywania

60 zawodu. W następnej kolejności przedstawiciele otoczenia, podobnie jak nauczyciele, wskazali na lenistwo młodych ludzi (20%). Kolejne podawane przez przedstawicieli otoczenia szkoły przyczyny problemów ze znalezieniem zatrudnienia wynikają z nieadekwatności kierunków kształcenia (13%) i programów nauczania (13%) wobec potrzeb rynku pracy. Dopiero w następnej kolejności wskazywane są tak licznie akcentowane przez nauczycieli i administrację szkół przyczyny tkwiące w samych uczniach praca jest, tylko młodzież nie potrafi jej szukad (8%) oraz absolwenci szkół nie posiadają teoretycznych podstaw wykonywania zawodu (8%). Najrzadziej pojawiało się stwierdzenie, że szkoła nie potrafi niczego nauczyd (4%). W uzasadnieniach przyczyn problemów absolwentów szkół zawodowych wskazywanych przez przedstawicieli KDA i otoczenia można zaobserwowad pewne różnice. Nauczyciele i administracja szkół identyfikują źródła problemów młodzieży ze znalezieniem pracy przede wszystkim w nich samych ich umiejętnościach, zdolnościach i cechach osobowych. Przedsiębiorcy, przedstawiciele NGO i UP częściej natomiast wskazują na słabości systemu szkolnictwa zawodowego. W obydwu badanych zbiorowościach akcentowana jest biernośd młodzieży jako jedna z ważniejszych przyczyn problemów znalezienia zatrudnienia. 4. Postulaty zmian w szkolnictwie zawodowym Ostatni podrozdział jest poświęcony zgłaszanym przez nauczycieli i administrację szkół, jak również przedstawicieli przedsiębiorców, NGO i Urzędów Pracy postulatów zmian w szkolnictwie zawodowym. Już dotychczas przeprowadzone analizy wskazują, że jednym z poważniejszych mankamentów istniejącego systemu kształcenia zawodowego jest niewystarczające wyposażenie absolwentów szkół w praktyczne umiejętności wykonywania zawodu. W ankiecie dla przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych zawarto pytanie zawierające osiem propozycji zmian w szkolnictwie zawodowym z prośbą o ocenę, w jakim stopniu mogłyby one przyczynid do zwiększenia szans na zatrudnienie młodych ludzi (gdzie 1 oznaczało w ogóle, a 5 - w bardzo dużym stopniu ). Średnie arytmetyczne wartości wskazao nauczycieli i przedstawicieli administracji dla poszczególnych z zaproponowanych zmian przedstawiono na rysunku

61 Zdaniem badanych, zwiększenie szans na zatrudnianie młodych ludzi w największym stopniu można byłoby osiągnąd poprzez wprowadzenie ulg dla przedsiębiorców. Po raz kolejny okazuje się, że w opinii nauczycieli i innych pracowników szkół, poprawa szans absolwentów ZSZ, techników i szkół policealnych na rynku pracy uzależniona jest przede wszystkim od działao podjętych poza szkołą, a nie w niej samej. W następnej kolejności wskazywane było objęcie młodych ludzi profesjonalnym poradnictwem zawodowym. Relatywnie za najmniej efektywne z punktu widzenia zwiększenia szans absolwentów szkół zawodowych na zatrudnienie uznano poszerzenie wymiaru godzinowego zajęd z teoretycznych podstaw wykonywania zawodu. Rysunek 12. Średnie arytmetyczne oceny skuteczności działao przyczyniających się do zwiększenia szans młodych ludzi na rynku pracy (gdzie 1 w ogóle, 5 w bardzo dużym) Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Do przedstawicieli otoczenia szkoły zwrócono się także z pytaniem o opinię na temat zmian w systemie kształcenia zawodowego w województwie podlaskim. Ponad połowa (58%) badanych stwierdziła, że należy wprowadzid zmiany w systemie kształcenia zawodowego, a 41% było przeciwnego zdania. Relatywnie większymi zwolennikami zmian w kształceniu zawodowym są przedsiębiorcy, wśród których pogląd o ich konieczności wyraża 2/3 ogółu. Na ich tle przedstawiciele NGO i UP są podzieleni połowa jest przekonana o konieczności zmian, połowa nie. Co oczywiste, zwolennikami zmian w systemie kształcenia zawodowego są osoby krytycznie oceniające stopieo adekwatności wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych uczniów wobec potrzeb rynku pracy

62 Postulowane przez przedstawicieli otoczenia szkół zmiany są funkcją zgłaszanych przez nich wad systemu kształcenia zawodowego województwa podlaskiego. Najczęściej wskazywana jest koniecznośd zwiększenia liczby godzin z praktycznej nauki zawodu (42%). Dużo rzadziej zgłaszano koniecznośd zmian w programach nauczania (8%) oraz strukturze szkolnictwa zawodowego polegających na zwiększeniu liczby zasadniczych szkół zawodowych (4%). Pozostałe propozycje zmian dotyczyły dostosowania oferty kształcenia do potrzeb rynku (2%) oraz zwiększenie częstotliwości kontaktów z firmami i instytucjami (2%). Warto podkreślid, że 40% badanych przedstawicieli otoczenia szkoły byłoby gotowych do uczestnictwa w zmianach szkolnictwa zawodowego (w tej kwestii przynależnośd do grupy przedsiębiorców, pracowników Urzędów Pracy, czy przedstawicieli NGO nie okazuje się byd czynnikiem różnicującym gotowośd do uczestnictwa w zmianach). Najczęściej wskazywanym przez przedstawicieli otoczenia szkół obszarem zmian, w jakie byliby skłonni się zaangażowad, są praktyki zawodowe dla uczniów (63%) oraz zmiany kierunków kształcenia (25%). Rzadziej natomiast byliby gotowi uczestniczyd w zmianach obszarów tradycyjnie postrzeganych jako domena władz oświatowych metod i programów nauczania. Podsumowanie Uczniowie szkół zawodowych postrzegają treści kształcenia (zarówno teoretycznego, jak i praktycznych umiejętności zawodowych) jako przydatne w ich przyszłej pracy zawodowej; Uczniowie szkół zawodowych największe braki odczuwają w sferze praktycznych umiejętności wykonywania zawodu (największe potrzeby w tym względzie deklarują uczniowie szkół policealnych i zasadniczych szkół zawodowych); Opinie uczniów dotyczące niewystarczającej liczby zajęd z praktycznej nauki zawodu podzielają zarówno pracownicy szkół (nauczyciele, pracownicy administracyjni), jak przedsiębiorcy oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych i Urzędów Pracy; Przedstawiciele kadry dydaktyczno - administracyjnej szkół wśród przyczyn trudności ze znalezieniem zatrudnienia przez absolwentów szkół zawodowych w pierwszej kolejności wskazują na czynniki tkwiące w samych uczniach (ich cechy osobowe, zaangażowanie w naukę). Natomiast przedstawiciele otoczenia szkół odpowiedzialnością za trudności

63 absolwentów szkół ze znalezieniem pracy obarczają przede wszystkim system kształcenia zawodowego; Przedstawiciele otoczenia szkół deklarują gotowośd do uczestnictwa w kształceniu zawodowym przede wszystkim poprzez stworzenie warunków do praktycznej nauki zawodu

64 ROZDZIAŁ V MODUŁOWY SYSTEM KSZTAŁCENIA I POTWIERDZANIA KWALIFIKACJI W BADANICH ILOŚCIOWYCH I JAKOŚCIOWYCH Analizy zawarte w Desk Research sugerują, że jednym z najefektywniejszych systemów nauki w szkołach zawodowych jest tzw. modułowy system kształcenia i potwierdzania kwalifikacji (MES). Zazwyczaj przez MES rozumie się taką formę kształcenia, w ramach której proces kształcenia zostaje oparty na modułach obejmujących zintegrowane treści kształcenia z różnych dziedzin. Jego specyfika polega na tym, że nie ma wyodrębnionych programów nauczania dla poszczególnych przedmiotów, a każdy moduł zaliczany oddzielnie daje uprawnienia do wykonywania pracy zawodowej. Programy kształcenia są zazwyczaj elastyczne, poszczególne jednostki/moduły można zaś wymieniad, modyfikowad, uzupełniad oraz dostosowywad do poziomu uzyskiwanych kwalifikacji, wymagao i potrzeb gospodarki oraz lokalnego rynku pracy. Krzysztof Wasielewski 1. MES w świetle badao ilościowych 1.1. MES w opiniach uczniów Jedynie co trzeci (35,1%) uczeo deklaruje znajomośd idei/systemu modułowego kształcenia, a aż dwie trzecie (64,9%) twierdzi, że nigdy nie słyszało o MES. Samoocena stanu wiedzy na ten temat uwarunkowana jest typem szkoły, do którego uczęszczają uczniowie. Nieco większy stan wiedzy jest udziałem uczniów szkół zasadniczych zawodowych (42,4% spośród nich twierdzi, że zna MES), a mniejszy - uczniów techników i szkół policealnych (zaledwie 33-34% spośród nich zna MES). Stan wiedzy nie jest w większym stopniu zróżnicowany ani przez wiek, płed, miejsce zamieszkania czy wykształcenie rodziców, ani też przez kierunki/branże kształcenia

65 Tabela 22. Ocena stanu znajomości modułowego systemu kształcenia a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Tak Znajomośd MES Nie Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 42,4 57,6 100,0 Technikum 33,3 66,7 100,0 Szkoła policealna 34,2 65,8 100,0 Ogółem 35,1 64,9 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Uczniowie nie najlepiej radzą sobie z podziałem materiału nauczania wg standardów modułowego kształcenia. Jedynie połowa (50,9%) spośród nich uważa, że potrafiłaby podzielid materiał nauczania według MES. Nieco lepiej oceniają to uczniowie szkół policealnych (67,6% wskazao) i zasadniczych szkół zawodowych (56,1%), gorzej uczniowie techników jedynie 47,0% takich deklaracji. Oznacza to, że ocena własnego stanu wiedzy uczniów o tym, czym jest modułowy system kształcenia jest wyraźnie lepsza, aniżeli ocena możliwości podziału programu nauczania według tego systemu. Tabela 23. Ocena umiejętności podziału materiału nauczania na moduły, a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Zasadnicza szkoła zawodowa Czy potrafisz podzielid materiał nauczania według MES? Tak Nie Ogółem 56,1 43,9 100,0 Technikum 47,0 53,0 100,0 Szkoła policealna 67,6 32,4 100,0 Ogółem 50,9 49,1 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

66 Modułowy system kształcenia jest bardzo dobrze oceniany przez uczniów - 84,7% spośród ogółu badanych jest zdania, że daje większe umiejętności zawodowe, aniżeli tradycyjny, obecny system kształcenia. Jednak warto zwrócid uwagę na fakt, że ocena efektywności modułowego systemu kształcenia jest odwrotnie proporcjonalna do stanu wiedzy na jego temat. Zdaniem uczniów zasadniczych szkół zawodowych (którzy deklarują, że najlepiej znają modułowy system kształcenia) większe szanse na pozyskanie umiejętności zawodowych daje modułowy system (uważa tak 66,7%). Jest to jednak najniższy wskaźnik wśród uczniów wszystkich typów badanych szkół. Uczniowie techników i szkół policealnych wyraźnie lepiej oceniają potencjalne profity (w postaci nabycia umiejętności zawodowych) w systemie modułowym, aniżeli w obecnym systemie tradycyjnego przekazywania wiedzy. Wg opinii zdecydowanej większości (niemal 90% wskazao) uczniów, tych dwóch typów szkół (techników i szkół policealnych) system modułowy lepiej kształci umiejętności zawodowe, aniżeli system tradycyjny. Różnica pomiędzy uczniami techników i szkół policealnych a uczniami zasadniczych szkół zawodowych jest znacząca wynosi ponad 20%. Tabela 24. Ocena wpływu systemu nauki na umiejętności zawodowe, a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Zasadnicza szkoła zawodowa Większe daje tradycyjny system System nauki Większe daje modułowy system Ogółem 33,3 66,7 100,0 Technikum 10,8 89,2 100,0 Szkoła policealna 13,2 86,8 100,0 Ogółem 15,3 84,7 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

67 Jednym z powodów takiej wysokiej oceny modułowego systemu kształcenia może byd fakt, że w opinii uczniów daje on możliwości łączenia pracy zawodowej z nauką zawodu uważa tak 86,6% ogółu uczniów. Ten argument jest najczęściej doceniany przez uczniów szkół policealnych (89,5% wskazao pozytywnych) i techników (88,3% odpowiedzi pozytywnych), a nieco rzadziej przez uczniów zasadniczych szkół zawodowych 78,8% odpowiedzi. Tabela 25. Ocena możliwości podjęcia pracy w trakcie nauki w modułowym systemie kształcenia a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Zasadnicza szkoła zawodowa Czy MES daje możliwośd pracy w trakcie nauki? Tak Nie Ogółem 78,8 21,2 100,0 Technikum 88,3 11,7 100,0 Szkoła policealna 89,5 10,5 100,0 Ogółem 86,6 13,4 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Największą zaletą modułowego systemu kształcenia w opiniach uczniów szkół zawodowych jest jednak zwiększenie szans na rynku pracy. Uważa tak aż 85,8% ogółu wszystkich badanych uczniów. Modułowy system kształcenia najlepiej oceniany jest pod kątem szans na rynku pracy przez uczniów techników aż 91,1% spośród nich jest zdania, że dzięki niemu zwiększają się szanse na znalezienie pracy po ukooczeniu szkoły. Nieco mniej optymistyczni są uczniowie szkół policealnych i zasadniczych zawodowych jedynie trzy czwarte spośród nich uważa, że dzięki MES zwiększają się ich szanse na rynku pracy

68 Tabela 26. Ocena wpływu systemu nauki na szanse znalezienia pracy a typ szkoły zawodowej (w %) System nauki Typ szkoły średniej Większe szanse daje tradycyjny system Większe szanse daje modułowy system Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 27,3 72,7 100,0 Technikum 8,9 91,1 100,0 Szkoła policealna 25,6 74,4 100,0 Ogółem 14,2 85,8 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r MES w opiniach nauczycieli Zdecydowana większośd (62,7%) nauczycieli posiada informacje o modułowym systemie kształcenia. Nieco częściej taką wiedzę posiadają nauczyciele (czterech na pięciu spośród nich) zasadniczych szkół zawodowych oraz zespołów szkół zawodowych, aniżeli nauczyciele szkół policealnych (co drugi spośród tej grupy nauczycieli). Znajomośd modułowego systemu kształcenia to domena przede wszystkim nauczycieli praktycznej nauki zawodu słyszało o nim 8 spośród 10 w tej grupie. Tylko nieco rzadziej o MES słyszeli nauczyciele przedmiotów ogólnych twierdzi tak 72% spośród nich. Pewnym zaskoczeniem jest fakt, że najniższy odsetek znajomości MES jest wśród nauczycieli przedmiotów zawodowych jedynie 61% spośród ogółu tej grupy słyszało o modułowym systemie kształcenia. Wśród największych korzyści, jakie niesie za sobą modułowy system kształcenia i potwierdzania kwalifikacji, nauczyciele najczęściej wymieniali: możliwośd uzyskiwania uprawnieo i certyfikatów zawodowych; lepsze przygotowanie do zawodu (zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego); możliwośd uzyskania konkretnej informacji (potwierdzonej certyfikatami) przez pracodawcę); specjalizację w określonych kierunkach kształcenia

69 możliwośd dochodzenia do zawodu etapami; większe szanse na znalezienie pracy przez młodzież; większa efektywnośd w procesie kształcenia przedmiotów zawodowych poprzez większą konsolidację godzin lekcyjnych; zwiększenie mobilizacji uczniów do systematycznej pracy i podnoszenia własnych kwalifikacji; prestiż szkoły. Z kolei wśród najczęściej wymienianych przez nauczycieli barier w realizacji modułowego systemu kształcenia w szkołach zawodowych znajdują się: kosztownośd kształcenia niektórych profili w systemie modułowym; brak kompetentnej kadry; brak maszyn i urządzeo do kształcenia praktycznego; brak nowoczesnej bazy dydaktycznej; brak zaangażowania i systematyczności uczniów; kłopoty ze spełnieniem warunków formalnych do utworzenia kształcenia modułowego oraz systemu potwierdzania kwalifikacji; kłopoty organizacyjne, w tym system organizacji pracy nauczycieli, warsztatów szkolnych, itp.; zbyt liczne i zbyt zróżnicowane intelektualnie klasy szkolne. Wśród atutów kształcenia modułowego wymienianych przez nauczycieli są zazwyczaj potencjalne korzyści, jakie będą udziałem uczniów. Korzyści te wiążą się w głównej mierze z profesjonalizacją i unowocześnieniem systemu edukacji zawodowej, który nastąpiłby poprzez połączenie za pośrednictwem systemu certyfikatów z rynkiem pracy. Wg nauczycieli, dzięki wprowadzeniu modułowego systemu kształcenia wzrosłaby efektywnośd w sferze dydaktycznej, poprzez zmuszenie uczniów do większego zaangażowania w zdobywanie wiedzy i kolejnych certyfikatów, jak również poprzez zwiększenie szans na rynku pracy absolwentów szkół zawodowych, a tym samym zwiększenie efektywności dydaktycznej nauczycieli przedmiotów zawodowych i nauczycieli praktycznego przygotowania do zawodu

70 Powyższe wnioski pośrednio potwierdzają dane dotyczące oceny wpływu wprowadzenia modułowego systemu kształcenia na zwiększenie szans młodzieży na rynku pracy. Zdaniem ponad połowy (56,1%) nauczycieli, wprowadzenie MES w dużym lub bardzo dużym stopniu wpłynie na zwiększenie szans na zatrudnienie absolwentów szkół zawodowych; co trzeci (31,5%) nauczyciel uważa, że w średnim stopniu, a jedynie 12,4% sądzi, że wpłynie to w małym stopniu na zwiększenie szans młodzieży na znalezienie pracy. Z kolei jako największe bariery nauczyciele wymieniają głównie bariery strukturalne w systemie edukacji, które bezpośrednio odnoszą się do ich codziennej pracy. Większośd z nich związana jest z ograniczeniami finansowymi: brak aparatury i przyrządów, słaba baza dydaktyczna i wynikające stąd problemy z przygotowaniem większości profili modułów kształceniowych. Wśród przeszkód we wdrażaniu modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji nie brak również barier związanych z podejściem do tej relatywnie nowej formy kształcenia ze strony samych pedagogów. Nauczyciele zdają się niepokoid, czy podołają nowym wyzwaniom i koniecznością adaptacji do zmian: dostrzegają niski poziom kompetencji, jakimi dysponują, brak zaangażowania, o czym świadczyd może sceptycyzm w odniesieniu do konieczności wprowadzenia nowym porządków organizacyjnych czy koniecznośd zaangażowania się w rozpoczęcie samej procedury zmiany profilu szkoły z systemu tradycyjnego na modułowy. Do tej pory analizowano opinie nauczycieli o modułowym systemie kształcenia w odniesieniu do pewnej ogólnej idei, potencjalnych korzyści i barier przy jej ewentualnym wprowadzeniu. Należy wskazad, co sądzą nauczyciele o możliwościach aplikacji rozwiązao MES w ich miejscu pracy. Ogólnie rzecz ujmując, dydaktycy dostrzegają możliwośd wprowadzenia modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji w szkole, w której pracują uważa tak 64,3% spośród nich. Przeciwnego zdania jest jednak aż 35,7% badanych nauczycieli. Opinie pedagogów z różnych typów szkół są tutaj zgodne i nie różnicują się. Znacząco zróżnicowane są jednak opinie dydaktyków różnych przedmiotów. Najbardziej optymistycznie nastawieni co do szans i możliwości wprowadzenia modułowego systemu kształcenia są nauczyciele przedmiotów zawodowych trzy czwarte (75,9%) spośród nich widzi szans wprowadzenia MES w swojej szkole. Wyraźnie bardziej sceptyczni są wykładowcy przedmiotów ogólnokształcących oraz praktycznej nauki zawodów

71 w tej grupie zaledwie 57% badanych dostrzega szanse wprowadzenia MES w szkole, w której pracują. Wśród przyczyn, dla których nauczyciele nie widzą możliwości wprowadzenia w ich szkole modułowego systemu kształcenia, najczęściej pojawiają się następujące odpowiedzi: brak odpowiedniej kadry mogącej prowadzid przedmioty zawodowe, brak bazy dydaktycznej, brak nowoczesny urządzeo i maszyn, brak specjalistycznych warsztatów szkolnych, w których mogłaby się odbywad praktyczna nauka zawodu oraz egzaminy potwierdzające kwalifikacje zawodowe, czy problemy organizacyjne w szkołach prowadzących kształcenie w wielu kierunkach i profilach. Jak zatem widad, bariery, które stoją, w opinii nauczycieli, na przeszkodzie wdrożeniu modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji mają podobny charakter, jak te, które są wymieniane jako ogólne słabości tego typu kształcenia MES w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły W skład zbiorowości określanej umownie jako przedstawiciele otoczenia szkoły wchodzą reprezentanci prywatnej przedsiębiorczości, organizacji pozarządowych oraz pracowników Urzędów Pracy, którzy zajmują się zawodowo relacjami pomiędzy systemem edukacji a rynkiem pracy. Znajomośd modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji wśród ogółu reprezentantów otoczenia szkoły okazuje się niewielki. Jedynie co trzeci (33,7%) reprezentant otoczenia szkoły spotkał się wcześniej z określeniem modułowy system kształcenia. Oznacza to, że spośród wszystkich badanych zbiorowości przedstawiciele otoczenia szkoły są grupą posiadającą najmniejszą wiedzę na temat MES. Wśród przedstawicieli otoczenia szkoły znajomośd modułowego systemu kształcenia najczęściej deklarują reprezentanci organizacji pozarządowych co drugi (52,6%) spośród nich słyszał o MES. Nieco rzadziej deklaracje takie są udziałem pracowników Urzędów Pracy (47,1% twierdzących odpowiedzi). Jedynie co piąty (21,3%) przedsiębiorca słyszał wcześniej o modułowym systemie potwierdzania kwalifikacji

72 Tabela 27. Znajomośd modułowego systemu kształcenia wśród przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) Przedstawiciele otoczenia szkoły Czy słyszał wcześniej o MES? Tak Nie Ogółem Przedstawiciel organizacji pozarządowych 52,6 47,4 100,0 Pracownik UP 47,1 52,9 100,0 Prywatny przedsiębiorca 21,3 78,7 100,0 Ogółem 33,7 66,3 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Zdaniem przedstawicieli otoczenia szkoły, największą korzyścią z wprowadzenia do szkół modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji byłoby lepsze przygotowanie uczniów do zawodu uważa tak 23,8% badanych. Kolejne wskazywane korzyści to: możliwośd zdobycia większej liczby umiejętności zawodowych przez uczniów 11,9%, certyfikaty potwierdzające kompetencje 10,7%, zwiększenie szans absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy 8,3%. Nieco rzadziej jako korzyści wymieniane były: możliwośd całościowego przekazania wiedzy z danej dziedziny zawodowej 4,8%, możliwośd poszerzenia wiedzy 3,6% oraz lepsza współpraca szkół z otoczeniem zewnętrznym 3,6%. Na brak korzyści wskazuje jedynie 6,0% badanych, ale należy zwrócid uwagę na fakt, że aż 15,5% respondentów nie miało sprecyzowanego zdania na temat korzyści, jakie niosłoby za sobą wprowadzeniem modułowego kształcenia do szkół. Tabela 28. Korzyści z wprowadzenia MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) Korzyści Lepsze przygotowanie zawodowe 23,8 Możliwośd zdobycia większej liczby umiejętności zawodowych 11,9 Certyfikaty potwierdzające kompetencje 10,7-72 -

73 Większe szanse na rynku pracy 8,3 Wiedza przekazywana w całości z danej dziedziny 4,8 Możliwośd poszerzenia wiedzy 3,6 Lepsza współpraca szkół z otoczeniem zewn. 3,6 Brak korzyści 6,0 Inne 11,9 Brak zdania 15,5 Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Prywatni przedsiębiorcy zwracali najczęściej uwagę na możliwośd lepszego przygotowania zawodowego uczniów (29,8%), możliwośd zdobycia większej liczby umiejętności zawodowych (10,6%) oraz na wagę certyfikatów potwierdzających kompetencje uczniów (10,6%). Przedstawiciele organizacji pozarządowych korzyści z wprowadzenia modułowego systemu kształcenia dostrzegają przede wszystkim w lepszym przygotowaniu zawodowym uczniów (22,2%), lepszej współpracy szkół z otoczeniem zewnętrznym (11,1%) oraz większymi szansami absolwentów takich szkół na rynku pracy (10,6%). Z kolei pracownicy Urzędów Pracy zwracają uwagę na: możliwośd zdobycia większej liczby umiejętności zawodowych (17,6%), certyfikaty potwierdzające kompetencje uczniów (12,6%) oraz na możliwośd lepszego przygotowania zawodowego uczniów (11,2%). Przedstawiciele otoczenia szkół nie dostrzegają większych przeszkód we wdrażaniu modułowego systemu kształcenia do szkół zawodowych. Wynikad to może z ich niewielkiej wiedzy na ten temat, który w konsekwencji skutkowad może brakiem zdania i ucieczką od odpowiedzi postąpiła tak ponad połowa badanych (51,2%) są to w głównej mierze przedsiębiorcy. Za największe przeszkody we wprowadzeniu modułowego systemu kształcenia uznali: brak bazy lokalowej (uważają tak głównie przedstawiciele trzeciego sektora), słabą (lub jej brak) współpracę z pracodawcami (głównie pracownicy Urzędów Pracy), wysokie koszty kształcenia oraz kłopoty organizacyjne (pracownicy Urzędów Pracy), na które może napotkad próba wprowadzenia takiego stosunkowo nowego systemu kształcenia. Brak jakichkolwiek przeszkód wskazuje 11,0% ogółu badanych, głównie przedstawicieli organizacji pozarządowych

74 Tabela 29. Przeszkody we wprowadzeniu MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) Przeszkody Brak bazy lokalowej 7,3 Słaba współpraca z pracodawcami 7,3 Wysokie koszty kształcenia 6,1 Kłopoty organizacyjne 6,1 Niechęd nauczycieli 3,7 Brak kadry 2,4 Brak przeszkód 11,0 Inne 4,9 Brak zdania 51,2 Źródło: opracowanie własne- badanie Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Podsumowanie Stan wiedzy nt. modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji jest niezadowalający. Szczególnie wyraźny jest on wśród przedstawicieli otoczenia szkoły, zwłaszcza zaś pracodawców; Uczniowie szkół zawodowych bardzo pozytywnie odnoszą się do możliwości wprowadzenia w szkołach modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji. Widzą w nim szanse na polepszenie swoich realnych kwalifikacji zawodowych i zwiększenie szans na rynku pracy; Największymi korzyściami, które mogłoby przynieśd wprowadzenie do szkół zawodowych MES są: możliwośd uzyskiwania uprawnieo i certyfikatów zawodowych, lepsze

75 przygotowanie do zawodu (zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego), specjalizacja w określonych profesjach oraz zwiększenie szans na znalezienie pracy przez młodzież. Opinie takie są udziałem zarówno nauczycieli, jak i przedstawicieli otoczenia szkoły; Przeszkodami we wdrażaniu modułowego systemu kształcenia w szkołach zawodowych są głównie bariery strukturalne w systemie edukacji, m.in. niedofinansowanie bazy dydaktycznej, w tym zwłaszcza warsztatów szkolnych oraz w mniejszym stopniu bariery mentalne nauczycieli, opór przed nowym i koniecznością dokształcania się. Marta Juchnicka 2. MES w świetle badao jakościowych Absolwent szkoły zawodowej powinien posiadad wysoki poziom kwalifikacji specjalistycznych zawodowych, ogólnozawodowych i ponad zawodowych oraz charakteryzowad się aktywnością, mobilnością i otwartością na kształcenie ustawiczne oraz idee uczenia się przez całe życie 8, w celu ciągłego doskonalenia oraz poszerzania swoich umiejętności zawodowych. Wprowadzenie do szkolnego systemu edukacji, kształcenia modułowego, powinno spowodowad ukształtowanie takiej właśnie sylwetki absolwenta Poziom uczeo Jak wynika z przeprowadzonych badao, uczniowie posiadają bardzo słabą wiedzę na temat kształcenia modułowego. Wynika to z faktu, iż obecnie generalnie prowadzone jest kształcenie wyłącznie przedmiotowe. Wprowadzenie kształcenia modułowego jest niezmiernie trudne. Uczniowie znają zasady przystąpienia do egzaminu zewnętrznego, nie są natomiast wdrażani w system modułowy, bo formalnie nie ma takiej potrzeby, gdyż system ten w praktyce edukacyjnej nie istnieje. 8 Baoka, A., (2010). Kształcenie ustawiczne w perspektywie uczenia się przez całe, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna

76 Kształcenie modułowe charakteryzuje się między innymi tym, że cele i treści kształcenia wynikają z przyszłych zadao zawodowych. Dlatego też czynności oraz procedury, wykonywane przez uczniów podczas dwiczeo praktycznych, są podobne do tych, które są wykonywane na stanowisku pracy, a zajęcia teoretyczne i praktyczne są ze sobą ściśle powiązane. Jednostki modułowe integrują treści kształcenia z różnych dyscyplin wiedzy, a proces uczenia się dominuje nad procesem nauczania. Od kilku lat ma miejsce debata społeczna na temat nauczania modułowego, jednak nauczycielom, jak sami stwierdzają, brakuje motywacji. Dlatego też implementacja i popularnośd MES zależy w dużej mierze od aktywności władz i organów prowadzących szkoły. Nauczanie modułowe w opinii respondentów jest wskazane dla nauczania dorosłych lub w szkole policealnej, gdzie słuchacz posiada już określony zasób wiedzy i przedmioty ogólnokształcące mogą byd ograniczone. Oczywistą korzyścią dla ucznia wynikającą z MES może byd dośd szybkie znalezienia pracy. W kształceniu modułowym liczą się zdobyte umiejętności w każdym konkretnym module. Kształcenie tego typu umożliwia pozyskanie wszechstronności w różnych dziedzinach najbardziej pożądanych na rynku pracy, bez konieczności długoletniej nauki w pełnym zakresie zawodowym Poziom nauczyciel Biorąc pod uwagę wyniki badao, nauczyciele nie są w pełni przekonani co do wprowadzenia modułowego sytemu kształcenia. Jednakże w swojej pracy zawodowej stosują rozwiązania bazujące na tym właśnie systemu (jak np. metoda tekstu przewodniego czy metoda projektów). Aby upowszechnid tego typu system kształcenia, zarówno sami nauczyciele, jak i uczniowie, słuchacze studiów (kursów) w zakresie modułów dydaktycznych powinni wynieśd z nich przekonanie, że nauczanie modułowe jest korzystne. W przypadku szkolnictwa zawodowego dośd łatwe jest wskazanie szerokiego spektrum korzyści dydaktyki modułowej. Jednak zasadniczym problemem do przezwyciężenia przy wprowadzaniu kształcenia modułowego są problemy natury organizacyjnej. Dotyczą one przede wszystkim liczby godzin dla nauczycieli, grafików pracy oraz pracy uczniów, sposobów i terminów zaliczania przez nich

77 modułów. Generalnie istnieją dwie kwestie zasadnicze, w zakresie nauczania modułowego, które należy rozwiązad proceduralnie. Po pierwsze, należy rozstrzygnąd wątpliwośd, czy w przypadku braku zaliczenia danego modułu uczeo może rozpoczynad naukę kolejnego bloku przedmiotowego. Po drugie, z perspektywy nauczycieli, konieczne jest powiązanie liczby godzin wynikających z karty nauczyciela z obciążeniami w zakresie modułów przedmiotowych. Kolejnym problemem jest dopasowanie kształcenia zawodowego do bieżących i perspektywicznych potrzeb rynku pracy. Pozytywna odpowiedź ze strony szkoły na zapotrzebowanie rynkowe może bowiem skutkowad znaczną fluktuacją kadry dydaktycznej w związku z cyklem koniunkturalnym w gospodarce, a więc również na rynku pracy Poziom szkoła i otoczenie Wdrożeniem sytemu modułowego powinny byd zainteresowane: kuratorium i organy prowadzące (miasto), Miejski Ośrodek Doradztwa Metodycznego, Centrum Edukacji Nauczycieli, pracodawcy, którzy zgłaszają zapotrzebowanie na konkretnych pracowników oraz Powiatowy Urząd Pracy. Podmiotami zainteresowanymi wdrażaniem kształcenia modułowego powinny byd raczej dośd duże podmioty gospodarcze, w których występuje specjalizacja pracy, małe zaś potrzebują bardziej wszechstronnych pracowników, których w dużym stopniu obecny system dostarcza. Dlatego też wprowadzenie kształcenia modułowego możliwe jest w pierwszej kolejności w takich branżach, jak spożywcza, elektroniczna czy elektryczna. Przykładem dobrej praktyki w zakresie kształcenia modułowego są opracowane przez MEN we współpracy z firmą Scania, 240-godzinne zintegrowane programy nauczania technika samochodowego, w zakresie napraw blacharsko-lakierniczych oraz operatora obrabiarek CNC

78 ROZDZIAŁ VI DUALNY SYSTEM KSZTAŁCENIA JAKO CZYNNIK ZWIĘKSZAJĄCY PREKTYCZNE UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓW SZKÓŁ ZAWODOWYCH W części analitycznej poświęconej ocenie szkolnictwa zawodowego w województwie podlaskim, rozpatrywanej w kontekście jego adekwatności wobec potrzeb regionalnego rynku pracy, jednym z najczęściej pojawiającym się postulatów, zarówno ze strony uczniów i słuchaczy szkół, przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych, a przede wszystkim przedsiębiorców, w mniejszym stopniu przedstawicieli NGO i Urzędów Pracy, była potrzeba podjęcia działao zmierzających do zwiększenia umiejętności praktycznych wykonywania zawodu wśród absolwentów szkół zawodowych. Jednym z elementów projektu INNOWACJE EDUKACYJNE program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim jest dualny system kształcenia, zakładający udział zakładów rzemieślniczych i produkcyjnych w kształceniu uczniów i słuchaczy szkół zawodowych. Celem niniejszej części opracowania jest próba diagnozy opinii badanych zbiorowości na temat wspomnianej innowacji edukacyjnej. Jarosław Domalewski 1. DSK w świetle badao ilościowych 1.1. DSK w opinii uczniów i słuchaczy szkół zawodowych Wcześniejsze analizy wykazały, że uczniowie i słuchacze szkół zawodowych wysoko oceniają przydatnośd zdobytych w toku nauki w szkole praktycznych umiejętności zawodowych w przyszłej pracy. Jednocześnie wyraźnie pojawiał się postulat zwiększenia liczby godzin zajęd praktycznych w programach nauczania. W opinii uczniów i słuchaczy szkół zawodowych, najlepszą formą zdobywania praktycznych umiejętności zawodowych są głównie praktyki w zakładach pracy uzupełnione niewielką liczbą zajęd w formie warsztatów szkolnych (35%). Ponad co czwarty badanych chciałby, aby wymiar czasu poświęcany na praktyczną naukę zawodu w warsztatach szkolnych i zakładach pracy był taki sam

79 Tabela 30. Typ szkoły, a najlepsza forma praktycznej nauki zawodu Najlepsza forma praktycznej nauki zawodu zasadnicza zawodowa Typ szkoły technikum szkoła policealna Ogółem brak danych - 1,6 5,0 1,7 tylko warsztaty szkolne 22,7 4,4-7,3 głównie warsztaty plus niewielka ilośd praktyki w zakładach pracy w tym samym stopniu warsztaty i praktyki zawodowe głównie praktyki w zakładach pracy plus niewielka ilośd zajęd w warsztatach 6,1 15,5 7,5 12,9 24,2 24,7 50,0 27,5 31,8 35,5 35,0 34,7 tylko praktyki w zakładach pracy 15,2 18,3 2,5 16,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Dla 16% najwłaściwszą formą zdobywania praktycznych umiejętności zawodowych są praktyki w zakładach pracy, a dla kolejnych 12% warsztaty szkolne uzupełnione niewielką ilością praktyk zawodowych. Najmniej, bo jedynie 7% uczniów i słuchaczy szkół zawodowych uznało wyłącznie warsztaty jako właściwy sposób nabywania umiejętności zawodowych. Opinie badanych wyraźnie różnicuje typ szkoły. Najbardziej jednorodni co do wyobrażeo na temat najwłaściwszego sposobu zdobywania praktycznych umiejętności zawodowych, są słuchacze szkół policealnych, którzy wskazują przede wszystkim na taki sam wymiar warsztatów i praktyk w zakładach pracy lub dominację praktyk zawodowych uzupełnionych niewielką ilością warsztatów. Z kolei opinie uczniów ZSZ i techników mają bardziej zróżnicowane poglądy. Ci pierwsi

80 relatywnie najczęściej wskazują na warsztaty szkolne jako najwłaściwszą formę zdobywania praktycznych umiejętności zawodowych, jednocześnie ponad połowa wśród nich preferuje takie same formy, jak słuchacze szkół policealnych. Z kolei wśród uczniów techników widad wyraźnie zapotrzebowanie na praktyczną naukę zawodu w formie praktyk odbywanych w zakładach pracy. Jedynie co dwudziesty (4,4%) uznaje warsztaty szkolne jako najwłaściwszą formę zdobywania umiejętności zawodowych. Czynnikami różnicującymi opinie na temat najskuteczniejszej formy nauki praktycznych umiejętności zawodowych są także niektóre z cech społeczno-demograficznych. Okazuje się bowiem, że naukę praktycznych umiejętności, wyłącznie lub głównie w formie warsztatów szkolnych, w większym stopniu preferują mężczyźni (25,7%) niż kobiety (12,4%), dla których z kolei atrakcyjniejsze wydają się byd praktyki w zakładach pracy (tylko lub głównie: kobiety 58%, mężczyźni 45%). Również charakterystyki społeczne, przede wszystkim wykształcenie ojca okazuje się byd czynnikiem związanym z preferencjami odnośnie formy nabywania praktycznych umiejętności wykonywania zawodu im niższy poziom wykształcenia ojca tym częściej preferowane są praktyki zawodowe. Uczniowie z rodzin o niskim statusie społecznym tradycyjnie uznają pracę jako najlepszy sposób nauki zawodu. Rysunek 43. Jak zmieniłyby się Twoje wiedza teoretyczna, umiejętności praktyczne, szanse zatrudnienia po wprowadzeniu DSK w Twojej szkole? Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r

81 W celu zdiagnozowania opinii uczniów i słuchaczy uczestniczących w badaniu szkół na temat dualnego systemu kształcenia, przedstawiono respondentom hipotetyczną sytuację zmiany programów nauczania w ich szkołach, polegającą na zwiększeniu wymiaru praktycznej nauki zawodu i jednoczesnej jej realizacji w zakładach produkcyjnych, rzemieślniczych, instytucjach. Następnie poproszono badanych o ocenę, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu ta hipotetyczna zmiana wpłynęłaby na ich wiedzę teoretyczną, praktyczne umiejętności oraz szanse na zdobycie zatrudnienia. Wyniki przedstawiono na rysunku 13. Wg badanych, wprowadzenie dualnego systemu kształcenia w największym stopniu przyczyniłoby się do wzrostu praktycznych umiejętności wykonywania zawodu. Ponad połowa uczniów i słuchaczy szkół zawodowych (56%) stwierdziła, że ich umiejętności praktyczne wzrosły w bardzo dużym stopniu, a kolejne 28%, że w dużym. Jednocześnie co dziesiąty badany stwierdził, że taka zmiana w jakimkolwiek stopniu nie wpłynęłaby na jego umiejętności zawodowe, a co dwudziesty (4,8%) sądził, że mogłaby przyczynid się do ich obniżenia. Najbardziej pozytywne zmiany w swoich umiejętnościach praktycznych wykonywania zawodu, jakie mogłyby wystąpid pod wpływem wprowadzenia w szkole dualnego systemu kształcenia, dostrzegają uczniowie techników. Około 64% sądzi, że ich umiejętności byłyby dużo większe, a kolejne 25% twierdzi, że większe. Na przeciwległym biegunie znajdują się uczniowie zasadniczych szkół zawodowych, wśród których, jako dużo większy wzrost umiejętności praktycznych dokonujący się za sprawą wprowadzenia dualnego systemu kształcenia, przewiduje 32%, a jako większy 38%. Uczniowie tych właśnie szkół są również najbardziej sceptyczni wobec DSK spadek umiejętności praktycznych wykonywania zawodu przewiduje tu 7,6% ogółu. Między tymi dwiema zbiorowościami uczniów sytuują się słuchacze szkół policealnych (w bardzo dużym 48%, w dużym 33%). Tak pozytywne oceny efektów wprowadzenia dualnego systemu kształcenia dokonywane przez uczniów techników mogą wynikad ze specyfiki tych szkół. Z jednej strony należą one do systemu szkolnictwa zawodowego, z drugiej strony w ich programach nauczania wyraźnie dominuje kształcenie teoretyczne, a wymiar praktycznej nauki zawodu jest tu (przede wszystkim w porównaniu z ZSZ) mocno ograniczony. Konsekwencją bardzo korzystnej oceny wpływu wprowadzenia dualnego systemu kształcenia na umiejętności praktyczne uczniów i słuchaczy jest także ocena wpływu omawianej

82 innowacji edukacyjnej na szanse badanych na zdobycie zatrudnienia. Najwięcej spośród uczniów i słuchaczy stwierdziło, że ich szanse na rynku pracy w wyniku wprowadzenia DSK w szkołach wzrosłyby w bardzo dużym (43%) i dużym (35%) stopniu. Przeciwnego zdania (szanse by zmalały) było 5% badanych. Po raz kolejny można odnaleźd w opiniach uczniów poszczególnych typów szkół podobne zróżnicowania, jak miało to miejsce w odniesieniu do oceny zmian, które dokonałyby się pod wpływem DSK w sferze praktycznych umiejętności wykonywania zawodu. Najkorzystniej takie zmiany oceniają uczniowie techników, następnie szkół policealnych, a relatywnie najmniej korzystnie (chod większośd dostrzega pozytywne zmiany w tym zakresie) uczniowie zasadniczych szkół zawodowych. Relatywnie najmniej korzystne zmiany pod wpływem dualnego systemu kształcenia dokonałyby się, w zakresie ich wiedzy teoretycznej z wykonywania zawodu. Co dziesiąty (9,5%) uczeo i słuchacz uczestniczących w badaniu szkół twierdzi, że jego wiedza teoretyczna mogłaby ulec zmniejszeniu. Jednocześnie jednak połowa jest przeciwnego zdania 40% sądzi, że w bardzo dużym, a 33%, że w dużym stopniu teoretyczne podstawy wykonywania zawodu mogłyby ulec zwiększeniu pod wpływem wprowadzenia dualnego systemu kształcenia, który obiektywnie rzecz biorąc jest ukierunkowany na wyposażanie jego uczestników w praktyczne umiejętności wykonywania zawodu. Znamienne, że typ szkoły już w nie tak wyraźnym stopniu różnicuje opinie badanych w tej kwestii, jak miało to miejsce w odniesieniu do oceny zmian, jakie dokonałyby się pod wpływem omawianej innowacji edukacyjnej w zakresie umiejętności praktycznych i szans na rynku pracy. Co więcej, uczniowie zasadniczych szkół zawodowych bardziej pozytywnie oceniają zmiany w swojej wiedzy teoretycznej, jakie hipotetycznie mogłyby się dokonad pod wpływem wprowadzenia do programów nauczania DSK niż słuchacze liceów profilowanych, chod wciąż najbardziej optymistycznie oceniają tę innowację edukacyjną uczniowie techników. Ponad połowa badanych (54%) stwierdziła, że nie zna osób uczących się w ramach dualnego systemu kształcenia. Brak znajomości DSK (osób kształcących się w tym systemie) najczęściej deklarowali słuchacze szkół policealnych (75%), rzadziej uczniowie techników (53%) i zasadniczych szkół zawodowych (49%)

83 1.2. DSK w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół Ponad połowa (53%) przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół jest przekonana, że kształcenie zawodowe uczniów i słuchaczy powinno opierad się na współpracy szkoły z przedsiębiorcami, rzemieślnikami oraz organizacjami pozarządowymi. Z kolei 41% badanych jest przekonanych, że współpraca szkoły w tym zakresie powinna dotyczyd jedynie przedsiębiorców. Tylko 3% sądzi, że za kształcenie zawodowe uczniów i słuchaczy winna byd odpowiedzialna wyłącznie szkoła, a 1,3% - szkoła we współpracy z organizacjami pozarządowymi. Zatem według prawie wszystkich uczestniczących w badaniu nauczycieli i pracowników administracji (94%) kształcenie zawodowe młodzieży powinno byd realizowane w ramach współpracy szkół z innymi podmiotami (przede wszystkim przedsiębiorstwami i zakładami rzemieślniczymi, ale również organizacjami pozarządowymi). Rysunek 54. W jakim stopniu udział przedsiębiorców przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Zdaniem przedstawicieli KDA, udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym uczniów i słuchaczy szkół przede wszystkim przyczyniłby się do wzrostu ich praktycznych umiejętności wykonywania zawodu. Ponad 40% badanych stwierdziło, że zmiana ta dokonałaby się w bardzo dużym, a kolejne 45%, że w dużym stopniu. Równie pozytywnie nauczyciele i pracownicy

84 administracyjni oceniają wpływ udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym na szanse na zatrudnienie absolwentów szkół (37% stwierdziło, że zmiana ta przyczyniłby się w bardzo dużym, a 43%, że w dużym stopniu do zwiększenia szans na zatrudnienie absolwentów szkół). Warto podkreślid, że żaden z badanych przedstawicieli KDA nie stwierdził, iż udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym w ogóle nie wpłynąłby na zwiększenie umiejętności praktycznych uczniów i słuchaczy, albo zwiększenia ich szans na rynku pracy. Opinie przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych oraz uczniów i słuchaczy szkół zawodowych (odnoszące się de facto do samej idei DSK) są bardzo zbliżone. Dzięki niniejszym badaniom stwierdzono, iż 84% uczniów zauważyło, że ich umiejętności praktyczne wykonywania zawodu uległyby wzrostowi w bardzo dużym i dużym stopniu, gdyby w ich szkołach wprowadzono dualny system kształcenia. Te same oceny w odniesieniu do szans na rynku pracy wynosiły 78%. Jednak już w odniesieniu do wiedzy teoretycznej, zaznaczają się pewne różnice w poglądach kadr dydaktyczno-administracyjnych oraz uczniów i słuchaczy szkół. Ci ostatni są dużo bardziej optymistyczni w swoich ocenach co do pozytywnych skutków wprowadzenia dualnego systemu kształcenia dla ich wiedzy teoretycznej, niż nauczyciele, wśród których 52% stwierdziło, że udział przedsiębiorców w edukacji zawodowej przyczyniłby się w bardzo dużym i dużym stopniu do wzrostu wiedzy uczniów i słuchaczy z zakresu teoretycznych podstaw wykonywania zawodu (wśród uczniów odsetek tych odpowiedzi wynosił 72%). O ile konsekwencje udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym uczniów i słuchaczy szkół są oceniane przez zdecydowaną większośd przedstawicieli kadr dydaktycznoadministracyjnych pozytywnie (w szczególności w odniesieniu do praktycznych umiejętności wykonywania zawodu oraz szans na zatrudnienie), o tyle udział organizacji pozarządowych wzbudza już pewne wątpliwości. Po części wynika to z wcześniej zasygnalizowanych opinii przedstawicieli KDA, z których ponad połowa dopuszcza udział NGO w kształceniu zawodowym, ale jednocześnie 95% wskazuje na przedsiębiorców. W przekonaniu przedstawicieli KDA udział organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym w największym stopniu mógłby przyczynid się do wzrostu szans młodych ludzi na rynku pracy (45% stwierdziło, że szanse te wzrosłyby w bardzo dużym i dużym stopniu). Jednocześnie co piąty badany sądzi, że udział NGO w ogóle lub tylko w niewielkim stopniu przyczyniłby się do wzrostu szans młodych ludzi na rynku pracy

85 Rysunek 15. W jakim stopniu udział organizacji pozarządowych przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Jeszcze mniej korzystnie kształtuje się ocena konsekwencji udziału organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym dla umiejętności praktycznych i wiedzy teoretycznej uczniów i słuchaczy szkół. Co dziesiąty przedstawiciel KDA jest przekonany, że współpraca szkoły z organizacjami pozarządowymi nie miałaby żadnego wpływu na teoretyczne podstawy wykonywania zawodu czy umiejętności praktyczne uczniów i słuchaczy szkół zawodowych. Jednocześnie wzrost w bardzo dużym, bądź dużym stopni wiedzy teoretycznej uczniów szkół, jaki miałyby się dokonad za sprawą udziału organizacji pozarządowych przewiduje 27% badanych, a wzrost umiejętności praktycznych 29%. Udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym uczniów i słuchaczy szkół oceniany jest przez zdecydowaną większośd przedstawicieli kadry dydaktyczno-administracyjnej jako pozytywny, natomiast udział organizacji pozarządowych już nie. Ponad połowa (53%) przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych nie słyszała o dualnym systemie kształcenia, a 44% ten sposób realizacji kształcenia zawodowego jest znany. Relatywnie najrzadziej dualny system kształcenia jest znany przedstawicielom KDA zatrudnionym w Zasadniczych Szkołach Zawodowych. W przypadku nauczycieli i pracowników administracji pozostałych typów szkół proporcje osób znających i nie znających DSK są zbliżone

86 Bardzo interesująco kształtuje się relacja między znajomością dualnego systemu kształcenia a oceną konsekwencji udziału przedsiębiorców i organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym dla wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów na rynku pracy. Okazuje się bowiem, że przedstawiciele KDA, którzy nie mają orientacji o dualnym systemie kształcenia, bardziej pozytywnie oceniają potencjalne efekty udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym niż ci, którym ta innowacja edukacyjna jest znana. Na przykład wśród znających DSK 58% jest przekonanych, że udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym przyczyniłby się w dużym i bardzo dużym stopniu do wzrostu wiedzy teoretycznej uczniów, natomiast wśród nie znających tej innowacji edukacyjnej odsetek ten wynosi 43%. W odniesieniu do umiejętności praktycznych odsetki te wynoszą odpowiednio 95% (znający DSK) i 73% (nie znający DSK), a w ocenie szans absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy 93 i 70%. Znajomośd DSK w odwrotny do przedstawionego powyżej sposób przekłada się na ocenę udziału organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym. Przedstawiciele KDA, którzy nie mają orientacji o dualnym systemie kształcenia, gorzej oceniają potencjalne efekty udziału organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym niż ci, którzy posiadają wiedzę na temat tego sposobu nauczania. Przykładowo, wśród znających DSK 42% jest przekonanych, że udział NGO w kształceniu zawodowym w dużym bądź bardzo dużym stopniu przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej uczniów i słuchaczy szkół. Natomiast w grupie przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych, którym omawiana innowacja edukacyjna nie jest znana - odsetek ten wynosi 15%. W odniesieniu do oceny umiejętności praktycznych uczniów w sytuacji udziału w ich kształceniu NGO pozytywne oceny wynoszą: wśród znających DSK 36%, wśród nie znających 20% (ocena szans na rynku pracy odpowiednio 60,1 i 30%). Zaobserwowane tu zróżnicowania w ocenie konsekwencji udziału przedsiębiorców i organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym, dokonywanej przez przedstawicieli KDA znających i nie znających dualnego systemu kształcenia, wydają się dośd łatwe w interpretacji. Brak wiedzy o omawianym systemie nauczania skutkuje odwołaniem się do wiedzy potocznej, w której przedsiębiorcy jawią się jako jedyni właściwi uczestnicy procesów kształcenia zawodowego. Znajomośd dualnego systemu kształcenia przekłada się z kolei na przekonanie o możliwości uczestnictwa w procesie kształcenia zawodowego innych poza przedsiębiorcami podmiotów tu organizacji pozarządowych

87 Tylko co trzeci (37%) przedstawiciel kadr dydaktyczno-administracyjnych widzi możliwośd wprowadzenia systemu dualnego kształcenia w placówce, w której pracuje. Co piąty takich możliwości nie dostrzega, a ponad 43% nie udzieliło w tej kwestii odpowiedzi. Zdecydowanie częściej możliwośd implementacji tej innowacji edukacyjnej na grunt własnej szkoły dostrzegają nauczyciele i kadra dydaktyczna, którzy wcześniej już słyszeli o dualnym systemie kształcenia. Natomiast ani typ szkoły, ani rodzaj placówki, w jakiej prowadzą zajęcia respondenci nie różnicuje znacząco opinii badanych na temat możliwości wprowadzenia dualnego systemu kształcenia w ich miejscu zamieszkania. Wśród nielicznie pojawiających się uzasadnieo przyczyn, dla których wprowadzenie dualnego systemu kształcenia byłoby niemożliwe w placówkach będących miejscem pracy badanych pojawia się przede wszystkim brak bazy rozumianej z jednej strony jako brak warsztatów szkolnych, z drugiej niedostateczną ilośd zakładów pracy, które mogłyby zaoferowad uczniom praktyczną naukę zawodu. Czasami wskazywana jest niedostateczna znajomośd tej innowacji edukacyjnej DSK w opinii przedstawicieli otoczenia szkoły Ostatnią badaną zbiorowością, której poglądy na temat dualnego systemu kształcenia stanowią przedmiot badao, w niniejszej części opracowania są przedstawiciele otoczenia szkół przedsiębiorcy, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz pracownicy Urzędów Pracy. Blisko 2/3 badanej zbiorowości twierdzi, że szkoła realizując kształcenie zawodowe winna współpracowad z pracodawcami i organizacjami pozarządowymi - takie poglądy zgłaszała ponad połowa przedstawicieli KDA. Jednocześnie co czwarty przedstawiciel otoczenia szkół jest przekonany, że kształcenie zawodowe winno odbywad się we współpracy szkoły wyłącznie z pracodawcami (wśród KDA takich wskazao było ponad 40%). Zatem blisko 92% przedstawicieli otoczenia szkół jest przekonanych, że kształcenie zawodowe wymaga współpracy szkoły z przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi (wśród przedstawicieli KDA było 95%). Nieco rzadziej o współpracy szkoły z przedsiębiorcami i NGO wspominają przedstawiciele właścicieli firm (62%) częściej przedstawiciele organizacji pozarządowych (79%) oraz Urzędów Pracy (71%)

88 Rysunek 66. W jakim stopniu udział przedsiębiorców przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy? Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Opinie przedstawicieli otoczenia szkół na temat efektów udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym młodzieży dla wiedzy teoretycznej, praktycznych umiejętności wykonywania zawodu oraz szans uczniów i słuchaczy szkół na rynku pracy są bardzo zbliżone do tych, jakie formułowali przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych. Według przedsiębiorców, reprezentantów organizacji pozarządowych oraz Urzędów Pracy udział właścicieli firm i zakładów rzemieślniczych w kształceniu zawodowym w bardzo dużym (58%) i dużym (33%) stopniu przyczyniłby się do wzrostu praktycznych umiejętności wykonywania zawodu. Podobny rozkład odpowiedzi można odnotowad w odniesieniu do konsekwencji udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym dla szans uczniów i słuchaczy szkół na zatrudnienie ich wzrost w bardzo dużym i dużym stopniu deklaruje 87% (wśród KDA było to 80%). Można zatem powiedzied, że w ocenie efektów udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym przedstawiciele otoczenia szkół są w zasadzie zgodni (chod w niewielkim stopniu bardziej optymistyczni) z przedstawicielami kadr dydaktyczno-administracyjnych, z jednym jednak wyjątkiem. Wpływ udziału przedsiębiorców w procesie kształcenia zawodowego na przyrost teoretycznych podstaw wykonywania zawodu uczniów jako bardzo duży i duży oceniło 52% przedstawicieli KDA i 75% przedstawicieli otoczenia. Ci ostatni są zatem w ocenie efektów udziału

89 właścicieli firm i zakładów rzemieślniczych w tej sferze dużo bardziej optymistyczni. Najprawdopodobniej zaobserwowana tu różnica wynika z postrzegania przez kadrę dydaktycznoadministracyjną kształcenie podstaw teoretycznych jako wyłączną domenę szkół. Rysunek 77. W jakim stopniu udział organizacji pozarządowych przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy? Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Zasadnicze różnice między dwiema porównywanymi zbiorowościami można jednak zaobserwowad w odniesieniu do oceny efektów udziału organizacji pozarządowych w procesie kształcenia zawodowego uczniów i słuchaczy szkół. Wg autorów, pozytywne zmiany w tym zakresie dostrzegało w przypadku wiedzy teoretycznej jedynie 27% przedstawicieli KDA, w odniesieniu do umiejętności praktycznych 29%, a w sferze szans na rynku pracy 43%. Opinie przedstawicieli otoczenia szkół są w tym względzie odmienne. Generalnie około 70% przedsiębiorców, przedstawicieli NGO i UP stwierdziło, że uczestnictwo organizacji pozarządowych przyczyni się w bardzo dużym i dużym stopniu do wzrostu zarówno wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych oraz szans na rynku pracy absolwentów szkół zawodowych. Przeciwnego zdania było (w zależności od obszaru wiedza teoretyczna, umiejętności praktyczne,

90 szanse na rynku pracy) od 8 do 10% badanych, podczas gdy wśród przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych od 20 do 33%. W ocenie efektów udziału przedsiębiorców w kształceniu zawodowym przedstawiciele otoczenia szkoły i kadr dydaktyczno-administracyjnych mają podobne opinie. Natomiast w odniesieniu do oceny uczestnictwa w procesach kształcenia zawodowego organizacji pozarządowych formułują już odmienne sądy. Przedstawiciele otoczenia szkoły są dużo bardziej optymistyczni co do efektów tego typu rozwiązao niż przedstawiciele kadr dydaktycznoadministracyjnych. Tymczasem oceny efektów udziału NGO w kształceniu zawodowym dokonywane przez przedstawicieli otoczenia szkoły są tylko nieznacznie niższe niż te formułowane w odniesieniu do udziału przedsiębiorców w procesach kształcenia. Co trzeci (36%) przedstawiciel otoczenia szkół deklaruje, że słyszał o dualnym systemie kształcenia (wśród przedstawicieli KDA odsetek ten wynosił 44%). Zdecydowanie najczęściej DSK jest znany przedstawicielom organizacji pozarządowych (74%), nieco rzadziej pracownikom Urzędów Pracy (41%), najrzadziej przedsiębiorcom (17%). Znajomośd DSK nie przekłada się w zaobserwowany w przypadku przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół sposób oceny efektów uczestnictwa przedsiębiorców i NGO w kształceniu zawodowym. Poza jednym wyjątkiem. Deklarujący znajomośd dualnego systemu kształcenia nieco korzystniej oceniają efekty udziału przedsiębiorców w procesach kształcenia zawodowego dla umiejętności praktycznych i szans na rynku pracy uczniów. Podstawową korzyścią z wprowadzenia dualnego systemu kształcenia w szkołach byłby w przekonaniu przedstawicieli otoczenia szkoły wzrost umiejętności praktycznych uczniów (43%). Sądzą tak przede wszystkim pracownicy UP i przedsiębiorcy (po 47%), w nieco mniejszym stopniu przedstawiciele NGO. Mniej istotną okazuje się lepsza współpraca szkół z pracodawcami (27%), na którą wskazywali przede wszystkim przedstawiciele organizacji pozarządowych (36%), rzadziej przedsiębiorcy (26%) i pracownicy Urzędów Pracy (18%). Wśród innych korzyści wynikających z wprowadzenia dualnego systemu kształcenia należałoby wymienid zdobycie szerszej wiedzy przez uczniów oraz przygotowanie młodzieży do wejścia na rynek pracy. W opinii co dwudziestego przedstawiciela otoczenia szkół dualny system kształcenia nie miałby żadnych pozytywnych efektów

91 Tabela 31. Korzyści i przeszkody wprowadzenia dualnego systemu kształcenia w szkołach zawodowych w opinii przedstawicieli otoczenia KORZYŚCI PRZESZKODY wzrost umiejętności praktycznych 42,9 negatywna postawa pracodawców 22,6 lepsza współpraca szkół z pracodawcami 27,4 brak współpracy szkoły z pracodawcami 10,7 zdobycie szerszej wiedzy 8,3 wysokie koszty finansowe 9,5 przygotowanie młodzieży do wejścia na rynek pracy 6,0 brak chęci ze strony młodzieży 2,4 brak korzyści 4,8 słaba infrastruktura 1,2 brak zdania 4,8 brak przeszkód 16,7 brak danych 6,0 Inne 2,4 brak zdania 23,8 brak danych 10,7 Źródło: opracowanie własne badanie: Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim, woj. podlaskie 2010 r. Za najważniejszą przeszkodę we wprowadzeniu DSK w szkołach, respondenci uznali negatywną postawę właścicieli firm i zakładów rzemieślniczych, na którą wskazywali przede wszystkim przedstawiciele organizacji pozarządowych (37%), pracownicy Urzędów Pracy (25%), w najmniejszym stopniu, rzecz jasna, przedsiębiorcy (15%). W opinii co dziesiątego badanego problemem we wprowadzeniu tej innowacji edukacyjnej mogłaby się okazad niechęd szkół do współpracy z przedsiębiorcami. Częśd spośród przedstawicieli otoczenia szkoły (przede wszystkim przedsiębiorcy 13%) obawia się wysokich kosztów finansowych dualnego systemu kształcenia. Jednocześnie 17% nie dostrzega żadnych przeszkód w realizacji DSK w szkołach, chod należy podkreślid, że co trzeci przedstawiciel otoczenia szkoły albo nie udzielił, albo odmówił udzielenia odpowiedzi, co może wskazywad na zbyt małą orientację badanych w podjętej problematyce

92 Około 2/3 przedstawicieli otoczenia szkoły gotowych byłoby uczestniczyd w realizacji dualnego systemu kształcenia. Największymi entuzjastami tej innowacji edukacyjnej okazują się byd pracownicy Urzędów Pracy (82%) oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych (79%). Wśród przedsiębiorców deklarację gotowości uczestnictwa w realizacji DSK zgłosiła ponad połowa (55%). W pojedynczych uzasadnieniach braku chęci angażowania się w realizację dualnego systemu kształcenia wskazywano na niemożliwośd jego realizacji, ograniczenia finansowe, brak zainteresowania oraz przekonanie (jak się okazuje sprzeczne w świetle wyników prezentowanych tu badao), że młodzieży nie zależy na nabyciu praktycznych umiejętności wykonywania zawodu. Podsumowanie Zdecydowana większośd uczniów i słuchaczy szkół zawodowych pozytywnie ocenia zmiany, jakie mogłyby nastąpid w zakresie teoretycznych i praktycznych podstaw wykonywania zawodu oraz szans na rynku pracy. Opinie te najczęściej formułują uczniowie techników; Zarówno przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych, jak i otoczenia szkoły są przekonani o konieczności włączenia w procesy kształcenia zawodowego innych poza szkołą podmiotów przede wszystkim przedsiębiorców; Oceny potencjalnych efektów włączenia pozaedukacyjnych podmiotów w procesy kształcenia zawodowego są bardzo wysokie i odnoszą się przede wszystkim do udziału właścicieli firm i zakładów rzemieślniczych; Znajomośd dualnego systemu kształcenia deklaruje ponad 40% przedstawicieli kadry dydaktyczno-administracyjnej szkół i co trzeci przedstawiciel otoczenia szkół. Znaczenie znajomości tej innowacji edukacyjnej jest trudne do przecenienia, bowiem przekłada się zarówno na ocenę efektów włączenia pozaszkolnych podmiotów w proces kształcenia, jak i akceptację uczestnictwa innych niż przedsiębiorcy podmiotów (przede wszystkim NGO)

93 Marta Juchnicka 2. DSK w świetle badao jakościowych Dualny system kształcenia ma zapewnid uczniowi jednocześnie możliwośd nauki i zdobywania doświadczenia praktycznego bezpośrednio u pracodawcy. Systemy takie są różne w różnych krajach Europy. Tym niemniej zawsze są integralną częścią konstytutywnego kształcenia zawodowego 9. Dobre praktyki, w niektórych paostwach członkowskich UE wskazują na możliwości łączenia dualnego systemu kształcenia u pracodawcy z modułowym kształceniem w szkole zawodowej Poziom uczeo Jak wskazały przeprowadzone badania, uczniowie w zasadzie nie znają dualnego sytemu kształcenia, od strony teoretycznej. Uczestniczą jednak w nim od strony praktycznej poprzez system praktyk organizowanych u pracodawców. Przykładem w tym zakresie jest też system szkolenia wysokospecjalistycznego prowadzonego przez niektórych przedsiębiorców. Formy kształcenia praktycznego związane z podstawą programową w ramach nauczania zawodu w technikum mechanicznym to zajęcia praktyczne; druga forma to praktyki zawodowe odbywające się w przedsiębiorstwach. Zaletą sytemu dualnego i kształcenia modułowego jest możliwośd wpływania na curricula przez pracodawców, którzy czynnie biorą udział w konstruowaniu programów nauczania. Jest niewątpliwie symptomatycznym fakt, że uczniowie zgłaszają zapotrzebowanie na zwiększanie liczby godzin nauki praktycznej w szkołach. Według opinii respondentów, kształcenie w przedsiębiorstwach ma na celu porządkowanie wiedzy nabytej w szkole i przełożenie jej na praktykę rzeczywistych procesów, które mają miejsce w przedsiębiorstwach. 9 Noworol, Cz., (2010). Systemowe rozwiązania doradztwa kariery, pośrednictwa pracy i szkoleo w Europie wybrane zagadnienia, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna

94 2.2. Poziom nauczyciel Kształcenie dualne, podobnie jak i modułowe, wymusza na nauczycielu ciągłe, ustawiczne doskonalenie się oraz poszerzanie wiedzy. Aby nauczyciele mogli skutecznie nauczad przy wykorzystaniu technik dualnych, powinni przechodzid systematyczne szkolenia, tak by nauczyciel wiedział, co ma przekazywad, żeby nie przekazywał wiedzy historycznej, tylko bieżącą - wskazali respondenci. W tym kontekście, za istotną należy uznad następującą deklarację nauczycieli: Chciałbym nadmienid, że dualne kształcenie w pierwszej kolejności zaczynamy od nauczycieli. Jako dyrektor szkoły nie wyobrażam sobie, że dana osoba ma kształcid, czy doskonalid w danym zawodzie, jeżeli sama nie przeszła całej ścieżki. Nauczyciel praktycznej nauki zawodu to osoba, która musi mied wiedzę wszechstronną; musi się doskonalid. Nauczyciele realizujący koncepcje kształcenia dualnego oceniani są pod względem kreatywności, aktywności i innowacji. Jednocześnie korzystają ze szkoleo organizowanych u pracodawców. Pomaga to kreowad nowe specjalności nauczania zgodnie z potrzebami rynku: nowe specjalizacje to nowe możliwości oraz nowi uczniowie. Na poziomie szkoły wejście w system dualny powinno byd poprzedzone uruchomieniem kształcenia modułowego. Należy poczynid także inwestycje w bazę dydaktyczną i kadrę oraz wprowadzid zmiany organizacyjne. Pilotażowe wdrożenie DSK, jak wynika z badao, mogłoby się odbyd w specjalności technik mechanik oraz technik mechatronik Poziom szkoła i otoczenie System dualny dla pracodawców może zapewnid pozyskanie przyszłego pracownika już na etapie nauki. Barierą w szerokim wprowadzaniu systemu dualnego są jednak braki w sferze regulacji prawnych, co dotyczy systemu finansowania nauki ucznia u pracodawcy. Dualnym systemem kształcenia powinny zainteresowad się organy prowadzące szkoły (samorządy), dyrekcja i pracodawcy. Można w tym zakresie wesprzed się rozwiązaniami niemieckimi na poziomie szkoły zawodowej, gdzie uczeo, by zostad przyjętym, musi mied

95 podpisaną umowę z pracodawcą (trójstronny kontrakt 10 ). Istnieje możliwośd dokształcania pracownika w szkole, na kursach lub we własnym zakresie przez pracodawcę. Uczniowie, którzy mają podpisaną umowę z pracodawcą i są skierowani na dokształcanie, otrzymują dofinansowanie, jakie wypłaca im pracodawca mający je do dyspozycji ze środków samorządu miejsca stałego pobytu ucznia. 10 Noworol, Cz., (2010). Systemowe rozwiązania doradztwa kariery, pośrednictwa pracy i szkoleo w Europie wybrane zagadnienia, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna, s

96 ROZDZIAŁ VII DORADZTWO I ORIENTACJA ZAWODOWA W SYSTEMIE SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO W ŚWIETLE BADAO ILOŚCIOWYCH I JAKOŚCIOWYCH Krzysztof Wasilewski 1. Doradztwo i orientacja zawodowa w świetle badao ilościowych 1.1. DOZ w opiniach uczniów Istotą szkolnego poradnictwa zawodowego jest świadczenie pomocy uczniom w podejmowaniu decyzji związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu. W polskich szkołach poradnictwo zawodowe, w świetle prawa, i praktyki oświatowej, jest utożsamiane z szeroko rozumianymi działaniami pedagogicznymi, zazwyczaj prowadzonymi przez pedagogów szkolnych, bądź szkolnych doradców zawodowych. Jednym z celów badao było poznanie opinii uczniów o poziomie realizacji zadao w omawianym zakresie. Jaka jest wiedza uczniów nt. pozycji pedagoga i doradcy zawodowego w ich szkołach to jedno z pytao zadanych uczniom w badaniach. Ponad trzy czwarte (77,8%) spośród wszystkich uczniów twierdzi, że szkoła, w której się kształcą posiada pedagoga, a 8,2% deklaruje, że w ich szkole nie ma pedagoga szkolnego. Co ciekawe, około 14,0% uczniów nie wie, czy w szkole, w której się uczą, jest zatrudniony pedagog. Dane te są o tyle zaskakujące, że organy prowadzące szkoły (gminy), a w konsekwencji wszystkie szkoły muszą zapewnid uczniom opiekę pedagogiczną, co w polskim systemie oświatowym przejawia się zazwyczaj zatrudnieniem na etacie pedagoga szkolnego (rzadziej psychologa, bądź doradcę). Występują jednak wyraźne różnice w odpowiedziach uczniów z różnych typów szkół. Niemal wszyscy (92,8%) uczniowie techników twierdzą, że w ich szkole zatrudniony jest pedagog szkolny. Pozostałe osoby są zdania, że nie (2,4%), bądź że nie posiadają takiej wiedzy. Z kolei zaledwie co drugi (57,1%) uczeo zasadniczej szkoły zawodowej stwierdza, że w szkole jest zatrudniony pedagog, co czwarty (23,8%) uważa, że nie jest, a co piąty (19,1%) nie posiada takiej wiedzy. Jeszcze inna sytuacja ma miejsce w przypadku uczniów i słuchaczy szkół policealnych

97 Zaledwie 17,5% spośród nich stwierdza obecnośd pedagoga w szkole, w której się kształci, a co piąty (20,0%) uważa, że w szkole pedagog nie pracuje. Zaskakujący jest jednak fakt, iż niemal dwie trzecie uczniów szkół policealnych nie posiada wiedzy nt. czy w szkole zatrudniony jest pedagog. Tabela 32. Deklaracje uczniów nt. obecności pedagoga w szkole a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Czy w szkole zatrudniony jest pedagog? Tak Nie Nie wiem Ogółem Technikum 92,8 2,4 4,8 100,0 Zasadnicza szkoła zawodowa 57,1 23,8 19,1 100,0 Szkoła policealna 17,5 20,0 62,5 100,0 Ogółem 77,8 8,2 14,0 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Okazuje się zatem, że odpowiedź na wydawałoby się proste pytanie nt. obecności w szkole pedagoga szkolnego sprawia uczniom znaczny kłopot. Przyczyn tych kłopotów i jego zróżnicowania należy szukad w odmiennych typach szkół i ich specyfice, które wraz ze składem społecznym ich uczniów, determinują odmienną kulturę szkoły. Niemal co trzeci (30,4%) badany uczeo szkół zawodowych w województwie podlaskim twierdzi, iż w ich szkole zatrudniony jest doradca zawodowy. Pozostali są zdania, że nie ma w ich szkole doradcy zawodowego 38,9%, bądź takiej wiedzy nie posiadają (30,7%). Uczniowie techników i zasadniczych szkół zawodowych są zbieżni w swoich opiniach co trzeci z nich uważa, że w szkole jest doradca zawodowy. Jedynie co dwudziesty uczeo bądź słuchacz szkół policealnych twierdzi, że w jego szkole zatrudniony jest doradca zawodowy, co szósty jest zdania przeciwnego, a trzy czwarte nie ma na ten temat wiedzy

98 Tabela 33. Deklaracje uczniów nt. obecności w szkole doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %) Czy w szkole zatrudniony jest doradca Typ szkoły średniej zawodowy? Ogółem Tak Nie Nie wiem Technikum 33,9 40,7 25,4 100,0 Zasadnicza szkoła zawodowa 32,8 45,3 21,9 100,0 Szkoła policealna 5,0 17,5 77,5 100,0 Ogółem 30,4 38,9 30,7 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Interpretując te, jak i poprzednie, dane, należy pamiętad o tym, że są to tylko opinie uczniów, które nie odzwierciedlą stanu rzeczywistego, tzn. czy szkoła zatrudnia pedagoga i/lub doradcę, czy też nie. Nie umniejsza to jednak faktu, iż stan wiedzy uczniów na temat obecności w szkole pedagoga i/bądź doradcy zawodowego jest niewystarczający. Świadczy to z pewnością o niewielkim wpływie kadry pedagogicznej, zwłaszcza zaś tej odpowiedzialnej za doradztwo pedagogiczne i zawodowe, na uczniów, i tym samym nienajlepsze ich przygotowanie do przyszłej pracy zawodowej. Brak wiedzy nt. obecności w szkole pedagoga i/bądź doradcy zawodowego oznacza bowiem niewielką aktywnośd osób zajmujących te stanowiska w planowaniu karier zawodowych uczniów tych szkół. Potwierdzają to dane dotyczące korzystania z doradztwa zawodowego przez uczniów. Jedynie co siódmy (14,5%) spośród ogółu badanych uczniów szkół zawodowych korzystał z porad szkolnego doradcy, a zdecydowana większośd (aż 85,5%) z takich porad nie korzystała. Najczęściej z porad korzystali uczniowie szkół zasadniczych zawodowych (co czwarty), nieco mniej uczniowie techników (co ósmy), a tylko incydentalnie (co trzynasty) uczniowie i słuchacze szkół policealnych

99 Tabela 34. Korzystanie z usług szkolnego doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %) Typ szkoły średniej Czy korzystał z doradcy zawodowego? Tak Nie Ogółem Zasadnicza szkoła zawodowa 26,6 73,4 100,0 Technikum 12,5 87,5 100,0 Szkoła policealna 7,5 92,5 100,0 Ogółem 14,5 85,5 100,0 Źródło: opracowanie własne badanie: Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy, woj. podlaskie 2010 r. Większośd uczniów szkół zawodowych odczuwa potrzebę korzystania z doradztwa zawodowego. Deklaruje tak 42,0% spośród ogółu badanych uczniów. Co trzeci (32,4%) nie odczuwa potrzeby korzystania z pomocy doradcy zawodowego, a co czwarty (25,6%) uczeo nie ma sprecyzowanego zdania w tej sprawie. Najczęściej potrzebę pomocy doradcy odczuwają uczniowie szkół zasadniczych zawodowych 50,0%, nieco mniej uczniowie techników 41,5%, a najrzadziej uczniowie i słuchacze szkół policealnych 32,5% DOZ w opiniach nauczycieli Co trzeci z nauczycieli (33,3%) ocenia istniejący stan doradztwa zawodowego dobrze lub bardzo dobrze, dalsze 37,7% przeciętnie, a źle lub bardzo źle - 24,4% badanych. Pozostali (4,3%) deklarują, iż nie znają sytemu poradnictwa zawodowego i nie są w stanie go ocenid. Wśród największych zalet systemu poradnictwa nauczyciele wymieniają: dostarczanie uczniom wiedzy nt. zawodów i konkretnych miejsc zatrudnienia obecnych na rynku pracy; przekazywanie wiedzy ogólnej o mechanizmach funkcjonowania rynku pracy i szkolnictwa zawodowego; mobilizację uczniów do refleksji na temat własnej kariery zawodowej i jej przebiegu;

100 organizację kursów dokształcających i przekwalifikowujących; możliwośd ukierunkowania zainteresowao uczniów pod kątem zapotrzebowania na aktualnie potrzebne zawody; współpracę z instytucjami rynku pracy, m.in. przedsiębiorstwami, Urzędami Pracy itp. Z kolei wśród wad i barier w funkcjonowaniu doradztwa zawodowego w szkolnictwie zawodowym nauczyciele wymieniają: brak etatów dla doradców szkolnych; brak godzin zaplanowanych w programie nauczania na doradztwo zawodowe; brak świadomości rodziców co do znaczenia współpracy pomiędzy uczniem, a doradcą zawodowym; brak zainteresowania młodzieży rynkiem pracy i procesami tam zachodzącymi; brak profesjonalizmu i zaangażowania doradców w pomoc uczniom (rutynizacja podejmowanych działao, ograniczenie działao do pomocy w pisaniu cv itp.); dowolnośd (a nie obligatoryjnośd) korzystania z pomocy doradcy zawodowego przez uczniów; zbyt późne obejmowanie uczniów pomocą doradcy Analiza zalet i barier działających w systemie doradztwa zawodowego w szkolnictwie zawodowym wskazuje na szczególne znaczenie uwarunkowao strukturalnych w całym systemie oświatowym. Zalety doradztwa zawodowego wymieniane przez nauczycieli świadczą o dużej wadze, jaką przywiązują do doradztwa zawodowego. Wydawałoby się, że trudno podważyd wartośd wiedzy nt. zawodów i miejsc zatrudnienia obecnych na rynku pracy, mobilizację uczniów do refleksji na temat własnej kariery zawodowej i jej przebiegu, czy możliwośd ukierunkowania zainteresowao uczniów pod kątem zapotrzebowania na aktualnie potrzebne zawody. Warto zwrócid uwagę, że z jednej strony pojawia się możliwośd ukierunkowania zainteresowao ucznia, z drugiej strony barierą jest brak zaangażowania doradców i słabe zainteresowanie pomocą samych uczniów i ich rodziców. Sądzid można, że zalety doradztwa zawodowego mają w tym

101 przypadku charakter życzeniowy, gdyż w Polsce brakuje środków finansowych na etaty dla doradców zawodowych. Potwierdzają to wcześniejsze odpowiedzi uczniów nauczycieli, którzy nie wierzą w dobrze funkcjonujący system poradnictwa zawodowego. Świadczą o tym ich opinie na temat wpływu doradców na poziom kwalifikacji zawodowych uczniów oraz na możliwośd zwiększenia szans uczniów na rynku pracy. Okazuje się, że wg blisko jednej trzeciej (32,9%) badanych nauczycieli, doradcy zawodowi nie mają żadnego wpływu na poziom kwalifikacji zawodowych uczniów, kolejnych 57,1% uważa, iż ich wpływ jest niewielki, a jedynie co dziesiąty (10,0%) nauczyciel jest zdania, że doradcy mają duży wpływ na poziom kwalifikacji uczniów. Podobnie wypada ocena wpływu szkolnych doradców zawodowych na zwiększenie szans uczniów na rynku pracy. Jedynie zdaniem 14,3% badanych nauczycieli doradztwo zawodowe w szkołach przyczynia się do zwiększania szans uczniów na rynku pracy, co trzeci (35,7%) nauczyciel uważa, że doradztwo nie przyczynia się do zwiększenia szans uczniów na rynku pracy. Pozostali (50,0%) są zdania, że sprawuje się przeciętnie i taką też rolę odgrywa. Krzysztof Wasilewski 2. DOZ w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły Przedstawiciele otoczenia szkoły, a więc pracodawcy, reprezentanci trzeciego sektora czy pracownicy Urzędów Pracy, najlepiej ze wszystkich badanych grup (uczniów i nauczycieli) oceniają system doradztwa zawodowego. Niemal połowa (45,8%) spośród ogółu badanych przedstawicieli otoczenia szkół oceniła funkcjonowanie doradztwa zawodowego dobrze bądź bardzo dobrze, co piąta osoba (21,2%) przeciętnie, a jedynie 4,8% badanych oceniło działający system doradztwa zawodowego źle lub bardzo źle. Pozostałe osoby, czyli 27,7%, stwierdziły, że nie zna systemu doradztwa zawodowego. Wśród zalet doradztwa zawodowego przedstawiciele otoczenia szkoły najczęściej wymieniali: możliwośd dookreślenia predyspozycji uczniów; szeroki wachlarz informacji na temat rynku pracy;

102 rozbudowaną ofertę staży, praktyk i programów skierowanych do uczniów i absolwentów; współpracę z pracodawcami i instytucjami pośredniczącymi pomiędzy szkołą, a rynkiem pracy; dobre rozeznanie na rynku pracy. Największymi wadami systemu doradztwa zawodowego w opiniach przedstawicieli otoczenia szkoły są: słabe przygotowanie merytoryczne doradców; słaby i nierówny dostęp do doradztwa; brak współpracy z pracodawcami; zbyt późna dostępnośd doradztwa dla uczniów; niechęd uczniów i ich rodziców do współpracy z doradcą zawodowym. Przedstawiciele otoczenia szkoły, jakkolwiek najlepiej spośród badanych zbiorowości oceniają system poradnictwa zawodowego, to jednak wydają się byd realistami. Po pierwsze, są bardzo oszczędni w wymienianiu zalet doradztwa zawodowego, po drugie, wymienione przez nich wady odnoszą się do rzeczywistego funkcjonowania systemu poradnictwa zawodowego, a nie jak w przypadku nauczycieli, do barier ograniczających rozpoczęcie działalności doradztwa zawodowego w szkołach. Inaczej zatem w porównaniu z nauczycielami rozkładają akcenty, mówiąc o zaletach i wadach systemu poradnictwa zawodowego. Dla nich ważne jest nie tyle dostarczenie jakiejś konkretnej wiedzy, jak chcieliby tego nauczyciele, ale raczej pomoc mająca charakter doradztwa informacyjnego i psychologicznego zarazem. Podobnie jest w przypadku wad i barier. Przedstawiciele otoczenia szkoły wskazują rzadziej na bariery prawno-ekonomiczne, jak w przypadku nauczycieli, a częściej zwracają swoją uwagę na kwestie związane ze słabym przygotowaniem merytorycznym doradców oraz nierównym dostępem do nich w szkołach różnego typu. Owa nieco mniej krytyczna postawa w stosunku do doradztwa zawodowego nie zmienia się jednak w optymistyczną ocenę tego systemu wsparcia oświatowego. Okazuje się bowiem, że wg co dziewiątego (10,9%) ich przedstawiciela, system poradnictwa zawodowego wpływa na poziom kwalifikacji absolwentów szkół zawodowych. Zdaniem 70,3% badanych, ten wpływ

103 jest niewielki, a wg 18,8% z nich, system poradnictwa zawodowego w żaden sposób nie wpływa na poziom kwalifikacji zawodowych absolwentów. Nieco lepiej jest z oceną wpływu systemu poradnictwa zawodowego na wzrost szans młodych ludzi na rynku pracy. Co trzeci badany (32,3%) ocenił, iż obecny system poradnictwa zawodowego w bardzo dużym lub dużym stopniu zwiększa szanse młodzieży na rynku pracy. Niemal co drugi (47,7%) ocenił ów wpływ jako średni, a zaledwie co piąty (20,0%) jako mały lub bardzo mały. Podsumowanie Nie wszyscy uczniowie posiadają podstawową wiedzę nt. obecności w szkole pedagoga i/bądź doradcy zawodowego. Oznaczad to może niewielką aktywnośd i zaangażowanie osób zajmujących te stanowiska w profilowaniu karier zawodowych uczniów; Zalety doradztwa zawodowego w opiniach nauczycieli mają w tym przypadku charakter czysto potencjalny, tj. dotyczą systemu poradnictwa zawodowego w Polsce, którego de facto nie ma, bo brakuje na nie etatów i traktowane jest przez wszystkie podmioty, będące częścią systemu oświatowego, po macoszemu. Marta Juchnicka 3. Doradztwo i orientacja zawodowa w badaniach jakościowych Doradztwo zawodowe pełni bardzo ważną i podstawową rolę z punktu widzenia szkolnictwa zawodowego. Pozwala na ukierunkowanie ucznia do wyboru szkoły oraz zawodu, zgodnie z zainteresowaniami, uzdolnieniami, predyspozycjami psychicznymi i fizycznymi oraz innymi cechami indywidualnymi młodego człowieka. Dzięki temu nauka w szkole zawodowej może stad się świadomym wyborem ucznia, jako ekspresja jego osobowości zawodowej, uzdolnieo i zainteresowao

104 Młodzież wymaga profesjonalnej pomocy doradczej, a poradnictwo zawodowe musi stad się częścią procesu, aby pomóc im w łagodnym i zwieoczonym sukcesem przejściu do świata pracy 11. Tymczasem, w tym okresie przeważnie nie ma dostępnych dla młodzieży usług w zakresie doradztwa kariery. Jeżeli są, w niektórych paostwach UE, to często jednak zdarza się, iż w gimnazjum doradztwo kariery nie zajmuje się tymi uczniami, którzy powinni zostad wybrani na podstawie rzeczywistych potrzeb, takich jak niska dojrzałośd zawodowa, niepewnośd i niezdecydowanie czy też trudności w podejmowaniu decyzji 12. Zatem, z jednej strony wybór szkoły ogólnokształcącej czy zawodowej ma swoje konsekwencje, które rzutują często na całożyciową karierę młodego człowieka, a z drugiej strony określenie wagi i roli, jaką ma pełnid poradnictwo zawodowe w systemie kształcenia zawodowego, jest jednym z najważniejszych elementów skutecznej reformy Poziom uczeo Z przeprowadzonych badao wynika, że uczniowie nie mają prawie żadnej wiedzy na temat doradztwa zawodowego oraz nie znają możliwości wsparcia, jakie ono oferuje. Sytuacja ta jest zdecydowanie mniej korzystna na obszarach wiejskich niż w miastach. Badani stwierdzili, że szczególnie na terenach wiejskich uczniowie szkół zawodowych nie wiedzą, co ma dawad doradztwo zawodowe; o samym sensie doradztwa zawodowego jest znikoma wiedza. Doradztwo zawodowe to przede wszystkim, jak uważają uczniowie, zagadnienia związane z prawem pracy, a więc na przykład sposoby nawiązywania i rozwiązywania umów. W środowisku uczniowskim nie są znane, zarówno rola doradcy zawodowego, jak i korzyści, które można odnieśd z uczestniczenia w sesjach doradczych. W szkole brakuje podstawowych informacji w zakresie doradztwa zawodowego. Jeżeli w szkole pracuje doradca zawodowy, to uczniowie powinni wiedzied, jakie jest jego podstawowe zadanie edukacyjne. W wielu placówkach pedagog szkolny pełni nieformalną rolę doradcy zawodowego. 11 Härtel, P., Noworol, Cz., Baoka, A., Kremser, R. (eds), (2005). Transition from the World of Education to the World of Work. Kraków: Jagiellonian University 12 Noworol, Cz., (2010). Tranzycja młodzieży na rynek pracy, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna

105 W opinii respondentów, znacznie lepsza sytuacja w tym zakresie występuje w miastach, chociaż daleka jest od stanu zadowalającego. Niewiedza w zakresie doradztwa zawodowego jest niepokojąca, bowiem uczniowie powinni zetknąd się z doradcą już na wczesnym etapie rozwoju ścieżki edukacyjnej. Największe zainteresowanie doradztwem zawodowym charakteryzuje uczniów klas czwartych, którzy de facto są w klasach sprofilowanych, wybrali już zawód wiedzieli, czego chcą w życiu. Jako powszechne zjawisko w badaniu wymieniono podejmowanie dalszej nauki o zupełnie innym profilu kształcenia niż dotychczasowy - wybrany w szkole zawodowej. Fakt ten przeczy niewątpliwie wygłaszanej przez uczniów tezie: wiedzieli, czego chcą w życiu. Pokazuje, z ogromną siłą, jak szkodliwe jest lekceważenie doradztwa kariery we wcześniejszych etapach tranzycji młodzieży na rynek pracy. Uwidacznia również, jak niedojrzałe są wybory ścieżki edukacyjnej i jak są one nietrafne oraz wskazuje na dużą przypadkowośd w wyborze zawodu. Co więcej, stan taki jest zupełnie normalny, z psychologicznego punktu widzenia, ponieważ młodzież na tym etapie rozwoju nie potrafi podejmowad samodzielnych decyzji odnośnie do swojej kariery zawodowej i życiowej. Pomoc doradcy kariery jest niezbędna, i dopóki nie będzie powszechnie dostępna, dopóty młodzież będzie dokonywad incydentalnych wyborów i nie zmienią tego nawet najlepsze curricula zawierające MES i DSK. Uważa się, iż należy wprowadzid doradcę zawodowego do każdej szkoły. Powinien on zadbad, by mied kontakt z uczniami od pierwszej do ostatniej klasy. Innym istotnym rozwiązaniem jest tworzenie silnych ośrodków doradztwa kariery, które będą świadczyd usługi dla młodzieży w danym lokalnym środowisku 13. Uczestnicy badania fokusowego podkreślili, iż wybór przyszłego zawodu przez ucznia jest problemem bardzo ważnym, gdyż decyduje o jego przyszłym życiu, zadowoleniu i samorealizacji. Dlatego właśnie w wyborze zawodu należy pomagad już na etapie szkoły gimnazjalnej (ostatnia klasa), a następnie w ostatnich klasach szkół zawodowych. Zachętą dla uczniów, by korzystali z pomocy doradcy zawodowego powinny byd korzyści z tym związane. Poradnictwo daje młodzieży możliwośd poznania siebie, swoich zainteresowao i uzdolnieo oraz dopasowania kształcenia do indywidualnych predyspozycji. 13 Noworol, Cz., (red.), (2010). Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna

106 Osoby młode kooczące naukę nie są odpowiednio przygotowane do procesu skutecznego poszukiwania pracy, zniechęcają się często pierwszymi niepowodzeniami. Niepodejmowanie pracy przez dłuższy czas powoduje dezaktualizację umiejętności zawodowych. Tymczasem, poruszanie się po rynku pracy, jest znacznie łatwiejsze, gdy doradca zawodowy popracuje z osobą młodą. Kiedy absolwent posiada, opracowany pod kierunkiem doradcy kariery, Indywidualny Plan Kariery, wówczas ma on przewodnik po rynku pracy, który prowadzi go do wyznaczonego celu i pozwala na unikanie przypadkowych wyborów. Z pragmatycznego punktu widzenia, podstawowym zadaniem doradztwa zawodowego jest wspieranie uczniów przy wyborze ścieżek edukacyjnych oraz przygotowanie do wejścia na rynek pracy i zaplanowanie swojej kariery zawodowej i życiowej. W szybko zmieniającej się sytuacji na rynku pracy młodzież potrzebuje pomocy, aby dokonad racjonalnego, przemyślanego wyboru zawodu i podjęcia decyzji co do drogi rozwoju swojej przyszłości, zgodnie ze swoimi uzdolnieniami, zainteresowaniami i możliwościami lokalnego, regionalnego, krajowego i europejskiego rynku pracy. Warto również podkreślid, że doradca kariery może zdiagnozowad uzdolnienia przedsiębiorcze i stymulowad młodzież do samozatrudnienia. Ta ścieżka kariery jest trudna i wymaga wychowania młodzieży i całego społeczeostwa do przedsiębiorczości. Jednakże stymulowanie młodych ludzi do otwierania własnego małego i średniego biznesu jest jednym z najważniejszych działao doradczych i wychowawczych, prowadzących bezpośrednio do prosperity całego społeczeostwa. Uczestnicy spotkania podkreślili, że profil osoby korzystającej z doradztwa zawodowego zależy w dużej mierze od specyfiki szkoły. Ponadto stwierdzono, iż należy przede wszystkim rozpropagowad wśród uczniów ideę poradnictwa zawodowego, angażując w to całą społecznośd szkolną. Dotyczy to także innych nauczycieli, którzy nie korzystają z pomocy doradców zawodowych na swoich zajęciach Poziom nauczyciel W środowisku oświatowym brakuje etatów dla doradców zawodowych, co jest wynikiem ograniczoności środków finansowych. Zapewnienie dostępu uczniów do doradców zawodowych

107 leży bezpośrednio w gestii dyrekcji, a pośrednio - kuratorium. Nawet w przypadku łączenia etatu pedagoga z zajęciami z zakresu doradztwa zawodowego, nauczyciele korzystają jedynie z porad pedagoga. Wynikad to może z faktu, że młodzież nie rozmawia o swojej ścieżce zawodowej z nauczycielami, którzy poprzez to nie widzą potrzeby odsyłania ucznia do doradcy zawodowego. Jedną z dróg wskazania, czemu służy doradztwo zawodowe uczniom, jak i nauczycielom, jest na przykład realizacja projektu unijnego, w którym cała społecznośd szkolna zostanie objęta doradztwem grupowym i indywidualnym. Także od samego doradcy zawodowego należy wymagad, by był osobą aktywną i przedsiębiorczą oraz widoczną w szkole. Ważne jest, aby doradca cechował się kreatywnością i stał się koordynatorem wewnątrzszkolnego sytemu doradztwa zawodowego. W statutach szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych niejednokrotnie znajdują się zapisy o obowiązku tworzenia wewnątrzszkolnych systemów doradztwa zawodowego, w których oprócz etatowego doradcy zaangażowani powinni byd nauczyciele przedmiotowi, np. nauczyciele języków obcych, przedsiębiorczości, informatyki, a przede wszystkim wychowawcy. Odpowiedź na pytanie badawcze: Kto powinien byd zmotywowany do włączenia się w system poradnictwa? jest następująca: Każdy, bo większośd z nauczycieli jest wychowawcami..., jest naturalne, że każdy wychowawca ma (obowiązek) i chce dobrze przygotowad ucznia do wejścia w dorosłośd Poziom szkoła i otoczenie Oprócz samej szkoły, która powinna byd zainteresowana wdrożeniem efektywnego systemu poradnictwa zawodowego, tak samo, a może nawet bardziej powinny byd zainteresowane inne podmioty gospodarki lokalnej i regionalnej. Takie jak kuratorium oświaty, organy prowadzące szkoły, samorząd lokalny i regionalny, przedsiębiorcy, pracodawcy, organizacje związkowe oraz inne instytucje rynku pracy. Z punktu widzenia przedsiębiorców odpowiedni system doradztwa zawodowego może przynieśd efekt w postaci wykształconych osób, z entuzjazmem gotowych do podjęcia takiej pracy, która jest dla nich najlepsza w sensie zainteresowao, uzdolnieo i umiejętności oraz innych cech psychofizycznych

108 Inne instytucje, spoza sytemu oświaty, takie jak firmy doradcze, szkoleniowe, NGO, OHP mogą prowadzid doradztwo zawodowe i promowad ideę doradztwa, zajmowad się młodzieżą zagrożoną przedwczesnym zakooczeniem nauki i/lub wykluczeniem społecznym oraz organizowad warsztaty grupowe i indywidualne, podnosid konkretne umiejętności uczniów. Instytucje te mogą również przyczyniad się do budowania systemu doradztwa kariery w regionie i w kraju, jak również do powstawania silnych ośrodków doradczych dla młodzieży w środowiskach lokalnych. Idea zewnętrznych centrów doradczych dla młodzieży ma również duże walory psychologiczne, ponieważ wejście w system szkolny kogoś spoza szkoły jest dla niej dużą szansą, gdyż znacznie łatwiej jest zorganizowad młodzież i zachęcid dyrekcję do współpracy. Także wśród uczniów osoba z zewnątrz wzbudza większe zainteresowanie. Rozwój poradnictwa zawodowego w regionie musi byd oparty na współpracy, którą podjąd powinny placówki edukacyjne, instytucje rynku pracy, instytucje szkoleniowe, jednostki OHP (MCK, PPP i OSZ) i inne organizacje, najlepiej w ramach regionalnego Podlaskiego Forum Doradztwa Kariery, pod auspicjami Marszałka Województwa Podlaskiego 14. Osoby badane wskazywały, że szczególnie zainteresowanymi wdrożeniem poradnictwa zawodowego w szkołach powinny byd te podmioty, które poszukują wysoko wyspecjalizowanych fachowców. Dotyczy to absolwentów kierunków technicznych (mechanicznych), a także szkół o profilu gastronomicznym i spożywczym. 14 Stanowisko Marszałków Województw Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie zintegrowania poradnictwa zawodowego w Polsce. (2009). Rawa Mazowiecka

109 ZAKOOCZENIE Jarosław Domalewski, Krzysztof Wasielewski, Marta Juchnicka Na podstawie przeprowadzonych badao można sformułowad następujące wnioski: Jednym z obszarów szkolnictwa zawodowego wymagających podjęcia szczególnie intensywnych działao o charakterze modernizacyjnym jest praktyczna nauka zawodu. Uczniowie i słuchacze szkół zawodowych wszelkie zajęcia (zarówno teoretyczne, a przede wszystkim praktyczne) postrzegają jako niezwykle istotne i ważne z perspektywy ich szans na rynku pracy, oceniając jednocześnie ich udział w istniejącym kształceniu zawodowym jako niewystarczający. Opinie te podzielają zarówno przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych, jak i otoczenia szkoły. W szczególności przedsiębiorcy wskazują, że jedną z głównych przyczyn braku komplementarności kształcenia zawodowego i potrzeb rynku pracy ma swoje źródła w niewystarczającym przygotowaniu absolwentów szkół do wykonywania zawodu. W ocenach przydatności treści stanowiących przedmiot nauczania, jak również wyobrażeo odnośnie udziału w nich zagadnieo ogólnokształcących oraz teoretycznych i praktycznych wykonywania zawodu wyraźnie zaznacza się zróżnicowanie poszczególnych typów szkół. Uczniów techników cechuje w tym względzie swoista ambiwalencja. Z jednej strony są najbardziej krytyczni wobec aktualnych programów i treści nauczania, z drugiej, w przeciwieostwie do uczniów i słuchaczy z zasadniczych szkół zawodowych oraz szkół policealnych, oczekują zrównoważenia czasu poświęcanego na poszczególne grupy zajęd. Można odnieśd wrażenie, że technikum jest szkołą, która w przeciwieostwie do zasadniczej szkoły zawodowej i szkoły policealnej pełni dwie funkcje przygotowuje podobnie jak inne szkoły zawodowe do wykonywania zawodu oraz stanowi kolejny, na drodze ku studiom wyższym, etap kształcenia. W zależności od indywidualnych oczekiwao uczniów tych szkół, ich oferta jest postrzegana i oceniania odmiennie. W przeciwieostwie do technikum, ZSZ i szkoły policealne są postrzegane przez uczniów w większym stopniu jako szkoły zawodowe we właściwym tego słowa znaczeniu. Sytuacja ta wynika zapewne z dwojakiego traktowania techników przez samych uczniów, ale również z niewydolnego systemu poradnictwa i orientacji zawodowej

110 Warto również zwrócid uwagę na niekompatybilnośd planów edukacyjnych i zawodowych uczniów i słuchaczy szkół zawodowych do aktualnej ich alokacji w strukturze szkolnictwa. Po pierwsze, młodzież, wbrew pozorom, wybiera szkoły zawodowe bez refleksji nad własną przyszłością, zwłaszcza tą związaną z karierą zawodową. Wśród motywów dominuje orientacja na własne zainteresowania oraz pozytywne opinie o wybranej szkole. Dopiero w drugim rzędzie pojawiają się motywy zorientowane na karierę zawodową, takie jak: możliwośd zdobycia interesującego zawodu oraz szanse znalezienia pracy po ukooczeniu edukacji. Konsekwencje tych wyborów mogą mied później znaczące następstwa w szansach na rynku pracy i umiejscowieniu w społeczno-zawodowej strukturze. Jest tak dlatego, że znaczna częśd młodzieży nie wiąże swoich planów zawodowych z dotychczasowym profilem kształcenia, który postrzega jako nie dający większych szans na zatrudnienie. Wyraźnie wskazuje to na fakt, iż profile zawodowe dostępne w systemie szkolnictwa zawodowego nie odpowiadają oczekiwaniom młodzieży oraz realiom rynku pracy. W opiniach na temat szkolnictwa zawodowego jego programów nauczania i adekwatności wobec potrzeb rynku pracy, jak również szans absolwentów szkół na zatrudnienie - w pewnym stopniu zaznacza się odmiennośd kadr dydaktyczno-administracyjnych, które spośród wszystkich trzech badanych zbiorowości wydają się w największym stopniu usatysfakcjonowane status quo. Nauczyciele, pracownicy administracji szkół są relatywnie mniej krytyczni wobec istniejącego szkolnictwa zawodowego niż uczniowie oraz przedstawiciele otoczenia szkoły, a jednocześnie czynniki odpowiedzialne za niedostateczną komplementarnośd szkolnictwa zawodowego i rynku pracy, częściej identyfikują poza systemem edukacji (przede wszystkim w samych uczniach). Bez wątpienia działaniami, które mogłyby przyczynid się do wzrostu adekwatności szkolnictwa zawodowego wobec potrzeb uczniów i słuchaczy, jak również pracodawców, są takie systemy kształcenia jak: modułowy system kształcenia i potwierdzania kwalifikacji oraz dualny system kształcenia. Sądzą tak przedstawiciele wszystkich trzech badanych zbiorowości, zwłaszcza zaś uczniowie. Stan wiedzy nt. modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji jest niezadowalający. Szczególnie wyraźny jest on wśród przedstawicieli otoczenia szkoły, zwłaszcza zaś pracodawców

111 Uczniowie szkół zawodowych bardzo pozytywnie odnoszą się do możliwości wprowadzenia w szkołach modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji. Widzą w nim szanse na polepszenie swoich realnych kwalifikacji zawodowych i zwiększenie szans na rynku pracy. Największymi korzyściami, które mogłoby przynieśd wprowadzenie do szkół zawodowych MES są: możliwośd uzyskiwania uprawnieo oraz certyfikatów zawodowych, lepsze przygotowanie do zawodu (zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego), specjalizacja w określonych profesjach oraz zwiększenie szans na znalezienie pracy przez młodzież. Opinie takie są udziałem zarówno nauczycieli, jak też przedstawicieli otoczenia szkoły. Przeszkodami we wdrażaniu modułowego systemu kształcenia w szkołach zawodowych są głównie bariery strukturalne w systemie edukacji, m.in. niedofinansowanie bazy dydaktycznej, w tym zwłaszcza warsztatów szkolnych oraz w mniejszym stopniu bariery mentalne nauczycieli, opór przed nowym i koniecznością dokształcania się. Z kolei dualny system kształcenia, poprzez udział w kształceniu przedsiębiorców oraz organizacji pozarządowych mógłby przyczynid się do wzrostu umiejętności praktycznych wykonywania zawodu, a w konsekwencji zwiększenia szans na zatrudnienie absolwentów szkół zawodowych. O ile jednak udział przedsiębiorców dla wiedzy teoretycznej, jak również umiejętności praktycznych uczniów postrzega się jako jednoznacznie pozytywny, o tyle uczestnictwo w tej formie kształcenia organizacji pozarządowych wywołuje w pewnym stopniu oceny ambiwalentne, w szczególności wśród przedstawicieli KDA, jak się uważa, po części wynikające z nieznajomości idei DSK. Istotne znaczenie dla zwiększenia skuteczności kształcenia zawodowego, jak i dla efektywniejszej alokacji młodzieży szkół zawodowych na rynku pracy, mógłby mied rozbudowany i sprawnie działający system poradnictwa zawodowego. Niestety, działające w Polsce poradnictwo zawodowe jedynie w minimalnym stopniu odpowiada oczekiwaniom wszystkich stron związanych z oświatą i rynkiem pracy. Nadzieje pokładane w poradnictwie są duże zarówno wśród uczniów, nauczycieli, jak i przedstawicieli otoczenia szkoły. Jednak proporcjonalnie do owych nadziei obecny jest sceptycyzm związany z realnymi możliwościami wprowadzenia pełnego i profesjonalnego systemu poradnictwa zawodowego

112 Szkolnictwo zawodowe powinno nie tylko odpowiadad na potrzeby rynku pracy, ale również je wyprzedzad. Oznacza to koniecznośd dopasowania oferty edukacyjnej do zapotrzebowania zgłaszanego na lokalnym rynku pracy, jak również opracowania oferty edukacyjnej do przewidywanych potrzeb, uzyskiwanych w wyniku badao i rzetelnych prognoz. Omawiane podejście, obejmujące MES, DSK i DOZ jest częścią konstytutywnego szkolnictwa zawodowego, które posiada swoją prawną definicję niemalże w każdym paostwie członkowskim, za wyjątkiem Cypru, Francji, Grecji i Polski. Konstytutywne szkolnictwo zawodowe jest systemem edukacji młodzieży celem wprowadzenia jej na rynek pracy. Jest ono prowadzone na poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego i trwa około sześciu lat, w wielu Kajach Europy. Szkolenia, kursy i przedmioty nauczania występują również na poziomie szkolnictwa gimnazjalnego, pomaturalnego i wyższego. Celem tej edukacji jest przygotowanie młodych ludzi do wejścia do Świata pracy poprzez umożliwienie im zdobycia odpowiednich umiejętności i kwalifikacji 15. Postępujące w ciągu ostatnich lat ograniczenie ilościowe szkół zawodowych nie szło w parze z modernizacją programów i kierunków kształcenia. W sytuacji szybko zmieniających się warunków na rynku pracy, gdzie rzadkim zjawiskiem jest wykonywanie jednego zawodu w ciągu całej kariery zawodowej 16, potrzebne są zestawy kwalifikacji z różnych obszarów zawodowych. Dlatego, wyzwaniem chwili obecnej jest zbudowanie w naszym kraju systemu konstytutywnego szkolnictwa zawodowego, które będzie posiadało swoją prawną definicję i które rozwiąże skumulowane problemy obecnego szkolnictwa zawodowego. Istotnym krokiem na tej drodze jest tworzenie efektywnych metod kształcenia zawodowego, w oparciu o elastyczne traktowanie programów nauczania (MES), zaangażowanie w proces nauki lokalnych przedsiębiorców (DSK) oraz zbudowanie systemu doradztwa kariery dla młodzieży i wprowadzenie orientacji zawodowej (DOZ) w obszar kształcenia zawodowego. 15 Noworol, Cz., (2010). Systemowe rozwiązania doradztwa kariery, pośrednictwa pracy i szkoleo w Europie wybrane zagadnienia, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna. 16 Baoka, A., (2007). Psychologiczne doradztwo karier. Poznao: Print-B, Narodowe Forum Doradztwa Kariery

113 REKOMENDACJE W ODNIESIENIU DO PROGRAMÓW I METOD NAUCZANIA 1. Konieczne jest podjęcie działao zmierzających do modernizacji kształcenia zawodowego, przede wszystkim w obszarze praktycznej nauki zawodu. Rozwiązaniem byłoby upowszechnienie modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji i/bądź dualnego systemu kształcenia, które mogłyby przyczynid się do wzrostu praktycznych umiejętności wykonywania zawodu przez uczniów i słuchaczy szkół zawodowych, a także zwiększyd ich szanse na rynku pracy; 2. Niezbędne wydaje się silniejsze powiązanie kształcenia zawodowego z instytucjami rynku pracy, m.in. pracodawcami, Urzędami Pracy; 3. Ważnym elementem zwiększającym efektywnośd kształcenia zawodowego oraz jego funkcjonalnośd wobec rynku pracy mógłby byd program stałego monitoringu przemian rynku pracy (pod kątem popytu i podaży na poszczególne zawody). Mógłby on służyd władzom oświatowym i organom prowadzącym poszczególne szkoły do systematycznej korekty oferty edukacyjnej oferowanej młodzieży w placówkach szkolnych; 4. Istniejące w ramach szkolnictwa zawodowego technika wydają się byd szkołami pełniącymi dwie funkcje - kształcenie zawodowe oraz ukooczenie średniego szczebla kształcenia będącego etapem edukacji w drodze do studiów. W zależności od indywidualnych oczekiwao i sposobu planowania własnej kariery szkolnej uczniów realizowana jest jedna z tych funkcji (plany zawodowe znaczącej części uczniów nie uwzględniają zdobytego w technikum zawodu). 5. Należy zwiększyd udział pracodawców w konstruowaniu programów nauczania. System dualny i kształcenie modułowe dają możliwośd wpływu na program nauczania przez pracodawców, a więc umożliwiają rzeczywiste dostosowanie nauczania do potrzeb przedsiębiorstw; 6. Należy zwiększyd liczbę godzin nauki praktycznej zawodu, co powinno mied pozytywny wpływ na praktyczne umiejętności uczniów, jak też ich postawy przedsiębiorcze na rynku pracy; 7. Należy wprowadzid poradnictwo zawodowe już na etapie szkoły gimnazjalnej, aby zminimalizowad zagrożenie nietrafionym wyborem szkoły średniej, a tym samym zmaksymalizowad efektywnośd systemu dualnego;

114 8. Nauczyciele powinni przechodzid systematyczne szkolenia z najnowszych technik wykorzystywanych w konkretnych zawodach; 9. Tylko ocena nauczyciela pod kątem kreatywności, aktywności oraz ciągłości dokształcania może zagwarantowad odpowiednie kadry do prowadzenia kształcenia dualnego; 10. Wejście w system dualny powinno rozpocząd się od przejścia na kształcenie modułowe w szkole, która zamierza wdrażad innowacje w nauczaniu. 11. Jak wskazują przeprowadzone badania, pilotażowe wdrożenie DSK mogłoby się odbyd w specjalności technik mechanik i technik mechatronik. 12. Warto sfinansowad ze środków unijnych kursy instruktora praktycznej nauki zawodu dla pracodawców. Jest to korzystne dla przedsiębiorcy, jak też w dalszej perspektywie dla gospodarki regionu. 13. Organy prowadzące, szkoły, pracodawcy i ich związki, instytucje szkoleniowe i doradcze, organizacje branżowe, techniczne powinny utworzyd swoistą platformę współpracy edukacyjnej. Współpraca powinna obejmowad przynajmniej określenie kierunków kształcenia i pozyskiwanie środków finansowych na ich realizację. 14. Absolwent szkoły zawodowej powinien posiadad wysoki poziom kwalifikacji zawodowych (specjalistycznych) oraz charakteryzowad się aktywnością, przedsiębiorczością i kreatywnością. Takie efekty kształcenia zawodowego zapewnia kształcenie modułowe; 15. Należy rozpropagowad kształcenie modułowe zarówno wśród nauczycieli, jak i uczniów; 16. Na popularnośd MES może mied wpływ aktywnośd władz regionalnych oraz organów prowadzących szkoły; 17. Powodzenie modułowego systemu kształcenia w danej szkole zawodowej zależy od pozytywnej motywacji i kwalifikacji nauczycieli, systemu dobrych praktyk u pracodawców w kształtowaniu umiejętności praktycznych, dobrej organizacji pracy szkoły, wystarczającego doposażenia szkolnej bazy technicznej oraz ścisłej współpracy z partnerami zewnętrznymi; 18. Należy uruchomid specjalistyczne szkolenia dla nauczycieli z zakresu kształcenia modułowego oraz dbad o skuteczną motywację osób prowadzących dydaktykę modułową (narzędzia motywacji finansowej i pozafinansowej);

115 19. Należy wskazad nauczycielom zalety kształcenia modułowego, takie jak: łatwiejsze znalezienie pracy przez ucznia oraz dośd szybkie pozyskanie wszechstronności w różnych dziedzinach, a w szczególności tych najbardziej pożądanych na rynku pracy; 20. Należy uaktywnid pracodawców w zakresie dydaktyki modułowej, akcentując korzyści z tym związane; 21. Łatwiejsze wprowadzenie nauczania modułowego może mied miejsce w przypadku nauczania dorosłych lub w szkole policealnej; 22. System modułowy motywuje ucznia do nauki. Zaliczając poszczególne moduły otrzymuje on świadectwo kwalifikacji; 23. Aby skutecznie wprowadzid system kształcenia modułowego, należy wskazad dobre przykłady w tym zakresie; 24. Aby kształcenie modułowe było efektywne należy realizowad zajęcia ogólno edukacyjne i zawodowe, z podziałem na grupy, z wykorzystaniem atrakcyjnych dla uczniów form i metod kształcenia, zagwarantowad dostęp do najnowszych rozwiązao technicznych w danej branży zawodowej, zgromadzid bogaty zestaw narzędzi i środków dydaktycznych do prowadzenia zajęd i oceniania osiągnięd edukacyjnych uczniów. REKOMENDACJE W ODNIESIENIU DO DORADZTWA I ORIENTACJI ZAWODOWEJ 25. Jest bardzo istotne podjęcie działao zmierzających do wzmocnienia systemu doradztwa i poradnictwa zawodowego w szczególności w odniesieniu do młodzieży podejmującej po ukooczeniu gimnazjum naukę w technikach. 26. Doradztwo zawodowe ma służyd ukierunkowaniu ucznia do wyboru zawodu poprzez wcześniejszy wybór właściwej ścieżki edukacyjnej, zgodnie z zainteresowaniami, uzdolnieniami i predyspozycjami psychicznymi, jak i fizycznymi; 27. Należy zlikwidowad pustkę informacyjną w zakresie funkcji doradcy zawodowego w systemie oświatowym;

116 28. Doradztwo kariery powinno byd procesem ciągłym i uczniowie powinni mied stycznośd z doradcą zawodowym na każdym etapie nauki. O ile to niemożliwe to przynajmniej powinni mied kontakt z doradcą na etapie szkoły gimnazjalnej, potem w ostatniej klasie szkoły ponadgimnazjalnej, czyli na etapie tzw. kamieni milowych na ścieżce edukacyjnej; 29. Należy wprowadzid doradcę zawodowego do każdej szkoły średniej, celem prowadzenia skutecznych działao z zakresu orientacji zawodowej; 30. Doradztwo kariery powinno dad uczniowi świadomośd cech własnej osobowości, możliwośd poznania własnych zainteresowao zawodowych i predyspozycji oraz uzdolnieo i umiejętności, w kontekście dalszego kształcenia i planowania kariery zawodowej i życiowej; 31. Osoby młode kooczące naukę nie są często przygotowane odpowiednio do skutecznego poszukiwania pracy. Podstawowym zadaniem doradztwa zawodowego powinno byd wspieranie uczniów przy wyborze ścieżek edukacyjnych i planowaniu kariery adekwatnie do ich zainteresowao zawodowych, uzdolnieo i umiejętności oraz ich oczekiwao i potencjału osobistego; 32. Aby zapewnid dostęp uczniów do doradców zawodowych, działania muszą podjąd dyrektorzy placówek oświatowych, przy wsparciu kuratorium oraz samorządu terytorialnego; 33. Jedną z dróg wskazania roli poradnictwa zawodowego może byd realizacja projektu unijnego, w którym cała społecznośd szkolna zostanie objęta doradztwem grupowym i indywidualnym. W tym przypadku konieczne jest zbadanie i wdrożenie dobrych praktyk innych podmiotów; 34. Ważne jest, by z uczniami pracowali wykształceni i kreatywni doradcy, których rola nie powinna ograniczad się jedynie do rozmów z uczniami. Powinni oni koordynowad wewnątrzszkolne systemy doradztwa zawodowego; 35. W wewnątrzszkolne systemy doradcze powinni byd zaangażowani nauczyciele przedmiotowi, pedagodzy oraz wszyscy wychowawcy klasowi; 36. Doradca zawodowy oraz dyrektor placówki powinni motywowad nauczycieli do działao systemowych w zakresie doradztwa zawodowego, które mogą byd realizowane w szkole; 37. Należy dążyd do zawiązania swoistej koalicji współpracy placówek edukacyjnych, instytucji rynku pracy, instytucji szkoleniowych, przedsiębiorców i ich organizacji oraz NGO na rzecz rozwoju poradnictwa zawodowego w regionie, najlepiej w ramach Podlaskiego Forum Doradztwa Kariery, pod auspicjami Marszałka Województwa Podlaskiego

117 STRESZCZENIE BADAO ILOŚCIOWYCH Absolwenci szkół zawodowych w Polsce są jedną z najbardziej zagrożonych bezrobociem kategorii społecznych. Wśród szeregu czynników determinujących trudności w zdobyciu zatrudnienia przez młodych ludzi jest również niedostosowanie oferty szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy. Po roku 1990 szkolnictwo zawodowe uległo regresowi, którego źródła w dużej mierze tkwiły w stagnacji tego obszaru systemu kształcenia w warunkach dynamicznie zmieniającego się rynku pracy. Nieadekwatnośd oferty szkół zawodowych do potrzeb rynku pracy wynika z archaicznego systemu kształcenia, dominacji treści teoretycznych nad nauką praktycznych umiejętności, braku mechanizmów potwierdzających rzeczywiste kwalifikacje zawodowe absolwentów szkół oraz niewydolny system doradztwa zawodowego. Projekt INNOWACJE EDUKACYJNE program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim, jest przedsięwzięciem mającym na celu realizację działao zmierzających do niwelacji podstawowych słabości kształcenia zawodowego w województwie podlaskim. Zakłada on wprowadzenie w szkolnictwie zawodowym trzech innowacji edukacyjnych w obszarach: programów i metod nauczania, metod potwierdzania kwalifikacji oraz doradztwa i orientacji zawodowej. W ramach projektu przeprowadzono badanie ilościowe, których celem było poznanie opinii trzech zbiorowości na temat modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji zawodowych, dualnego systemu kształcenia uwzględniającego udział w tym procesie przedsiębiorców oraz systemu doradztwa zawodowego. Ponadto w badaniu podjęto próbę diagnozy oceny aktualnej oferty szkół zawodowych w województwie podlaskim. Zasadniczy cel badania sprowadzał się do pytania, czy w opinii przedstawicieli badanych zbiorowości przewidziane w ramach projektu innowacje edukacyjne mogłyby przyczynid się do zwiększenia szans absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy? Badanie zostało przeprowadzone wśród uczniów i słuchaczy wszystkich typów szkół zawodowych (zasadniczych szkół zawodowych, techników, szkół policealnych), przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół (nauczycieli przedmiotów zawodowych, dyrektorów szkół) oraz przedstawicieli otoczenia szkoły (przede wszystkim przedsiębiorców, jak również przedstawicieli PUP i NGO)

118 Wyniki badao wskazują, że najczęstszym motywem podejmowania nauki przez młodych ludzi w szkołach zawodowych są własne zainteresowania, a dopiero w następnej kolejności perspektywy, jakie uzyskane wykształcenie i kwalifikacje zawodowe mogłyby dad na rynku pracy. Uczniowie i słuchacze szkół zawodowych generalnie pozytywnie oceniają treści nauczane w szkołach, postrzegając je jako przydatne w przyszłej pracy zawodowej, chod wyraźnie odczuwają niedosyt w obszarze nauki praktycznych umiejętności zawodowych (największe potrzeby w tym względzie deklarują uczniowie zasadniczych szkół zawodowych i słuchacze szkół policealnych). Opinie uczniów w tej kwestii podzielają również przedstawiciele kadr dydaktycznoadministracyjnych szkół, jak i ich otoczenia. Interesujące i wskazujące na występowanie pewnych szerszych prawidłowości dotyczących funkcjonowania szkolnictwa zawodowego wydają się byd różnice w opiniach przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych oraz otoczenia szkół na temat przyczyn trudności ze zdobyciem zatrudnienia przez absolwentów szkół zawodowych. Ci pierwsi źródeł zagrożenia bezrobociem młodych ludzi upatrują przede wszystkim w ich cechach osobowościowych, drudzy - w nieadekwatności systemu kształcenia zawodowego wobec potrzeb rynku pracy. Powyższy wynik, jak i również inne spostrzeżenia wskazują, że przedstawiciele kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół są tą spośród badanych zbiorowości, która jest najbardziej usatysfakcjonowana z istniejącej oferty szkół zawodowych. Wszystkie badane zbiorowości postrzegają modułowy system potwierdzania kwalifikacji zawodowych jako innowację edukacyjną, która mogłaby przyczynid się do zwiększenia szans absolwentów szkół zawodowych na rynku pracy. Uczniowie widzą także w tym systemie szanse na zwiększenie swoich kwalifikacji zawodowych. W opinii badanych największe korzyści związane z wprowadzeniem tej innowacji edukacyjnej do szkolnictwa zawodowego to: możliwośd uzyskiwania uprawnieo i certyfikatów zawodowych, zwiększenie poziomu kształcenia zawodowego, specjalizacja w określonych profesjach oraz zwiększenie szans na znalezienie pracy przez młodzież. Wśród barier możliwości wprowadzenia modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji zawodowych badane zbiorowości najczęściej wskazują na niedofinansowanie bazy dydaktycznej, w tym zwłaszcza warsztatów szkolnych oraz w mniejszym stopniu bariery mentalne nauczycieli (ich opór przed nowym i koniecznością dokształcania się)

119 Również dualny system kształcenia postrzegany jest przez badane zbiorowości jako innowacja edukacyjna mogąca przyczynid się w sposób znaczący do wzrostu umiejętności zawodowych młodych ludzi. Jak już wspomniano, to właśnie w obszarze umiejętności praktycznych uczniowie i słuchacze szkół zawodowych w największym stopniu odczuwają niedostatki kształcenia zawodowego. Pozytywnie postrzegane zarówno przez przedstawicieli kadr dydaktycznoadministracyjnych szkół, a przede wszystkim przedstawicieli otoczenia szkoły, włączenie innych pozaedukacyjnych podmiotów w proces kształcenia zawodowego wydaje się byd w opinii badanych zbiorowości kluczowy. W tej kwestii jednak występują pewne obawy ze strony pracodawców co do możliwości otwarcia się szkół na ich udział w kształceniu zawodowym młodzieży, a ze strony przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych, ale również przedstawicieli PUP i NGO, z kolei na temat gotowości pracodawców do uczestnictwa w procesach kształcenia uczniów szkół zawodowych. Trzeba jednak podkreślid, że co drugi przedstawiciel przedsiębiorców wyraził gotowośd do włączenia się w proces kształcenia zawodowego młodzieży. Na tle opinii badanych zbiorowości na temat modułowego systemu potwierdzania kwalifikacji zawodowych oraz dualnego systemu kształcenia, oceny istniejącego systemu doradztwa zawodowego są raczej negatywne. Wynika to przede wszystkim z małej aktywności bądź po prostu braku doradców w szkołach zawodowych. Co trzeci uczeo badanych szkół nie posiada wiedzy na temat tego czy w placówce, do której uczęszcza, pracuje doradca zawodowy. Ponad czterech na pięciu uczniów nigdy nie korzystało z usług doradztwa zawodowego. Może to oznaczad niewielką aktywnośd osób zajmujących się tą formą wspomagania kształcenia i rozwoju młodych ludzi. W opinii nauczycieli system doradztwa ma charakter jedynie potencjalny, gdyż de facto nie występuje w skali masowej w szkolnictwie zawodowym. Wyniki przeprowadzonych analiz prowadzą do następujących wniosków: Uczniowie i słuchacze szkół zawodowych wszelkie zajęcia (zarówno teoretyczne, a przede wszystkim praktyczne) postrzegają jako niezwykle istotne i ważne z perspektywy ich szans na rynku pracy, oceniając jednocześnie ich udział w istniejącym kształceniu zawodowym, jako niewystarczający. Technikum jest szkołą, która w przeciwieostwie do zasadniczej szkoły zawodowej i szkoły policealnej pełni dwie funkcje przygotowuje podobnie jak inne szkoły zawodowe do

120 wykonywania zawodu oraz stanowi kolejny na drodze ku studiom wyższym etap kształcenia. W zależności od indywidualnych oczekiwao uczniów tych szkół, ich oferta jest postrzegana i oceniania odmiennie. W opiniach na temat szkolnictwa zawodowego jego programów nauczania i adekwatności wobec potrzeb rynku pracy, jak również szans absolwentów szkół na zatrudnienie, w pewnym stopniu zaznacza się odmiennośd kadr dydaktycznoadministracyjnych, które spośród wszystkich trzech badanych zbiorowości wydają się w największym stopniu usatysfakcjonowane status quo. Bez wątpienia działaniami, które mogłyby przyczynid się do wzrostu adekwatności szkolnictwa zawodowego wobec potrzeb uczniów i słuchaczy, jak również pracodawców są takie systemy kształcenia jak: modułowy system kształcenia i potwierdzania kwalifikacji oraz dualny system kształcenia. Sądzą tak przedstawiciele wszystkich trzech badanych zbiorowości, zwłaszcza zaś uczniowie. Uczniowie szkół zawodowych bardzo pozytywnie odnoszą się do możliwości wprowadzenia w szkołach modułowego systemu kształcenia i potwierdzania kwalifikacji. Widzą w nim szanse na polepszenie swoich realnych kwalifikacji zawodowych i zwiększenie szans na rynku pracy. Opinie takie są udziałem zarówno nauczycieli, jak i przedstawicieli otoczenia szkoły. Dualny system kształcenia, poprzez udział w kształceniu przedsiębiorców i organizacji pozarządowych, mógłby przyczynid się do wzrostu umiejętności praktycznych wykonywania zawodu, a w konsekwencji zwiększenia szans na zatrudnienie absolwentów szkół zawodowych. O ile jednak konsekwencje udziału przedsiębiorców dla zarówno wiedzy teoretycznej, jak i umiejętności praktycznych uczniów postrzegany jest jako jednoznacznie pozytywny, o tyle uczestnictwo w tej formie kształcenia organizacji pozarządowych wywołuje w pewnym stopniu oceny ambiwalentne. Istotne znaczenie dla zwiększenia skuteczności kształcenia zawodowego, jak i dla efektywniejszej alokacji młodzieży szkół zawodowych na rynku pracy mógłby mied dobrze rozbudowany i sprawnie działający system poradnictwa zawodowego. Niestety, działające w Polsce poradnictwo zawodowe jedynie w minimalnym stopniu odpowiada oczekiwaniom wszystkich stron związanych z oświatą i rynkiem pracy

121 STRESZCZENIE BADAO JAKOŚCIOWYCH Częśd druga dotyczy badao jakościowych na temat możliwości oraz barier wdrożenia MES, DSK i DOZ w szkołach zawodowych w województwie podlaskim. Badania zostały przeprowadzone metodą zogniskowanych wywiadów grupowych (focus group) zrealizowanych przez Narodowe Forum Doradztwa Kariery, w ramach projektu INNOWACJE EDUKACYJNE - program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim. Badaniem objęto następujące obszary tematyczne: modułowy system kształcenia; dualny system kształcenia; doradztwo i orientacja zawodowa; Badanie prowadzone było na trzech poziomach: uczeo; nauczyciel; szkoła. Zgodnie z metodologią prowadzenia badao fokusowych określono, w pierwszej kolejności, problem badawczy jako aktualny stan i bariery wdrożenia modernizacji oferty edukacyjnej w trzech wskazanych wyżej obszarach, tj. modułowego i dualnego systemu kształcenia oraz doradztwa i orientacji zawodowej. Badanie i raport zostały przygotowane przez krajowego partnera projektu: Narodowe Forum Doradztwa Kariery

122 ANEKSY 1. Narzędzia badawcze wykorzystane w badaniach ilościowych Nr id Uczniowie szkół zawodowych o szkole i własnych perspektywach na rynku pracy Uczestniczysz w badaniu realizowanym w kilku szkołach zawodowych na terenie województwa podlaskiego. Ankietę, którą trzymasz w ręku wypełnia razem z Tobą kilkuset uczniów zasadniczych szkół zawodowych i techników. Interesują nas powody, dla których zdecydowałeś/aś się na naukę w tej szkole, plany zawodowe na przyszłośd, jak również samoocena szans na rynku pracy. Ankieta jest anonimowa. Informacje, jakie dzięki niej uzyskamy będą wykorzystane wyłącznie na potrzeby realizowanego projektu. SZ01. Uczęszczasz do szkoły: 1 zasadniczej zawodowej 2 technikum SZ02. Podaj nazwę szkoły SZ03. Podaj kierunek/ profil kształcenia M01. Płed 1 kobieta 2 mężczyzna M02. Rok urodzenia... M03. Jakie wykształcenie mają Twoi rodzice? Ojciec Matka 1 podstawowe 1 podstawowe 2 zasadnicze zawodowe 2 zasadnicze zawodowe 3 średnie 3 średnie 4 wyższe 4 wyższe

123 M04. Gdzie mieszkasz? 1 na wsi 2 w małym mieście (do 10 tysięcy mieszkaoców) 3 w średnim mieście (od 10 do 100 tysięcy mieszkaoców) 4 w dużym mieście (powyżej 100 tysięcy mieszkaoców) D01. Dlaczego po ukooczeniu gimnazjum zdecydowałeś/aś się na naukę w Tej szkole? (wybierz maksymalnie trzy najważniejsze Twoim zdaniem powody) 1 słyszałem/am o niej wiele dobrego 2 to był przypadek 3 ma wysoki poziom nauczania 4 ma niski poziom, łatwo ją ukooczyd 5 ze względu na interesujący kierunek 6 daje możliwośd zdobycia interesującego zawodu 7 mam dobry dojazd 8 - po tej szkole są duże szanse na znalezienie pracy 9 polecali mi ją znajomi, rodzeostwo 10 znajomi, rodzeostwo się tu uczyli/ uczą 11 nie dostałem/am się do innej szkoły D02. Czy gdybyś miał/a po raz kolejny możliwośd wyboru, zdecydował/a/byś się na naukę w tej szkole? 1 tak 2 nie Tak, wybrał/a/bym tę szkołę ponieważ: 1 podoba mi się 2 są tu moi znajomi 3 ze względu na nauczycieli 4 ma wysoki poziom nauczania 5 ma poziom nauczania odpowiadający moim możliwościom 6 daje ciekawy zawód 7 nie dostanę się do szkoły, w której chciał/abym się uczyd 8 jest blisko mojego domu, mam dobry dojazd Nie, niewybrał/a/bym tej szkoły, ponieważ: 1 interesuje mnie jednak coś innego 2 nauczyciele nie potrafią czegokolwiek nauczyd 3 jest nieprzyjemna atmosfera wśród uczniów 4 ma zbyt niski poziom nauczania

124 5 ma zbyt wysoki poziom nauczania 6 nie mam szans na pracę po tej szkole 7 mam trudny dojazd do szkoły z domu P01. Czy po ukooczeniu tej szkoły zamierzasz kontynuowad naukę? 1 tak 2 nie Jeśli tak, to podaj dokładnie nazwę szkoły (uczelni), w której zamierzasz dalej się uczyd i kierunek (profil) kształcenia Jeśli nie, to co zamierzasz robid po ukooczeniu szkoły, do której w chwili obecnej uczęszczasz? 1 pracowad w kraju 2 wyemigrowad i pracowad za granicą 3 nic nie robid (będę na utrzymaniu rodziny) P02. Jaki poziom wykształcenia chciał/a/byś w życiu osiągnąd? 1 zasadnicze zawodowe 2 średnie zawodowe (technikum) 3 policealne, pomaturalne 4 wyższe zawodowe (licencjat, inżynieryjne) 5 wyższe magisterskie 6 inne (jakie?).. P03. W jakim zawodzie chciał/a/byś w przyszłości pracowad? P04. Dlaczego chciał/a/byś pracowad w tym zawodzie? (wybierz maksymalnie trzy odpowiedzi) 1 jest ciekawy, interesujący 2 mając taki zawód łatwo jest zdobyd pracę 3 jest dobrze płatny 4 ludzie szanują osoby wykonujące taki zawód 5 pozwala poznawad nowych ludzi 6 polecają mi go znajomi, rodzina 7 znam ludzi, którzy pracują w tym zawodzie

125 P05. Spróbuj ocenid na skali od 1 do 10 SZANSE pracy w wybranym przez Ciebie zawodzie? bardzo małe bardzo duże P06. Spróbuj ocenid na skali od 1 do 10 RYZYKO bycia bezrobotnym/ną po ukooczeniu nauki? bardzo małe bardzo duże P07. Co Twoim zdaniem zadecyduje o szansach realizacji Twoich planów zawodowych (możliwości pracy w wybranym zawodzie)? (wybierz trzy Twoim zdaniem najważniejsze odpowiedzi) 1 oceny na świadectwie ukooczenia szkoły 2 pracowitośd 3 upór i konsekwencja w dążeniu do celu 4 znajomości 5 rzeczywiste umiejętności i wiedza nabyte w toku edukacji, niekoniecznie znajdujące potwierdzenie w ocenach 6 doświadczenie zawodowe 7 dodatkowe umiejętności (np. znajomośd języków obcych) 8 szczęście P08. W jakim stopniu wiedza i umiejętności zdobyte podczas zajęd z przedmiotów ogólnokształcących (np. j.polski, matematyka, historia) będą przydatne w przyszłości w Twojej pracy zawodowej? 1 w ogóle mi się nie przydadzą 2 tylko w niewielkim stopniu 3 tylko częściowo 4 w dużym stopniu 5 w bardzo dużym stopniu P09. W jakim stopniu wiedza i umiejętności zdobyte podczas zajęd z przedmiotów zawodowych będą przydatne w przyszłości w Twojej pracy zawodowej? 1 w ogóle mi się nie przydadzą 2 tylko w niewielkim stopniu 3 tylko częściowo 4 w dużym stopniu 5 w bardzo dużym stopniu

126 P10. W jakim stopniu wiedza i umiejętności zdobyte podczas zajęd w warsztatach szkolnych będą przydatne w przyszłości w Twojej pracy zawodowej? 1 w ogóle mi się nie przydadzą 2 tylko w niewielkim stopniu 3 tylko częściowo 4 w dużym stopniu 5 w bardzo dużym stopniu P11. Jak oceniasz umiejętności nauczania swoich nauczycieli prowadzących zajęcia z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu? Wystaw im ocenę szkolną. Nauczyciele przedmiotów ogólnokształcących Nauczyciele przedmiotów zawodowych Nauczyciele praktycznej nauki zawodu OCENA P12. Czy Twoim zdaniem LICZBA GODZIN z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu jest (zaznacz właściwą odpowiedź w odniesieniu do każdej z grup przedmiotów i praktyk zawodowych): Z przedmiotów ogólnokształcących Z przedmiotów zawodowych Z praktycznej nauki zawodu (warsztaty i praktyki) Za mała W sam raz Za duża P13. Jaka częśd ogólnej liczby zajęd w szkole powinna byd Twoim zdaniem poświęcona na przedmioty ogólnokształcące, jaka na przedmioty zawodowe, a jaka na praktyczną naukę zawodu (warsztaty, praktyki szkolne)? Spróbuj określid w procentach czas, jaki powinien byd poświęcony na poszczególne bloki. Przedmioty ogólnokształcące..% Przedmioty zawodowe..% Praktyczna nauka zawodu...% RAZEM 100 % P14. Jak sądzisz, czy najlepszym sposobem praktycznej nauki zawodu są: 1 tylko warsztaty szkolne 2 głównie warsztaty szkolne, uzupełnione niewielką liczbą godzin praktyki w zakładach pracy 3 w tym samym stopniu warsztaty szkolne i praktyki zawodowe

127 4 głównie praktyki w zakładach pracy, uzupełnione niewielką liczbą zajęd w warsztatach szkolnych 5 tylko praktyki w zakładach pracy P15. Załóżmy, że zmieniono program nauczania w Twojej szkole. Od nowego roku szkolnego połowę tygodnia spędzad będziesz w szkole, a połowę pracowad w firmie lub zakładzie rzemieślniczym jako pracownik, gdzie poznawał/a/byś zarówno teoretyczne, jak i praktyczne zagadnienia związane z wykonywaniem zawodu. Jak Twoim zdaniem takie zmiany wpłynęłyby na Twoją wiedzę z zakresu wykonywania zawodu, umiejętności zawodowe i szanse na rynku pracy? A. Twoja wiedza teoretyczna z wykonywania zawodu byłaby: 1 dużo większa 2 nieco większa 3 nie zmieniłaby się 4 niecno mniejsza 5 dużo mniejsza B. Twoje praktyczne umiejętności wykonywania zawodu byłyby: 1 dużo większe 2 nieco większe 3 nie zmieniłyby się 4 niecno mniejsze 5 dużo mniejsze C. Twoje szanse na zdobycie zatrudnienia po zakooczeniu nauki w szkole byłyby: 1 dużo większe 2 nieco większe 3 nie zmieniłyby się 4 niecno mniejsze 5 dużo mniejsze P16. Czy znasz takie osoby lub szkoły, gdzie uczniowie uczą się w taki sposób (jak opisany w P15)? 1 tak 2 nie

128 P17. Przeczytaj poniższe historyjki i spróbuj odpowiedzied na załączone do nich pytania: Maciej jest uczniem technikum mechanicznego. Uczęszcza do klasy o profilu obróbka skrawaniem. Podobnie jak Ty w programie zajęd ma przedmioty ogólnokształcące, zawodowe i praktyczną naukę zawodu realizowaną w trakcie warsztatów szkolnych i praktyk zawodowych. Po ukooczeniu szkoły i zdaniu egzaminu otrzyma tytuł technika mechanika obróbki skrawaniem. Adam podobnie jak Maciej jest uczniem technikum mechanicznego, kierunku obróbka skrawaniem. Jednak program nauczania w jego szkole jest nieco inny. Adam ma zajęcia pogrupowane w bloki. Na przykład przez okres czterech miesięcy uczestniczy w zajęciach z budowy maszyn, na których poznaje konstrukcję tokarki, uczy się obróbki metali na tokarkach, nabywa praktycznych umiejętności ich obsługi. Odbywa dwutygodniowe praktyki na tokarkach. Ten trwający cztery miesiące okres nauki zawodu tokarza kooczy się egzaminem. Jeśli Adam zda egzamin otrzyma certyfikat tokarza i może rozpocząd pracę jako tokarz już w trakcie szkoły. Później rozpoczyna się nowy blok poświęcony spawaniu. W trakcie nauki w szkole Adam ma szanse zdobyd kilka takich certyfikatów, które pozwalają mu na rozpoczęcie pracy zawodowej już w trakcie szkoły. Na koniec uzyskuje tytuł technika mechanika obróbki skrawaniem. A. Kto Twoim zdaniem posiada większe umiejętności wykonywania zawodu? 1 Maciej 2 Adam B. Kto Twoim zdaniem ma większe szanse na znalezienie pracy po szkole? 1 Maciej 2 Adam C. Czy znasz takie osoby lub szkoły, gdzie uczniowie uczą się w taki sposób? 1 tak 2 nie D. Czy potrafisz podzielid materiał, którego się uczysz podczas zajęd teoretycznych i praktycznych na poszczególne części, za które mógłbyś otrzymad certyfikaty tak jak Adam? 1 tak 2 nie

129 E. Czy według Ciebie Adam ma możliwośd rozpoczęcia pracy dzięki uzyskanym certyfikatom już w trakcie szkoły? 1 tak 2 nie P18. Który z absolwentów szkoły zawodowej byłby Twoim zdaniem zatrudniony przez przedsiębiorcę? (wybierz jedną z w każdej z par odpowiedzi) 1a. który ma wiedzę teoretyczną, ale brak mu praktyki 1b. mający duże doświadczenie zawodowe, ale nie znający teorii 2a. mający bardzo dobrą wiedzę teoretyczną w wąskiej dziedzinie i doświadczenie zawodowe 2b. posiadający ogólną orientację w teorii i praktyce wykonywania zawodu P19. Czy w Twojej szkole jest zatrudniony pedagog szkolny? 1 tak 2 nie 3 nie wiem P20. Czy w Twojej szkole jest zatrudniony doradca zawodowy? 1 tak 2 nie 3 nie wiem P21. Czy kiedykolwiek korzystałeś z pomocy profesjonalnego doradcy w zakresie wyboru szkoły, kierunku kształcenia? 1 tak 2 nie P22. Czy czujesz potrzebę wsparcia ze strony profesjonalnego doradcy odnośnie Twojej przyszłości zawodowej (zawodu, jaki chciałbyś w przyszłości wykonywad)? 1 zdecydowanie tak 2 raczej tak 3 trudno powiedzied 4 raczej nie 5 zdecydowanie nie Dziękujemy za udział w badaniu

130 Przedstawiciele otoczenia szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim Szanowna Pani/ Panie, Uczestniczy Pan/i w badaniu realizowanym w ramach projektu edukacyjnego mającego m.in. na celu diagnozę adekwatności oferty szkolnictwa zawodowego wobec potrzeb regionalnego rynku pracy w województwie podlaskim. Chcielibyśmy poznad Pana/i opinie na temat funkcjonowania szkolnictwa zawodowego i możliwości jego modernizacji. Dzięki uzyskanym odpowiedziom możliwa będzie identyfikacja głównych problemów, z jakimi zmagają się aktualnie szkoły zawodowe. Wraz z Panem/ią odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie udzielają między innymi nauczyciele szkół zawodowych, przedsiębiorcy, pracownicy Powiatowych Urzędów Pracy, jak również przedstawiciele organizacji sektora pozarządowego. Ankieta jest anonimowa. Informacje, jakie dzięki niej uzyskamy będą wykorzystane wyłącznie na potrzeby realizowanego projektu. Zacznijmy od kilku podstawowych informacji M01. Rok urodzenia... M02. Płed 1 kobieta 2 mężczyzna M03. Jaki jest Pana/i poziom wykształcenia? 1 podstawowe 2 gimnazjalne 3 zasadnicze zawodowe 4 średnie zawodowe 5 średnie ogólnokształcące 6 policealne, pomaturalne 7 - wyższe M04. Jest Pan/i: 1 przedstawicielem firmy/właścicielem firmy 2 Przedstawicielem organizacji pozarządowej (przejdź do pyt. RP01) 3 Pracownikiem Urzędu Pracy (przejdź do pyt. RP01) M05. Ilu pracowników zatrudnia Pan/i firma?

131 M06. W jaki sposób Pana/i firma znajduje pracowników? 1 poprzez znajomych 2 ogłoszenie w mediach (prasa, Internet) 3 z Urzędów Pracy 4 w szkołach kształcących w interesujących mnie zawodach 5 sami przychodzą i szukają zatrudnienia 6 inne (jakie?)... RP01. Jakie są zalety (mocne strony) aktualnego systemu kształcenia zawodowego z perspektywy Pana/i firmy, instytucji? RP02. Jakie są wady (słabe strony) aktualnego systemu kształcenia zawodowego z perspektywy Pana/i firmy, instytucji? RP03. W jakim stopniu wiedza teoretyczna absolwentów szkół zawodowych jest Pana/i zdaniem adekwatna wobec potrzeb rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy RP04. W jakim stopniu umiejętności praktyczne absolwentów szkół zawodowych są adekwatne Pana/i zdaniem wobec potrzeb rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy

132 RP05. Dlaczego Pana/i zdaniem absolwenci szkół zawodowych często mają problemy ze znalezieniem zatrudnienia? (można zaznaczyd więcej niż jedną odpowiedź) 1 nie posiadają teoretycznych podstaw wykonywania zawodu 2 brak im doświadczenia praktycznego, znają tylko teorię 3 szkoła niczego nie uczy 4 programy nauczania są przestarzałe 5 młodzi ludzie są dziś leniwi, nie chce im się uczyd, pracowad 6 szkoły kształcą w zawodach, na które nie ma zapotrzebowania na rynku pracy 7 praca jest, tylko młodzież nie potrafi jej szukad 8 inne (jakie?).. RP06. Czy Pana/i zdaniem należy wprowadzid zmiany w systemie kształcenia zawodowego w województwie podlaskim? 1 tak 2 nie (przejdź do pytania PN01) RP07. Co by Pan/i zmienił w pierwszej kolejności w systemie kształcenia zawodowego? RP08. Czy Pana/i firma/ organizacja/ urząd byłaby zainteresowana udziałem w zmianach szkolnictwa zawodowego? 1 tak 2 nie (przejdź do pytania PN01) RP09. W zmianie jakich obszarów kształcenia zawodowego chciał/a/by Pan/i uczestniczyd? 1 zmiana kierunków kształcenia w szkołach zawodowych 2 programy nauczania 3 metody nauczania 4 praktyki zawodowe 5 kryteria przyjmowania uczniów do szkół 6 inne (jakie?)

133 PN01. Czy słyszał/a Pan/i o Modułach Umiejętności Zawodowych, inaczej MES? 1 tak 2 nie (przedstawid główne założenia modułów umiejętności zawodowych wg instrukcji dla ankieterów) PN02. Proszę wskazad na korzyści, jakie przyniosłaby możliwośd potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych w szkołach zawodowych np. z perspektywy Pana/i firmy, instytucji?... PN03. Co Pana/i zdaniem mogłoby okazad się przeszkodą w możliwości potwierdzania poszczególnych umiejętności w szkołach zawodowych?... DS01. Kto Pana/i zdaniem powinien uczestniczyd w kształceniu zawodowym młodzieży? 1 tylko szkoła 2 szkoła we współpracy z przedsiębiorcami 3 szkoła we współpracy z organizacjami pozarządowymi 4 szkoła we współpracy z przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi 5 inne (jakie?) DS02. W jakim stopniu ewentualny udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym młodzieży przyczyniłby się do: 1 Efekty Wzrostu wiedzy młodzieży z zakresu teoretycznych podstaw wykonywania zawodu W bardzo dużym W dużym W średnim W małym W ogóle 2 Wzrostu praktycznych umiejętności zawodowych młodzieży 3 Zwiększenia szans młodych ludzi na rynku pracy

134 DS03. W jakim stopniu ewentualny udział organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym młodzieży przyczyniłby się do: 1 Efekty Wzrostu wiedzy młodzieży z zakresu teoretycznych podstaw wykonywania zawodu W bardzo dużym W dużym W średnim W małym W ogóle 2 Wzrostu praktycznych umiejętności zawodowych młodzieży 3 Zwiększenia szans młodych ludzi na rynku pracy DS04. Czy słyszał Pan/i o dualnym systemie kształcenia? 1 tak 2 nie (przedstawid główne założenia dualnego systemu kształcenia wg instrukcji dla ankieterów) DS05. Proszę wskazad na korzyści, jakie przyniosłoby wprowadzenie dualnego systemu kształcenia w szkołach zawodowych np. z perspektywy Pana/i instytucji?... DS06. Co Pana/i zdaniem mogłoby okazad się przeszkodą we wprowadzeniu dualnego systemu kształcenia szkołach zawodowych np. z perspektywy Pana/i instytucji?... DS07. Czy widzi Pan/i możliwośd uczestniczenia Pana/i firmy/ fundacji/ stowarzyszenia w realizacji dualnego systemu kształcenia? 1 tak (dalej DO01) 2 nie Jeśli nie, to dlaczego?

135 DO01. Jak Pan/i ocenia istniejący system poradnictwa zawodowego? 1 bardzo dobrze 2 dobrze 3 przeciętnie 4 źle 5 bardzo źle 6 nie znam systemu poradnictwa zawodowego (koniec ankiety) DO02. Jakie są zalety istniejącego systemu poradnictwa zawodowego, np. z perspektywy Pana/i firmy, instytucji? DO03. A czy dostrzega Pan/i jakieś wady w istniejącym systemie poradnictwa zawodowego, np. z perspektywy Pana/i firmy, instytucji?... DO04. Czy istniejący system poradnictwa wpływa na poziom kwalifikacji zawodowych absolwentów szkół? 1 nie ma wpływu 2 w niewielkim stopniu przyczynia się do wzrostu kwalifikacji zawodowych młodzieży 3 w bardzo dużym stopniu przyczynia się do wzrostu kwalifikacji zawodowych młodzieży DO05. W jakim stopniu istniejący system poradnictwa zawodowego przyczynia się do wzrostu szans młodych ludzi na rynku? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w małym 5 w bardzo małym

136 Nr id Przedstawiciele szkół o kształceniu zawodowym i rynku pracy w województwie podlaskim Szanowna Pani/ Panie, Uczestniczy Pan/i w badaniu realizowanym w ramach projektu edukacyjnego mającego na celu m.in. diagnozę adekwatności oferty szkolnictwa zawodowego wobec potrzeb regionalnego rynku pracy w województwie podlaskim. Chcielibyśmy poznad Pana/i opinie na temat funkcjonowania szkolnictwa zawodowego i możliwości jego modernizacji. Dzięki uzyskanym odpowiedziom możliwa będzie identyfikacja głównych problemów, z jakimi zmagają się aktualnie szkoły zawodowe. Wraz z Panem/ią odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie udzielają między innymi nauczyciele szkół zawodowych, przedsiębiorcy, pracownicy Powiatowych Urzędów Pracy, jak również przedstawiciele organizacji sektora pozarządowego. Ankieta jest anonimowa. Informacje, jakie dzięki niej uzyskamy będą wykorzystane wyłącznie na potrzeby realizowanego projektu. Zacznijmy od kilku podstawowych informacji M01. Pracuje Pan/i w szkole: 1 Zasadniczej szkole zawodowej (dalej M03) 2 Technikum (dalej M03) 3 Zespole Szkół Zawodowych 4 Policealnej (dalej M03) M02. Prowadzi Pan/i zajęcia dla uczniów (zaznaczyd wszystkie z możliwych odpowiedzi) 1 zasadniczej szkoły zawodowej 2 technikum M03. Prowadzi Pan/i zajęcia z: (zaznaczyd wszystkie z możliwych odpowiedzi) 1 przedmiotów ogólnokształcących 2 przedmiotów zawodowych 3 praktycznej nauki zawodu 4 nie prowadzę żadnych zajęd M04. Jaki jest Pana/i staż pracy w szkole, w której aktualnie Pan/i jest zatrudniony/a?...lat M05. A jaki jest Pana/i staż pracy w oświacie?...lat

137 M06. Rok urodzenia... M07. Płed 1 kobieta 2 mężczyzna RP01. Na jakiego typu kwalifikacje zawodowe jest w chwili obecnej największy popyt na regionalnym rynku pracy? Proszę wymienid pięd zawodów, których przedstawiciele Pana/i zdaniem nie mają większych problemów ze znalezieniem zatrudnienia (podkreślid, iż pytamy o zawody, jakimi dysponują absolwenci szkół zawodowych nie wyższych) RP02. A na jakiego typu kwalifikacje zawodowe nie ma Pana/i zdaniem zapotrzebowania na regionalnym rynku pracy? Proszę wymienid pięd zawodów, których przedstawiciele mają największe trudności w znalezieniu zatrudnienia. (podkreślid, iż pytamy o zawody, jakimi dysponują absolwenci szkół zawodowych nie wyższych) RP03. Na absolwentów jakiego typu szkół, jest Pana/i zdaniem największe zapotrzebowanie na regionalnym rynku pracy? Proszę uszeregowad absolwentów poszczególnych typów szkół od 1 (tych, na których jest największe zapotrzebowanie) do 6 (tych, na których zapotrzebowanie jest najmniejsze) RANGA Absolwenci zasadniczych szkół zawodowych.. Absolwenci techników.. Absolwenci liceów profilowanych.. Absolwenci liceów ogólnokształcących.. Absolwenci szkół policealnych.. Absolwenci szkół wyższych

138 RP04. W jakim stopniu kierunki kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych województwa podlaskiego odpowiadają zapotrzebowaniu regionalnego rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy RP05. W jakim stopniu kierunki kształcenia w technikach województwa podlaskiego odpowiadają zapotrzebowaniu regionalnego rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy RP06. W jakim stopniu kierunki kształcenia w szkołach policealnych województwa podlaskiego odpowiadają zapotrzebowaniu regionalnego rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy RP07. W jakim stopniu kierunki kształcenia w szkole, w której Pan/i pracuje odpowiadają zapotrzebowaniu regionalnego rynku pracy? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w niewielkim 5 w ogóle nie uwzględniają potrzeb rynku pracy RP08. Czy szanse na zatrudnienie absolwentów Pana/i szkoły w porównaniu z szansami absolwentów innych szkół zawodowych 17 są: 1 dużo większe 17 Tu w zależności od typu szkoły (zasadnicza zawodowa, technikum, zespół szkół, policealna) sformułowad pytanie we właściwej postaci, np. Czy szanse absolwentów Pana szkoły w porównaniu z szansami absolwentów INNYCH ZASADNICZYCH SZKÓŁ ZAWODOWYCH są?

139 2 większe 3 takie same 4 mniejsze 5 dużo mniejsze RP09. Jaki procent absolwentów Pana/ i szkoły może mied problemy ze znalezieniem zatrudnienia? % (jeśli wskazany % jest równy 0 to dalej pytanie RP11) RP10. Jak Pan/i sądzi, z czego mogą wynikad problemy części absolwentów Pana/i szkoły ze znalezieniem zatrudnienia? (proszę wybrad maksymalnie 3 odpowiedzi) 1 nauczanie kierunków dających zawód, na które nie ma zapotrzebowania na rynku pracy 2 program nauczania treści teoretycznych nie uwzględnia potrzeb pracodawców 3 praktyczna nauka zawodu nie uwzględnia potrzeb pracodawców 4 wyposażenie warsztatów szkolnych jest przestarzałe 5 uczniowie nie przywiązują wystarczającej wagi do nauki teoretycznych podstaw zawodu 6 uczniowie nie przywiązują wystarczającej wagi do praktycznej nauki zawodu 7 szkoła zawodu nie nauczy, konieczna jest praktyka w przedsiębiorstwie lub u rzemieślnika 8 uczniowie są leniwi, nie chce im się pracowad 9 młodzi ludzie nie potrafią szukad pracy 10 brak zdolności, poziom intelektualny 11 inne (jakie?).. RP11. Czy prowadzi Pan/i rozmowy z uczniami na temat możliwości ich zatrudnienia po ukooczeniu nauki w szkole? 1 tak 2 nie RP12. W jakim stopniu wymienione poniżej działania mogłyby przyczynid się do zwiększenia szans na zatrudnienie młodych ludzi? Działania Wydłużenie czasu prakt. nauki zawodu w przedsiębiorstwach lub u rzemieślnika Zwiększenie liczby godzin z praktycznej nauki zawodu (warsztaty + praktyki) Zwiększenie liczby godzin z teoretycznych podstaw nauki zawodu W bardzo dużym W dużym W średnim W małym W ogóle

140 Zmiany w programach nauczania (unowocześnienie treści) Zmiany kierunków kształcenia w szkołach zawodowych Wprowadzenie ulg podatkowych i w opłatach ZUS dla pracodawców zatrudniających młodych ludzi Objęcie młodych ludzi programem profesjonalnego poradnictwa zawodowego Wprowadzenie systemu potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych zdobywanych przez uczniów w trakcie nauki w szkole RP13. Czy Pana/i zdaniem LICZBA GODZIN z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu w Pana/i szkole jest: Z przedmiotów ogólnokształcących Za mała W sam raz Za duża Z przedmiotów zawodowych Z praktycznej nauki zawodu (warsztaty i praktyki) PN01. Czy słyszał/a Pan/i o Modułach Umiejętności Zawodowych, inaczej MES? 1 tak 2 nie (przedstawid główne założenia modułów umiejętności zawodowych wg instrukcji dla ankieterów) PN02. Czy w szkole, w której Pan/i pracuje widzi Pan/i możliwośd wprowadzenia potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych w odróżnieniu lub jako uzupełnienie egzaminu dla całego zawodu? 1 tak (dalej PN03) 2 nie Jeśli nie, to dlaczego?

141 Czy mimo to dostrzega Pan/i jakieś atuty potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych, egzaminów dla poszczególnych zadao zawodowych w Pana/i szkole?... (dalej PN04) PN03. Proszę wskazad na korzyści, jakie przyniosłaby możliwośd potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych w Pana/i szkole.... PN04. Co Pana/i zdaniem mogłoby okazad się przeszkodą we wprowadzeniu potwierdzania poszczególnych umiejętności zawodowych w Pana/i szkole? DS01. Kto Pana/i zdaniem powinien uczestniczyd w kształceniu zawodowym młodzieży? 1 tylko szkoła 2 szkoła we współpracy z przedsiębiorcami 3 szkoła we współpracy z organizacjami pozarządowymi 4 szkoła we współpracy z przedsiębiorcami, rzemieślnikami i organizacjami pozarządowymi 5 inne (jakie?) DS02. W jakim stopniu ewentualny udział przedsiębiorców w kształceniu zawodowym młodzieży przyczyniłby się do: Efekty 1 Wzrostu wiedzy młodzieży z zakresu teoretycznych podstaw wykonywania zawodu 2 Wzrostu praktycznych umiejętności zawodowych młodzieży 3 Zwiększenia szans młodych ludzi na rynku pracy W bardzo dużym W dużym W średnim W małym W ogóle

142 DS03. W jakim stopniu ewentualny udział organizacji pozarządowych w kształceniu zawodowym młodzieży przyczyniłby się do: Efekty Wzrostu wiedzy młodzieży z zakresu teoretycznych podstaw wykonywania zawodu Wzrostu praktycznych umiejętności zawodowych młodzieży Zwiększenia szans młodych ludzi na rynku pracy W bardzo dużym W dużym W średnim W małym W ogóle DS04. Czy słyszał Pan/i o dualnym systemie kształcenia? 1 tak 2 nie (przedstawid główne założenia dualnego systemu kształcenia wg instrukcji dla ankieterów) DS05. Czy widzi Pan/i możliwośd wprowadzenia w szkole, w której Pan/i pracuje dualnego systemu kształcenia? 1 tak (dalej DO01) 2 nie Jeśli nie, to dlaczego?... DO01. Czy w Pana/i szkole jest osoba zajmująca się profesjonalnym doradztwem dla młodzieży w zakresie wyboru szkoły, zawodu? 1 tak Kto to jest? Jakie zajmuje stanowisko?... 2 nie DO02. Jak Pan/i ocenia istniejący system poradnictwa zawodowego? 1 bardzo dobrze 2 dobrze

143 3 przeciętnie 4 źle 5 bardzo źle 6 nie znam systemu poradnictwa zawodowego (koniec ankiety) DO03. Jakie są zalety istniejącego systemu poradnictwa zawodowego?... DO04. A czy dostrzega Pan/i jakieś wady w istniejącym systemie poradnictwa zawodowego?... DO05. Czy istniejący system poradnictwa wpływa na poziom kwalifikacji zawodowych absolwentów szkół? 1 nie ma wpływu, 2 w niewielkim stopniu przyczynia się do wzrostu kwalifikacji zawodowych młodzieży 3 w bardzo dużym stopniu przyczynia się do wzrostu kwalifikacji zawodowych młodzieży DO06. W jakim stopniu istniejący system poradnictwa zawodowego przyczynia się do wzrostu szans młodych ludzi na rynku? 1 w bardzo dużym 2 w dużym 3 w średnim 4 w małym 5 w bardzo małym

144 METODYKA I NARZĘDZIA BADAO W BADANIACH JAKOŚCIOWYCH ANKIETA UCZESTNIKA BADANIA JAKOŚCIOWEGO Imię i nazwisko: 1. Wiek: 2. Płed: a. kobieta b. mężczyzna 3. Miejsce zamieszkania: a. Miasto do 25 tys. mieszkaoców b. Miasto od 25 tys. do 100 tys. mieszkaoców c. Miasto powyżej 100 tys. d. Gmina wiejska 4. Wykształcenie: a. Zawodowe b. Średnie c. Wyższe 5. Zawód wykonywany (stanowisko pracy): 6. Rodzaj instytucji (Nazwa): 7. Telefon kontaktowy lub (w przypadku zainteresowania dalszą współpracą): Scenariusz badania fokusowego Wprowadzenie przedstawienie się Moderatora, krótki opis projektu oraz celu badania; czas: 2 minuty, Moderator: Dzieo dobry. Nazywam się XX. Poprowadzę dzisiejsze spotkanie, którego celem jest poznanie barier i możliwości wdrożenia Modułowego Systemu Kształcenia, Dualnego Systemu Kształcenia oraz Doradztwa i Orientacji Zawodowej w szkołach zawodowych naszego regionu

145 Zaprosiliśmy dziś Paostwa do dyskusji na temat Dualnego Systemu Kształcenia w ramach projektu INNOWACJE EDUKACYJNE - program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w województwie podlaskim. Projekt ten, a także i to spotkanie badawcze realizowane są na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w ramach Działania 9.6 Projekty innowacyjne, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Jesteśmy przekonani, że spotkanie to zainspiruje nas do opracowania trafnych rozwiązao w zakresie MES, DSK i DOZ, które będziemy mogli testowad w wybranych szkołach, w dalszych etapach tego projektu. Element testowania przewidziany w projekcie, jako swoistego rodzaju eksperyment w realnym funkcjonowaniu szkoły, umożliwia nam zgłaszanie dziś odważnych propozycji, ciekawych pomysłów czy postulatów, których nie można było zweryfikowad do tej pory. Dlatego też, swoboda i kreatywnośd myślenia, nie będą wadą, lecz zaletą w naszych dzisiejszych pracach. W tym miejscu należy podkreślid, iż całości naszych prac przyświeca główna teza, iż wdrożenie w praktykę podlaskich szkół, nowych rozwiązao w zakresie MES/DSK/DOZ zbliży kierunki kształcenia do Potrzeb Regionalnego Rynku Pracy, przez co absolwenci tych szkół szybciej znajdą dobrze płatną pracę, przyczyniając się bezpośrednio do rozwoju kluczowych branż podlaskiej gospodarki. Dlatego też w dzisiejszym spotkaniu biorą udział przedstawiciele szkół kształcących w zawodach związanych z kluczowymi branżami, przedstawiciele przedsiębiorców działających w tych branżach oraz instytucji rynku pracy (Urzędów Pracy czy instytucji szkoleniowych) działających na co dzieo na rzecz rozwoju tych branż. Wszystkim dziękuję za przybycie, zapraszając do wspólnej dyskusji, która potrwa około 90 minut. Informacja o metodzie badawczej powiadomienie o rejestracji spotkania oraz przybliżenie techniki wywiadów grupowych zogniskowanych oraz roli Moderatora; czas: 5 minut

146 Moderator: W trakcie naszej dyskusji padnie wiele pytao i różnych odpowiedzi. Chciałabym Paostwu powiedzied, że wszystkie one, a w zasadzie każde z nich osobno, są niezwykle cenne. Proszę bardzo, aby Paostwo w żaden sposób nie czuli się skrępowani czy ograniczeni moją obecnością albo opiniami innych uczestników badania. Są Paostwo dzisiaj ekspertami, a opinie, którymi się Paostwo tutaj dzielą posłużą nam do sformułowania wniosków na tematy poruszane w tym badaniu. Moją rolą dzisiaj będzie poprowadzenie dyskusji w taki sposób, aby każdy z Paostwa miał równą szansę nieskrępowanego wyrażania własnych opinii na omawiane tematy. Następnie, na podstawie tego, co dzisiaj Paostwo powiedzą sporządzony zostanie raport badawczy. Rejestrowanie naszej rozmowy jest konieczne ze względu na to, że nie jestem w stanie notowad każdej z Paostwa wypowiedzi, a nie chciałabym, aby coś mi umknęło. Zarejestrowany materiał będzie wykorzystany jedynie przeze mnie do sporządzenia koocowego raportu, nie zostanie on użyty w żadnym innym celu, nie będzie rozpowszechniany, ani publikowany. Proszę zatem o wyrażenie zgody na dokonanie zapisu dźwięku. Czy Paostwo się zgadzacie? Przedstawienie uczestników spotkania wzajemne poznanie się uczestników spotkania fokusowego zapewni lepszą współpracę grupy, przepływ informacji, a tym samym osiągnięcie efektu synergii różnorodnych kompetencji, doświadczeo i opinii. Moderator zachęca uczestników do korzystania w czasie pracy z kompetencji uczestników oraz ich doświadczeo związanych z reprezentowaniem instytucji, sektorów, dziedzin wiedzy i praktyki; czas: 5 minut. Moderator: Proszę Paostwa, abyście się krótko przedstawili (imię, wykonywany zawód). Informacje udzielane nam potrzebne są do tego, aby móc powiązad Paostwa profil kompetencji z głoszonymi przez Paostwa opiniami. Aby zebrad więcej szczegółowych informacji, które pozostaną poufne, poproszę Paostwa o wypełnienie krótkiej ankiety (Moderator rozdaje krótkie kwestionariusze i, kiedy są już wypełnione, zbiera je). Te informacje będą dla nas ważne przy analizie rezultatów z naszego spotkania

147 Badanie właściwe - Poziom 1: UCZEO badanie opinii, barier i potrzeb w zakresie wdrażania MES/DSK/DOZ na poziomie funkcjonowania ucznia w szkole; czas: 25 minut co najmniej 5 minut dyskusji moderowanej na każde pytanie. Moderator: Spróbujmy przyjrzed się problematyce MES/DSK/DOZ od strony ucznia. W tej części badania powinniśmy skupid się na samym procesie edukacyjnym lub rozwojowym osoby wchodzącej na rynek pracy i jej ścieżce edukacyjnej wykorzystującej rozwiązania DSK. Jakie bariery i trudności (obiektywne i mentalne) może spotykad uczeo zdobywając swoje kwalifikacje zawodowe w ten sposób? Jakie specyficzne potrzeby ucznia realizuje DSK? Co może motywowad ucznia, a co zniechęcad do kształcenia z zastosowaniem tej metody? Myśląc o uczniu, starajmy się nie ograniczad tylko do osób młodych (do 25 roku życia), ale także uwzględnijmy osoby dorosłe w procesie kształcenia ustawicznego. Spróbujmy odpowiedzied na następujące pytania: 1. Czy uczniowie (ogółem lub w paostwa szkołach) znają walory MES/DSK/DOZ? 2. Co należałoby zrobid, by uczniowie poznali korzyści z udziału w MES/DSK/DOZ? a. Czy podobne działania były realizowane w Paostwa (lub znanej Paostwu) szkole? b. Co może byd przeszkodą w tego typu działaniach? 3. Co może zniechęcad uczniów do udziału w MES/DSK/DOZ? a.co może utrudniad udział w MES/DSK/DOZ uczniów zainteresowanych tą metodą kształcenia? 4. Spróbujmy opracowad teoretyczny profil ucznia korzystającego z DSK, biorąc pod uwagę jego płed, kierunek kształcenia, etap kształcenia, dalsze aspiracje, zainteresowania czy wartości. a. Jak ten profil wyglądałby w przypadku osoby dorosłej?

148 Badanie właściwe Poziom 2: NAUCZYCIEL badanie opinii, barier i potrzeb w zakresie wdrażania DSK na poziomie funkcjonowania kadry dydaktycznej i administracyjnej w szkole; czas: 25 minut co najmniej 5 minut dyskusji moderowanej na każde pytanie. Moderator: Spróbujmy przyjrzed się problematyce MES/DSK/DOZ od strony pracownika placówki oświatowej nauczyciela lub personelu administracyjnego. W tej części badania powinniśmy skupid się na organizacji procesu edukacyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem specyficznych umiejętności lub narzędzi pracy kadry szkoły, niezbędnych do stosowania DSK. Jakie bariery i trudności (obiektywne i mentalne) może spotykad nauczyciel (pracownik szkoły), stosując MES/DSK/DOZ? Co może motywowad nauczyciela, a co zniechęcad do pracy z zastosowaniem tej metody? Myśląc o pracowniku szkoły, starajmy się nie ograniczad tylko do nauczycieli praktycznej nauki zawodu, ale także uwzględnijmy potrzeby i trudności innych pracowników szkoły w tym zakresie, takich jak kadra administracyjna, pedagog szkolny, czy doradca zawodowy. Spróbujmy odpowiedzied na następujące pytania: 1. Czy stosowaliście Paostwo w swojej pracy rozwiązania MES/DSK/DOZ? a. Czy znacie Paostwo nauczycieli, pracowników mających doświadczenia w tej dziedzinie? 2. Co należałoby zrobid, by nauczyciele stosowali MES/DSK/DOZ? a. Po czyjej stronie powinna byd inicjatywa w tym zakresie nauczyciela czy szkoły, a może przedsiębiorcy? 3. Co może zniechęcad nauczycieli do stosowania MES/DSK/DOZ? a. Co może utrudniad stosowanie DSK przez nauczycieli zainteresowanych tą metodą kształcenia? b. Czy można szkolid nauczycieli w tym zakresie a jeżeli tak, to czego należy uczyd?

149 4. Jacy nauczyciele (pracownicy) powinni byd najbardziej zainteresowani MES/DSK/DOZ? Badanie właściwe Poziom 3: SZKOŁA I OTOCZENIE badanie opinii, barier i potrzeb w zakresie wdrażania MES/DSK/DOZ na poziomie funkcjonowania szkoły z uwzględnieniem instytucji otoczenia szkoły; czas: 25 minut co najmniej 5 minut dyskusji moderowanej na każde pytanie. Moderator: Spróbujmy przyjrzed się problematyce DSK od strony szkoły jako instytucji, organizacji ludzi, przepisów funkcjonujących w otoczeniu innych instytucji. W tej części badania powinniśmy skupid się na wsparciu i organizacji współpracy szkoły z instytucjami zainteresowanymi MES/DSK/DOZ. Jakie bariery trudności (obiektywne i mentalne) może spotykad dyrektor szkoły, przedstawiciel szkoły nawiązując współpracę z otoczeniem na rzecz MES/DSK/DOZ? Co może motywowad szkołę, a co zniechęcad do wdrażania MES/DSK/DOZ? Myśląc o szkole, nie ograniczajmy się tylko do szkoły zawodowej, ale pomyślmy także o innych placówkach, instytucjach szkoleniowych kształcących także osoby dorosłe. Spróbujmy odpowiedzied na następujące pytania: 1. Jakie instytucje powinny byd zainteresowane wdrożeniem MES/DSK/DOZ? 2. Jaką rolę mogą odgrywad w działaniach na rzecz MES/DSK/DOZ instytucje szkoleniowe spoza systemu oświaty? a. Czy mogłyby współpracowad ze szkołą? b. Czy powinny skupid się tylko na kształceniu osób dorosłych? 3. Co może zniechęcad przedsiębiorców do udziału w MES/DSK/DOZ? a. Co może utrudniad stosowanie MES/DSK/DOZ przez nauczycieli praktycznej nauki zawodu w firmach? b. Czym można by zachęcid firmy do udziału w MES/DSK/DOZ? 4. Jakie firmy (branża, wielkośd, rodzaj usług/produkcji) mogą byd najbardziej zainteresowane udziałem w MES/DSK/DOZ?

150 Podsumowanie zamknięcie spotkania, podziękowanie za współpracę, poinformowanie odnośnie do przydatności rezultatów oraz zachęta do dalszej współpracy w tej dziedzinie; czas: 3 minuty. Moderator: Dziękuję Paostwu za wyrażone opinie, spostrzeżenia i pomysły. Postaramy się je wdrożyd i zweryfikowad w dalszych etapach naszego projektu. Zachęcam Paostwa do udziału w działaniach związanych z testowaniem innowacyjnych rozwiązao oraz ich upowszechnianiem w praktykę społeczną regionu. Zachęcam Paostwa do podsumowania dzisiejszego spotkania, własnych przemyśleo lub deklaracji udziału w interesujących Paostwa obszarach współpracy. Mamy teraz chwilę na swobodne podsumowanie, komentarz lub dalsze propozycje. 2. INFORMACJA O ZESPOLE Dr Jarosław Domalewski, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polska Akademia Nauk w Warszawie Mgr Marta Juchnicka, Wydział Gospodarki Przestrzennej Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku Dr Krystyna Lelioska, Instytut Analiz Rynku Pracy w Warszawie Dr Arkadiusz Niedźwiecki, Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku Dr Czesław Noworol, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellooskiego w Krakowie Dr Krzysztof Wasielewski, Instytut Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Mgr Marta Małecka - Dobrogowska, Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych w Białymstoku Mgr Michał Skarzyoski, Narodowe Forum Doradztwa Kariery, Oddział w Białymstoku

151 3. INFORMACJA O INSTYTUCJACH REALIZUJĄCYCH BADANIA Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych - obszary działalności Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych (FIR) została zarejestrowana w rejestrze fundacji w 2005r. Cele Fundacji to przede wszystkim inicjowanie, wspieranie oraz realizowanie inicjatyw rozwojowych na rzecz podnoszenia świadomości i wiedzy obywatelskiej oraz propagowanie zasad demokratycznego społeczeostwa i zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego w zakresie gospodarczym, społecznym, oświatowym, kulturowym, środowiskowym, naukowym i informacyjnym. Fundacja prowadzi kompleksowe wsparcie w zakresie realizacji projektów rozwojowych, w tym również pozyskiwania wsparcia finansowego na ich realizację. Fundacja realizuje swoje cele statutowe między innymi poprzez wspieranie, inicjowanie i prowadzenie: 1. Inicjatyw służących wspieraniu zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i miejskich, promocji zatrudnienia i postaw przedsiębiorczych, upowszechnianiu zasad społeczeostwa obywatelskiego oraz warunków ekonomicznych i prawnych służących rozwojowi regionalnemu, 2. Działalności oświatowej i edukacyjnej, w myśl idei kształcenia ustawicznego, poprzez między innymi prowadzenie szkoleo, spotkao, wykładów, seminariów, konferencji, kursów oraz innych form, a także organizowanie i wspieranie finansowe, rzeczowe lub organizacyjne służących temu praktyk, staży, wymiany doświadczeo zawodowych i naukowych w kraju i za granicą, 3. Inicjatyw służących rozwojowi partnerskiej współpracy regionalnej, międzyregionalnej i międzynarodowej, angażujących sektor biznesu, instytucje pozarządowe, ruchy społeczne, organy samorządu terytorialnego, terenową administrację rządowej, osoby i instytucje krajowe i zagraniczne stawiające sobie podobne cele, poprzez wsparcie techniczne, szkoleniowe, doradcze i informacyjne, 4. Działalności badawczo-rozwojowej, doradczej, informacyjnej, wydawniczej i wystawienniczej, organizacji przedsięwzięd marketingowych, organizowanie aktywnych form promocji gospodarczej i społecznej

152 FIR posiada odpowiednie przygotowanie do wdrażania inicjatyw, dzięki rozwijającej się sieci współpracy o zasięgu lokalnym, regionalnym oraz międzynarodowym. FIR prowadzi współpracę z kadrą dydaktyczną (doradcy, trenerzy), kadrą wyższych uczelni, sektorem pozarządowym oraz przedstawicielami sektora publicznego. FIR posiada sprawdzone metody zarządzania projektami, odpowiednie kompetencje do zarządzania projektami z zachowaniem najwyższych standardów i dobrych praktyk oraz zespół projektowy z odpowiednim przygotowaniem i kompetencjami do wdrażania projektów. Doświadczenie i nowoczesna struktura organizacyjna pozwalają efektywnie zarządzad projektami w różnych lokalizacjach, które są kluczowym elementem, na którym budowana jest pozycja Forum. Fundacja jest gotowa do współpracy od momentu podjęcia decyzji o przygotowaniu projektu, poprzez całościowe wsparcie we wszystkich aspektach jego realizacji, aż do chwili całkowitego rozliczenia projektu. Narodowe Forum Doradztwa Kariery - obszary działalności Narodowe Forum Doradztwa Kariery, NFDK, powstało wyniku realizacji Joint Actions Project: European Guidance Forum, w którym oprócz Polski, uczestniczyli przedstawiciele Austrii, Czech, Finlandii, Francji i Niemiec. Jest współinicjatorem i współzałożycielem Europejskiej Sieci Narodowych Fora Całożyciowego Doradztwa Kariery European Lifelong Guidance Policy Network i działa zgodnie z Rezolucją Rady Unii Europejskiej z maja 2004 roku wypełniając misję strategii lizbooskiej uczenia się przez całe życie. Misja ta wyraża się integracją, rozproszonych doradców zawodowych oraz instytucji rynku pracy i edukacji działających na rzecz całożyciowego doradztwa kariery: szkół, poradni psychologiczno-pedagogicznych, struktur OHP, urzędów pracy, akademickich biur karier, wojskowych centrów aktywizacji zawodowej i innych. Forum działa jako płaszczyzna umożliwiająca wymianę wiedzy i doświadczeo poprzez dyskusje ważnych problemów i projektów oraz podejmowanie konkretnych przedsięwzięd zmierzających do budowy w Polsce zintegrowanego systemu całożyciowego doradztwa kariery. Wspiera inicjatywy ogólnopolskie i regionalne podejmowane przez Komisję Nauki i Edukacji

153 Senatu RP, Konwent Marszałków Województw RP, oraz współpracuje z Ministerstwem Edukacji Narodowej, Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego i jest sygnatariuszem Paktu dla Wiedzy. Narodowe Forum Doradztwa Kariery buduje swoje struktury w regionach jako Regionalne Fora mające na celu konsolidowanie działao w obszarze całożyciowego doradztwa kariery. Zgodnie z rekomendacjami Komisji Europejskiej pełni następujące role: Dialogu: jest platformą, gdzie uczestnicy poznają się, by dyskutowad, wymieniad informacje i punkty widzenia w celu tworzenia płaszczyzny wspólnego zrozumienia i dobrowolnej koordynacji działalności; Konsultacji: jest ciałem ustanowionym by służyd krytyczną pomocą dla inicjatyw rządu i polityki; Rozwijania polityki: jest proaktywnym forum, które poprzez konkretne inicjatywy i propozycje dla polityki promuje koncepcję całożyciowego doradztwa kariery; Doskonalenia systemów: jest miejscem dla rozwijania konkretnych, praktycznie - zorientowanych zagadnieo w strukturze całożyciowego doradztwa kariery (struktury zapewniania jakości, prowadzenie szkoleo, realizacji projektów itp.) Narodowe Forum Doradztwa Kariery realizuje wymienione role poprzez: Poprawę komunikacji: dyskutowanie kluczowych zagadnieo polityki, ustalenie powszechnej terminologii całożyciowego doradztwa kariery; Współpracę: stymulowanie współpracy pomiędzy różnymi instytucjami oraz koordynowanie specyficznych działao (imprez, projektów, badao), pobudzanie inicjatyw obejmujących różne usługi w różnych sektorach; Rozpoznawanie potrzeb mieszkaoców: mapa istniejących usług oraz potrzeb, koordynowanie badao konsumenckich i konsultacji społecznych - rozwijanie u mieszkaoców umiejętności zarządzania karierą; Doskonalenie jakości usług doradczych: rozwijanie standardów jakości i systemów zapewniania jakości, doskonalenie kompetencji i procedur akredytacji dla praktyków doradztwa kariery; Wpływanie na politykę: rozwijanie udoskonalonych struktur i strategii wspierania doradztwa całożyciowego, promowanie całożyciowego doradztwa jako integralnej części

154 edukacji narodowej oraz polityki zatrudnienia i integracji społecznej, poszukiwanie wsparcia dla polityki wyrównania dostępu do usług całożyciowego doradztwa kariery; Korzystanie ze współpracy międzynarodowej: udział Narodowego Forum Doradztwa Kariery w europejskiej sieci European Lifelong Guidance Policy Network, wspieranie narodowego udziału w sympozjach polityki międzynarodowej, rozpropagowywanie i wdrażanie innowacyjnych oraz najlepszych praktyk powstałych z europejskich i międzynarodowych inicjatyw. 4. SŁOWNIK SKRÓTÓW I POJĘD KDA kadry dydaktyczno-administracyjne szkół zawodowych MES modułowy system potwierdzania kwalifikacji DOZ system poradnictwa zawodowego DSK dualny system kształcenia PAPI (Paper And Pencil Interview) technika wywiadu bezpośredniego realizowanego przez ankietera przy użyciu tradycyjnej papierowej wersji kwestionariusza. Dobór celowy nieprobabilistyczna metoda doboru próby polegająca na dobieraniu do badania jednostek posiadających pewne zdefiniowane cechy

155 SPIS LITERATURY 1. A. Baoka, Kształcenie ustawiczne w perspektywie uczenia się przez całe życie, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży. Podręcznik programowy. Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna A. Baoka, Psychologiczne doradztwo karier, Print-B, Narodowe Forum Doradztwa Kariery, Poznao J. Domalewski, K. Wasielewski, Raport Desk Research przygotowany na potrzeby projektu: INNOWACJE EDUKACYJNE- program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w woj. podlaskim, maj-czerwiec P. Härtel, Cz.Noworol, A. Baoka, R. Kremser, (eds), Transition from the World of Education to the World of Work, Jagiellonian University, Kraków J.Kramer (red.), Badania rynkowe i marketingowe, PWE, Warszawa 1994, całośd. 6. Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności, GUS, Warszawa 2010, całośd. 7. Cz. Noworol, Systemowe rozwiązania doradztwa kariery, pośrednictwa pracy i szkoleo w Europie wybrane zagadnienia, w: Cz. Noworol (red.), Nowoczesne doradztwo kariery, pośrednictwo pracy, formy szkolenia młodzieży, Podręcznik programowy, Warszawa: Ochotnicze Hufce Pracy Komenda Główna, Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w woj. podlaskim w 2009 r., WUP, Białystok 2010, całośd

156 SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1. Rysunek 2. Rysunek 3. Rysunek 4. Rysunek 5. Rysunek 6. Rysunek 7. Rysunek 8. Rysunek 9. Rysunek 10. Rysunek 11. Rysunek 12. Rysunek 13. Rysunek 14. Rysunek 15. Rysunek 16. Rysunek 17. Miejsce zamieszkania uczniów Typ szkoły zawodowej Branżowe kierunki kształcenia uczniów Poziom wykształcenia przedstawicieli otoczenia szkoły Typ przedstawicieli otoczenia szkoły Miejsce pracy nauczycieli Samoocena szans pracy w wybranym zawodzie Opinie uczniów i słuchaczy szkół na temat przydatności wiedzy i umiejętności z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu w przyszłej pracy zawodowej Średnie arytmetyczne odsetków czasu, jaki, zdaniem uczniów, powinien byd poświęcony na poszczególne grupy zajęd, a typ szkoły Średnie arytmetyczne rang szans absolwentów poszczególnych szczebli i typów kształcenia na rynku pracy wopinii przedstawicieli KDA Średnie arytmetyczne szans na bycie bezrobotnym a typ szkoły, do której uczęszczają badani uczniowie i słuchacze Średnie arytmetyczne oceny skuteczności sziałao przyczyniających się do zwiększania szans młodych ludzi na rynku pracy Jak zmieniłyby się Twoje wiedza teoretyczna, umiejętności praktyczne, szanse zatrudnienia po wprowadzeniu DSK w Twojej szkole? W jakim stopniu udział przedsiębiorców przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy W jakim stopniu udział organizacji pozarządowych przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy W jakim stopniu udział przedsiębiorców przyczyniłby się do wzroztu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych, szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy? W jakim stopniu udział organizacji pozarządowych przyczyniłby się do wzrostu wiedzy teoretycznej, umiejętności praktycznych i szans uczniów i słuchaczy na rynku pracy?

157 SPIS TABEL Tabela 1. Struktura próby badawczej uczniowie szkół zawodowych Tabela 2. Typ szkoły zawodowej a poziom wykształcenia ojca (w %) Tabela 3. Respondenci obszaru problemowego MES (modułowy system kształcenia), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany Tabela 4. Respondenci obszaru problemowego DSK (dualny system kształcenia), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany Tabela 5. Tabela 6. Tabela 7. Respondenci obszaru problemowego DOZ (doradztwo kariery i orientacja zawodowa), z podziałem na wiek, płed, miejsce zamieszkania (miasto, liczba mieszkaoców), wykształcenie i zawód wykonywany Motywy wyboru szkoły zawodowej a typ szkoły (wielokrotny wybór) Motywy wyboru szkoły a branża zawodowa Tabela 8. Przyczyny, dla których ponownie uczniowie wybraliby tą samą szkołę (w %) (wielokrotne odpowiedzi, pominięto braki danych) Tabela 9. Typ szkoły zawodowej a poziom aspiracji edukacyjnych Tabela 10. Typ szkoły zawodowej a dalsze plany odnośnie edukacji (w %) Tabela 11. Dotychczasowy kierunek kształcenia a planowany kierunek kształcenia w układzie branżowym (w %) Tabela 12. Typ szkoły a kraj pracy po ukooczeniu edukacji (w %) Tabela 13. Typ branży a kraj pracy po ukooczeniu edukacji (w %) Tabela 14. Planowana pozycja zawodowa a typ szkoły zawodowej (w %) Tabela 15. Dotychczasowy kierunek kształcenia a planowany zawód w układzie branżowym (w %) Tabela 16. Motywy wyboru zawodu a typ szkoły zawodowej (w %) Tabela 17. Czynniki potencjalnego sukcesu zawodowego a typ szkoły zawodowej (w%) Tabela 18. Tabela 19. Tabela 20. Tabela 21. Tabela 22. Tabela 23. Tabela 24. Tabela 25. Tabela 26. Tabela 27. Opinie uczniów i słuchaczy oraz przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych (KDA) szkół na temat liczby godzin z przedmiotów ogólnokształcących, zawodowych i praktycznej nauki zawodu Stopieo dopasowania oferty poszczególnych typów szkół do potrzeb rynku pracy Ranking najbardziej deficytowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno-administracyjnych szkół Ranking najbardziej nadwyżkowych zawodów w województwie podlaskim w opinii przedstawicieli kadr dydaktyczno administracyjnych szkół Ocena stanu znajomości modułowego systemu kształcenia a typ szkoły zawodowej (w %) Ocena umiejętności podziału materiału nauczania na moduły, a typ szkoły zawodowej (w %) Ocena wpływu systemu nauki na umiejętności zawodowe, a typ szkoły zawodowej (w %) Ocena możliwości podjęcia pracy w trakcie nauki w modułowym systemie kształcenia a typ szkoły zawodowej (w %) Ocena wpływu systemu nauki na szanse znalezienia pracy a typ szkoły zawodowej (w %) Znajomośd modułowego systemu kształcenia wśród przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) Tabela 28. Korzyści z wprowadzenia MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %)

158 Tabela 29. Przeszkody we wprowadzeniu MES według przedstawicieli otoczenia szkoły (w %) Tabela 30. Typ szkoły, a najlepsza forma praktycznej nauki zawodu Tabela 31. Korzyści i przeszkody wprowadzenia dualnego systemu kształcenia w szkołach zawodowych w opinii przedstawicieli otoczenia Tabela 32. Deklaracje uczniów nt. obecności pedagoga w szkole a typ szkoły zawodowej (w %) Tabela 33. Deklaracje uczniów nt. obecności w szkole doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %) Tabela 34. Korzystanie z usług szkolnego doradcy zawodowego a typ szkoły zawodowej (w %)

159 Redakcja: Arkadiusz Niedźwiecki Czesław Noworol Recenzent: Krystyna Lelioska Autorzy: Jarosław Domalewski Krzysztof Wasielewski Marta Juchnicka Współpraca: Marta Małecka-Dobrogowska Michał Skarzyoski Korekta Językowa: Bogusław Pezowicz ISBN Fundacja Forum Inicjatyw Rozwojowych w Białymstoku Białystok 2011 Raport został przygotowany w ramach projektu: PI INNOWACJE EDUKACYJNE-program testowania i wdrażania nowych metod modernizacji oferty kształcenia zawodowego w województwie podlaskim Współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Działanie 9.2. Druk: Admis Sp. z o.o. Publikacja przeznaczona do bezpłatnej dystrybucji Wydanie I

160