Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe a ryzyko systemowe banku Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe...

Transkrypt

1 Marcin Gospodarowicz * Marcin Gospodarowicz Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe a ryzyko systemowe banku Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe... Wstêp System gwarantowania depozytów jest jednym z podstawowych elementów instytucjonalnego otoczenia systemu bankowego (sieci bezpieczeñstwa safety net) i niezbêdnym uzupe³nieniem nadzoru ostro noœciowego oraz dyscypliny regulacyjnej. W kwestii tej pierwszorzêdn¹ rolê odgrywa zagadnienie ró nicowania wysokoœci sk³adek 1 odprowadzanych przez banki do systemu w zale noœci od poziomu ponoszonego przez nie ryzyka. Zagadnienie to jest w literaturze finansowej przedmiotem licznych studiów teoretycznych i analiz empirycznych poszukuj¹cych na gruncie teoretycznym i praktycznym odpowiedzi na pytanie o zalety i wady sk³adki skorygowanej o ryzyko w stosunku do op³at p³askich, rzeczywistych korzyœci i zagro eñ wynikaj¹cych z ró nicowania sk³adek oraz praktycznych sposobów implementacji. W tym kierunku pod¹ aj¹ równie propozycje regulacji Unii Europejskiej (UE) zak³adaj¹ce zobowi¹zanie pañstw cz³onkowskich do zaimplementowania w ramach krajowego systemu gwarantowania depozytów rozwi¹zañ koryguj¹cych wysokoœæ obci¹ eñ nak³adanych na banki w zwi¹zku z uczestnictwem w systemie o zidentyfikowanym profilu ryzyka 2. Osobnym zagadnieniem jest katalog rodzajów ryzyka, który mia³by siê staæ podstaw¹ takiej korekty, oraz wybór metody praktycznej implementacji tego zalecenia w systemie bankowym. W szczególnoœci pytanie dotyczy zasadnoœci w³¹czenia w zakres oceny poza indywidualnym ryzykiem banku tak e generowa- * Dr, Katedra Bankowoœci, Kolegium Zarz¹dzania i Finansów, Szko³a G³ówna Handlowa, mgospo@sgh.waw.pl, al. Niepodleg³oœci 162, Warszawa 1 Pojêcie sk³adek depozytowych stosowane jest w tekœcie wymiennie z pojêciem op³at za gwarantowanie depozytów i premii depozytowych. Nale y podkreœliæ, i obci¹ enia ponoszone przez banki mog¹ obejmowaæ op³aty wstêpne wnoszone przez podmioty przestêpuj¹ce do systemu po raz pierwszy, cykliczne (najczêœciej w cyklu rocznym) oraz dodatkowe i specjalne o charakterze nietypowym. Ró nicowanie wysokoœci obci¹ enia odnosi siê co do zasady do op³at cyklicznych i dotyczy systemów gwarantowania depozytów dzia³aj¹cych zarówno na zasadzie paybox, jak i risk-minimizer [Pawlikowski, 2004, s. 14]. 2 Szczegó³owy opis zagadnienia ró nicowania sk³adek depozytowych w UE, w tym rozwi¹zañ obowi¹zuj¹cych obecnie w wybranych krajach oraz rekomendacji dotycz¹cych zmiany obecnie obowi¹zuj¹cych przepisów na terenie ca³ej Wspólnoty, mo na znaleÿæ w [Gospodarowicz, 2011].

2 nego przez niego ryzyka systemowego, tak aby naliczana op³ata by³a funkcj¹ nie tylko indywidualnego ryzyka upad³oœci instytucji, ale równie jej wk³adu w ³¹czne ryzyko za³amania siê systemu. Celem artyku³u jest prezentacja aktualnych paradygmatów teoretycznych dotycz¹cych ró nicowania op³at za gwarancje depozytowe na podstawie ryzyka, jakie dana instytucja stwarza dla systemu bankowego. Elementem publikacji jest równie prezentacja wyników w³asnych badañ empirycznych dotycz¹cych zagadnienia dla grupy instytucji kredytowych w Polsce i UE. Praca by³a finansowana ze œrodków na naukê w latach jako grant habilitacyjny N N Narodowego Centrum Nauki. Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe Wybrane aspekty teoretyczne korygowania op³at za gwarancje depozytowe zgodnie z profilem ryzyka banku 1.1. Teoria poœrednictwa finansowego a kszta³towanie godziwej wartoœci premii depozytowych Zasadniczym powodem i celem tworzenia systemów gwarantowania depozytów i sieci bezpieczeñstwa finansowego jest ochrona posiadaczy indywidualnych wk³adów, a przez to d¹ enie do zapewnienia stabilnoœci sektora bankowego, w konsekwencji zaœ ca³ego systemu finansowego, którego system bankowy jest zazwyczaj najwa niejszym ogniwem. Instytucje kredytowe charakteryzuj¹ siê wzmo on¹ wra liwoœci¹ na potencjalne szoki, zaœ ryzyko systemowe wbudowane w system finansowy stwarza warunki do ich rozprzestrzenienia siê na sferê gospodarki realnej 3. Ochrona deponentów indywidualnych w pe³nym zakresie ma jednak równie, czêsto przytaczane w literaturze przedmiotu, negatywne konsekwencje w postaci wzrost ryzyka nadu ycia moralnego (moral hazard) po stronie podmiotów objêtych gwarancjami oraz ograniczenie efektywnoœci dyscypliny rynkowej (przede wszystkim deponenckiej) [Bernet, Walter, 2009, s. 17]. Stwarza to koniecznoœæ d¹ enia do optymalizacji konstrukcji ram instytucjonalnych i prawnych funkcjono- 3 Uzasadnienie teoretyczne funkcjonowania systemu bankowego z pe³n¹ ochron¹ deponentów detalicznych w celu prewencji runów bankowych zaprezentowane zosta³o w modelu Diamonda-Dybviga. W rozwi¹zaniu tym w sytuacji asymetrii informacyjnej w ekonomii istniej¹ dwa punkty równowagi Nasha gry dotycz¹cej wycofywania depozytów bankowych alokacja efektywna (gdy deponenci ufaj¹ bankowi i wycofuj¹ wk³ady w ustalonych uprzednio terminach) oraz równowaga nieefektywna (run na bank). Implikacje teoretyczne tego modelu oraz jego rozwiniêcia znaleÿæ mo na w [Freixas, Rochet, 2007, s ].

3 162 Marcin Gospodarowicz wania instytucji sieci bezpieczeñstwa w celu podniesienia efektywnoœci ich funkcjonowania i zapewnienia godziwego (fair) roz³o enia obci¹ eñ dla podmiotów bêd¹cych beneficjentami gwarancji, a tak e stworzenia odpowiedniego systemu zachêt. Punktem wyjœcia dla wszystkich modeli wyceny sk³adki depozytowej skorygowanej o ryzyko banku jest podejœcie Mertona, zrównuj¹ce wartoœæ gwarancji depozytowej z wartoœci¹ europejskiej opcji sprzeda y wystawionej na aktywa ubezpieczanego banku. Model ten by³ protoplast¹ licznej grupy zmodyfikowanych modeli wykorzystuj¹cych za³o enia metodologii opcji finansowych 4. Przyk³adem uproszczonego wywodu objaœniaj¹cego teoretyczne aspekty relacji sk³adek depozytowych i ryzyka nadu ycia moralnego jest model Edwarda Prescotta [Prescott, 2002]. Przyjêto w nim za³o enie o istnieniu w systemie bankowym dwóch typów banków ró ni¹cych siê poziomem ryzyka aktywów. Tablica 1. Rozk³ad prawdopodobieñstwa zwrotów w modelu E. Prescotta Zwroty z inwestycji Inwestycja 0,9 1,05 1,2 E(r I) I s 0,1 0,6 0,3 1,08 I r 0,3 0,3 0,4 1,065 Prawdopodobieñstwo ród³o: [Prescott, 2002, s. 90]. Zachowania aktorów systemu w stanie pe³nej informacji mo na zilustrowaæ przyk³adem (tabl. 1), opisuj¹cym dwie wykluczaj¹ce siê strategie o ró nych rozk³adach ryzyka i oczekiwanych zwrotach E(r I). Preferowana strategia I s charakteryzuje siê wy szym oczekiwanym zwrotem i ni sz¹ zmiennoœci¹, a w konsekwencji ni szym poziomem ryzyka. W sytuacji braku ochrony depozytów i przy za³o eniu efektywnoœci rynku wy szy poziom ryzyka aktywów banku powinien znaleÿæ odzwierciedlenie w wy szej cenie p³aconej za udostêpnienie œrodków finansowych (= oprocentowania depozytów), a w rezultacie wymusiæ wybór strategii inwestycyjnej o wy szym oczekiwanym zwrocie. Dokooptowanie do systemu bankowego elementu poœredniej b¹dÿ bezpoœredniej (implicite/ /explicite) ochrony depozytów w pe³nej wysokoœci, operuj¹cej zrycza³to- 4 Systematyka metod ró nicowania sk³adek depozytowych przedstawiona zosta³a szczegó³owo w pracy [Gospodarowicz, 2008].

4 Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe wan¹ sk³adk¹ spowoduje wzrost oczekiwanej u ytecznoœci banków, bêd¹cej efektem uzupe³nienia jej o dodatkowy element opcji sprzeda y na wartoœæ rynkow¹ aktywów banku. Dziêki niej bank mo e przenieœæ swoje zobowi¹zania na gwaranta depozytów. Preferencje banków przesun¹ siê w stronê bardziej ryzykownych strategii inwestycyjnych, poniewa wraz ze wzrostem ryzyka ros³a bêdzie wartoœæ opcji sprzeda y. W konsekwencji os³abiona zostanie dyscyplina deponencka i wzroœnie ryzyko moralne po stronie deponentów, objawiaj¹cego siê ich migracj¹ z banków o mniejszym ryzyku do bardziej ryzykownych. Proces ten odbywa siê na koszt gwaranta depozytów, którego oczekiwane zobowi¹zania rosn¹ wraz ze wzrostem wolumenu lokat w bankach obarczonych wy szym ryzykiem, bez jednoczesnej kompensacji w postaci wzrostu wartoœci zebranej sk³adki. Dodatkowym negatywnym efektem jest efekt spirali wywo³any koniecznoœci¹ podniesienia stóp oprocentowania depozytów przez grupê banków mniej ryzykownych do poziomu zbli onego do banków o wiêkszym ryzyku. W ten sposób podmioty te próbuj¹ zatrzymaæ odp³yw deponentów. Wzrost kosztów odsetkowych rekompensowany jest redukcj¹ mar i kosztów operacyjnych, a po wyczerpaniu tych mo liwoœci podniesieniem stawek oprocentowania kredytów, przez co roœnie ryzyko negatywnej selekcji w tych bankach. Ostatecznym efektem wprowadzenia pe³nej ochrony depozytów jest zatem konwergencja: wyrównanie stawek oprocentowania depozytów i unifikacja typu banków wszystkie przejd¹ do grupy podwy szonego ryzyka. Oznacza to, i system bankowy znajdzie siê w stanie nieoptymalnej równowagi podtrzymywanej przez nasilaj¹ce siê ryzyko nadu ycia moralnego ze strony deponentów i banków, którego koszty obci¹ aj¹ instytucjê gwarantuj¹ca depozyty (a w konsekwencji podatnika). Zastosowanie godziwej sk³adki (actuarially fair) 5, oznacza, i bank konfrontowany jest z rzeczywistymi kosztami podjêtych przez siebie decyzji inwestycyjnych, co jest równoznaczne ze spadkiem oczekiwanej straty ubezpieczyciela, który bêdzie dysponowa³ wystarczaj¹cymi œrodkami na jej pokrycie 6. W konsekwencji system bankowy 5 Cena inwestycji w aktywa powinna odpowiadaæ co najmniej wartoœci oczekiwanego zwrotu z tych aktywów, zatem godziwa wartoœæ sk³adki oznacza poziom, przy którym dochodzi do zrównania oczekiwanych zysków dla ca³ego sektora bankowego (zarówno banków mniej, jak i bardziej ryzykownych). Poziom sk³adki ubezpieczeniowej mo na wyraziæ równie w odniesieniu do oczekiwanej stopy strat ubezpieczyciela wynikaj¹cych z potencjalnej koniecznoœci wyp³aty ubezpieczonych depozytów [Laeven, 2002]. 6 Wp³ywy ze sk³adek depozytowych bêd¹ ros³y proporcjonalnie do wzrostu ryzyka w systemie gwarantowania depozytów.

5 164 Marcin Gospodarowicz osi¹gnie optymalny punkt równowagi, w którym nie dojdzie do rozkrêcenia spirali wzrostu stóp oprocentowania depozytów, za to mo liwa bêdzie redukcja stóp oprocentowania kredytów i po yczek [Galac, 2005, s. 4]. Rysunek 1. Profile wyp³aty banku dla dwóch typów sk³adki depozytowej ród³o: [Prescott, 2002, s. 96]. Rysunek 1 prezentuje graficznie schematyczn¹ interpretacjê wp³ywu ró nych rodzajów sk³adek depozytowych na ryzyko banku. Ze wzglêdu na ograniczony (limited liability) charakter zobowi¹zañ banku kszta³t krzywych odpowiada funkcji wyp³aty opcji finansowych. W obu przypadkach kszta³t funkcji jest odmienny. Dla p³askiej sk³adki depozytowej funkcja wyp³aty banku opisana lini¹ ci¹g³¹ podobna jest do profilu wyp³aty europejskiej opcji kupna (z punktu widzenia podmiotu dokonuj¹cego zakupu), a jej wypuk³y kszta³t z nieograniczonym potencja³em wzrostu zachêca do podejmowania du ego ryzyka. W przypadku sk³adki skorygowanej funkcja przybiera postaæ czêœciowo wklês³¹, a jej przebieg od pewnego momentu sp³aszcza siê, co oznacza, i pozbawiona jest bodÿca do nadmiernego ryzyka Godziwa premia depozytowa a ryzyko systemowe banku Postulat odejœcia od modelowania ró nicowania premii depozytowych w oparciu jedynie o indywidualne ryzyko banku wynika z przes³anek teoretycznych. Jak wskazuj¹ prace m.in. Bhattacharya i Gale (1987) oraz Hellwiga (1994) [Freixas, Roichet, 2007 s ] za³o enie o autarkii bankowej eliminuje istotny element ryzyka banku wynikaj¹cy z bliskiej wspó³zale noœci instytucji finansowych spowodowanej istnieniem rynków miêdzybankowych, na których zawierane s¹ wysokowolumeno-

6 Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe we niezabezpieczone transakcje o krótkim terminie zapadalnoœci. Inne przyczyny szczególnej podatnoœci instytucji finansowych na ryzyko systemowe wynikaj¹ z ich wysokiego poziomu lewarowania oraz tzw. maturity mismatch, czyli wpisanego w istotê dzia³alnoœci bankowej niedopasowania terminów zapadalnoœci aktywów i pasywów (finansowania d³ugoterminowych aktywów krótkoterminowym d³ugiem) skutkuj¹cego podatnoœci¹ na runy bankowe, a tak e wysokiego stopnia skorelowania aktywów bankowych oraz rosn¹cej koncentracji aktywów instytucji finansowych, czego konsekwencj¹ jest powstawanie coraz wiêkszych podmiotów. Kluczowy argument za w³¹czeniem ryzyka systemowego 7 do wyceny sk³adki depozytowej podaje Viral Acharya [Acharya i inni, 2010, s. 89]. W okresie kryzysu mo liwoœci dzia³añ restrukturyzacyjnych funduszu gwarantowania depozytów (w postaci np. przejêcia banku, sprzeda y jego czêœci lub ca³oœci inwestorom zewnêtrznym) s¹ utrudnione, poniewa brak jest potencjalnych oferentów. Pozosta³e podmioty sektora finansowego równie odczuwaj¹ skutki kryzysu i nie s¹ w stanie zaproponowaæ atrakcyjnych cen. Rezultatem jest niska stopa odzysku z likwidacji aktywów zbankrutowanych banków. To z kolei prowadzi do wzglêdnego wzrostu wysokoœci wyp³at w relacji do wartoœci ubezpieczonych depozytów. Z tego wzglêdu premie depozytowe powinny byæ proporcjonalne do wielkoœci banku oraz charakteryzowaæ siê nie tylko godziw¹ wartoœci¹ ksiêgow¹, lecz równie byæ ustalone na poziomie zniechêcaj¹cym podmioty do podejmowania nieuzasadnionego ryzyka (fair market value). W szczególnoœci, ograniczenie niebezpieczeñstwa oszustw i dzia- ³añ stadnych w sektorze wymaga ustalenia elementu premii rekompen- 7 Pojêcie ryzyka systemowego wymyka siê ³atwym klasyfikacjom i stwarza istotne problemy definicyjne. Przegl¹d definicji ryzyka systemowego zaprezentowany w [VanHoose, 2011] prezentuje niemal 20 prób autorskiego zdefiniowania zjawiska zarówno w ujêciu mikro-, jak i makroekonomicznym. Zgodnie z analiz¹ G. Eijffingera [Eijiffinger, 2009] wiêkszoœæ definicji odnosi siê do struktury systemu finansowego w miejsce pojedynczych instytucji i wspó³zale noœci pomiêdzy podmiotami finansowymi, podkreœla niebezpieczeñstwa efektu zara enia (contaigon), tj. rozlewania siê efektów kryzysu jednej instytucji finansowej na pozosta³e oraz na inne sektory gospodarki, a tak e zwraca uwagê na znaczenie potencjalnych upad³oœci wielu wa nych systemowo instytucji finansowych. Upadki wielu banków jednoczeœnie przypisywane s¹ zazwyczaj oddzia³ywaniu czterech g³ównych mechanizmów: bezpoœrednich bilateralnych ekspozycji pomiêdzy bankami poprzez rynek lokat miêdzybankowych, skorelowania ekspozycji kredytowych poszczególnych banków, efektów wynikaj¹cych z gwa³townej wyprzeda y aktywów czêsto poni ej ich rzeczywistej wartoœci (fire sale) przez instytucje zagro one upad³oœci¹ oraz zara enia informacyjnego (informational contaigon). Inna ga³¹ÿ definicyjna ryzyka systemowego wywodzi jego korzenie z czynników makroekonomicznych, w szczególnoœci szoków popytowych jako zapalnika kryzysu. Autorskie definicje ryzyka systemowego w literaturze polskiej znaleÿæ mo na m.in. w pracach [Niedzió³ka, 2011; Solarz, 2008].

7 166 Marcin Gospodarowicz suj¹cego ryzyko systemowe na poziomie istotnie przewy szaj¹cym czêœæ premii rekompensuj¹cej ryzyko indywidualne. W literaturze ryzyka systemowego popularnoœæ w ostatnim okresie zdobywa podejœcie portfelowe traktuj¹ce zarz¹dzanie tym ryzykiem w sposób analogiczny do zarz¹dzania ryzykiem portfela. W ujêciu tym aktywami portfela s¹ instytucje kredytowe wchodz¹ce w sk³ad sektora bankowego, natomiast inwestorem podmiot regulacyjny (nadzór lub gwarant depozytów). Podejœcie to ³¹czy w sobie wykorzystanie za³o eñ poœredniej dyscypliny rynkowej oraz metod optymalizacji portfelowej. Miary indywidualnego ryzyka banków estymowane na podstawie wyceny instrumentów finansowych (akcji, obligacji, instrumentów pochodnych) b¹dÿ z wykorzystaniem modeli oceny ryzyka kredytowego (np. Moodys-KMV) s¹ nastêpnie agregowane jako sk³adowe portfela banków, co pozwala na wykorzystanie standardowych wskaÿników ryzyka portfela VaR, Expected Shortfall czy beta do kwantyfikacji wk³adu poszczególnych podmiotów w ca³oœciowe ryzyko systemu 8. Jak podkreœla Jeremy Staum [Liu, Staum, 2010], kluczowy element zarz¹dzania ryzykiem portfela stanowi tzw. atrybucja ryzyka, czyli dekompozycja i przypisanie ryzyka do poszczególnych komponentów portfela, np. subportfeli lub linii biznesowych. Pozwala ona równie na konstrukcjê miar sprawnoœci dzia³ania (efektywnoœci) skorygowanych o ryzyko. Ocena systemu bankowego, œciœle wg zasad teorii portfelowej, tj. jako statycznego zbioru aktywów, pomija interakcje, które zachodz¹ pomiêdzy nimi, wynikaj¹ce w szczególnoœci z ryzyka zara enia wspó³uczestników systemu. Mog¹ one czêsto przybieraæ skomplikowane formy z wieloma przyczynami i perspektywami odpowiedzialnoœci. Zara enie jest efektem zewnêtrznym zachowanie jednej instytucji ma znacz¹cy wp³yw na szanse prze ycia innej lub jej wycenê jednoczeœnie odpowiedzialne za rozprzestrzenianie siê zara enia mog¹ byæ obie strony zarówno instytucja nadaj¹ca, jak i przyjmuj¹ca. W tym drugim przypadku odbiorca jest odpowiedzialny za zachowanie, które wywo³a³o podatnoœæ na zara enie 9. W zwi¹zku z tym poprawnym podejœciem do modelowania sk³adek depozytowych skorygowanych o ry- 8 Przegl¹d iloœciowych modeli oceny ryzyka systemowego wraz z ich systematyk¹ znajduje siê m.in. w pracach [VanHoose, 2011] oraz [Bisias i inni, 2012]. 9 Przyk³adem takiego zachowania mo e byæ zara enie aktywów. Gdy jeden bank, bank A, dokonuje masowej wyprzeda y aktywów, powoduj¹c spadek ich ceny i wywo³uj¹c niewyp³acalnoœæ swojego kontrahenta, banku B, odpowiedzialnoœæ za to ponosz¹ oba podmioty upad³oœæ B wywo³a³ poœrednio zbyt wysoki poziom dÿwigni. Podobnie w przypadku po yczek na rynku miêdzybankowym po yczkodawca, który poniós³ stratê w wyniku upad³oœci po yczkobiorcy, jest czêœciowo odpowiedzialny, poniewa nie dope³ni³ starannoœci w ocenie jego zdolnoœci do sp³aty zobowi¹zania.

8 Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe zyko systemowe s¹ paradygmaty uwzglêdniaj¹ce sieciowy charakter sektora (network models) lub wywodz¹ce siê z teorii gier (miary Shapleya i Aumanna-Shapleya). 2. Analiza ryzyka systemowego w Unii Europejskiej model Brownlessa i Engle a Model skonstruowany przez Christiana Brownlessa i Roberta Engle a 10 wykorzystuje ogólnodostêpne informacje o cenach i zwrotach z akcji oraz indeksów gie³dowych, jak równie dane ze sprawozdañ finansowych instytucji. Przyjêt¹ miar¹ ryzyka systemowego jest wskaÿnik definiowany jako poziom niedoboru kapita³u analizowanego banku SRISK, w przypadku wyst¹pienia sytuacji kryzysowej na rynku finansowym. W takim momencie mo liwoœci pozyskania kapita³u zewnêtrznego malej¹ dramatycznie, ze wzglêdu na jego drena i ogólny niedobór wœród pozosta³ych uczestników rynku, stawiaj¹c podmioty regulacyjne przed koniecznoœci¹ anga owania œrodków publicznych w celu ratowania sektora finansowego. Wartoœæ wskaÿnika odpowiada wysokoœci potencjalnej straty dla instytucji regulacyjnej, jest zatem miar¹ warunkowych zobowi¹zañ pañstwa wobec systemu finansowego. Do obliczenia poziomu SRISK podmiotu wymagane s¹ indywidualne dane dotycz¹ce wielkoœci miary MES (marginal expected shortfall), poziomu dÿwigni (lewarowania), a tak e powi¹zañ systemowych pomiêdzy poszczególnymi instytucjami sektora finansowego. Miara MES okreœla poziom oczekiwanej straty dla akcjonariuszy banku w przypadku negatywnego rozwoju sytuacji rynkowej wyra onego gwa³townym spadkiem wartoœci wybranego indeksu gie³- dowego. Wartoœæ wskaÿnika SRISK dla banku okreœlona jest za pomoc¹ równania: SRISK i = k D i (1 k) E i (1 MES i ) (1) gdzie: SRISK niedobór kapita³u i-tej instytucji kredytowej, definiowany jako ró nica pomiêdzy wymaganym regulacjami a oczekiwanym poziomem kapitalizacji podmiotu, D wartoœæ ksiêgowa zobowi¹zañ banku E kapitalizacja rynkowa banku, MES miara krañcowego niedoboru kapita³u banku w przypadku kryzysu, 10 Indywidualne wielkoœci ryzyka systemowego dla poszczególnych instytucji kredytowych oraz opis modelu znajduje siê na stronie internetowej: vlab.stern.nyu.edu.

9 168 Marcin Gospodarowicz k minimalny poziom adekwatnoœci kapita³owej. Rysunek 2. Zagregowana wartoœæ wskaÿnika SRISK dla wybranych krajów Unii Europejskiej w latach (w mld USD) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych ze strony [www: vlab.stern.nyu.edu]. Opisana miara ryzyka systemowego wykorzystana zosta³a do przeprowadzenia analiz sektora bankowego UE. Analiz¹ objêto 134 najwiêksze instytucje kredytowe z 21 krajów Wspólnoty na przestrzeni lat ¹czny oszacowany niedobór kapita³ów bankowych analizowanej grupy ukszta³towa³ siê w latach 2011 i 2012 na poziomie zbli onym do 15 bln USD (por. rys. 2). Widoczny jest skokowy wzrost ryzyka systemowego pomiêdzy rokiem 2006 i 2007 nast¹pi³o wówczas podwojenie niedoboru kapita³u, jako bezpoœrednia konsekwencja narastaj¹cego kryzysu finansowego (zad³u eniowego) w UE dalsze stopniowe pog³êbianie siê drena u kapita³u, które osi¹gnê³o apogeum w roku Odpowiedzialnoœæ za niedobory kapita³u nie rozk³ada siê równomiernie na poszczególne systemy bankowe. W latach 2011 i 2011 ok. 70% potencjalnego niedoboru kapita³u wygenerowane zosta³o w systemach bankowych Wielkiej Brytanii (24%), Francji (21%) i Niemiec (15%). Na poziomie indywidualnym najwy sze potencjalne zapotrzebowanie na kapita³ zanotowano w przypadku najwiêkszych instytucji liderów rankingów top 100 Bankera Deutsche Bank (1,5 bln USD), BNP Paribas (1,3 bln USD), Credit Agricole (1,2 bln USD), Royal Bank of Scotland (1,2 bln USD) oraz

10 Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe ING Group (1 bln USD). Ponad 21% ³¹cznego zapotrzebowania na kapita³ w przypadku zdarzenia systemowego przypada na kraje doœwiadczaj¹ce w ostatnich latach kryzysu systemu finansowego Grecjê, Irlandiê, Hiszpaniê i, w mniejszym stopniu, W³ochy. Charakterystyczna jest jednak wysoka dynamika wzrostu udzia³u niedoboru kapita³u banków tych krajów w ³¹cznym niedoborze kapita³u. Znaczenie systemów bankowych krajów Europy Œrodkowej (w tym Polski) dla ryzyka systemowego sektora bankowego UE jest marginalne. Na obszarze tym zanotowano ponad 1,5 bln USD nadwy ki kapita³u w okresie , z maksymaln¹ wartoœci¹ ponad 640 mld USD w roku Zakoñczenie Idealny system gwarantowania depozytów powinien spe³niaæ wymogi efektywnoœci, dok³adnoœci, prostoty, elastycznoœci, zdolnoœci do tworzenia pozytywnych zachêt, uczciwoœci i obiektywizmu. Warunkiem ustalenia godziwego poziomu sk³adek ubezpieczenia depozytów jest uwzglêdnienie ryzyka systemowego wywo³anego korelacjami aktywów banków, wzrostem wielkoœci instytucji i wzajemnymi powi¹zaniami rynków miêdzybankowych. Zaniedbania w tej kwestii nios¹ ze sob¹ negatywne konsekwencje gospodarcze i spo³eczne. Wyzwaniem przy modelowaniu ryzyka systemowego w celu korygowania wysokoœci sk³adek depozytowych jest uwzglêdnienie dynamiki powi¹zañ pomiêdzy instytucjami systemu finansowego. Literatura 1. Bernet B., Walter S. (2009), Design, structure and implementation of a modern deposit insurance scheme, SUERF Studies, no Bisias D., Flood M., Lo A.W., Valavanis S. (2012), A Survey of Systemic Risk Analytics, Working Paper Office of Financial Research U.S. Department of The Treasury, no Freixas X., Rochet J.-C. (2007), Mikroekonomia bankowa, CeDeWu, Warszawa. 4. Galac T. (2005) Does Croatia Need Risk-Based Deposit Insurance Premia?, Croatian National Bank Surveys, vol Gospodarowicz M. (2008), Skorygowana o ryzyko sk³adka na ubezpieczenie depozytów przegl¹d modeli teoretycznych, Bezpieczny Bank, nr 2/ Gospodarowicz M. (2011), Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe perspektywa Unii Europejskiej, w: Finanse nowe wyzwania teo-

11 170 Marcin Gospodarowicz rii i praktyki. Bankowoœæ, Gospodarowicz A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wroc³awiu, Wroc³aw. 7. Laeven L. (2002), Pricing of deposit insurance, World Bank Policy Research Paper, no Liu M., Staum J. (2010), Systemic risk components and deposit insurance premia. Federal Deposit Insurance Corporation Center for Financial Research Working Paper, no Niedzió³ka P. (2011), Kredytowe instrumenty pochodne a stabilnoœæ finansowa, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. 10. Pawlikowski A. (2004), Zró nicowanie systemów gwarantowania depozytów. Analiza ró nych wariantów rozwi¹zañ, Bank i Kredyt, nr Prescott E.S. (2002), Can Risk-Based Deposit Insurance Premiums Control Moral Hazard?, Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarterly, vol. 88, no Solarz J.K. (2008), Zarz¹dzanie ryzykiem systemu finansowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 13. VanHoose D. (2011), Systemic Risks and Macroprudential Bank Regulation: A Critical Appraisal, Networks Financial Institute at Indiana State University Policy Brief, no Yorulmazer T., Acharya V.V., Santos J.A.C. (2010), Systemic Risk and Deposit Insurance Premiums, Federal Reserve Bank of New York, Economic Policy Review vol. 16, no. 1. Streszczenie Korygowanie poziomu op³at wnoszonych przez banki uczestnicz¹ce w systemie gwarantowania depozytów odpowiednio do poziomu reprezentowanego ryzyka traktowane jest w teorii finansów jako sposób na przezwyciê enie wzrostu ryzyka nadu ycia (moral hazard). Ró nicowanie sk³adek depozytowych sugeruj¹ równie propozycje reform regulacyjnych przedstawiane przez wiele instytucji, w tym UE. Problemem pozostaje katalog rodzajów ryzyka banku, które powinny zostaæ uwzglêdnione w procesie korygowania sk³adki depozytowej, oraz wybór metody iloœciowej pozwalaj¹cej na skonstruowanie wiarygodnego modelu. Przes³anki teoretyczne wskazuj¹ na koniecznoœæ uwzglêdnienia obok indywidualnego ryzyka banku równie ryzyka systemowego, które powoduje swoj¹ obecnoœci¹ w sektorze. Poprawny pomiar ryzyka systemowego powinien uwzglêdniæ dynamikê powi¹zañ systemowych oraz poprawnie przypisaæ udzia³ ryzyka przypadaj¹cego na poszczególne podmioty. Analiza ryzyka systemowe-

12 Skorygowana o ryzyko op³ata za gwarancje depozytowe go w UE wskazuje, i za jego wzrost w najwiêkszym stopniu odpowiedzialne s¹ najwiêksze systemy bankowe, m.in. niemiecki, francuski i brytyjski. S³owa kluczowe gwarantowanie depozytów, sk³adki skorygowane o ryzyko, ryzyko systemowe Risk adjusted deposit insurance premium and systemic risk (Summary) The adjustment of fees paid by banks participating in the deposit insurance system according to the level of risk is treated in the theory of finance as a way to overcome the drawbacks of the financial safety net resulting primarily from an increase in moral hazard. Deposit premium differentiation is also suggested in recent regulatory reform proposals presented by several regulatory authorities, including the European Union. The main problem, however, remains a selection of bank risk, which should be taken into account in the process of correcting the deposit premium, and the selection of a proper quantitative method that allows to construct a reliable model. Theoretical evidence indicates the need to include apart from the individual risk also the systemic risk, resulting from the institutions presence in the sector. Appropriate approach to systemic risk measurement should take into account the dynamics of the systemic relationships and properly assign the risk of particular entities. The analysis of systemic risk in the European Union indicates that its recent increase is to the greatest extent caused by the biggest banking systems such as German, French and British. Keywords deposit insurance, risk adjusted premium, systemic risk