Kwartalnik Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej Nr 4 (32) grudzień 2013

Transkrypt

1 Relacje ISSN n t e r p r e t a c j e Kwartalnik Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej Nr 4 (32) grudzień 2013 Sezony Roberta Talarczyka Kolekcjoner Leszek Macak Festiwal mistrzów obiektywu Odważny w kulturze: Bolesław Folek Dialog z tradycją na Bielskiej Jesieni Dom Tkacza

2 Ewa Juszkiewicz: Bez tytułu / według Rogiera van der Weydena (olej na płótnie) Ewa Skaper: Gloria w Fabryce Misiów (tempera jajowa i olej na płótnie) Marcin Zawicki: Bez tytułu z serii The Fall (olej na płótnie) Na okładce Bartosz Kokosiński: Bez tytułu (farba ftalowa na płótnie) Jacek Rojkowski

3 Rafał Wilk: Keep in Touch (olej, papier na płótnie) 41. Biennale Malarstwa Bielska Jesień 2013 Galeria Bielska BWA Maja Wilchelm: Bez tytułu 4 (olej na płótnie)

4 Okładka/wkładka 41. Biennale Malarstwa Bielska Jesień Teatr 1 Przestrzeń żywych impulsów Magdalena Legendź Skrzynka wywiadowcza Bochenka 5 Kultura? Wymaga odwagi! Z Bolesławem Folkiem rozmawiał Mirosław Bochenek V Foto Art Festival: fotografia Christiana Tagliaviniego (Szwajcaria) Galerie 9 Dialog z tradycją Paweł Jagiełło 14 Kolekcja bez granic Małgorzata Słonka Felietony 18 Mistrz i troglodyci Juliusz Wątroba 26 Bojownicy i kombatanci Marcin Jacobson Fotografia 20 Subiektywny przegląd arcydzieł Zdzisław Niemiec Stroje wilamowskie Muzeum 23 Dokument i dzieło Barbara Rosiek Bielsko-Biała. Ludzie i budowle 28 Bialskie fabryki Hessów Piotr Kenig 32 Rozmaitości 36 Rekomendacje Galeria/Wkładka Leszek Macak. Kolekcjoner Rzeźby Antoniego Barana i Jana Miki Aleksander Dyl Relacje Alicja Migdał-Drost n t e r p r e t a c j e Kwartalnik Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej Rok VIII nr 4 (32) grudzień 2013 Adres redakcji ul. 1 Maja Bielsko-Biała telefony (centrala) (redakcja) redakcja@rok.bielsko.pl Redakcja Małgorzata Słonka redaktor naczelna Opracowanie graficzne, DTP Mirosław Baca Wydawca Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej dyrektor Leszek Miłoszewski Rada redakcyjna Ewa Bątkiewicz Lucyna Kozień Magdalena Legendź Janusz Legoń Leszek Miłoszewski Artur Pałyga Jan Picheta Maria Schejbal Agata Smalcerz Maria Trzeciak Urszula Witkowska Druk Augustana, Bielsko-Biała Nakład 1000 egz. (dofinansowany przez Urząd Miejski w Bielsku-Białej) Czasopismo bezpłatne ISSN

5 Magdalena Legendź Przestrzeń żywych impulsów Sezony Roberta Talarczyka Myśląc o minionych latach w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej, bez problemu można przypomnieć sobie kilka dobrych przedstawień, kilka takich, które wywołały społeczny oddźwięk, czy takich, które wprowadzały nową estetykę. Były też przedstawienia głośno komentowane. Niektóre uznano za artystyczną pomyłkę lub za prowokację. Dla przykładu ubiegłoroczna Miłość w Königshütte według Gazety Wyborczej wywołała rezonans, jakiego nie miało żadne przedstawienie teatralne po 1989 roku. Podczas dyrektorskiej kadencji Roberta Talarczyka, czyli przez ostatnich osiem lat, odbyło się kilkadziesiąt premier, w tym kilka prapremier. Ile tytułów przedstawień jesteśmy w stanie przywołać? Sześć? Dziesięć? Pomińmy ostatni sezon, bo ten jest jeszcze w świeżej pamięci, i spróbujmy wymieniać, bez wartościowania, ot tak, jak przychodzą na myśl: Testosteron, Bóg mordu, Intercity, Konopielka, Testament Teodora Sixta, Żyd, Taka fajna Relacje dziewczyna jak ty, Królowa piękności z Leenane, Hotel Nowy Świat, Bitwa o Nangar Khel, Piaskownica, Mistrz & Małgorzata story, Zbrodnia... Hmm... nie było tak źle. Jedna z lepszych dyrekcji, od dawna teatr nie miał tak dobrej pozycji w środowisku. Od czasów Józefa Pary (na przełomie lat 60. i 70. ub. wieku) nie było o bielskim teatrze tak głośno. Takie opinie można było usłyszeć, a nawet przeczytać. Oceniający z takim zachwytem czas dyrekcji Roberta Talarczyka patrzą na wszystkie jego sezony przez pryzmat sezonu jubileuszowego 2010/2011, w którym z okazji 120-lecia teatru porwano Tomasz Wójcik Magdalena Legendź teatrolog, recenzentka i obserwatorka życia teatralnego Bielska-Białej. Właśnie przygotowywana jest książka z jej tekstami poświęconymi tej tematyce. Interpretacje 1

6 Testament Teodora Sixta Intercity Tak wiele przeszliśmy, tak wiele przed nami Tomasz Wójcik Nowe Wyzwolenie Aleksandra Śnieżek się (w większości udatnie) na kilka poważnych przedsięwzięć. Niezwykle pozytywnie oceniła je na łamach Teatru Kalina Zalewska: Co zatem wynika z przeglądu ostatniego sezonu w Bielsku-Białej? Repertuar Teatru Polskiego jest wybierany z rozmysłem, otwarty na problemy współczesnego świata i rodzime uwikłania, kształcący widza w kierunku świadomego udziału w rzeczywistości. Premiery odbywają się tu co dwa miesiące, Bóg mordu pojawia się w tym samym sezonie, co w stołecznym Ateneum, a problem Nangar Khel brany jest na warsztat zaraz po aresztowaniu bielskich żołnierzy, kiedy media zrobiły z tego news z negatywnym przesłaniem. Teatr zamawia nowe teksty, kreuje wydarzenia takim okazał się spektakl Mistrz & Małgorzata story a większość nowości ostatniego sezonu to prapremiery. Nawet jeśli nie wszystko okazuje się pełnym sukcesem prowadzony przez Talarczyka zespół cały czas rozwija swoje możliwości i może już podjąć się bardzo wymagających zadań (Z czym do widza, Teatr nr 10/2011, s. 53). Tymczasem na początku nie było tak różowo, dwa pierwsze sezony nie przyniosły specjalnych rewelacji. Nie oceniano początków kadencji Talarczyka tak entuzjastycznie i nie patrzono optymistycznie w przyszłość. Sezon na stłuczki Maria Trzeciak na łamach Relacji Interpretacji nr 3/2006 (s. 5) tekstem pod takim właśnie tytułem podsumowała sezon 2005/2006, a rozmowę z nowym dyrektorem zakończyła pytaniem: A po wakacjach zaczynacie na poważnie? (To był trochę lekki sezon, Relacje Interpretacje nr 3/2006, s. 7; następne trzy cytaty także z tego wywiadu). Warto odnieść się do wypowiedzianych wówczas, u progu pracy w bielskim teatrze, przez samego Talarczyka planów i propozycji. W cytowanej już rozmowie dyrektor nie formułował programu artystycznego, a raczej menadżerski: Chciałem robić taki teatr, żeby ludzie przychodzili, zaznaczając, że Komercyjny powinien być efekt, a nie założenia. Czy można było go z tych wypowiedzi rozliczyć? Można i bilans wypadł wcale pozytywnie, skoro dziennikarka, odwołując się do teatralnej statystyki, odnotowuje wzrost wpływów własnych teatru o 40% i wzrost liczby widzów o kilka tysięcy. Mówiąc natomiast: Chcę promować bielski teatr jako szczególne miejsce w województwie, dyrektor nie wyjaśniał, o co właściwie mu chodzi. Najwyraźniej jednak miał jakiś rodzaj intuicji, pozwalającej dostrzec potencjał tego miejsca i przede wszystkim potencjał bielskich widzów. Postawił zatem na nietradycyjne formy kontaktu z publicznością, wychowaną na nowych mediach i pragnącą aktywnie uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych. Pojawiły się teatralne blogi i dostępne dla widzów forum internetowej wymiany myśli o teatrze. Organizowano kursy pisania scenariuszy tak powstały podwaliny tekstu do spektaklu Tak wiele przeszliśmy, tak wiele przed nami, dopieszczone potem literacko i scenicznie przez Artura Pałygę i Piotra Ratajczaka. Urządzano konkursy, m.in. zaproszono utalentowanych amatorów do turnieju na najlepszy występ stend-up. Przez pewien czas działał Teatr Tekstu, gdzie czytanie sztuk współczesnych i klasyki przez samych uczestników uzupełniały dyskusje. Okazało się, że teatr nie musi być konserwatywny, zamknięty, że otwiera się na inny przepływ energii, umożliwia bezpośrednie reagowanie, intelektualne, ale też emocjonalne. Strzałem w dziesiątkę był Radykalny Przegląd Przedstawień Teatru Polskiego Teatr działa!. Kilkunastu własnym przedstawieniom (układającym się w ciąg zazębiających się nurtów: teatr i historia, teatr i wojna, nasza przeszłość i narodowa tożsamość) towarzyszyły spotkania z autorami i twór- 2 Relacje Interpretacje

7 Relacje cami spektakli oraz publiczna debata na temat miejsca, funkcji i misji teatru oraz współczesnej dramaturgii. Talarczyk przyszedł do Bielska-Białej po reżyserskich sukcesach odniesionych w repertuarze związanym ze śląskim i miejskim folklorem. Od początku zapowiadał, że chce poszerzyć spektrum tego teatru o swoją wrażliwość, co dla twórcy związanego z chorzowskim Teatrem Rozrywki oznaczało przede wszystkim widowiska muzyczne, za które bywał nagradzany. W pierwszym sezonie były cztery, z Korowodem według Marka Grechuty na początek, w którym wystąpił niemal cały zespół aktorski. W kolejnych sezonach oprócz sylwestrowych gali były zwykle po dwa, trzy raczej kameralne recitale, z których część zaistniała dzięki tzw. scenie inicjatyw aktorskich. Do ciekawszych należały: Zła opinia (piosenki Brassensa), Ja w podróży (piosenki Osieckiej) i Do łez oraz ponownie pełnowymiarowy muzyczny spektakl z ostatniego sezonu Walizki pełne wody. Co ciekawe, jeśli porównać Talarczyka z poprzednikiem, Tomaszem Dutkiewiczem, dyrektorem w latach , rzucają się w oczy ciekawe podobieństwa. Obaj mieli muzyczne inklinacje, lecz Talarczyk rozwijał je konsekwentniej. Obaj też eksplorowali dramaturgię współczesną, Dutkiewicz obcą (Prezydentki W. Schwaba), jego następca polską (Żyd A. Pałygi) nie wahając się przy tym narazić na zarzut łamania estetycznego czy obyczajowego tabu. Dla obu bardzo istotne stało się pytanie o przeszłość i lokalne korzenie. Dutkiewicz wyreżyserował w połowie lat 90. Nasze miasto T. Wildera, jego następca poszedł o krok dalej: ogłosił konkurs na sztukę o Bielsku-Białej. Gdy zostałem dyrektorem, zacząłem badać teren. Zrozumiałem, że Bielsko i Biała były kiedyś niemiecko-żydowsko-polskimi miastami, ogromna część mieszkańców zginęła albo wyjechała, a obecni są przede wszystkim ludnością napływową, która nie czuje własnej tożsamości. Nikt nie słucha przeszłości, nie wie, jakie to bogactwo. Przychodząc ze Śląska, miałem tego świadomość mówił w rozmowie z Kaliną Zalewską (Po co nam ten hanys?, Teatr 10/2011, s. 58). Konkurs wygrał Testament Teodora Sixta Artura Pałygi, wówczas bielskiego dziennikarza, dziś wziętego dramatopisarza. Spektakl w reżyserii dyrektora, grającego w nim rolę reżysera wystawiającego sztukę o mieście werbusów, okazał się przełomem, zainteresował publiczność przeszłością, własnym dziedzictwem, ale też pokazał, że teatr może nie tylko bawić, ale też coś ważnego powiedzieć ludziom o świecie i nich Mistrz & Małgorzata story Tomasz Wójcik Interpretacje 3

8 Singielka Zbrodnia Tomasz Wójcik samych. Wydziedziczeni ze swoich małych ojczyzn, zamieszkali tu, ale nie mieli korzeni. Mam nadzieję, że dzięki teatrowi mogą je zyskać oceniał dyrektor (Po co nam ten hanys?, Teatr 10/2011, s. 56). Mniej więcej od tego momentu zaczęły pojawiać się na bielskiej scenie aktualne tematy społeczne, polityczne, istotne zarówno z lokalnego, jak i ogólnopolskiego punktu widzenia. To znaczy, pojawiały się już wcześniej, ale zrazu jako kameralne historie prywatne, egzystencjalne, nieuwikłane w politykę, jak Testosteron Andrzeja Saramonowicza w reżyserii Waldemara Patlewicza czy Piaskownica Michała Walczaka w reżyserii Grzegorza Chrapkiewicza. W tym nurcie znalazły się później bardzo dobre: Utarczki, Królowa piękności z Leenane czy Singielka. Zwrot ku polityce był ogólnokrajową tendencją w teatrze początków XXI wieku, a nad Białą dokonał się m.in. dzięki współpracy z autorami piszącymi specjalnie dla bielskiej sceny, jak Ingmar Villqist czy Artur Pałyga. Do dyskusji nad historią, świadomością i pamięcią prowokowały: Norymberga Wojciecha Tomczyka (reż. Dorota Ignatjew, 2010), Tak wiele przeszliśmy, tak wiele przed nami (reż. Piotr Ratajczak, 2009) oraz Bitwa o Nangar Khel (reż. Łukasz Witt-Michałowski, 2011) oba autorstwa Pałygi, a także Miłość w Königshütte Villqista w reżyserii autora. Te współczesne teksty były zarazem interesującym przepracowaniem przeszłości. Przekonałem widzów do własnej linii repertuarowej, w której jednym z elementów jest szeroko rozumiana dyskusja na tematy współczesne mógł z całym spokojem pod koniec kadencji powiedzieć dyrektor. Teatr Polski stał się nie tylko domem współczesnych autorów i reżyserów młodszego pokolenia, ale również miejscem testowania nowej estetyki i sposobów wyrazu oraz interesujących debiutów, m.in. aktorskich: Jaśminy Polak jako Córki w Zbrodni Witolda Gombrowicza i Mateusza Znanieckiego w tytułowej roli spektaklu Amadeus. Nie brakowało też przedstawień, które konfrontowały tradycjonalistyczną widownię z innym modelem aktorstwa, w ramach którego współpracują ze sobą zawodowcy i amatorzy jak w Tak wiele przeszliśmy, tak wiele przed nami czy z nową estetyką brutalizującą relacje międzyludzkie jak w Napisie, Bogu mordu czy Popcornie, Królach dowcipu czy w kontrowersyjnej Mistrz & Małgorzata story (Bułhakow/Talarczyk, reż. R. Talarczyk). Twórcy wymienionych spektakli czerpali z kultury popularnej, oswajając i przewartościowując jej znaczenia, zacierając granice między kulturą wysoką i niską, a także starając się odzwierciedlić inwazję elektronicznych mediów we wszystkich sferach ludzkiego życia. Może się to podobać lub nie, ale uznanie popkultury za pełnoprawną część dziedzictwa teatru już nie tylko na Zachodzie, ale również na polskich scenach powoli staje się normą. Otwieraniem przestrzeni dla innego rodzaju ekspresji była współpraca z najmłodszymi reżyserami. Debiut Eweliny Marciniak zrealizowane na bielskiej scenie Nowe Wyzwolenie Witkacego (2010) nagrodzone zostało na festiwalu Koszalińskie Konfrontacje Młodych. Dwa lata później za wyreżyserowanie w Bielsku-Białej Zbrodni artystka otrzymała nagrodę na 18. Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej oraz Festiwalu Prapremier w Bydgoszczy. Oczywiście, były też komedie, niektóre niewybredne, były próby wystawiania klasyki, m.in. Szekspira, Gogola i Kafki. Można by było analizować, dlaczego niezbyt udane. Można by zastanawiać się, jakich reżyserów, scenografów i muzyków dyrektor zapraszał, jak układał obsady. Co ciągnęło go do inscenizowania powieści? Zmierzyć i zważyć proporcje. Aptekarska dokładność, może i przydatna dla historyków teatru, fałszowałaby przecież obraz. I bez tego widać, że bielski teatr był w ostatnich latach obszarem żywym i zróżnicowanym, oferującym wiele doświadczeń, spotkań i zaskoczeń, wysyłającym impulsy, by na nowo przemyśleć, czym jest przestrzeń społeczna, w której teatr działa. 4 Relacje Interpretacje

9 Mirosław Bochenek Kultura? Wymaga odwagi! Rozmowa z Bolesławem Folkiem Relacje Mirosław Bochenek: Znamy się na tyle, że mogę ci słodzić: nie znam drugiego animatora kultury, który byłby zaangażowany w to, co robi, tak jak ty. Myślę, że gdy śpisz, to też kombinujesz, jak zorganizować to czy tamto... Skąd w tobie tyle entuzjazmu? Bolesław Folek: Mój entuzjazm... Nigdy się nad tym nie zastanawiałem, nie czułem tego tak. To chyba bierze się z mojego dzieciństwa, mojej rodzinnej wsi: Zarzecza. Tam zawsze było coś do roboty i nic nie robiło się na pół gwizdka, zawsze do porządku, jak mówił mój dziadek. W mojej pracy w ciągu dnia nie czuje się zmęczenia. Szczególnie kiedy realizuje się kolejna impreza, adrenalina nie pozwala nawet myśleć o zmęczeniu, ale po kilkunastu godzinach na wysokich obrotach zasypia się szybko. Dopiero rano uruchamia się automatyczny analizator i już wiadomo, co wypadło dobrze, a co trzeba jeszcze poprawić, żeby lepsze efekty osiągnąć w przyszłości. Wspólnie z zespołem pracowników w myśl przekonania, że nie ma lidera bez zespołu i odwrotnie staramy się każdą imprezę dopracować w najdrobniejszych szczegółach. Często nawet niuans ma wpływ na odbiór całości... Jak widać, bardzo praktyczny ten mój entuzjazm. Wyszedłeś w świat z wiejskiej rodziny, tradycyjnej i prostej w obejściu. Twoja droga do szerokich horyzontów nie mogła być łatwa i prosta. Urodziłem się i dorastałem w cudownym miejscu. Z upływem lat, gdy sięgam do wspomnień, jestem przekonany, że to był mój raj na ziemi. Drewniany domek pod groblą oddzielającą od tajemniczego lasu, za którym był zalew, czyli Jezioro Goczałkowickie. Z okna mogłem godzinami patrzeć na łąki i pola zmieniające kolory Interpretacje 5

10 Mirosław Bochenek prawnik, poeta, felietonista, twórca tekstów piosenek m.in. dla Ryszarda Riedla i zespołu Dżem. Opublikował dotąd siedem książek poetyckich. Na stronie poprzedniej: Piotr Beczała, Adam Myrczek, Bolesław Folek, Anna Szostak Krzysztof Więcek Czechowicki Teatr Muzyczny Movimento: Kiss me, Kate Mariusz Połowczuk według pór roku. Tylko brać płótno, pędzel i malować! Oczywiście, kiedy trochę podrosłem, pasałem krowy i pomagałem przy żniwach. Dziadek nauczył mnie wyplatać kosze z wikliny, a z rodzicami od najmłodszych lat chodziłem na grzyby. Las był dla mnie i rodzeństwa najciekawszym placem zabaw inspirującym najbardziej szalone pomysły. Potem, jako chłopak z porządnej rodziny, miałem się wyuczyć na murarza-tynkarza albo na elektryka. Tak chcieli rodzice. Niestety, pierwsza ścianka, którą wspólnie z kolegą postawiliśmy, nie wytrzymała testowania przez naszego majstra: rozleciała się jak domek z kart... Zmieniłem szkołę na elektryczną. W niej lepiej radziłem sobie jako teoretyk niż praktyk, więc do kontynuowania kariery raczej mnie nie zachęcano. Ale posiadłem tytuł technika elektroenergetyka i żarówkę umiem do dziś wymienić! (śmiech) To nie był chyba szczyt twoich marzeń? Moim pierwszym wielkim wyzwaniem była matura. Zdałem ją w bielskim Technikum Energetycznym. Już wtedy jednak wiedziałem, co mnie tak naprawdę kręci. Z marszu podszedłem do egzaminów na, cieszący się wówczas opinią elitarnego, Wydział Radia i Telewizji UŚ w Katowicach. Oczywiście nie zmieściłem się w grupce wybrańców, ale nie odpuściłem... poczułem taki doping, że w rok później odebrałem w dziekanacie indeks studenta kulturoznawstwa (specjalizacja filmoznawstwo) Uniwersytetu Śląskiego. Na egzaminach największe wrażenie zrobiłem znajomością tego, co działo się w ówczesnym życiu teatralnym! Jak widać film i teatr miały ze sobą o wiele więcej wspólnego niż dzisiaj. Byłem pierwszym studentem w rodzinie. Odbierano to z mieszanymi uczuciami. No bo co to właściwie jest to kulturoznawstwo? Czy z tego można wyżyć? Ale ja byłem szczęśliwy: wkroczyłem w wymarzony, lepszy świat kultury. I było rzeczywiście pięknie przez ponad dwa miesiące, do 13 grudnia pamiętnego 1981 roku. Po przymusowej przerwie w zajęciach, zaserwowanej nam przez Jaruzelskiego, też było pięknie, ale już inaczej. Spora grupa wykładowców, towarzyszących nam w strajku NZS-u, zniknęła. Ubyło też studentów, pojawili się natomiast nowi. Domów kultury w Polsce dostatek. Jednak MDK w Czechowicach-Dziedzicach ma wysokie aspiracje jak na takie małe miasto. Jak to robisz, że znakomitości sztuki, literatury, filmu, teatru i nauki, mimo napiętych terminów, korzystają z twojego zaproszenia do współpracy? Zawsze irytowały mnie narzekania i beznadziejne diagnozy czy prognozy w stylu: w tym mieście nic się nie da zrobić, tu zawsze będzie sypialnia, pustynia kulturalna itp. Albo przekonanie, że w domu kultury na tzw. prowincji nie ma racji bytu oferta ambitna artystycznie i intelektualnie. Tak naprawdę wszystko zależy od ludzi, a nie od miejsca, w którym żyją. Przecież to ludzie decydują o tym, czy będzie ono piękne, tętniące życiem i czy można w nim spełniać się twórczo, realizować najśmielsze marzenia. Recepta jest więc prosta: żeby zaszczepić głód wiedzy i pragnienie tworzenia rzeczy pięknych, trzeba zapraszać autentycznych mistrzów, imponujących nie tylko posiadaną wiedzą i umiejętnościami, ale nade wszystko potrafiących je przekazać i zainspirować do poszukiwania nowych ścieżek. Staram się dbać o to, aby tacy właśnie ludzie, tacy artyści, czy ich dzieła, trafiały do Czechowic-Dziedzic, do Miejskiego Domu Kultury. Wszyscy podlegamy takim samym prawom: pojawiamy się tu, by odczytać ślady i wskazówki pozostawione przez przodków, sami tworzymy swoje ślady i przekaz dla następnych pokoleń. To ma sens. Ktoś powiedział też: Społeczność, która nie znajduje sił i środków na wytworzenie elity intelektualnej i artystycznej, ulega stopniowej degradacji chyli się ku upadkowi. 6 Relacje Interpretacje

11 DKF-u prestiżową Nagrodą im. prof. A. Bohdziewicza w 1991 roku. To przełożyło się potem na sukcesy, które zadziwiały całą Polskę. Biliśmy zdumiewające rekordy frekwencyjne, które zaowocowały nagrodą Złoty Próg, przyznaną nam przez dystrybutorów filmowych dwukrotnie (1995 i 1996). Jako drugie kino w kraju zainstalowaliśmy najnowocześniejszą wówczas aparaturę projekcyjną! Pomysłów nie brakowało tworzyliśmy kolejne przeglądy i festiwale kina polskiego i światowego, które zawsze cieszyły się powodzeniem u widzów i istnieją do dziś. Publicyści Gazety Wyborczej czy miesięcznika Film pytali na łamach: skąd taki fenomen w tak małym mieście?! Ale jak tu się nie dziwić, skoro jako pierwsi w Europie (sic!) pokazaliśmy film Forest Gump, Bolesław Folek z projektem i przebudowany Miejski Dom Kultury Takiego czarnego scenariusza dla mojego miasta i okolic nie przewiduję. Nowy budynek MDK-u, który zastąpił socjalistyczne straszydło, jest nowoczesny i okazały, wygląda wspaniale. Skąd wziął się pomysł przebudowy? To fantastyczne marzenie nabrało realnych kształtów już w latach 90. dzięki zaskakującym efektom (również finansowym!) prowadzenia kina Świt i całej nowej działalności MDK-u. Można było zacząć budować odpowiedni klimat do realizacji tego pomysłu, choć jako radny wiedziałem, że zawsze są sprawy ważniejsze od inwestycji w kulturę. Z pomocą przyszła... natura. Z roku na rok powiększały się pęknięcia na styku elewacji i dachu, które mogły skończyć się katastrofą budowlaną. Zapadła właściwa decyzja i w 2008 roku rozpoczęto przebudowę według projektu Stanisława Niemczyka. Już po roku mogliśmy się cieszyć z pracy w pięknym obiekcie. Zyskaliśmy nowe przestrzenie: Piwnicę Muz i Galerię, w której m.in. gościliśmy z wystawą obrazów mistrza Edwarda Dwurnika podobało mu się u nas. Dyskusyjny Klub Filmowy Puls w latach 80., a kino Świt w latach 90. ubiegłego wieku to były marki znane w całej Polsce. Znakomity repertuar, spotkania z twórcami, dyskusje. Czy wierzysz w powrót legendy? Legendy pojawiają się i znikają, niektóre powracają, ale tylko za sprawą ludzi, którzy o to zadbają. Był początek lat 90., gdy zostałem dyrektorem MDK-u. Kierownictwo kina Świt powierzyłem Józefowi Grabowskiemu, z którym przez prawie 10 lat, wspólnie z innymi pasjonatami, tworzyliśmy legendę DKF-u Puls. Wspaniałą puentą tego romantycznego okresu było wyróżnienie Relacje Bolesław Folek (ur. 1959) absolwent Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie. Studiował również m.in. na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach (kulturoznawstwo) oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (muzeologia). Współzałożyciel (1980) i prezes ( ) DKF-u Puls w Czechowicach-Dziedzicach, uhonorowanego Nagrodą im. prof. Antoniego Bohdziewicza (1991). Od 1991 roku dyrektor Miejskiego Domu Kultury w Czechowicach-Dziedzicach. Laureat Nagrody Laterna Magica. Radny pierwszej i drugiej kadencji Rady Miejskiej w Czechowicach-Dziedzicach oraz pierwszej i drugiej kadencji Rady Powiatu Bielskiego. Interpretacje 7

12 Jadwiga Grygierczyk i Piotr Machalica są aktorami najczęściej występującymi w czechowickich edycjach Krakowskiego Salonu Poezji a Za każdą cenę wyświetliliśmy zaraz po festiwalu w Cannes, miesiąc przed premierą w USA?! Pojawienie się kinopleksów obniżyło nasze wyniki frekwencyjne, jeśli chodzi o bieżący repertuar, ale nie zaszkodziło powodzeniu imprez cyklicznych, takich jak Tydzień Filmu Polskiego czy Czechowickie Prezentacje Filmowe. Nasze przeglądy kina ambitnego kontynuują najlepsze tradycje DKF-u Puls i kina Świt, czyli nadal robimy swoje... Proponujecie mieszkańcom Czechowic-Dziedzic ofertę artystyczną na wysokim poziomie. Jakieś przykłady z ostatnich lat? Wizytówką naszych aspiracji tworzenia najwartościowszych zjawisk we współczesnej kulturze jest Jesienny Festiwal Muzyczny Alkagran, upamiętniający postać wybitnego kompozytora i wirtuoza akordeonu Andrzeja Krzanowskiego. Dzięki kierownictwu artystycznemu Grażyny Krzanowskiej festiwal zaliczany jest do najbardziej ambitnych i oryginalnych przedsięwzięć w kraju. Natomiast odbywający się w jego ramach konkurs akordeonowy należy do najtrudniejszych i najciekawszych rywalizacji muzyków w tej części Europy. A czechowickie maratony teatralne... Kończyły się nieraz po trzeciej w nocy! Przy pełnej widowni! Miło było patrzeć, jak w drzwiach wejściowych MDK-u mijali się znakomici artyści: Zbigniew Zapasiewicz, Andrzej i Mikołaj Grabowscy, Jan Peszek czy Jan Frycz. Na naszej, skromnej przecież, scenie gościły: Teatr Powszechny, Teatr Narodowy, Teatr Polski z Poznania, Teatr Stu, Wierszalin z Supraśla... Ten ostatni tuż przed wyjazdem po nagrodę w Edynburgu! W MDK-u znalazł miejsce Krakowski Salon Poezji Anny Dymnej, w którym o oprawę muzyczną dbają m.in. Barbara Bielaczyc i wybitnie utalentowana młodzież czechowickiego teatru Movimento. Ma ona znakomite wzory do naśladowania i to o czechowickim rodowodzie! To uznani, wspaniali artyści, choćby Anna Szostak dyrygentka Camerata Silesia, wybitny aktor Piotr Machalica... Wiem, że mogę liczyć na ich wsparcie i przychylność. Natomiast 5 października 2013 roku w MDK-u dokonała się rzecz niezwykła! Dzięki najnowocześniejszej technologii, jaką posiadamy, przeprowadziliśmy bezpośrednią transmisję opery Eugeniusz Oniegin z Metropolitan Opera w Nowym Jorku, w której śpiewa dwóch Polaków, a jednym z nich jest Piotr Beczała z... Czechowic-Dziedzic, zaliczany do najznakomitszych tenorów na świecie. Technologia ta umożliwia transmisje wydarzeń kulturalnych z całego globu! I to ona pozwoliła nam awansować do elitarnego grona tych miejsc na ziemi, gdzie zniknęły bariery dostępu do kultury i sztuki najwyższych lotów. Jestem gotów przekraczać kolejne granice i pokonywać wszelkie bariery dostępu do kultury tych, którym jest ona naprawdę potrzebna. To pewnie znów nas niedługo czymś oryginalnym zaskoczysz? Trzeba stawiać na najmłodszych. Obok Teatru Muzycznego Movimento w MDK-u od kilku lat działa Koło Badaczy Kultury. Ambitna młodzież, pod okiem Agnieszki Przybyły-Dumin, penetruje zwyczaje, obrzędowość, tradycję miejsc, w których żyje. Badacze mają już pierwsze osiągnięcia: dwa tomy niezwykłego wydawnictwa Świat naszych przodków. Obecnie pracują nad trzecim. Powstaje bezcenny dokument dla przyszłych pokoleń, zapis niematerialnego dziedzictwa kulturowego małych ojczyzn. A co ty masz z tego? Uczę się od nich! To najcenniejsze z tego, co oferuje nam ten świat... 8 Relacje Interpretacje

13 Dialog z tradycją Tegoroczne, 41. Biennale Malarstwa Bielska Jesień było poniekąd wyjątkowe w ponadpięćdziesięcioletniej historii konkursu. Zadecydowały o tym dwie kwestie. Przede wszystkim Bielska Jesień po raz pierwszy została otwarta dla malarzy, którzy nie mają dyplomu uczelni artystycznej. Po drugie zaś wszystkie nadesłane na konkurs obrazy wreszcie można było obejrzeć w Internecie. Paweł Jagiełło Każdy podłączony do sieci obserwator świata artystycznego mógł zatem zrozumieć, jak niewdzięczne zadanie stało przed jury, zmuszonym wybrać te najlepsze spośród 3048 prac zgłoszonych przez 701 artystów. Podobnie jak we wcześniejszych edycjach obrazy poddano podwójnej selekcji w pierwszej kolejności elektronicznej, na podstawie reprodukcji fotograficznych, by w kolejnym etapie, obcując już z oryginałami, wyłonić zwycięzców konkursu. Relacje Biennale ukazało dużą różnorodność stylistyk, w ramach których poruszają się polscy artyści. Przewodniczący jury stwierdzający po pierwszym odsiewie powrót abstrakcji, ostatecznie zwrócił uwagę na dominację (przynajmniej wśród prac zakwalifikowanych do wystawy) tendencji określonej roboczo mianem surrealistycznego baroku, która miałaby obejmować przykłady malarstwa przedstawiającego, zanurzonego w mrocznej tematyce, choć jednocześnie niepozbawionego humoru. Od lewej: Ewa Juszkiewicz, Ewa Skaper, Bartosz Kokosiński, Marcin Zawicki, Remigiusz Suda, Karolina Komorowska, Konrad Maciejewicz Krzysztof Morcinek Interpretacje 9

14 Piotr Korol: Obraz grawitacyjny XXXVII Jacek Rojkowski Paweł Jagiełło historyk i krytyk sztuki, mieszka i pracuje w Łodzi. Warto mieć jednak świadomość, że tego typu określenia są tylko umowną formą kategoryzacji nadesłanych prac i niekoniecznie muszą odzwierciedlać stan faktyczny współczesnego malarstwa. Cóż to bowiem za tendencja, której żywotności starcza na dwa lata (przypomnijmy, że w 2011 roku był to nowy optymizm ). Wspólnego mianownika dla przynajmniej części wyróżnionych w konkursie prac można by szukać raczej w warstwie myślowej niż w sferze formalnej. Przy bliższej analizie zgromadzonych dzieł okazuje się, że kwestią ważną dla wielu artystów jest problem tradycyjnych konwencji przedstawiania. Motorem napędzającym znaczną grupę tych, w większości młodych, twórców jest dialog z historycznymi formułami dotyczącymi konstrukcji obrazu, procesu jego powstawania lub zasadami reprezentacji wizualnej. Na te zagadnienia powołują się nawet ci artyści, w pracach których trudno doszukać się podobnej refleksji. Odwołania do sztuki dawnej na pierwszy rzut oka widoczne są w twórczości laureatki tegorocznego Grand Prix (Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego) Ewy Juszkiewicz, absolwentki Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Prace artystki już przy okazji poprzedniej edycji Biennale zwróciły uwagę krytyków, co zaowocowało wówczas wyróżnieniem ich przez redakcję Art & Business. W swoich obrazach Ewa Juszkiewicz skupia się na przedstawieniach kobiecych postaci w malarstwie różnych epok i reinterpretuje je pod względem estetycznym. Wybierając znane, nie tyle ikoniczne, co po prostu obecne w kulturze wizualnej portrety mieszczek i wprowadzając w miejsce ich fizjonomii zupełnie nieprzystające elementy fragmenty flory lub świata nieożywionego poddaje analizie tradycyjne normy obrazowania kobiet. Nie inaczej jest w zwycięskich obrazach. Bez tytułu / według Rogiera van der Weydena bazuje na obrazie niderlandzkiego mistrza, w którym czepiec z welonem atrybut kobiety zamężnej został przez artystkę potraktowany ze szczególną atencją, dodatkowo skomplikowany i rozszerzony na twarz portretowanej, jakby sugerując, że w tym przedstawieniu stan cywilny modelki zastępuje jej tożsamość. Z kolei Girl in Blue to zabawna i nieco niepokojąca trawestacja Dziewczynki w niebieskiej sukni holenderskiego malarza Johannesa Cornelisza Versproncka, polegająca na zastąpieniu głowy postaci (głowy nie byle jakiej, bo zdobiącej swego czasu banknot o nominale 25 guldenów) pospolitą hubą leśną. Jury ujęła wysoka sprawność warsztatowa artystki oraz zdolność poruszania aktualnych tematów (obraz kobiety, kody wizualne) przy jednoczesnym wykorzystaniu odwołań do malarstwa dawnego. Ewa Juszkiewicz otrzymała również wyróżnienie redakcji wrocławskiego pisma artystycznego Format. II Nagrodę Marszałka Województwa Śląskiego otrzymała Ewa Skaper za zestaw prac Gloria w Fabryce Misiów i Gloria nie boi się krwi. Wspomniany duch surrealizmu jest w tych obrazach szczególnie wyraźny. Właściwie przypominają one surrealistyczne kolaże poprzez nienaturalne wyizolowanie postaci i poszczególnych obiektów z tła. Skojarzenia z kolażami wynikają być może również z tego, że artystka przenosi z dużą wiernością na grunt malarski przedmioty, które kolekcjonuje. A warto wiedzieć, że są to przedmioty z histo- 10 Relacje Interpretacje

15 rią; stare druki, celuloidowe lalki, figurki. Każdy element wygląda raczej jak wklejony niż namalowany, każdy choć bierze udział w przedstawionym zdarzeniu wydaje się żyć własnym życiem. Całość spowija niesamowita, oniryczna atmosfera, bardzo sugestywna, udzielająca się odbiorcy, mającemu wrażenie uczestnictwa w nieprzyjemnym śnie, którego akcja toczy się na starej, ale podkolorowanej i zmanipulowanej fotografii. Nierealna jest w tych pracach perspektywa, puste i zimne są spojrzenia przedstawionych osób, które niewiele różnią się od funkcjonujących między nimi, obdarzonych życiem zabawek. Po malarstwie przywodzącym na myśl kolaż przychodzą kolaże imitujące malarstwo, jak mówi sam ich autor, Konrad Maciejewicz, laureat III Nagrody Prezydenta Miasta Bielska-Białej. W jego przypadku agresja, z jaką traktuje materiał wyjściowy (wycina nożyczkami zdjęcia ze starych kobiecych czasopism, często o kiepskiej poligrafii), przekłada się na agresję przedstawienia. Rozczłonkowane ciała kobiet-lalek, barokowy przepych trzewiowych elementów konstytuują makabryczny charakter twórczości Maciejewicza. Z jakiegoś powodu prace te przywołują na myśl scenę otwierającą Pachnidło Patricka Süskinda, w której bohater powieści rodzi się pod blatem straganu na targu rybnym. Celność opisu niemal powoduje, że czujemy wszędobylski smród. Patrząc na prace Maciejewicza, również możemy mieć skojarzenia węchowe. Mnogość skrawków papieru imitujących wewnętrzne organy skutecznie oddziałuje na wyobraźnię widza. Równie niepokojące, choć znacznie mniej dosłowne są prace Moniki Chlebek, zagłębiające się w problematykę podświadomości, inspirowane kinem Davida Lyncha oraz jak sama pisze w notce do katalogu wystawy twórczością Louise Bourgeois. Przedstawione przez artystkę postaci, jakby ustawione do fotografii, umyślnie źle skadrowane, sprawiają wrażenie skrywających jakąś przykrą tajemnicę, skutecznie ewokują nastrój paranoi. Jeszcze tylko malarstwo Marcina Zawickiego daje się wpisać w umowną tendencję barokowego surrealizmu. Rzeczywiście aspektów kojarzących się z barokiem jest tu pod dostatkiem. Pełne szczegółów, wręcz tłoczne kompozycje przedstawiają skąpane w sztucznym Karolina Komorowska: Talerz I Małgorzata Żurada: Diabeł/Dorsz Igor Przybylski: Baureihe 103 Jacek Rojkowski Obrazki z wernisażu Krzysztof Morcinek Relacje Interpretacje 11

16 12 Rafał Borcz: Dwie olchy Jacek Rojkowski Relacje świetle martwe natury. Co więcej, nie tylko światło jest tu sztuczne. Wszystkie przedmioty odwzorowane na płótnie to przykłady fabrycznej tandety, kupione bądź znalezione. Klocki, figurki jeleni i dinozaurów, umieszczone w syntetycznych stroikach, połyskują, próbując na nowo przykuć uwagę widza. Surrealistyczna jest zaś nieprzystawalność zgromadzonych rzeczy do kontekstu martwej natury, ich nachalna współczesność przy jednoczesnym umieszczeniu w tradycyjnej kompozycji. Tymczasem wyrazisty dialog z tradycją artystyczną prowadzi Bartosz Kokosiński, którego dwie prace uhonorowane zostały wyróżnieniem regulaminowym Galerii Bielskiej BWA oraz wyróżnieniami redakcji Artluka, Exitu i Obiegu. Obraz pożerający motyw religijny należy do znanego już dość dobrze cyklu, obejmującego prace z silnie zagiętymi blejtramami, spomiędzy których wystają rzeczywiste, trójwymiarowe przedmioty, pochłaniane przez żarłoczne płótna. Jest w tej idei twórczej miejsce na przewrotną i do pewnego stopnia humorystyczną grę ze sztuką dawną i klasycznymi tematami malarskimi (martwa natura, pejzaż czy malarstwo religijne), ale też namysł nad ontologią obrazu. Wypukłość dzieła oraz użycie rekwizytów rzekomo przez nie pożeranych prowokują pytania o granice realistycznych konwencji obrazowania oraz o stosunek przedstawienia do rzeczywistości. Również w kręgu pytań o status malarstwa w ogóle pozostaje praca bez tytułu, należąca do cyklu Skóry, przedstawiająca rozciągnięte, pomarszczone i wychodzące z elipsoidalnej ramy płótno. Jego naruszona struktura budzi refleksję nad materialnością obrazu, aspektem czysto fizycznym i paradoksalnie dzięki kształtującej je deformacji przypomina o rudymentarnych kwestiach związanych z definicją obrazu jako przedmiotu płótna z nałożoną nań farbą. Zagadnienia związane z aspektem procesualnym twórczości malarskiej porusza w swoich Obrazach grawitacyjnych Piotr Korol, którego prace za najciekawsze uznali internauci. Powstanie swoich dzieł artysta uzależnia od powolnego działania sił natury, przede wszystkim zaś grawitacji. Pracując nad każdym obrazem-obiektem nawet przez kilka miesięcy, tworząc zastygające zacieki, jednocześnie celebruje powtarzalność kolejnych faz produkcyjnych swoisty rytuał, będący formą duchowego doskonalenia się. Również na przeciwnym biegunie myślowym wobec tendencji surrealizującej znajduje się twórczość Rafała Borcza, wyróżnionego przez redakcje Artinfo.pl i katowickiej Gazety Wyborczej. Choć także mamy tu do czynienia z eksploracją świata wewnętrznego człowieka, to odbywa się ona nie poprzez penetrację mrocznych zakamarków psychiki, lecz przez reakcję na dzikie piękno natury. Obrazy z cyklu Czas olch to tradycyjne pejzaże, wykonane precyzyjnie, z dużą dbałością o walory kompozycyjne. Są spokojne, oszczędne, wręcz chłodne w swym minimalizmie, wypełnione rozproszonym światłem, wciągają widza w rozległą przestrzeń, którą artysta bezbłędnie buduje. To już podejście zupełnie odmienne od prezentowanych niegdyś, silnie ekspresjonistycznych obrazów z wilkami. Artysta przegląda się w przyrodzie, dokonuje projekcji swojego życia wewnętrznego na konkretne miejsce jezioro, las. Wielokrotnie powtarza, jak ważne jest dla niego, żeby chłonąć tę atmosferę na żywo stąd wyrazistość przedstawionych lokacji. Na dowód szczególnego zainteresowania teorią obrazowania i konwencji malarskich, które dało się zaobserwować wśród tegorocznych uczestników, warto jeszcze napomknąć o pracach Małgorzaty Szymankiewicz uhonorowanych wyróżnieniem redakcji Notesu na 6 Tygodni. Jak podkreśla artystka, interesuje ją obraz sam w sobie, czyli twór całkowicie autonomiczny, niezaangażowany w kwestie pozaartystyczne, zamiast tego poruszający zagadnienia związane z procesami tworzenia sztuki. Za punkt wyjścia obiera więc Szymankiewicz de finicję obrazu sformułowaną w 1890 r. przez Maurice a Denisa, rozwiniętą następnie przez Clementa Greenberga, wedle której obraz jest przede wszystkim płaską powierzchnią pokrytą farbami w określonym porządku. Jej prace Bez tytułu 202 i 203, z podtytułem (nigdy się nie rozpa- Interpretacje

17 da, bo nigdy nie tworzy całości), na swój sposób testują tektonikę płaszczyzny malarskiej, ukazując jednocześnie relatywizm pojęcia spójności kompozycyjnej. Choć do wystawy zakwalifikowano aż 78 prac 42 artystów, jury zwracało uwagę na wysoki poziom warsztatowy i kulturę malarską większości uczestników konkursu. Podczas panelu dyskusyjnego, który odbył się następnego dnia po wernisażu, pojawiły się jednak głosy rozczarowania wynikające z faktu, że mimo szumnie ogłoszonej demokratyzacji Biennale i otwarcia go na twórców niemających tytułu magistra sztuki nikt z biorących udział amatorów (18% uczestników) nie zakwalifikował się do wystawy pokonkursowej. Szef jury, Paweł Jarodzki, bronił jednak podjętych decyzji, podnosząc, iż kierowano się wyłącznie wartościami artystycznymi, zaś brak artystów bez dyplomu na tegorocznej wystawie tak naprawdę nie upoważnia do żadnych konkluzji. Biennale potwierdziło po raz kolejny dużą żywotność malarstwa jako medium bardzo pojemnego, pozwalającego na różnorodność wypowiedzi, a także oddziałującego bardzo silnie na rzesze odbiorców, o czym świadczy ogromne zainteresowanie nie tylko artystów i krytyków, ale też mediów i publiczności niezwiązanej bezpośrednio ze światem sztuki. Galeria Bielska BWA w Bielsku-Białej: 41. Biennale Malarstwa Bielska Jesień 2013, wystawa pokonkursowa, 8 listopada 29 grudnia Agata Leszczyńska: Nocne harce Jacek Rojkowski Krzysztof Morcinek Relacje Interpretacje 13

18 Małgorzata Słonka Krążymy za gospodarzem po całym domu. Wybieramy anioły na wystawę w Bielsku-Białej. Od piwnic po strych pomieszczenia wypełnione są rzeźbami, obrazami na płótnie i szkle. Starannie poukładanymi na półkach, schodach, podłogach, komodach, wiszącymi na ścianach, drzwiach szafy i za szafą, pod sufitem... To efekt trwającej już czterdzieści lat kolekcjonerskiej pasji Leszka Macaka. 14 Leszek Macak zbiera dzieła stworzone wyobraźnią i ręką twórców, których talent nie był kształtowany na artystycznych uczelniach ani w pracowniach mistrzów. Określani są mianem: ludowy, samorodny, naiwny, przedstawiciel art brut czy outsider art... Przede wszystkim prace pochodzą z okresu powojennego, są też rzeźby i obrazy, które powstały w międzywojniu, a niekiedy znacznie, znacznie dawniej. Z Polski, ale również ze świata, np. z Tajlandii czy Maroka. Przeważają dzieła o treści religijnej, bo taka jest prawidłowość tej twórczości. Niezwykłe są te prace. Toporne kawałki drewna, z których poprzez dodanie kolorów np. bieli z czerwienią albo zieleni Heródek stworzył dzieła sztuki. Albo nie do końca wyciosana przez Romana Śledzia z kawałka drewna scena podniesienia Jezusa na krzyżu. Czy też maleńka i delikatna, pastelowa scena zwiastowania wyrzeźbiona przez Władysława Potońca. Ileż mądrości, piękna i serca zamknęli w nich twórcy. Dzięki pasji Leszka Macaka mamy możliwość je poznać i zachwycić się nimi. Kiedy ogląda się je pojedynczo, budzą zaciekawienie, podziw, ale kiedy widzi się je w takim nagromadzeniu, jak w krakowskim domu kolekcjonera, przyprawiają o estetyczny zawrót głowy. Relacje Na krakowskim Kazimierzu, na ulicy Józefa, Leszek Macak prowadzi Galerie d Art Naif, gdzie można również kupić prace niektórych artystów. I tych już uznanych, i tych zdobywających sobie dopiero miejsce w galeryjnych przestrzeniach. Sprzedawał je na całym świecie, prywatnym kolekcjonerom i muzeom (również darował, nie tylko polskim, ale też np. Collection de l Art Brut w Lozannie obrazy Marii Wnęk; czy American Folk Art Museum w Nowym Jorku rzeźby Antoniego Mazura). Wszystkich nie jest bowiem w stanie zachować, choćby z prozaicznego powodu braku miejsca. A zresztą, czyż można takie bogactwo zatrzymywać tylko dla siebie. Chce spopularyzować tę twórczość, docenianą bardziej w świecie niż w Polsce. Jest być może największym, a na pewno jednym z największych kolekcjonerów prywatnych w Polsce. Jest też jak napisał prof. Aleksander Jackowski obecnie jedynym wybitnym mecenasem sztuki nieprofesjonalnej, naiwnej*. Funkcjonującej poza oficjalnymi kierunkami czy stylami, niezależnej i niezwykle subiektywnej, splecionej w jedno z życiem swoich twórców, ludzi wielokrotnie odrzucanych przez własne środowisko, rodziny, niekiedy ciężko chorych. Pytany, czy trudno jest dotrzeć do nich, opowiada, że Leszek Macak na wernisażu w Bielsku-Białej Aleksander Dyl? * Wyrazem uznania i docenienia tej działalności jest nadanie Leszkowi Macakowi przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Medalu Zasłużony Kulturze Gloria Artis (2012). Interpretacje

19 Kolekcja bez granic często trzeba tych ludzi, zamkniętych w swoim świecie, otworzyć. Otworzyć ich serce. Na szczęście ma łatwość nawiązywania kontaktów, więc się udaje. Trwa to oczywiście raz dłużej, raz krócej (nawet całymi latami!), a barwnych anegdot o zabiegach związanych ze zdobywaniem prac starczyłoby na obszerną książkę, może nawet nie jedną. Zaczęło się banalnie. Do wybudowanego w Bukowinie Tatrzańskiej drewnianego domu zaprzyjaźnieni miejscowi artyści zaproponowali pasujący wystrój a więc listwę z ludowymi świętymi obrazami. Potem potoczyło się szybko. Kolekcja szklanych obrazów rosła, pojawiły się prace ceramiczne, skrzynie i sprzęty, a wreszcie rzeźby. Ewelina Pęksowa, Zdzisław Walczak, twórcy z Paszyna (choćby Wojciech Oleksy czy Stanisław Mika)... Jędrzej Wowro, Józef Piłat, Adam Zegadło, Władysław Chajec... Teofil Ociepka, Ernest Sówka, Ludwik Więcek, Jan Nowak, Julian Stręk... Maria Wnęk, Marianna Wiśnios, Edmund Monsiel, Adam Dębiński... itd., itd. Wymieniać można bardzo długo. Kierunki zainteresowań i zasięg kolekcji powiększały się z latami, poja wiali się wciąż nowi twórcy, wciąż nowe obszary. Z czasem sztuka ludowa ustąpiła pierwszeństwa tej spod znaku Relacje art brut, tworzonej przez ludzi chorych psychicznie czy prymitywistów. Spotykał się z podopiecznymi szpitala psychiatrycznego w Kobierzynie, m.in. z Marią Wnęk, utalentowaną malarką obecną dziś na światowych rynkach sztuki. Jednak Nie mogę powiedzieć, że moja droga od sztuki ludowej do art brut na art brut się kończy i tu zostanę pisał w 2009 roku w Etnografii Nowej. Teraz zebrane przez dziesięciolecia ludowe czy naiwne dzieła wędrują po całym globie. Wypożyczają je muzea i galerie w Polsce i na świecie, np. American Visionary Art Museum w Baltimore. Kiedy rozmawiamy, w październiku 2013 roku, niektóre są jeszcze w krakowskim Pałacu Sztuki, gdzie odbyła się wystawa Portret/Autoportret. Identyfikacja i tożsamość. Twórcy z kręgu sztuki art brut. Inne podróżują po Finlandii. Tam właśnie trwa (od czerwca 2013 do września 2014) cykl ekspozycji zatytułowany Owoce rajskiego drzewa, prezentujący historię i współczesność polskiej plastyki nieprofesjonalnej. Pokazywany jest w kilku miejscach (Keravan taidemuseo, Saarijärven museo, Kajaanin taidemuseo, Etelä-Karjalan taidemuseo), a pod koniec 2014 roku ma być pokazany w Muzeum Śląskim w Katowicach. Od lutego do maja 2013 współtworzyły także wystawę zaty- Rzeźby: Stanisława Miki, Romana Śledzia, Antoniego Mazura Małgorzata Słonka specjalistka ds. wydawniczych ROK w Bielsku-Białej, redaktor naczelna RI. Interpretacje 15

20 Obrazy: Marii Wnęk, Ludwika Więcka, Katarzyny Gawłowej 16 Galeria Sztuki ROK-u: Męka i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa w sztuce ludowej Relacje Aleksander Dyl tułowaną Hostia we flaszce/art brut z Polski w Brukseli w Art et Marges Musée (przygotowanej przez poznańskie kuratorki, we współpracy z Galerią Tak). I wśród takich miejsc jest też Bielsko-Biała, gdzie kolekcja Leszka Macaka gości często. Z Galerią Sztuki Regionalnego Ośrodka Kultury czuje się blisko związany. Organizowane tu wystawy są realizacją wspólnych zamysłów jego i kierującego galerią Zbigniewa Micherdzińskiego. Pokazują to, co obaj uważają za szczególnie interesujące i cenne. Ważne jest również, że towarzyszą prezentacjom katalogi wprowadzające w temat i dokumentujące. W ROK-u po raz pierwszy oglądaliśmy zebrane przez kolekcjonera dzieła na wystawie pt. Antoni Mazur beskidzki świątkarz, na którą złożyły się prace 89-letniego wówczas artysty z Zawoi (1999). Wzruszające prostotą i urokliwe postacie Matki Boskiej, Chrystusa, ołtarzyki i kapliczki, scenki rodzajowe, drewniane żyrandole z aniołkami wzbudziły niezwykłe zainteresowanie zwiedzających. Odkrywaliśmy nieznanego, fascynującego beskidzkiego twórcę, który nigdy nie brał udziału w konkursach, nie uczestniczył w kiermaszach, nie prezentował swojej twórczości szerokiemu kręgowi odbiorców, a zaczął rzeźbić, mając ponad 70 lat. Rzeźb Antoniego Mazura w zbiorach Leszka Macaka jest mnóstwo. Nie tylko rozsianych po różnych zakątkach kolekcjonerskiego domu mają także osobne pomieszczenie, gdzie zebrane w ogromnej liczbie nieodparcie poruszają. Potem wypożyczył prace na ROK-owskie wystawy Życie Chrystusa w sztuce ludowej (2000) i Od Świętego Mikołaja do Trzech Króli (2007/2008) rok przyniósł dużą wystawę Sztuka bez granic. Od sztuki ludowej do art brut. Z kolekcji Leszka Macaka, możliwą dzięki grantowi Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Towarzyszył jej album noszący ten sam tytuł. Dzięki temu udało się pokazać zwiedzającym twórczość ponad pięćdziesięciu wybitnych artystów samorodnych aktualnie tworzących, już nieżyjących, a także anonimowych. Były to m.in. rzeźby Stanisława Hołdy, Leona Kudły, Józefa Luberdy, Stanisława Miki, Edwarda Sutora, Karola Wójciaka Heródka, Stanisława Zagajewskiego i obrazy Nikifora, Teofila Ociepki, Ernesta Sówki, Katarzyny Gawłowej. A jednocześnie była to dość reprezentatywna prezentacja samej kolekcji. Interpretacje

21 Relacje Ostatniej z przywołanych wyżej postaci Katarzynie Gawłowej poświęcona była kolejna bielska ekspozycja (2009). Pokazywała niezwykły świat artystki o wielkim, samorodnym talencie, odkrytej w latach 70. XX wieku. Otrzymała wtedy nic to, że tak późno (żyła w latach ) szansę ujawnienia pełni swoich twórczych możliwości. Wcześniej malowała jedynie ściany domu małego, nieogrzewanego pokoiku z klepiskiem. Tematy czerpała z otaczającego świata, ze snów i z kart Ewangelii. Jej malarstwo to świat niezwykłej urody, pełen radości i wiary. Postacie i scenki dopełniała ptakami i kwiatami, często również opisami, przyśpiew kami i własnymi wierszykami pisała Monika Teśluk w katalogu. Cenna była wystawa Twórcy znani, ale zapomniani (2010), poświęcona ważnym, nieżyjącym już beskidzkim artystom ludowym i naiwnym, a Leszek Macak wsparł ją rzeźbami lub obrazami Jana Ficonia, Michała Boczka i Doroty Lampart. Spojrzenie ludowych artystów na mękę i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa zaprezentowano wiosną 2011 roku. Zaś na przełomie 2012/2013 niemal 70 prac ilustrowało temat Triumf Maryi na wystawie poświęconej przedstawieniom Matki Bożej. Barbara Golda-Golden w katalogowym tekście pisała o kolekcjonerskiej pasji Leszka Macaka jako nieustannej fascynacji pięknem niety powym, czasem wręcz kontrowersyjnym, które zawłaszczyło wszystkie zakątki jego krakow skiego domu, a teraz dzięki talentom spotkanych przez niego twórców przywołuje i opowiada w kameralnych salach Galerii Sztuki Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku- -Białej, u progu świąt Bożego Narodzenia, historię Maryi, jeszcze beztrosko radosnej narzeczonej cieśli Józefa, na którą za chwilę spadnie niewyobrażalnie ciężkie wyzwanie. Zostanie matką Boga. I matką wszystkich ludzi. I oto po raz kolejny mamy okazję sięgnąć do bogactwa tej niezwykłej kolekcji. Galerię Sztuki ROK-u zapełnią tym razem niebiescy mieszkańcy aniołowie, w przeróżnych postaciach. Anioł (z grec. angelos) oznacza posłańca, zwiastuna. Tacyż wysłannicy, zatrzymani w locie ręką artystów Jana Malika i Adama Zegadły, zastygli pod sklepieniem galerii Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej, wiodąc za sobą cały anielski zastęp z krakowskiego domu Leszka Macaka, przytulającego w swoich ścianach dziesiątki nadprzyrodzonych istnień (Barbara Golda-Golden). Galeria Sztuki Regionalnego Ośrodka Kultury w Bielsku-Białej: Strażnicy nieba i ziemi. Anioły z kolekcji Leszka Macaka, 16 grudnia stycznia Galeria Sztuki ROK-u: Sztuka bez granic. Od sztuki ludowej do art brut Interpretacje 17

22 Juliusz Wątroba Mistrz i troglodyci Kultury i taktu nie da się nauczyć w żadnej szkole i na żadnym uniwersytecie. Można się co najwyżej nauczyć, jak maskować swoje wrodzone i nabyte naganne ciągoty. Bo też chamem może być i prostaczek, i profesor, i sprzątaczka, i minister. Dobre wychowanie jest jedynie kamuflażem pierwotnych instynktów i nic się na to nie poradzi. Fałsz tak się w nas wtopił i zrósł z nami w jakiejś dziwnej symbiozie, że aż trudno sobie wyobrazić bliźnich i siebie jako istoty szczere, bezpośrednie, taktowne tym prawdziwym taktem, który jest zawsze niezależnie od okoliczności nawet najbardziej sprzyjających, by o nim zapomnieć i wskrzesić w sobie jaskiniowca z maczugą likwidującego przeciwników skutecznie, krwawo lub bezkrwawo, acz definitywnie. Opowiadał mi kiedyś wybitny intelektualista z Warszawy, internowany w stanie wojennym, jak wyglądało jego pierwsze zetknięcie z aresztem. Kilkunastu zatrzymanych zaprowadzono do wieloosobowej celi. I wtedy skazani rzucili się jak głodne lwy na pierwszych chrześcijan, by dorwać się do... jak najlepszych prycz: a to przy oknie, by było jasno; a to na dole, nie na piętrze, by było wygodniej. Pomyślałem sobie wtedy wspomina mój rozmówca że tak samo jak o te prycze będą się bić o stanowiska w nowej Polsce. Prorok czy jasnowidz? Co skłoniło mnie do takich kategorycznych stwierdzeń? Wiele sytuacji, w których uczestniczyłem; bądź jako postronny obserwator, bądź aktywny winowajca. I to w każdej dziedzinie życia, bez wyjątku. Nawet w kolejce do skarbca na Jasnej Górze, tuż pod czujnym spojrzeniem Matki Boskiej Częstochowskiej, gdzie wierni tak się przepychali by jak najprędzej wejść do środka i takich używali słów, że to nie do wiary, choć byli wiernymi. Nawet w kościele, gdzie przeciwnicy polityczni wierzący w tego samego Boga na Jego oczach dosłownie by się pozarzynali (bo im to z pełnych nienawiści oczu patrzy), gdyby nie wiara, że jednak przejmą władzę i dokopią poprzednikom! By jednak nie poruszać się na grząskim terenie polityki, która jest najwdzięczniejszym obiektem felietonistów, będę się poruszał po, bliskim mi, poletku kulturalnym. W one dni zostałem zaproszony do odległej metropolii, wraz z precyzyjnie wybranymi i starannie wyselekcjonowanymi przez zaradną rodzinę osobnikami, na jubileusz 90-lecia urodzin Wybitnego Artysty. Artysta był zaiste wyjątkowy. Tak w swoich oryginalnych dziełach (choć tak niewielu z obecnych wiedziało, o co tak naprawdę w nich chodzi, ale za to krytycy wiedzieli), jak i w wyglądzie nosił zawsze kaszkiet pochylony na jedną stronę i pełną fantazji siwą brodę. Co jeszcze odróżniało go od innych artystów, to optymistyczny fakt, że był zawsze pogodny, uśmiechnięty, pogodzony ze sobą i ze światem. I jeżeli się mówi o złotej jesieni życia (co najczęściej jest wierutnym nadużyciem i kłamstwem), to nasz Wybitny Artysta był żywym przykładem, że tak w istocie może być. Juliusz Wątroba z zawodu inżynier włókiennik, z powołania poeta i satyryk, autor już ponad trzydziestu tomików wierszy, fraszek, prozy, felietonów. 18 Relacje Interpretacje