Próchnica uzębienia dzieci łódzkich do lat 5 III. Czynniki etiologiczne próchnicy*

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association PATRYCJA PROC, RENATA FILIPIŃSKA SKĄPSKA, MAGDALENA WOCHNA SOBAŃSKA Próchnica uzębienia dzieci łódzkich do lat 5 III. Czynniki etiologiczne próchnicy* Dental Caries in Children up to the Age of 5 from Lodz III. Etiological Factors of Caries Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Szpitala Klinicznego Nr 6 UM w Łodzi Streszczenie Wprowadzenie. Wystąpienie i przebieg próchnicy uzębienia mlecznego zależy od wielu czynników zewnętrznych i we wnętrznych. Ich poznanie i wpływ na przebieg choroby ma istotne znaczenie w zapobieganiu wystąpienia próchnicy. Cel pracy. Określenie czynników wpływających na wystąpienie i przebieg próchnicy u dzieci w wieku żłobko wym z Łodzi. Materiał i metody. Badaniem klinicznym objęto 927 dzieci w wieku 8 62 miesięcy, ankietowym rodziców 641 dzieci. Pytania dotyczyły: danych osobowych dziecka, ogólnych parametrów rozwoju fizycznego dziecka i stanu jego zdrowia, czynników środowiskowych i rodzinnych, stosowanej profilaktyki fluorkowej i zabiegów hi gienicznych jamy ustnej oraz sposobu odżywiania. Wyniki. Istotny statystycznie wpływ miało: przedłużone naturalne karmienie, wykształcenie ojca, przebycie cho rób wieku dziecięcego, termin ząbkowania, miesiąc urodzenia, spożywanie słodyczy, masa urodzeniowa dziecka, wykształcenie matki. Wnioski. Czynniki paragenetyczne i środowiskowe mają istotny wpływ na przebieg próchnicy zębów u dzieci (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, 65 70). Słowa kluczowe: czynniki etiologiczne próchnicy, intensywność próchnicy. Abstract Background. Development of caries is related to lots of different factors. To learn about these factors is of a para mount importance in the control and reduction of the disease. Objectives. The aim of the study was to state the relationship between the factors and incidence of caries in tod dlers from Łódź. Material and Methods. The investigation embraced 927 children between the age of 8 and 62 months. 641 ques tionnaires based on WHO patterns were used to interview parents. The following information was collected: chil dren personal data, physical and mental health state of a child, social class, usage of fluoride suplements, oral health practices and nutritional habits of a child. Results. Statistically significant were factors as follows: prolonged breast feeding, level of father s education, pediatric diseases, term of teething, month of a delivery, sweet intake per day, body natal weight, level of mother s education. Conclusions. Development of dental caries in children seems to be related to individual genetic and social factors (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, 65 70). Key words: etiological factors of caries, incidence of caries. Ogromne zaniedbania w profilaktyce i lecze niu próchnicy mlecznych zębów są obserwowane przez wielu badaczy próchnicy wczesnej w Polsce [1, 2]. Wystąpienie i przebieg próchnicy mleczne go uzębienia zależy od wielu czynników zewnętrz nych i wewnętrznych. W dostępnym piśmiennic twie są wymieniane: nieprawidłowe nawyki ży wieniowe, higiena jamy ustnej, dostępność fluoru, * Praca finansowana z funduszu statutowego nr

2 66 P. PROC, R. FILIPIŃSKA SKĄPSKA, M. WOCHNA SOBAŃSKA termin początku wyrzynania zębów, kalendarzowy miesiąc urodzenia, przebieg ciąży i porodu, masa i długość urodzeniowa dziecka, ewentualne choro by dziecka, przyjmowanie antybiotyków, wyksz tałcenie, wiek i nawyki rodziców (np. palenie pa pierosów), status ekonomiczny i model rodziny, stan uzębienia matki, choroby matki w czasie cią ży i przyjmowanie przez nią leków [3 12]. Celem pracy było określenie czynników wpły wających na wystąpienie i przebieg próchnicy u dzieci w wieku żłobkowym ρ = 0,106 p < 001 Materiał i metody Za pomocą lusterka i zgłębnika w oświetleniu lampą czołową zbadano uzębienie 927 dzieci (511 dziewcząt i 416 chłopców) w wieku 8 62 miesią ca życia, ze wszystkich 31 łódzkich żłobków. Ba daniem ankietowym objęto rodziców dzieci, uzy skano 641 w różnym stopniu wypełnionych an kiet. Pytania zostały skonstruowane na podstawie wzorców ankiet Światowej Organizacji Zdrowia i dotyczyły: danych osobowych dziecka, ogólnych parametrów rozwoju fizycznego dziecka i stanu jego zdrowia, czynników środowiskowych i ro dzinnych, stosowanej profilaktyki fluorkowej i za biegów higienicznych jamy ustnej oraz sposobu odżywiania dziecka. Wyniki Za pomocą analizy statystycznej uzyskanych wyników badań wyodrębniono czynniki (zmien ne) mające wpływ na występowanie i rozwój cho roby u badanych dzieci. Na podstawie analizy re gresji wielokrotnej ustalono kolejność zmiennych pod względem siły korelacji ze wskaźnikiem puw. Kolejność jest następująca; pierwsza zmienna ma największą siłę korelacji: 1. Długość karmienia naturalnego; dzieci kar mione piersią w wieku powyżej 24. miesiąca życia miały wyższą intensywność próchnicy (puw = = 4,22) w porównaniu z dziećmi karmionymi do miesiąca życia (puw = 2,79; Z = 1,964, p < 0,05) oraz dziećmi karmionymi krócej niż 12 miesięcy (puw = 2,62; Z = 2,262, p < 0,05). 2. Wykształcenie ojca; średnie puw = 1,89 dziecka ojca z wyższym wykształceniem było niż sze od puw = 2,59 dziecka ojca ze średnim wy kształceniem (Z = 2,629, p < 0,01), oraz puw = = 3,35 dziecka ojca z wykształceniem podstawo wym (Z = 2,118, p < 0,05). 3. Choroby wieku dziecięcego; dzieci, które przebyły chorobę zaliczaną do grupy chorób wie ku dziecięcego, miały niższe średnie puw = 2,41 Ryc. 1. Zależność między początkiem wyrzynania zębów a wskaźnikiem puw Fig. 1. Relationship between time of teething and ca ries index dmf od puw = 3,49 dzieci, które takiej choroby nie przebyły (Z = 2,956, p < 0,01). 4. Termin wyrznięcia się pierwszego zęba; dzieci ząbkujące wcześniej, tj. przed 5. miesiącem życia miały większą intensywność próchnicy (puw = = 3,0) od ząbkujących później, tj. po 12. miesiącu ży cia (puw = 2,0). Zależność między początkiem ząb kowania a wskaźnikiem puw była charakterystyczna dla całej grupy: ρ = 0,106, p < 0,01 (ryc. 1). 5. Kalendarzowy miesiąc urodzenia; najwyż szą intensywność próchnicy stwierdzono u dzieci urodzonych w kwietniu (puw = 3,81) oraz w mar cu (puw = 3,33), czyli u dzieci ząbkujących naj wcześniej. Najmniejszą intensywność próchnicy stwierdzono u dzieci urodzonych w sierpniu (puw = = 1,92) i w maju (puw = 2,04). U dzieci urodzo nych od maja do grudnia, czyli rozpoczynających ząbkowanie później, stwierdzono niższą intensyw ność próchnicy w porównaniu z dziećmi urodzo nymi na początku roku. 6. Częstość spożywania słodyczy; dzieci spo żywające słodycze kilkakrotnie w ciągu dnia mia ły wyższe wskaźniki próchnicy (puw = 3,59) od dzieci pojadających słodycze raz dziennie (puw = = 2,59; Z = 2,657, p < 0,01) lub rzadziej (puw = = 2,17; Z = 3,19, p < 0,01). 7. Masa urodzeniowa; dzieci o masie urodze niowej powyżej 3,5 kg, ząbkowały istotnie statys tycznie wcześniej i miały wyższe wskaźniki próch nicy (puw = 3,17) od dzieci o prawidłowej masie urodzeniowej (puw = 2,42; Z = 2,341, p < 0,01). 8. Wykształcenie matki; średnie puw = 2,02 dziecka matki z wyższym wykształceniem było niższe od puw = 2,86 (Z = 2,692, p < 0,01) dziec ka matki ze średnim wykształceniem, oraz puw = = 3,04 dziecka matki z wykształceniem podstawo wym (Z = 2,118, p < 0,05). Szczegółowe zależności przedstawiono w ta beli 1.

3 Próchnica uzębienia czynniki etiologiczne 67 Tabela 1. Zależność między wybranymi czynnikami a wskaźnikiem puw Table 1. Relationship between selected factors and dmft index Czynnik N (%) puw/dmf t (Factor) Karmienie piersią do 12 miesięcy 381 (60,4) 2,62 ± 3,67 (Breast feeding) (less than 12 months) miesięcy 122 (19,3) 2,79 ± 3,9 (between 12 and 24 months) powyżej 24 miesięcy 36 (5,8) 4,22 ± 4,21 (more than 24 months) Wykształcenie ojca podstawowe 138 (22,1) 3,35 ± 4,08 (Level of father s education) (elementary) średnie 380 (60,8) 2,59 ± 3,56 (secondary) wyższe 107 (17,1) 1,89 ± 3,51 (higher) Choroby wieku dziecięcego tak 350 (70) 2,41 ± 3,55 (Pediatric diseases) (yes) nie 151 (30) 3,49 ± 4,07 (no) Termin wyrznięcia pierwszego zęba do 4 miesiąca 85 (14) 3,0 ± 3,8 (Time of teething) (up to the age of 4 months) 5 8 miesiąc 430 (71,1) 2,6 ± 3,6 (between 5 and 8 months of age) po 9 miesiącu 90 (14,9) 2,0 ± 3,0 (later than 9 months of age) Kalendarzowy miesiąc urodzenia styczeń 67 (10,5) 2,81 ± 3,58 (Month of a delivery) (January) luty 63 (9,8) 2,94 ± 3,7 (February) marzec 57 (8,9) 3,33 ± 4,28 (March) kwiecień 52 (8,1) 3,81 ± 4,59 (April) maj 51 (7,9) 2,04 ± 3,17 (May) Czerwiec 50 (7,8) 2,84 ± 4,11 (June) lipiec 53 (8,3) 2,4 ± 3,57 (July) sierpień 65 (10,1) 1,92 ± 3,12 (August) wrzesień 53 (8,3) 2,94 ± 2,81 (September) październik 35 (5,5) 2,66 ± 3,51 (October) listopad 36 (5,6) 2,11 ± 3,25 (November) grudzień 59 (9,2) 2,17 ± 3,34 (December) Spożywanie słodyczy < 1 raz/dzień 196 (30,9) 2,17 ± 3,12 (Frequency of sweet intake per day) (less than once a day) 1 raz/dzień 299 (47,1) 2,59 ± 3,72 (once a day) > 1 raz/dzień 140 (22,0) 3,59 ± 4,29 (more than once a day) Masa urodzeniowa < 2, (5,4) 3,11 ± 3,94 (Natal body weight) 2,501 3, (66,6) 2,42 ± 3,62 kg > 3, (28) 3,17 ± 3,82 Wykształcenie matki podstawowe 91 (14,3) 3,04 ± 4,0 (Level of mother s education) (elementary) średnie 392 (61,7) 2,86 ± 3,73 (secondary) wyższe 152 (23,9) 2,02 ± 3,38 (higher)

4 68 P. PROC, R. FILIPIŃSKA SKĄPSKA, M. WOCHNA SOBAŃSKA W badanej grupie dzieci w żłobkach nie stwierdzono istnienia zależności istotnych statys tycznie między intensywnością próchnicy a takimi czynnikami, jak: sytuacja ekonomiczna rodziny, wiek rodziców, model rodziny (rodzina pełna/nie pełna), palenie papierosów przez matkę, przebieg ciąży, termin porodu, uzyskane po porodzie punk ty Apgar, długość urodzeniowa dziecka, kolejność ciąży, liczba dzieci w rodzinie, długość karmienia butelką, karmienie nocne, liczba spożywanych po siłków w ciągu dnia, występowanie chorób ogól noustrojowych, przyjmowanie preparatów fluor kowych przez kobietę w czasie ciąży czy wska źnik higieny u dziecka. Omówienie W badanej grupie łódzkich dzieci czynnikiem najsilniej wpływającym na intensywność próchni cy okazało się przedłużone karmienie piersią; po wyżej 24 miesięcy życia. Dzieci, które jeszcze w wieku dwóch lat były karmione piersią, miały prawie dwukrotnie wyższe wskaźniki puw od dzieci karmionych krócej. Najnowsze wyniki badań nad wczesną próchni cą u dzieci wskazują na szczególną rolę zakażenia bakteriami próchnicotwórczymi w etiologii próch nicy [13]. Udowodniono, że im wcześniej pojawią się bakterie w jamie ustnej dziecka, tym wcześniej dochodzi do wystąpienia próchnicy i tym cięższa będzie jej postać [14]. Źródłem zakażenia jest naj częściej ślina matki, a szczególnie są niebezpieczne różnorodne nawyki, takie jak oblizywanie przez matkę smoczka czy łyżeczki, czy wspólne spanie. Karmienie naturalne, oprócz swoich niewątpliwych zalet, może także być zaliczane do zachowań wzmagających przenoszenie bakterii [15]. W badanej populacji nie stwierdzono nato miast zależności między długością karmienia bu telką a aktywnością procesu próchnicowego. Zas tanawiający jest fakt, że na pytanie odpowiedziało tylko 425 ankietowanych, być może niektórzy ro dzice świadomi szkodliwości tego nawyku starali się zataić informację. Zgodnie z wynikami licznych badań innych autorów, stwierdzono, że istotny statystycznie wpływ na występowanie i rozwój próchnicy dzie ci miało wykształcenie rodziców, zarówno matki, jak i ojca [3]. Zaskakująco duży wpływ na rozwój próchnicy u dzieci z łódzkich żłobków miało wy kształcenie ojca, był to drugi co do siły oddziały wania modyfikator występowania i przebiegu cho roby. Jest to jednak zgodne z obserwacjami zagra nicznych autorów, którzy wykształcenie ojca uważają za główny modyfikator zdrowia jamy ust nej dziecka. Mattila et al. [16] w 2000 r. stwierdzi li nawet, że intensywność próchnicy u fińskich 5 latków istotnie statystycznie zależała od rocznego przyrostu ubytków próchnicowych u ojca. Podobnie zaskakujący okazał się wpływ prze bycia przez dziecko chorób wieku dziecięcego (świnka, ospa wietrzna, odra itp.). Dzieci, które przebyły taką chorobę miały istotnie statystycznie niższe wskaźniki intensywności próchnicy od dzieci, u których taka choroba nie wystąpiła. Wy jaśnienie tej zależności wydaje się, że leży u pod staw immunologii. Jakóbisiak [17], opisując od porność przeciwko zakażeniom wywoływanym przez wirusy, stwierdził, że we wczesnym okresie zakażenia wirusami główną rolę odgrywają me chanizmy odporności nieswoistej. Następnie są uruchamiane mechanizmy odpowiedzi humoralnej ze szczególną rolą wydzielniczego IgA, znajdują cego się w wydzielinach błon śluzowych układu pokarmowego i oddechowego. Obecność ochron nych immunoglobulin tej klasy we wrotach zaka żenia stanowi główny mechanizm obronny przed wirusami namnażającymi się na błonach śluzo wych. W trakcie zakaźnych chorób wirusowych dochodzi do uruchomienia humoralnej odporności i nawet kilkudziesięciokrotnego wzrostu poziomu IgG i IgM w surowicy krwi. Immunoglobuliny mo gą przenikać do śliny, a ich zwiększony poziom mo że się utrzymywać nawet kilka lat. Uaktywniona odpowiedź nieswoista, a także zwiększony poziom immunoglobulin w ślinie przeciwdziałają rozwojo wi bakterii próchnicogennych, co może tłumaczyć mniejszą intensywność próchnicy u dzieci po prze byciu chorób wieku dziecięcego [17, 18]. W pracy wykorzystano podział terminów ząb kowania według Szpringer Nodzak [19]. Zgodnie z tym podziałem ząbkowanie przed 4. miesiącem życia to ząbkowanie przedwczesne, między 5. a 8. to ząbkowanie o czasie, a po 9. miesiącu to ząbko wanie opóźnione. Autorka przedstawiła szcze gółowo wpływ rozpoczęcia ząbkowania na inten sywność próchnicy u warszawskich dzieci; dzieci rozpoczynające ząbkowanie wcześniej miały wy ższe nasilenie próchnicy. Podobne zależności zaobserwowano w obec nym badaniu u łódzkich dzieci. Na podstawie uzy skanych wyników stwierdzono ogólną tendencję do wcześniejszego wyrzynania się zębów u dzieci urodzonych w pierwszych 6 miesiącach roku, a szczególnie u urodzonych w marcu i kwietniu. Wczesne wyrzynanie u urodzonych w tych miesią cach korelowało z najwyższymi wskaźnikami in tensywności próchnicy. W badanej grupie dzieci termin wyrzynania zę bów był zależny od długości i masy urodzeniowej [20]. Im cięższe i dłuższe było dziecko przy urodze niu, tym wcześniej pojawiały się u niego mleczne zęby. Analizując wpływ masy urodzeniowej, stwier

5 Próchnica uzębienia czynniki etiologiczne 69 dzono, że dzieci z masą powyżej 3,5 kg miały istot nie statystycznie wyższą intensywność próchnicy od dzieci z prawidłową masą urodzeniową. W badaniu stwierdzono, że spożywanie słody czy było jednym z najistotniejszych statystycznie czynników etiologicznych próchnicy, a natężenie choroby zwiększało się wraz z częstością spoży wania cukrów. Podobne zależności między wyso ką częstością spożywania cukrów a intensywno ścią próchnicy wczesnej były obserwowane przez wielu badaczy próchnicy [5 12, 21, 22]. Rodrigues i Sheiham [21] w longitudinalnym badaniu w 2000 r. nad nawykami żywieniowymi brazylijskich dzieci w wieku 3 lat uznali spożywa nie cukrów za najsilniejszy czynnik etiologiczny próchnicy. Stwierdzili ponadto, że wśród dzieci spożywających cukry 4 5 razy dziennie występu ją istotnie statystycznie częściej duże przyrosty próchnicy (powyżej 4 ubytków na rok) w porów naniu z dziećmi rzadko spożywającymi słodycze. Z kolei Kidd et al. [22] opisali wzmożone odkładanie się płytki nazębnej u dzieci z dzie dzicznym upośledzeniem metabolizmu glukozy (glycogen storage disease). Choroba ta objawia się hipoglikemią, zmuszając dzieci do ciągłego przyjmowania niewielkich ilości glukozy. Pomi mo stałej opieki stomatologicznej i intensywnych zabiegów higienicznych, dzieci miały widoczną płytkę nazębną, a 62% z nich zapalenie dziąseł. Piśmiennictwo [1] GROMADZIŃSKA ZAPŁATA E., RYDZEWSKAA.: Stan uzębienia mlecznego a poziom fluorków w moczu dzieci przed szkolnych miasta Poznania. Przegl. Stomat. Wieku Rozw., 1994, 6 7, [2] OLCZAK KOWALCZYK D.: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzębienia u dzieci warszawskich od 3 do 7 roku ży cia. Nowa Stomat. 2001, 8, 4, [3] CARMICHAEL C. L., RUGG GUNN A. J., FERRELL R. S.: The relationship between fluoridation, social class and ca ries experience in 5 year old children in Newcastle and Nourthumberland in Br. Dent. J. 1989, 167, [4] FETKOWSKA MIELNIK K., MASIEROWSKAA., ZIOŁO A.: Próchnica zębów mlecznych w zależności od przebiegu cią ży matki i okresu niemowlęcego dziecka. Czas. Stomat. 1985, 38, 4, [5] GIERMAKOWSKA A., GIELNIEWSKA E., CHRANIUK Z., KAWKA P., OKOŃSKI P., FRELEK B., WYSOCKI R.: Wpływ hi gieny i diety na występowanie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Magazyn Stomat. 1994, 4, 9, [6] KALWITZKI M., WEIGER R., AXMANN KRCMAR D., ROSENDAL R.: Caries risk analysis: considering caries as an in dividual time dependent process. Int. J. Paediatr. Dent. 2002, 12, [7] PETTI S., HAUSEN H. W.: Caries prediction by multiple salivary mutans streptococcal counts in caries free children with different levels of fluoride exposure, oral hygiene and sucrose intake. Caries Res. 2000, 34, [8] SAMSEL I., SOBIECH P., SOBOL J., JACKIEWICZ A.: Problem określania ryzyka próchnicy u dzieci do lat 3. Magazyn Stomat. 1998, 8, 6, [9] SZCZEPAŃSKA J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynni ków ryzyka część I. Nowa Stomat. 2001, 6, 4, [10] SZCZEPAŃSKA J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynni ków ryzyka część II. Nowa Stomat. 2002, 7, 1, 3 7. [11] SZPRINGER NODZAK M.: Badanie czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci z uzębieniem próchnico wym. Nowa Stomat. 1997, 2, 3, 3 8. [12] SZPRINGER NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZAK SIONEK D.: Badania niektórych czynników etio logicznych próchnicy wczesnej u dzieci. Czas. Stomat. 1994, 47, 12, [13] LI Y., WANG W., CAUFIELD P. W.: The fidelity of mutans streptococci transmition and caries status correlate with breast feeding experience among chinese families. Caries Res. 2000, 34, [14] EMANUELSSON I., THORNQVIST E.: Genotypes of mutans streptococci tend to persist in their host for several years. Caries Res. 2000, 34, [15] WEERHEIJM K. L., UYTTENDAELE SPEYBROUCK B., EUWE H., GROEN H.: Prolonged demand breast feeding and nur sing caries. Caries Res. 1998, 32, [16] MATTILA M. L., RAUTAVA P., SILANPÄÄ M., PAUNIO P.: Caries in five year old children and associations with fami ly related factors. J. Dent. Res. 2000, 79, [17] JAKÓBISIAK M.: Immunologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [18] GÓRNICKI B.: Pediatria. Wydawnictwo PZWL. Warszawa [19] SZPRINGER NODZAK M.: Występowanie próchnicy w zębach mlecznych u dzieci zależnie od terminu początku ząb kowania. Czas. Stomat. 1981, 34, 8, [20] FILIPIŃSKA SKĄPSKA R.: Wybrane zagadnienia pierwszego ząbkowania u dzieci łódzkich. Praca doktorska, UM Łódź [21] RODRIGUES C. S., SHEIHAM A.: The relationships between dietary guidelines, sugar intake and caries in primary te eth in low income Brazilian 3 year olds: a longitudinal study. Int. J. Paediatr. Dent. 2000, 10, [22] KIDD S. A., RADEMEYER C., ROBERTSON G. J., LEE P. J., LUCAS V. S.: Dental disease indices and caries related mi croflora in children with glicogen storage disease. Int. J. Paediatr. Dent. 2002, 12, 8 13.

6 70 P. PROC, R. FILIPIŃSKA SKĄPSKA, M. WOCHNA SOBAŃSKA Adres do korespondencji: Patrycja Proc Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego UM ul. Pomorska Łódź e mail: patrycjaproc@wp.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: