POLITYKA INTERNETOWA PRÓBA UJĘCIA TEORETYCZNEGO

Transkrypt

1 Krzysztof Piech POLITYKA INTERNETOWA PRÓBA UJĘCIA TEORETYCZNEGO Artykuł niniejszy zawiera zwięzły opis zjawiska istniejącego w Polsce zaledwie od kilku lat, a rozwijającego się niezwykle intensywnie. Mianowicie chodzi tu o tzw. sektor Internetu. Celem pracy jest jednak nie sama analiza sektora, lecz analiza różnorodnych aspektów polityki internetowej. Zgodnie z obiegowymi niekoniecznie całkiem trafnymi opiniami, nie istnieje w Polsce polityka władz państwowych wobec Internetu. Niewątpliwie jednak obserwowalny jest brak wystarczającej wiedzy i zainteresowania informatyką, a w szczególności Internetem ze strony decydentów stopnia centralnego. 1 Inaczej jest w krajach bardziej rozwiniętych, w tym szczególnie w Stanach Zjednoczonych, przodujących pod względem poziomu rozwoju ww. sektora. Wnioski z wszelkich prognoz zmian na rynku internetowym pozwalają z dużą dozą prawdopodobieństwa wysnuć przypuszczenie, że będzie on się nadal gwałtownie rozwijał. Dzieje się tak od kilku co najmniej lat w Stanach Zjednoczonych, a stamtąd tendencja ta przeszła następnie m.in. do krajów Unii Europejskiej. Mimo, że dynamika rozwoju ww. sektora w Polsce jest duża, jego poziom rozwoju wciąż pozostaje daleko w tyle za innymi krajami bardziej rozwiniętymi (w tym również i krajami naszego regionu). Rys. 1. Ogólny schemat analizy polityki państwa podmioty cele przedmiot(y) polityki narzędzia polityki 1 Potwierdzają to opinie środowiska informatyków polskich. Rząd i administracja państwowa, zarządzający gospodarką oraz społeczeństwo nie są jeszcze w pełni świadome znaczącej roli informatyki i w niewielkim stopniu działają na rzecz jej racjonalnego wykorzystania. Cyt. za: Rozwój informatyki w Polsce. Stan, zalecenia, perspektywy, Raport 2. Kongresu Informatyki Polskiej, Warszawa 1999 (dostępny w Internecie:

2 234 Krzysztof Piech Można więc przypuszczać, że podobnie jak w tych krajach przybiera na sile natężenie polityki internetowej państwa i wszystko wskazuje na to, że ta tendencja będzie się utrzymywała, również w Polsce wystąpi potrzeba kompleksowego spojrzenia na Internet w dobie powstającego społeczeństwa informacyjnego XXI wieku. Analiza zjawiska będzie przebiegała zgodnie z ogólnym schematem analizy polityki szczegółowej wchodzącej w skład polityki gospodarczej (por. rys. 1). Zgodnie z nim politykę państwa należy traktować jako oddziaływanie podmiotów kształtujących tą politykę na przedmiot (przedmioty) za pomocą określonych narzędzi w określonym celu w otoczeniu pewnych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Do pełnego opisu polityki internetowej brakuje perspektywy czasowej. Ze względu na objętość artykułu, nie zawiera on prawie żadnych informacji na temat zmian na rynku internetowym, jego genezy, rozwoju i perspektyw wzrostu w Polsce i na świecie. Dokonana w nim analiza na ogół abstrahuje od konkretnych przypadków polityki internetowej na świecie. Być może będzie to uzupełnione w kolejnych publikacjach. 1. Polityka gospodarcza a polityka internetowa Trudno jest określić miejsce analizowanego zjawiska, jakim jest polityka państwa wobec Internetu w nauce polityki gospodarczej. Jest to związane z wieloma klasyfikacjami tej nauki i dziedzin z nią związanych, a także brakiem publikacji ściśle związanych z analizowanym tematem (przynajmniej w polskiej literaturze). Zgodnie z jedną z częściej występujących klasyfikacji, polityka wobec Internetu byłaby jedną z polityk mikroekonomicznych. Niewątpliwie, polityka internetowa powinna być rozpatrywana jako część składowa polityki teleinformatycznej, w jej części informatycznej, bądź też będącej na styku polityki wobec sektora telekomunikacyjnego i informatycznego. Rys. 2. Miejsce polityki internetowej w nauce polityki gospodarczej POLITYKA GOSPODARCZA polityki makroekonomiczne polityki mikroekonomiczne polityka teleinformatyczna pozostałe polityki polityka telekomunikacyjna polityka informatyczna polityka internetowa

3 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 235 Powyższa klasyfikacja może jednak budzić kontrowersje. W rzeczywistości gospodarczej Stanów Zjednoczonych polityka ta z pewnością byłaby postawiona na równi z polityką telekomunikacyjną i informatyczną. 2 Kolejne zastrzeżenie może być związane z możliwością umiejscowienia tej dyscypliny jako części składowej polityki rozwojowej, naukowej, inwestycyjnej, itp. Trudności klasyfikacyjne nie pomagają w określeniu celów, które powinny towarzyszyć tej polityce. Z pewnością rozwój Internetu dla samego jego rozwoju jest niecelowy. Spełniać on (tj. Internet) może natomiast następujące funkcje: naukowe ułatwienie wymiany poglądów i wyników badań pomiędzy ośrodkami naukowymi, medialne możliwość oglądania telewizji i słuchania audycji radiowych w trybie on-line, czytania prasy (istnieją gazety wydawane wyłącznie w formie elektronicznej; również w Polsce, np. gazeta Donosy dystrybuowana poprzez ), czy ogólnie łatwe możliwości wymiany wszelkich informacji, edukacyjne zarówno w sferze nauczania języków obcych, jak i wszelkich innych dziedzin, biznesowe tzw. e-commerce lub e-business (po polsku: e-biznes) obejmujący np. robienie zakupów przez Internet (sprzedaż wysyłkowa) 3, zamawianie towarów brakujących w magazynie, home banking, zawieranie umów ubezpieczeniowych, itd., marketingowe możliwości reklamy w Internecie poprzez umieszczenie przez firmę własnej witryny, bannery na często uczęszczanych stronach, reklamy przez , ochrony zdrowia ostatnio zwraca się uwagę na zastosowania w medycynie w postaci możliwości natychmiastowych, międzynarodowych konsultacji ze specjalistami o światowym autorytecie bądź w przypadku bardzo rzadkich chorób, komunikacyjne wymiana listów elektronicznych, telefonia internetowa, telekonferencje, wojskowe takie było np. pierwsze przeznaczenie pierwowzoru Internetu, tj. amerykańskiej sieci ARPANET, i wiele innych. Jako, że polityka wobec Internetu jest częścią polityki gospodarczej państwa, jej cele można rozpatrywać w kategoriach specyficznych celów polityki gospodarczej. Te z kolei można zdefiniować, jako taki kształt gospodarki kraju, który jest pożądany z punktu widzenia jego władz. To, jakie cechy będzie posiadał pożądany stan gospodarki, zależy jednak nie tylko od władz państwa (vide rządy autorytarne), lecz również od społeczeństwa. Dlatego celem polityki gospodarczej 2 Można tu przypomnieć, że Internet powstał dzięki działaniom rządu Stanów Zjednoczonych dla stworzenia zaawansowanej struktur wymiany danych dla celów bezpieczeństwa narodowego i badań naukowych. 3 Jako ciekawostkę można podać, że jedną z najczęściej odwiedzanych witryn internetowych (14. miejsce na świecie 6,4 mln wczytań w styczniu 1999 r.) ma największa tego typu księgarnia Amazon ( Najbardziej popularnymi stronami w styczniu 1999 były: America On-Line (AOL; 34,6 mln osób, Microsoft ( 24,8 mln, Yahoo! ( 24,5 mln. Por. Najczęściej odwiedzane strony, Rzeczpospolita dodatek Nauka i technika, nr 48, 26 lutego 1999.

4 236 Krzysztof Piech powinno być zapewnienie dobrobytu (i jego stałego wzrostu) dla całego społeczeństwa oraz inicjowanie różnego rodzaju przedsięwzięć przyczyniających się do stałego wzrostu dobrobytu, co możliwe jest przy zapewnieniu stałego i trwałego wzrostu gospodarczego (mierzonego najczęściej dynamiką zmian PKB per capita). Z tego punktu widzenia, celem polityki państwa wobec Internetu jest (powinno być) wspieranie jego rozwoju, 4 m.in. poprzez: bezpośrednie wspieranie tworzenia i rozwoju infrastruktury informacyjnej przez współfinansowanie lub finansowanie rozbudowy infrastruktury (głównie telekomunikacyjnej) oraz wspieranie postępu technologicznego w tej dziedzinie (np. poprzez finansowanie badań naukowych), zarządzanie siecią w ramach jednolitego systemu rejestracji nazw domen, upowszechnianie wykorzystania Internetu poprzez: wprowadzanie elementów edukacji internetowej do programów nauczania, zamieszczanie w Internecie informacji przez urzędy administracji państwowej na temat ich działalności, jej efektów (w tym kopie ustaw, rozporządzeń, ogłoszeń o przetargach, itp. dokumenty), wspieranie możliwości wzrostu zastosowań Internetu w nauce, biznesie, itd., tworzenie i nadzór nad przestrzeganiem odpowiednich warunków prawnych, w zakresie: działań legislacyjnych (nowe ustawy), działań kontrolnych i normatywnych (ustanawianie norm, standardów), wymagania poszanowania praw autorskich, ochrony znaków towarowych, zapewnienia warunków wolnej konkurencji, itd., unormowania rynku e-commerce, w tym postulaty równego traktowania transakcji internetowych i tradycyjnych (kwestie podpisu elektronicznego, miejsca zawarcia transakcji, płatności), tworzenie warunków dla budowy społeczeństwa informacyjnego. Mając na uwadze powyższą analizę można dokonać próby zdefiniowania badanego zjawiska. Tak więc polityka internetowa państwa to świadome oddziaływanie jego organów przy wykorzystaniu określonych narzędzi na tenże sektor w celu zapewnienia jego wielokierunkowego rozwoju. Rozwój ten może być mierzony na wiele sposobów. Miernikami rozwoju Internetu są m.in.: wielkość przyrostu liczby użytkowników Internetu (czy lepiej: przyrostu liczby użytkowników w stosunku do całkowitej wielkości populacji), szybkość łączy (międzynarodowych, międzymiastowych) i ich długość, stopień przyrostu wykorzystania Internetu przez osoby bez wykształcenia technicznego, natężenie ruchu w sieci (mierzone np. liczbą odwiedzin (wczytań, trafień) najbardziej popularnych witryn internetowych), wartość obrotów handlowych osiąganych przy wykorzystaniu sieci. 4 Przy założeniu pozytywnego wpływu rozwoju Internetu na wzrost gospodarczy. Jest ono powszechnie przyjmowane (autorowi nie udało się odnaleźć wyników badań potwierdzających w sposób jednoznaczny ww. prawdziwość zależności). Istnieją wyniki badań wykazujących zależności pomiędzy liczbą telefonów a PKB oraz wpływ IT na inflację. Por. dalsze części pracy.

5 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 237 Najczęściej wykorzystywany jest pierwszy z mierników. Jego wartość jest szacowana za pomocą badań społecznych lub szacunków liczby hostów 5, które są dokładniejsze; jednak współczynnik użytkowników przypadających na jednego hosta jest określany ze zbyt dużym marginesem błędu. 6 Rys. 3. Liczba hostów na świecie Liczba hostów sty-91 sty-92 sty-93 sty-94 sty-95 sty-96 sty-97 sty-98 sty-99 Data badania Źródło: Internet Software Consortium, lipiec Uwarunkowania polityki internetowej Najczęściej spotykanym podziałem uwarunkowań polityki państwa jest podział dychotomiczny na uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne. Do uwarunkowań wewnętrznych polityki internetowej zaliczyć można: rozwój gospodarczy kraju, uwarunkowania historyczno-gospodarcze, związane z poziomem rozwoju gospodarczego, w szczególności rynku technologii informacyjnej (ang. IT Information Technology), uwarunkowania geograficzno-gospodarcze, uwarunkowania prawne, uwarunkowania społeczne. 5 Host to komputer podłączony do sieci łączem stałym, a nie komutowanym (czyli bez potrzeby posiadania modemu), mający stały adres IP, w przeciwieństwie do przyznawanego dynamicznie, np. przez TP S.A. podczas połączeń z numerem Najbardziej znane instytucje, które wykonują takie obliczenia to: RIPE NCC Réseaux IP Européens Network Coordination Centre ( obliczenia w cyklu miesięcznym dla krajów Europy) oraz Network Wizards ( Internet Domain Survey: obliczenia w cyklu półrocznym dla świata). 6 Zazwyczaj przyjmuje się, że na jednego hosta przypada od 6 do 10 użytkowników (najczęściej przyjmuje się 10 osób).

6 238 Krzysztof Piech Jak to zostanie wspomniane w dalszych częściach artykułu, istnieje silny związek korelacyjny pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego, a rozwojem struktur informacyjnych. Rozwój infrastruktury wpływa na wzrost PKB, ale można przypuszczać, że i wartość PKB per capita danego kraju ma wpływ na rozwój jego infrastruktury, w tym również internetowej. Poziom rozwoju rynku IT zależy nie tylko od stanu obecnego rozwoju gospodarczego kraju. Gra tutaj pewną rolę kontekst historyczny. Fakt braku otwarcia krajów socjalistycznych na zachodnie technologie opóźnił nieznacznie rozwój tego rynku. Tak więc w momencie rozpoczęcia transformacji systemowej państwa te były kilka lat w tyle za krajami Zachodniej Europy pod względem rozwoju Internetu. 7 Niesie to jednak korzyści w postaci rozpoczęcia inwestowania w najnowocześniejsze rozwiązania techniczne, bez konieczności przechodzenia etapów pośrednich. Położenie geograficzne kraju również ma znaczenie dla rozwoju Internetu. W przypadku państw małych i oddalonych od swoich sąsiadów, gdzie nie ma możliwości zbudowania połączenia lądowego (np. kraje Oceanii), może być trudne i kosztowne położenie kabla podmorskiego (a komunikacja satelitarna choć możliwa, jest też kosztowna). W przypadku niezmiernie ważnych wśród innych uwarunkowań prawnych polityki internetowej, powszechnie panuje przekonanie, że im mniejsza jest ingerencja władz, tym lepsze są warunki rozwoju Internetu. Ponadto, im niższe są ceny połączeń telefonicznych, co również może być regulowane lub przynajmniej w pewnym zakresie kontrolowane przez państwo, tym wyższe są perspektywy na rozwój Internetu. Dużą rolę grają również uregulowania antymonopolowe. 8 Państwo może z pewnych względów zagwarantować pozycję monopolistyczną danemu przedsiębiorstwu telekomunikacyjnemu, lecz jego działalność, jak i każdego monopolu, daje negatywne efekty dla Internetu i jego użytkowników. 9 Pewne przyjęte w kraju ustawy chroniące prawa autorskie, mogą nie być egzekwowane. To również jest jeden z elementów uwarunkowań, jakim jest poszanowanie prawa wynikające nie z przepisów prawnych, ale akceptacji społecznej. 10 Podobne problemy spotykane są ze stosunkiem do pornografii w Internecie, czy włamaniami. Państwo może też włączać się w ustanawianie norm i standardów obowiązujących w danym kraju, choć zazwyczaj ustalają je największe firmy na rynku, same bądź w porozumieniu z innymi. Polityka internetowa wiąże się też z pewnymi uwarunkowaniami społecznymi, do których zaliczyć należy poziom wykształcenia społeczeństwa, w tym 7 Najczęściej powstanie Internetu datuje się na rok 1982, a np. w Polsce zaczął funkcjonować na szerszą skalę w 1992 r. 8 Należy oczekiwać, że udane otwieranie sektora komunikacyjnego na konkurencję będzie największym wkładem, który rząd może uczynić dla rozwoju Internetu. Cyt. za: K. Werbach, Digital Tornado: The Internet and Telecommunications Policy, Federal Communications Commission Office of Plans and Policy, OPP Working Paper Series No. 29, Washington, March 1997, p. V. 9 Mimo, że przedsiębiorstwo monopolistyczne może dużo inwestować w infrastrukturę i grać wiodącą rolę w rozwoju Internetu, to polityka cenowa zazwyczaj odstrasza od korzystania z Internetu. 10 Piractwo komputerowe, które dynamicznie rozwija się przez Internet, nie jest (w powszechnym odczuciu) zbyt energicznie zwalczane przez policję. W początkowym okresie rozwoju Internetu w danym kraju zazwyczaj brakuje aktów wykonawczych, a także odpowiedniego wyszkolenia i wyposażenia policji, pozwalających na ściganie przestępstw komputerowych.

7 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 239 wykształcenia technicznego. Im wyższy odsetek osób z wyższym wykształceniem, tym większa chęć i umiejętności korzystania z nowoczesnych rozwiązań technicznych, oraz większe zapotrzebowanie na zasoby informacji znajdujące się w Internecie. 3. Podmioty analizy różne szczeble władzy państwa Podmiotami polityki internetowej nazwać można te jednostki (zarówno jednostki administracji państwowej, jak i organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorstwa komercyjne), które działając w sposób świadomy i celowy mają znaczący wpływ na analizowany przedmiot polityki. Z tego punktu widzenia można zdaniem autora wyodrębnić następujące podmioty polityki internetowej: 1. naczelne organy państwa, 2. inne organy państwa: urzędy nadzoru, wydzielone agencje rządowe, itp., 3. organy władzy regionalnej i lokalnej (stanu, regionu, gminy), 4. organizacje pozarządowe typu non-profit, 5. przedsiębiorstwa monopolistyczne 11. Naczelne organy państwa odpowiedzialne są m.in. za prawo dotyczące rynku internetowego. Regulują zazwyczaj przynajmniej sektor telekomunikacyjny, który w znaczący sposób wpływa na funkcjonowanie jednostek gospodarczych na rynku internetowym. Organami tymi są w zależności od modelu ustroju państwa zazwyczaj organy z inicjatywą ustawodawczą: parlament, prezydent, rząd. Mogą to być też jednostki podległe im, posiadające władzę wykonawczą (poszczególne ministerstwa, biura sekretarzy stanu, itd.). Naczelne organy władzy wykonawczej posiadają prawa delegowane przez ustawodawców, w zakresie przepisów szczegółowych. Mogą więc też wpływać na ww. rynek. Część tych uprawnień może być również delegowana na wyspecjalizowane urzędy i agencje rządowe, które również mogą monitorować rynek, występować z wnioskami do władzy sądowniczej w sprawie ukarania określonych jednostek, ale też wspierać rozwój gospodarki elektronicznej. Do nich też zaliczyć można by było takie organizacje, których celem nie jest wspieranie Internetu, lecz rozwoju gospodarczego na poziomie lokalnym i regionalnym, czy nawet różnych krajów 12. W zakresie przestrzennej polityki internetowej dużą rolę pełnią organy władzy regionalnej i lokalnej. W znaczniej mierze to one inicjują działania na rzecz rozwoju Internetu i tworzenia społeczeństwa informacyjnego, podczas gdy działania władz centralnych są bardziej opieszałe i nie nadążają zwykle za potrzebami zwykłych użytkowników sieci. Władze lokalne widzą również w Internecie sposób na reklamę 11 W rozumieniu tego słowa jako takie przedsiębiorstwo, które ma dominującą pozycję na rynku (może nań wpływać), lecz istnieją na nim inne jednostki, które nie stanowią dlań poważniejszej konkurencji (nie jest to więc monopol absolutny). 12 Przykładem może być znaczna pomoc dla rozwoju polskiego Internetu udzielona przez United States Agency for International Development (USAID) poprzez akcję Local Government Partnership Program. USAID jest niezależną agencją rządową założoną w 1961 r. przez prezydenta J. F. Kennedy ego, której celem jest zapewnienie rozwoju gospodarczego i pomocy humanitarnej dla promowania gospodarczych i politycznych interesów Stanów Zjednoczonych za granicą. Por.

8 240 Krzysztof Piech swojej gminy (pod kątem turystycznym, jak i inwestycyjnym), ale też sposób komunikowania się z jej mieszkańcami, informowania opinii publicznej o przetargach, uchwałach, itp. Dzięki temu realizowany jest cel zbliżenia struktur władzy lokalnej i społeczności lokalnej. Zjawisko to nie jest jeszcze zbyt nasilone, jednak dotychczasowy rozwój lokalnego Internetu wskazuje na to, że będzie ono coraz powszechniejsze. Innymi podmiotami polityki internetowej zdaniem autora mogą być organizacje pozarządowe (NGO: non-governmental organisation). Mogą to być np. fundacje, stowarzyszenia, izby, których statutowym celem jest m.in. wspieranie rozwoju Internetu (również mogą działać na polu informatyki, telekomunikacji). Oddziaływując na pozostałe podmioty polityki internetowej w danym kierunku, same stają się podmiotami tejże polityki. Kontrowersyjne może być zaliczenie jednostek o komercyjnym charakterze działalności do grupy podmiotów kreujących politykę internetową. Specyfika tego rynku umieszcza je bowiem przede wszystkim w grupie analizowanych wcześniej przedmiotów polityki. Jednak mogą one posiadać znaczący wpływ na rynek, np. poprzez dominację na rynku oprogramowania, i w ten sposób oddziaływać zarówno na użytkowników w kwestii wyboru oprogramowania i sprzętu, jak i na inne, mniejsze jednostki funkcjonujące na rynku. Dominacja danego przedsiębiorstwa może też wynikać ze specyficznych dla określonego państwa uwarunkowań prawnych. Może też występować w początkowych etapach rozwoju Internetu w danym kraju. 4. Narzędzia polityki internetowej Podmioty polityki internetowej, tak jak i każdej innej polityki szczegółowej państwa, mają do dyspozycji pewne narzędzia, którymi oddziałuje na przedmiot polityki. Można się domyślać, że narzędziami będącymi w gestii władz ustawodawczych, są pewne instrumenty prawne. Przede wszystkim chodzi tu o zapewnienie ochrony praw autorskich, danych osobistych, zasad wolnej konkurencji, podjęcie zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych i wymogów regionalnej integracji. Mogą też istnieć ograniczenia związane z interesami obronnymi kraju. 13 Oprócz instrumentów prawnych istnieje cała gama instrumentów ekonomicznych. Dużą rolę w rozwoju Internetu pełni rozwój infrastruktury. Państwo może w różnorodny sposób oddziaływać na tą dziedzinę. Mogą to być bezpośrednie nakłady inwestycyjne z budżetu państwa. Często też występują inwestycje władz lokalnych. Inną możliwą do wykorzystania formą jest stosowanie ulg podatkowych czy preferencyjnych kredytów w dziedzinach uznanych przez władze państwa za priorytetowe z punktu widzenia jego rozwoju. Wpływ na funkcjonowanie rynku mają także opłaty koncesyjne, których wielkość (czy w ogóle ich istnienie) zależy do odpowiednich organów władzy. Mogą też zaistnieć kary, np. za praktyki monopolistyczne. 13 Eksport producentów z USA najnowszych technologii, w tym superszybkich komputerów i komponentów półprzewodnikowych, do niektórych krajów zakazany. Bill Clinton dopiero niedawno przedstawił plan zniesienia tych ograniczeń, m.in. w stosunku do Polski. Por. Jednym zdaniem, Computerworld, nr 28, s. 11.

9 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 241 Wspomnianymi wcześniej podmiotami polityki inwestycyjnej mogą być organizacje pozarządowe. Mogą one prowadzić różnorodną działalność lobbingową, próbować wpływać na inne podmioty polityki i wzbudzać ich zainteresowanie oraz zwiększać poziom wiedzy decydentów nt. korzyści płynących z rozwoju Internetu. Działalność popularyzatorska i edukacyjna nie musi być wyłącznie domeną organizacji pozarządowych. Ważną rolę może bowiem odegrać edukacja informatyczna i internetowa. Może być ona realizowana poprzez upowszechnianie dostępu do Internetu w szkołach, włączanie treści związanych z Internetem do programów nauczania, organizowanie lub finansowanie szkoleń dla nauczycieli informatyki. Wszystko to zmierzać powinno do budowy społeczeństwa informacyjnego. Istnieją też pewne mechanizmy cenowe, którymi może dysponować nie tylko państwo, ale i przedsiębiorstwa monopolistyczne. Lista działań, które może podjąć jest dość duża. Przede wszystkim może znacząco wpływać na ceny dostępu do Internetu (np. TP S.A. oferuje go bezpłatnie), ceny połączeń telefonicznych. Reasumując, podstawowe narzędzia polityki internetowej to: instrumenty prawne, ustawy dotyczące konkurencji, ochrony praw autorskich, zwalczania pornografii, regulacje e-commerce, itd., instrumenty ekonomiczne, a w tym: subwencje w formie: bezpośrednich dotacji ze środków, centralnych (budżet państwa), lokalnych i regionalnych, ulg podatkowych, preferencyjnych kredytów, opłaty koncesyjne, kary finansowe, działalność lobbingowa i inwestycyjna organizacji pozarządowych (NGO), edukacja informatyczna i internetowa, polityka cenowa przedsiębiorstw monopolistycznych. 5. Przedmiot analizy sektor Internetu Internet to sieć sieci. Ta ogólnoświatowa sieć składa się z ponad 100 tys. połączonych ze sobą sieci komputerowych w prawie wszystkich krajach. Obecnie najbardziej znanymi jego zastosowaniami jest WWW, gromadzące olbrzymie i stale powiększające się zasoby informacji 14 oraz poczta elektroniczna, umożliwiająca szybką wymianę listów pisanych w formie elektronicznej. Rozwój Internetu doprowadził do tego, że duża część sprzętu komputerowego jest do tej sieci podłączona, i fakt ten z roku na rok staje się coraz bardziej oczywisty. Przedmiotem analizowanej polityki jest sektor Internetu. Obejmuje on: elementy infrastruktury: okablowanie oraz niezbędny dla jej funkcjonowania sprzęt techniczny, 14 Stąd popularne stało się hasło: czego nie ma w Internecie, tego nie ma w ogóle.

10 242 Krzysztof Piech hardware (serwery, routery, itd.), software (oprogramowanie sieciowe 15 ), przedsiębiorstwa: specjalizujące się wyłącznie w dziedzinie Internetu dla których Internet jest jedną z dziedzin działalności, zasoby ludzkie specjaliści-informatycy, użytkownicy. Działania władz mają (powinny mieć) więc wiele kierunków: inwestycji w infrastrukturę, zapewnienia odpowiednich warunków prawnych, czy odpowiednią edukację. Ostatni element jest ostatnio bardzo często poruszany w prasie (nie tylko fachowej) w Unii Europejskiej i w Polsce pod hasłem budowa społeczeństwa informacyjnego. W krajach G-7 rozwijane jest natomiast pojęcie Globalna Infrastruktura Informacyjna Infrastruktura internetowa Z pojęciem infrastruktury internetowej wiąże się nierozerwalnie inne, o bardziej ogólnym charakterze: infrastruktura informacyjna. Dzieli się ona na: infrastrukturę telekomunikacyjną, infrastrukturę informatyczną, infrastrukturę mediów elektronicznych. 16 Natomiast infrastruktura teleinformatyczna zawiera w sobie dwie pierwsze grupy z powyższego podziału. W powyższym podziale nie występuje wyraźnie zaznaczona infrastruktura internetowa. Spowodowane jest to w dużej mierze wykorzystywaniem przez tą sieć rozwiązań infrastrukturalnych telekomunikacyjnych oraz koniecznością posiadania sprzętu komputerowego, co zawiera grupa druga. Mierniki Zdaniem M. Golińskiego infrastrukturę telekomunikacyjną można mierzyć za pomocą trzech następujących wskaźników: dostępność telefonii przewodowej, mierzona liczbą abonentów telefonicznych przypadających na 100 mieszkańców, 2. dostępność telefonii ruchomej, mierzona liczbą abonentów telefonii komórkowej na 100 mieszk., 3. dostępność tradycyjnych technik przesyłania danych, mierzona liczbą abonentów tych usług (sumaryczna liczba abonentów sieci pakietowych, sieci ISDN i łączy dzierżawionych). Rozwój infrastruktury informatycznej można natomiast mierzyć: 1. dostępnością komputerowych sieci rozległych, mierzona szacowaną liczbą użytkowników Internetu przypadających na mieszk., 15 Można tu zaliczyć jedynie takie oprogramowanie, które jest niezbędne dla uruchomienia i poprawnego działania sprzętu zaliczonego do infrastruktury internetowej. 16 Por. M. Goliński, Czy jesteśmy społeczeństwem informacyjnym?, Informatyka nr 4/97, s Obie grupy mierników rozwoju infrastruktury zaczerpnięte zostały z: ibidem.

11 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego dostępnością technologii komputerowej, mierzoną liczbą użytkowników komputerów osobistych na 100 mieszk. Tak więc infrastruktura internetowa została tu włączona do infrastruktury informatycznej. Jest to o tyle uzasadnione, że tematyka Internetu nie może funkcjonować bez sprzętu komputerowego, natomiast może działać bez urządzeń telekomunikacyjnych (pod warunkiem, że odpowiednie okablowanie zostało zainstalowane specjalnie dla potrzeb sieciowych, a nie telekomunikacyjnych). Infrastruktura informacyjna a gospodarka Można zauważyć następującą zależność: im bardziej rozwinięty gospodarczo jest kraj, tym bardziej rozwinięte ma struktury informacyjne. Potwierdza to wysoka wartość współczynnika determinacji liniowej R 2 = 0,81 mierzącego zależność liczby telefonów na 100 mieszkańców i PKB per capita w badanych 30 krajach w 1992 r. 18 Rys. 4. Rola telekomunikacji w rozwoju gospodarczym Źródło: S. Beardsley, M. Patsalos-Fox, Getting telecoms privatization right, The McKinsey Quarterly, 1995 No Por. S. Beardsley, M. Patsalos-Fox, Getting telecoms privatization right, The McKinsey Quarterly, 1995 No. 1 (por. również

12 244 Krzysztof Piech Wynika z tego, że kraje o wyższym współczynniku PKB mają lepiej rozwiniętą infrastrukturę, niż kraje o niskiej wartości tegoż miernika. Rozwój infrastruktury wpływa na wzrost PKB. Z badań firmy McKinsey wynika, że 1 procent wzrostu liczby telefonów w krajach rozwiniętych prowadzi do wzrostu gospodarczego osiągającego 3 procenty. 19 Przytaczanie danych na temat telekomunikacji jest uzasadnione w przypadku analizy Internetu ze względu na jego dużą zależność od tradycyjnych mediów komunikacyjnych. W wyniku badań podjętych nad teleinformatyką w 1998 r. 20 autor oszacował siłę zależności pomiędzy liczbą telefonów i hostów na świecie. 21 Współczynnik korelacji wyniósł tu aż 0,89, co może świadczyć o pozytywnym i wysokim wpływie telekomunikacji na rozwój Internetu. Sama korelacja nie przesądza jednak o istnieniu związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy wartościami. Warto jednak zauważyć, że w przypadku prywatnych użytkowników, posiadanie łącza telefonicznego (i modemu) zazwyczaj jest niezbędne do uzyskania dostępu do zasobów sieci Internet. Główny wpływ na rozwój Internetu ma nie tyle liczba telefonów, co cena połączeń telefonicznych (bądź cena za połączenia telefoniczne wyłącznie z Internetem). Analizy przestrzennej alokacji biznesu potwierdzają, że inwestorzy zakładając nowe firmy biorą pod uwagę dostępność i jakość usług telefonicznych w kraju, czy jego regionie. Wzrost konkurencji na rynkach telekomunikacyjnych (w pewnej mierze wywołany działalnością antymonopolową władz) powoduje stały spadek cen połączeń telefonicznych. Według prof. T. Hofmokla, rozwój technologii informacyjnej (Information Technology IT) obniża inflację amerykańską aż o jedną trzecią (z 3 do 2 proc). 22 Przyczynia się też do tego spadek cen sprzętu komputerowego, wskutek zachodzenia technologicznego postępu innowacyjnego. Elementy składowe infrastruktury internetowej Na infrastrukturę internetową składają się linie światłowodowe (służące zarówno do celów telekomunikacyjnych, jak i wyłącznie dla potrzeb Internetu), tradycyjne okablowanie, łącza telefoniczne oraz inny, specjalistyczny sprzęt. Zaliczyć tu też można kablową sieć telewizji satelitarnej, która jest również z powodzeniem wykorzystywana dla potrzeb dostarczania Internetu do odbiorców indywidualnych (choć skala tego zjawiska jest obecnie mniejsza, niż w przypadku połączeń modemowych). Korzystanie z Internetu może być również możliwe przy wykorzystaniu nadajników i odbiorników radiowych oraz satelitarnych. Właściwym elementem okablowania jest system przewodów i złączy. Komputery podłączone do serwera (tzw. stacje robocze) muszą być do niego za pomocą czegoś podłączone. Stosuje się takie kable jak: światłowody (do połączeń pomiędzy sieciami; są bardzo szybkie, odporne na zakłócenia, ale i kosztowne), przewody koncentryczne lub tzw. skrętka telefoniczna. 19 Ibidem. 20 Por. Glinka Z., Kaja J., Piech K., Polityka teleinformatyczna w Polsce w ujęciu regionalnym, badania własne Katedry Polityki Gospodarczej SGH, Warszawa, listopad 1998 (materiały powielane). 21 Obliczenia dokonane były na podstawie danych International Telecommunication Union ( Network Wizards ( za lata Por. T. Hofmokl, Internet 2000 Nowe możliwości nowe wyzwania, referat na II Konferencję Miasta w Internecie, Tarnów, czerwiec 1998 (por. też:

13 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 245 Innymi elementami infrastruktury internetowej są regeneratory sygnałów (ang. repeater). Zjawisko oporu ruchu dotyczy również elementów elektrycznych i sygnały te z czasem wygasają. Celem regeneratorów jest więc okresowe wzmacnianie sygnałów. W niektórych sieciach LAN stosuje się hub-y. Są to urządzenia kierujące sygnał do adresata i jednocześnie wzmacniające go. Stosuje się je w sieciach opartych na skrętce telefonicznej. Schemat połączeń użytkownika z Internetem przedstawiony jest na poniższym diagramie (rys. 5). Rys. 5. Architektura Internetu Źródło: K. Werbach, Digital Tornado: The Internet and Telecommunications Policy, Federal Communications Commission Office of Plans and Policy, OPP Working Paper Series No. 29, Washington, March 1997, p. 98 (appendix). Ta część sieci, przez którą przechodzi większość ruchu to szkielet (Backbone). Zawiera on najszybsze możliwe połączenia transmisyjne, często na bardzo duże

14 246 Krzysztof Piech odległości. Dostęp bezpośrednio do Internetu można uzyskać za pomocą dostawców szkieletowych (backbone provider). Router, to urządzenie, które przesyła pakiety danych z jednej sieci (LAN lub WAN) do innej. Kierują pakiety najbardziej korzystną drogą (ze względu na natężenie ruchu, koszty linii, prędkość, uszkodzenia linii). Router może skierować w pożądanym kierunku taką wiadomość, która jest transmitowana przez protokół przesyłu danych, taki jak IP lub IPX. Większość routerów to wyspecjalizowane komputery, które są zoptymalizowane pod kątem komunikacyjnym (choć funkcje routera może też przejąć oprogramowanie na serwerze plików). Routery są częścią składową szkieletu lokalnych sieci, łącząc wszystkie sieci np. w przedsiębiorstwie, a także są częścią szkieletu właściwego Internetu, oplatającego naszą planetę. Provider, to inaczej dostawca Internetu, czy dostawca usług internetowych (Internet service provider). Jest to jednostka oferująca dostęp do Internetu (za co zwykle pobiera opłatę). Udostępnia go w postaci linii dzierżawionej (wydzielonej z linii telefonicznej, najczęściej firmom i instytucjom) lub połączenia typu dial-up (połączenie telefoniczne realizowane przez modem 23 podłączony do komputera; korzystają z niego najczęściej prywatni odbiorcy). Provider może również świadczyć inne usługi: serwis, doradztwo, zakładanie kont , przestrzeń na serwerze na serwisy WWW, tworzenie stron WWW na zlecenie klienta, itd. Serwer, to wydzielony komputer (lub oprogramowanie, które potrafi emulować jego działanie), na którym zainstalowane oprogramowanie pozwala na pełnienie funkcji nadrzędnych w stosunku do innych, przyłączonych do niego komputerów. Istnieje wiele rodzajów serwerów, np. serwer POP (poczty przychodzącej), news server (obsługa grup dyskusyjnych USENET-u), serwer WWW (obsługujący strony WWW, tj. przesyłające przeglądarkom na żądanie użytkownika zawartości danej strony), serwer plików (gromadzi programy i dane), serwer aplikacji (uruchamia programy i przetwarza dane), serwer bazy danych (przechowywanie i udostępnianie bazy danych), serwer faksów (przekazujący faksy do i na zewnątrz sieci), serwer druku (kontroluje jedną lub więcej drukarek), proxy server 24, serwer intranetowy (wewnętrznej sieci 25 ). Objaśniając dalsze elementy rysunku, należy przetłumaczyć słowo switch przełącznik (w informatyce) lub centrala (w telekomunikacji). Tandem switch, to centrala w przedsiębiorstwie telefonicznym używana w punkcie jednorzędowym (ang. tandem office urządzenie przełączające rozmowy pomiędzy lokalnymi centralami telefonicznymi, które nie mają bezpośredniego połączenia), który przełącza szybkie magistrale MODEM to skrót od MOdulator/DEModulator. Jest to takie urządzenie, które łączy komputer z innym (który też posiada modem) za pomocą linii telefonicznej. Umożliwia w ten sposób wymianę danych pomiędzy nimi. Komputer może być też połączony poprzez kartę sieciową z lokalnym serwerem (a serwer poprzez modem, lub łączem stałym). 24 Aplikacja, która zrywa połączenie pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Dane wejściowe są przesyłane na inny port (wejście, za pomocą którego komputer komunikował się), zamykając prostą ścieżkę pomiędzy dwoma sieciami i zapobiegając hakerowi (komputerowemu włamywaczowi) uzyskanie wewnętrznych adresów i szczegółów nt. prywatnej sieci. Na podst. TechEncyclopedia, 25 Sieć taka powinna posiadać firewall, czyli sprzętowe i programowe zabezpieczenia przed zagrożeniami z zewnątrz, umożliwiające dostęp Internetu, lecz ograniczające dostęp do sieci lokalnej z zewnątrz i w związku z tym chroniące przed zewnętrznymi zagrożeniami (np. atakami hakerów). 26 A telephone company switch used in a tandem office (toll office a telephone company facility that switches calls between local exchanges (COs) that do not have a direct connection) that switches highspeed trunks. Cyt. za: TechEncyclopedia,

15 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 247 Do funkcjonowania sprzętu komputerowego potrzebne jest odpowiednie oprogramowanie. Przede wszystkim musi to być sieciowy system operacyjny, np. NetWare firmy Novel, LAN Manager firmy Microsoft, Windows NT firmy Microsoft, UNIX, OS/2 firmy IBM, oraz bezpłatna odmiana UNIX a Linux, oprogramowanie do obsługi modemu, itd Przedsiębiorstwa Analiza sektora Internetu byłaby niepełna bez podania głównych, komercyjnych graczy na tym rynku. Poniżej wymienionych będzie kilka firm, które zdaniem BusinessWeeka znalazły się w czołówce opublikowanej w czerwcu 1999 r. listy 100 najlepszych firm IT. Otwierają ją przedsiębiorstwa, które w różny sposób przyczyniły się do rozwoju Internetu i co więcej już teraz z dobrodziejstw gospodarki sieciowej korzystają. 27 Tab. 1. Najlepsze firmy IT fragment rankingu Nazwa firmy Obszar działania Państ wo Przychody (ost. r. fin., w mln USD) Wzrost przychodów (w proc.) 1. America OnLine Internet USA 4 191,0 (42) 59,7 (68) 2. Deli sprzęt USA ,0 (15) 45,4 (86) 3. Solectron usługi USA 6 818,4 (31) 56,7 (73) 4. Vodafone usługi telekom. W. Bryt. 4922,7 (37) 38,9 (101) 5. Cisco sieci USA 10952,0 (26) 39,8 (98) 6. EMC sprzęt USA 4273,3 (41) 35,8 (105) 7. MCI Worldcom usługi telekom. USA 24357,0 (11) 203,5 (19) 8. Inktomi Internet USA 39,9 (177) 325,5 (9) 9. Sun Microsystems komputery USA 11092,7 (25) 17,3 (153) 10. Microsoft oprogramowanie USA 17217,0 (20) 26,0 (133) Źródło: BusinessWeek, cyt. fragm. za: Budowniczowie Internetu, PCkurier, nr 15/1999, s. 65. Najwyżej sklasyfikowana została America OnLine. W pierwszej dwudziestce znalazły się jednak tylko dwie spółki stricte internetowe. ( ) Tym niemniej, na całej liście znalazło się ich łącznie 26. ( ) Ranking InfoTech 100 wyraźnie wskazuje, że firmy, które postawiły kilka lat temu na Internet ( ) szybciej się rozwijają i są atrakcyjniejsze od swoich zachowawczych konkurentów. ( ) Ranking potwierdza także supremację w branży IT firm amerykańskich, w pierwszej setce znalazły się tylko 24 firmy spoza USA. 28 Spośród firm działających w obszarze Internetu należy wyróżnić takie ich grupy jak: dostawcy Internetu, twórcy oprogramowania, firmy utrzymujące portale i katalogi WWW, firmy prowadzące e-business, i inne. Jak na każdym wolnym rynku, również i wśród w. grup istnieje działalność konkurencyjna. Prowadzi ona 27 Budowniczowie Internetu, PCkurier, nr 15/1999, s Ibidem, ss

16 248 Krzysztof Piech oczywiście do spadku cen. Najbardziej chyba jest to widoczne na przykładzie opłat pobieranych przez dostawców, które wg OECD w okresie od 1995 do 1997 roku spadły ponad 3-krotnie Zasoby ludzkie Sektor Internetu to również ludzie, którzy go tworzyli i nadal tworzą, i dzięki którym inni, zwykli użytkownicy komputerów mogą korzystać z dobrodziejstw ogólnoświatowej sieci. Jednym z mierników jego rozwoju jest liczba osób z nietechnicznym wykształceniem. Celowe staje się więc uwzględnienie tego rozgraniczenia w poniższej analizie. Specjaliści Produkcja oprogramowania jest w USA trzecią co do wielkości dziedziną przemysłu, w której płaci się pensje dwa razy wyższe od średniej krajowej, a dochód wypracowany w ostatnim roku wyniósł 102,8 mld dolarów wynika z badań finansowanych przez Business Software Alliance. ( ) Rozwój informatyki może jednak zostać zahamowany przez brak odpowiednio wykwalifikowanych pracowników. Komisja Europejska ( ) ocenia, że obecnie w krajach Unii Europejskiej brakuje pół miliona informatyków ( ). Dodatkowo Komisję Europejską niepokoi fakt, że Stany Zjednoczone podniosły ostatnio o 135 tys. limit wiz imigracyjnych dla specjalistów w dziedzinie technologii informacyjnej. 30 Produkcja oprogramowania dla potrzeb Internetu, edukacja i badania nad Internetem wymagają wysokiej klasy specjalistów, których kształcenie jest kosztowne. Oprócz tego, niedobór kadry, co najmniej kilkuletni proces kształcenia sprawia, że istnieje duże zapotrzebowanie na specjalistów. Użytkownicy Istnieje wiele różnorodnych szacunków liczby użytkowników Internetu. Zmieniają się one bardzo szybko i trudno jest precyzyjnie określić tą wielkość (por mierniki rozwoju Internetu). Utrzymuje się jednak gwałtowna tendencja wzrostowa (por. rys. 3), zgodnie z którą, liczba ta podwaja się co ok. dwa lata (w niektórych, mniej rozwiniętych krajach nawet co rok). Z Internetu korzystają głównie osoby z wyższym wykształceniem (zwłaszcza technicznym), ludzie młodzi. Wszystkie te zjawiska prowadzą do powolnego przekształcania się społeczeństwa postindustrialnego w nowe społeczeństwo informacyjne. W procesie tym przodują przede wszystkim Stany Zjednoczone. Aktywną rolę w kształtowaniu i rozwijaniu struktur społeczeństwa informacyjnego gra również Komisja Europejska (por. działalność komisji Bangemanna). Społeczeństwo informacyjne to ogół ludzi mających powszechne i łatwe możliwości komunikowania się oraz dostęp do potrzebnych im informacji poprawiających warunki życia, wykonywanie pracy oraz wypełnianie powinności obywatelskich. W społeczeństwie informacyjnych upowszechniają się nowe formy organizacji życia społecznego i politycznego. Nowe środki techniczne zapewnią: 29 Przeciętna opłata za 20-godzinny, miesięczny dostęp do Internetu w sierpniu 1995 r. wynosiła 67,35 USD, a po roku 19,07 USD. Por. Communication Outlook 1997, OECD, 4 kwietnia 1997, cyt. za: Czekając na wiadomość, Życie Gospodarcze, nr 17/1997, s L. Pacholski, Megabitowa rewolucja, Wprost, nr 33/1999, s. 36.

17 Polityka internetowa próba ujęcia teoretycznego 249 wyższy poziom opieki zdrowotnej dzięki łatwiejszemu dostępowi do specjalistycznych usług medycznych, obniżenie kosztów powszechnej edukacji oraz dostęp do atrakcyjnych metod nauczania i zwiększenie możliwości samokształcenia i ułatwianie zdobywania wiedzy mieszkańcom spoza dużych aglomeracji, poszerzenie zakresu demokracji bezpośredniej oraz ułatwią dostęp obywatela do procedur postępowania administracyjnego, efektywniejsze metody zwiększenia bezpieczeństwa obywateli. Społeczeństwo informacyjne zmieni funkcjonowanie gospodarki, w której będą zanikać bariery terytorialne, ograniczenia prawne i informacyjne. Wszystkie przedsiębiorstwa poprzez kooperację i handel elektroniczny będą mogły działać na rynkach światowych. ( ) Powstanie społeczeństwa informacyjnego jest nieuniknione. Rozwój techniki teleinformatycznej szybko zmieni struktury społeczne oraz wytworzy nowe instytucje, formy zachowań, obyczaje i kulturę. Odbywać się to będzie w różnym tempie w różnych krajach, podobnie jak w różnym tempie przebiegała przemiana społeczeństwa rolno-feudalnego w społeczeństwo przemysłowe. Dominującym symbolem przyszłego społeczeństwa będzie nie maszyna, lecz informacja. Rozwój społeczeństwa informacyjnego obok nowych możliwości niesie i nowe zagrożenia, gdyż mogą się pojawiać napięcia społeczne związane z nierównym dostępem do nowoczesnych środków technicznych oraz z różnicami w wykształceniu i umiejętnościach w korzystaniu z tych środków. ( ) 31 Ze względu na brak wsparcia ze strony elit politycznych praktycznie nie jest znana idea tzw. społeczeństwa informacyjnego. Tymczasem w krajach Unii Europejskiej w 1999 r. będzie realizowany już piąty etap programu budowy społeczeństwa informacyjnego Zakończenie Bez aktywnej polityki państwa (czytaj: publicznych pieniędzy) nie ma szans na zmianę polskiego zaścianka teleinformatycznego w dobrze zorganizowane społeczeństwo, traktujące informację jako użyteczne narzędzie nauki, zarabiania pieniędzy i rozrywki. 33 Nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie na liberalnym rynku internetowym nie widać obecności państwa, dostrzega się jej efekty. Wymienić tu wystarczy utworzenie pierwowzoru dzisiejszego Internetu, olbrzymie wydatki na projekty informatyczne oraz partycypacja w kosztach budowy Internetu2. Dynamiczny rozwój komercyjnych zastosowań Internetu sprawia, że rola państwa powinna się koncentrować na stwarzaniu dogodnych warunków dla dalszego rozwoju Internetu, przede wszystkim poprzez finansowanie rozbudowy infrastruktury oraz wprowadzanie regulacji prawnych zgodnych z oczekiwaniami rynku (zwłaszcza w sferze handlu elektronicznego). 31 Rozwój informatyki w Polsce. Stan, zalecenia, perspektywy, Raport 2. Kongresu Informatyki Polskiej, Warszawa P. Kubiszewski, Gadał chłop, chip, luty 2/1999, s M. Bonarowski, Społeczeństwo globalnej ignorancji, Gazeta bankowa, października 1998, s. 17.

18 250 Krzysztof Piech Mimo, że niniejszy artykuł nie był poświęcony opisaniu rozwoju samego Internetu ani analizie konkretnych przykładów polityki internetowej, nie można było abstrahować od najogólniejszych zaleceń dla jej prowadzenia. Pomimo małej liczby opracowań stricte związanych z tematem artykułu, dokonana została próba analizy poszczególnych składników tejże polityki szczegółowej państwa oraz identyfikacji powiązań między nimi. Patrząc na przykłady innych krajów należy spodziewać się wzrostu zainteresowania ze strony władz państwa i ich różnorodnego oddziaływania na rozwój i strukturę sektora Internetu w Polsce. Bibliografia Beardsley S., Patsalos-Fox M., Getting telecoms privatization right, The McKinsey Quarterly, 1995 No. 1 Bonarowski M., Społeczeństwo globalnej ignorancji, Gazeta bankowa, października 1998 Budowniczowie Internetu, PCkurier, nr 15/1999 Czekając na wiadomość, Życie Gospodarcze, nr 17/1997 Goliński M., Czy jesteśmy społeczeństwem informacyjnym?, Informatyka nr 4/97 Hofmokl T., Internet 2000 Nowe możliwości nowe wyzwania, referat na II Konferencję Miasta w Internecie, Tarnów, czerwiec 1998 Jednym zdaniem, Computerworld, nr 28 Kaja J., Glinka Z., Piech K., Polityka teleinformatyczna w Polsce w ujęciu regionalnym, badania własne Katedry Polityki Gospodarczej SGH, Warszawa, listopad 1998 (materiały powielane) Kaja J., Wstęp do teorii polityki gospodarczej, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 1999 (w druku) Kubiszewski P., Gadał chłop, chip, luty 2/1999 Pacholski L., Megabitowa rewolucja, Wprost, nr 33/1999 Polski biznes w Internecie, Computerworld Polska. Raport, maj 1999 Rozwój informatyki w Polsce. Stan, zalecenia, perspektywy, Raport 2. Kongresu Informatyki Polskiej, Warszawa 1999 Stachak S., Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1997 Werbach K., Digital Tornado: The Internet and Telecommunications Policy, Federal Communications Commission Office of Plans and Policy, OPP Working Paper Series No. 29, Washington, March 1997 Internet: 2. Kongres Intormatyki Polskiej, Internet Software Consortium, McKinsey Quarterly, Network Wizards, Réseaux IP Européens, TechEncyclopedia, U.S. Agency for International Development,