Efektywność oszczędzania w otwartych funduszach emerytalnych (OFE)

Transkrypt

1 ISSN nr 5 (5) 16 czerwca 2008 Efektywność oszczędzania w otwartych funduszach emerytalnych (OFE) Jolanta Adamiec Abstract The preformed in 1998/99 reform of the retirement system caused a creation of a new form of capital investment the open pension funds. The main objective of those funds is to invest of pension contributions which are paid by all persons liable for retirement insurance in way guaranteeing maximum safety and profitability of deposits. The investigation of a relation achieved by the funds profits to costs which they charge their clients future pensioners, became the basis for deliberations. The article delivers analysis of the effectiveness of deposited resources in the open pension funds. Wstęp Otwarte fundusze emerytalne (OFE) powstały jako jeden z elementów reformy systemu emerytalnego przeprowadzonej w latach 1998/99. Nowy system emerytalny składa się z trzech komponentów, tzw. filarów, z których każdy charakteryzuje się odmiennymi cechami: I FILAR ZUS/FUS: obowiązkowy, powszechny, repartycyjny, administrowany przez państwo; II FILAR PTE/OFE: obowiązkowy, powszechny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne podmioty; III FILAR dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy, zarządzany przez prywatne podmioty (najczęściej ma formę zbiorową, w postaci tzw. pracowniczych programów emerytalnych tworzonych przez pracodawców). Otwarte fundusze emerytalne stanowią zatem kapitałową cześć nowego systemu o charakterze obowiązkowym, tzn. muszą do niego należeć wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem społecznym urodzone po 31 grudnia 1968 r. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 r. a po 31 grudnia 1948 r. mogły dokonać wyboru czy chcą uczestniczyć w części kapitałowej systemu emerytalnego, czy pozostać wyłącznie w ZUS-ie. Osoby, które obowiązkowo powinny należeć do funduszu, a nie wybrały w odpowiednim czasie żadnego z nich, przypisywane do konkretnego funduszu w drodze losowania organizowanego przez ZUS. OFE mają jednocześnie charakter otwarty, co oznacza, że każdy uprawniony może dowolnie wybrać fundusz, a fundusz nie może odmówić mu członkostwa. Członek funduszu może zdecydować o zmianie funduszu, a fundusz do którego należy nie może ograniczać jego prawa do wystąpienia, jeżeli dokonał on wyboru innego funduszu. Decyzja o zmianie funduszu oznacza przeniesienie do tego funduszu zgromadzonych środków w drodze tzw. wypłaty transferowej. Otwarte fundusze emerytalne są odrębnymi podmiotami, mają osobowość prawną. Są jednak tworzone, zarządzane i reprezentowane w stosunkach z osobami trzecimi przez powszechne towarzystwa emerytalne (PTE) podmioty prywatne działające w formie spółek akcyjnych. Zarówno OFE, jak i zarządzające nimi PTE, podlegają nadzorowi państwa właściwym organem nadzoru jest Komisja Nadzoru Finansowego (KNF). PTE co do zasady może zarządzać tylko jednym funduszem emerytalnym. Towarzystwa mogą się łączyć lub być nabywa- Dr Jolanta Adamiec specjalista ds. systemu gospodarczego w Biurze Analiz Sejmowych.

2 Analizy BAS nr 5 (5) 16 czerwca /5 ne przez inne towarzystwa emerytalne. W takich sytuacjach fundusz emerytalny jest likwidowany, ale zawsze odbywa się to w drodze przeniesienia aktywów a więc środków zgromadzonych na rachunkach członków do innego otwartego funduszu emerytalnego. Wszystkie zmiany struktury podmiotowej rynku, jak również zmiany właścicielskie, wymagają zezwolenia organu nadzoru. Obecnie funkcjonuje 15 otwartych funduszy emerytalnych, ale 30 czerwca 2008 r. rozpocznie się likwidacja Otwartego Funduszu Emerytalnego Skarbiec Emerytura i przeniesienie jego aktywów do AEGON Otwartego Funduszu Emerytalnego. W wyniku tej transakcji na rynku polskim pozostanie 14 otwartych funduszy emerytalnych. Zasady inwestowania OFE Obowiązkiem funduszu emerytalnego zapisanym w ustawie jest inwestowanie składek w sposób zapewniający maksymalny stopień bezpieczeństwa i rentowności dokonywanych lokat. Politykę lokacyjną ograniczają zapisane w ustawie limity inwestycyjne, ściśle określające rodzaj i ilość instrumentów finansowych, zależnie od stopnia ryzyka jakie się z nimi wiąże. Aktywa OFE mogą być lokowane między innymi w: depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe; obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski oraz pożyczki i kredyty udzielane tym podmiotom lub przez nie gwarantowane; obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego i zabezpieczone całkowicie obligacje innych podmiotów; akcje spółek notowanych na regulowanym rynku giełdowym; jednostki uczestnictwa i akcje narodowych funduszy inwestycyjnych (NFI). Na akcje spółek dopuszczonych do publicznego obrotu nałożono limit w wysokości 40%, oraz dodatkowo 10% na akcje NFI. Wskazane przez prawodawcę pozaskarbowe instrumenty dłużne mogą stanowić od 5 do 15% aktywów netto funduszu, a listy zastawne nawet do 30% aktywów. Nie podlegają limitom inwestycje w obligacje Skarbu Państwa i bony skarbowe. Jako dodatkowe zabezpieczenie ustawa wprowadza mechanizm naliczania i egzekwowania minimalnej wymaganej stopy zwrotu, określonej jako: stopa zwrotu niższa o 50% lub o 4 punkty procentowe od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich funduszy, w zależności od tego, która z tych wielkości jest niższa. Średnia ważona stopa zwrotu wszystkich funduszy, obejmująca ostatnie 36 miesięcy, podawana jest do publicznej wiadomości przez Komisję Nadzoru Finansowego na koniec marca i września. Jeżeli stopa zwrotu któregoś z funduszy jest niższa od minimalnej wymaganej, powstały niedobór pokrywany jest w pierwszej kolejności z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku rezerwowym, następnie z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku części dodatkowej Funduszu Gwarancyjnego. Jeżeli środki te nie są wystarczające, pokrycie niedoboru następuje kolejno ze środków własnych PTE, a następnie z pozostałych środków Funduszu Gwarancyjnego. Ostatecznym gwarantem pokrycia niedoboru jest Skarb Państwa. Koszty oszczędzania w OFE Ustawa wprowadza następujące maksymalne stawki opłat od składek członków funduszy: w latach : maksymalnie 7%, w 2011 r.: 6,125%, w 2012 r.: 5,25%, w 2013 r.: 4,375%, docelowo w 2014 r.: 3,5%. W praktyce niemal wszystkie fundusze stosują maksymalną dopuszczalną wysokość opłaty od składek nowych klientów. Wyjątkiem jest OFE Allianz, który dla lat przyjął opłatę w wysokości 4% składki, a od 2014 r. maksymalną dopuszczalną przez ustawę kwotę 3,5%. Niektóre fundusze różnicują wysokość opłaty w zależności od stażu klienta. I tak, Commercial Union przy stażu co najmniej 24 miesiące pobiera opłatę w wysokości 4%; Axa przy stażu od 3 do 10 lat pobiera opłatę w wysokości 5,25%, a przy stażu powyżej 10 lat 5% 1 ; ING Nationale-Nederlanden dla członków o stażu dłuższym niż 24 miesiące stosuje do końca 2011 r. opłaty w wysokości 5,8%, a w późniejszym okresie opłaty ustawowe, a OFE Skarbiec-Emerytura dla członków o stażu dłuższym niż 24 miesiące stosuje do końca 2011 r. opłaty w wysokości 5,9%, a w późniejszym okresie opłaty ustawowe. Szczególnie zróżnicowany system naliczania opłat w zależności od stażu wprowadziły OFE Warta i Pekao OFE. W OFE Warta dla osób należących do funduszu przed 31 marca 2004 r. przyjęto następujące stawki: w latach pierwsze 24 miesiące stażu 7%, kolejne miesiące stażu 4,5%, w roku 2011 pierwsze 24 miesiące stażu 6,125%, kolejne miesiące stażu 4,5% i w roku 2012 pierwsze 24 miesiące stażu 5,25%, kolejne miesiące stażu 4,5%. Od roku 2013 wszystkich obowiązuje jednolita stawka ustawowa. Natomiast w Pekao OFE przyjęto następujący algorytm: staż dnia dłuższy niż 2 lata i krótszy niż 3 lata: do %, w 2012 r. 5,25%; staż dnia dłuższy niż 3 lata i krótszy niż 4 lata: do ,5%, w ,25%; staż dnia ponad 4 lata: do %. Od 2013 r. stawka jest dla wszystkich ujednolicona, w wysokości maksymalnej stawki ustawowej. Oprócz indywidualnej opłaty od składki każdego klienta otwarte fundusze emerytalne naliczają również opłatę za zarządzanie. Pobierana jest ona z aktywów funduszu, a więc faktycznie ponosi ją każdy z członków funduszu proporcjonalnie do wartości zgromadzonych w tym funduszu środków. Składa się ona z dwóch części: opłaty stałej, zależnej od wielkości zarządzanych aktywów netto oraz opłaty zmiennej, zależnej od wyników inwestycyjnych osiąganych przez fundusz. Ustawa wprowadza maksymalną wysokość pobieranych opłat. W odniesieniu do opłaty stałej, zależnej od wielkości zarządzanych aktywów netto, wysokość opłaty pobieranej miesięcznie nie może przekroczyć: dla aktywów netto do 8 mld zł 0,045% wartości aktywów; dla aktywów netto od 8 do 20 mld zł 3,6 mln zł + 0,04% nadwyżki ponad 8 mld; 1 Jeśli te opłaty są wyższe niż opłaty ustawowe, stosuje się opłaty ustawowe.

3 Analizy BAS nr 5 (5) 16 czerwca 2008 /5 dla aktywów netto od 20 do 35 mld zł 8,4 mln zł + 0,032% nadwyżki ponad 20 mld zł; dla aktywów netto od 35 do 65 mld zł 13,2 mln zł + 0,023% nadwyżki ponad 35 mld zł; dla aktywów netto powyżej 65 mld 20,1 mln zł + 0,015% nadwyżki ponad 65 mld zł. Dodatkowa część zmienna wynosi 0,005% wartości aktywów netto w skali miesiąca, ale do tej wysokości ma prawo jedynie fundusz, który osiągnął w danym okresie najwyższą stopę zwrotu. W pozostałych funduszach ta część opłaty pobierana jest proporcjonalnie do osiągniętych wyników. Będzie ona tym większa im wyższą stopę zwrotu osiągnął dany fundusz. Fundusz, który w danym okresie osiągnął najniższą stopę zwrotu nie ma prawa do pobrania części zmiennej opłaty za zarządzanie. Komisja Nadzoru Finansowego dokonuje corocznej analizy przeciętnego obciążenia członków otwartych funduszy emerytalnych opłatami ponoszonymi na rzecz towarzystw zarządzających funduszami. W tym celu KNF oblicza wskaźnik będący ilorazem przychodów z opłat od składek, opłaty za zarządzanie aktywami i wynagrodzenia premiowego do średniej wartości aktywów netto OFE w danym roku. Wielkość tego wskaźnika dla poszczególnych OFE w ostatnich trzech latach przedstawia tabela 1. Tabela 1. Wskaźnik obciążenia aktywów członków OFE kosztami opłat od składki, opłaty za zarządzanie i wynagrodzenia premiowego w latach (w %) Nazwa PTE PTE POLSAT S.A. 2,29 2,15 1,97 Pocztylion-Arka PTE S.A. 1,97 1,82 1,67 Nordea PTE S.A. 1,95 1,77 1,63 Pekao Pionier PTE S.A. 1,74 1,60 1,56 PTE BANKOWY S.A. 1,94 1,73 1,54 AEGON PTE S.A. 1,88 1,72 1,53 PTE PZU S.A. 1,79 1,64 1,49 AXA PTE S.A. 1,72 1,58 1,47 PTE DOM S.A. 1,56 1,50 1,41 PTE Skarbiec-Emerytura S.A. 1,72 1,56 1,40 ING Nationale-Nederlanden Polska S.A. 1,70 1,53 1,33 AIG PTE S.A. 1,80 1,49 1,27 Generali PTE S.A. 1,81 1,50 1,23 PTE Allianz Polska S.A. 1,35 1,21 1,10 Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. 1,28 1,13 1,07 Średnia 1,77 1,59 1,44 Źródło: Sytuacja finansowa powszechnych towarzystw emerytalnych, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2008 Jak widać, z roku na rok obciążenie aktywów we wszystkich OFE wyraźnie maleje. Wynika to ze stałego przyrostu aktywów funduszy wskutek włączania kolejnych pokoleń do nowego systemu emerytalnego, przy jednocześnie niewielkiej skali wypłat w najbliższych latach. Rozpiętości między poszczególnymi funduszami nie są zresztą bardzo znaczące i wahają się od 1,07% do 1,97%, przy średniej dla wszystkich funduszy wynoszącej 1,44%. W miarę wzrostu aktywów będzie dalej spadała procentowa opłata za zarządzanie. Jak dotąd, jedynie Commercial Union przekroczył granicę 35 mld zł aktywów netto i pobiera najniższe opłaty za zarządzanie. Bliski tej granicy jest Nationale Nederlanden, którego aktywa znajdują się w tej chwili w przedziale mld zł. Dwa inne OFE (PZU i AIG) przekroczyły granicę 8 mld zł, a bliski jej przekroczenia jest AXA. Można się spodziewać, że proces ten będzie systematycznie postępował i kolejne fundusze będą przekraczały ustawowe progi obniżające wysokość opłat. Od 2014 roku nastąpi też obniżenie do 3,5% opłaty od indywidualnej składki klientów funduszy. Stopy zwrotu uzyskiwane przez OFE Podstawową miarą efektywności polityki inwestycyjnej OFE jest stopa zwrotu z inwestycji, czyli zmiana wartości jednostki rozrachunkowej w określonym czasie. Wartość jednostki rozrachunkowej ustalana jest przez podzielenie wartości aktywów netto funduszu przez liczbę jednostek rozrachunkowych zapisanych na rachunkach prowadzonych przez fundusz. Najnowsze dane dotyczące stopy zwrotu funduszy emerytalnych opublikowane przez Komisję Nadzoru Finansowego obejmują okres od 31 marca 2005 r. do 31 marca 2008 r. i zawarte są w tabeli 2. Tabela 2. Stopy zwrotu OFE za okres od 31 marca 2005 r. do 31 marca 2008 r. (w %) Nazwa PTE Stopa zwrotu Pekao OFE 35,242% OFE Polsat 34,280% AIG OFE 34,197% Generali OFE 33,638% OFE Skarbiec-Emerytura 32,844% OFE Pocztylion 32,541% OFE PZU Złota Jesień 31,864% ING Nationale-Nederlanden Polska OFE 31,267% Commercial Union OFE BPH CU WBK 31,068% AXA OFE 30,671% OFE Dom 29,882% Allianz Polska OFE 29,257% Nordea OFE 29,084% AEGON OFE 28,830% Bankowy OFE 25,917% Źródło: Stopy_zwrotu_OFE/ s html Stopy zwrotu uzyskiwane przez otwarte fundusze emerytalne w latach , a więc praktycznie od początku ich działalności, nie są podawane w oficjalnych zestawieniach publikowanych przez KNF. Rozmaite instytucje doradztwa finansowego prowadzą jednak na bieżąco analizę wyników OFE. Do rankingów tych należy podchodzić z ostrożnością, bowiem oparte są one na bieżącej rynkowej wycenie jednostek rozrachunkowych w konkretnym dniu. Ich porównywalność osłabia również fakt, że poszczególne fundusze niejednocześnie rozpoczęły swoją działalność. Tym niemniej, w długim okresie rozbieżności te tracą na znaczeniu. Jedno z dostępnych zestawień, uwzględniające notowania w dniu 16 maja 2008 r., zaprezentowane jest w tabeli 3.

4 Analizy BAS nr 5 (5) 16 czerwca 2008 /5 Tabela 3. Stopy zwrotu OFE od początku działalności (w %) Nazwa PTE Stopa zwrotu OFE Polsat 192,20 ING Nationale-Nederlanden Polska OFE 189,90 Generali OFE 178,90 OFE Dom 176,10 Nordea OFE 175,60 Commercial Union OFE BPH CU WBK 172,20 OFE PZU Złota Jesień 172,10 AXA OFE 166,30 AEGON OFE 163,90 AIG OFE 160,20 Pekao OFE 159,20 Bankowy OFE 158,50 OFE Skarbiec-Emerytura 154,90 OFE Pocztylion 152,10 Allianz Polska OFE 151,40 Źródło: Biorąc pod uwagę, że przeważająca część funduszy rozpoczęła działalność w maju 1999 r. można przyjąć, że dane w tabeli obejmują okres 9 lat. Daje to średnioroczną stopę zwrotu rzędu 15 20%, w zależności od funduszu. Należy jednak traktować te liczby jako bardzo szacunkowe, bowiem uwzględniają jedynie przybliżony, uśredniony okres działania funduszy. A zwłaszcza w początkowym okresie ich działania wyniki ulegały istotnym wahaniom. Ocena rentowności inwestycji w OFE Przyjmując stopę zwrotu zgodnie z zaprezentowanymi powyżej szacunkami oraz omówione wcześniej obciążenie kosztami wynoszące w 2007 r. średnio ok. 1,4% można przyjąć średnią rentowność inwestycji w ramach otwartych funduszy inwestycyjnych na poziomie 14 18%. Należy jednak pamiętać, że zwłaszcza w przypadku osób objętych obowiązkowo II filarem, a więc tych na wczesnym etapie drogi zawodowej, są to inwestycje wyjątkowo długoterminowe. A zatem, rentowność osiągana w początkowym okresie inwestycji może z czasem ulec jeszcze znacznym zmianom. Tym bardziej, że średnioroczne obciążenie kosztami będzie systematycznie malało, a gdy po 2013 roku zaczną działać ograniczenia nałożone przez ustawę spadek ten będzie jeszcze bardziej znaczący. Dla pełniejszego obrazu warto odnieść tę ocenę rentowności do inflacji zarejestrowanej w Polsce w tym samym okresie, co pozwoli uzyskać przybliżenie realnej stopy zwrotu z inwestycji w OFE. Podstawowy wskaźnik służący do śledzenia inflacji w gospodarce narodowej to podawany przez Główny Urząd Statystyczny syntetyczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych. Jego zmiany w ujęciu miesięcznym od roku 1999 podaje tabela 4. Jak widać, dla całego okresu do kwietnia 2008 r. włącznie, inflacja liczona w stosunku do 1998 r. wyniosła 45,4%, natomiast liczona w stosunku do kwietnia 1999 r. 37,2%, co daje średniorocznie wartość 4,1%. Warto jednak zauważyć, że najwyższy poziom inflacji miał miejsce w pierwszych dwóch latach objętych zestawieniem (ponad 10% w 2000 r. w porównaniu z 1999 r. i ponad 7% w 1999 r. w porównaniu z rokiem poprzednim), podczas gdy w późniejszym okresie roczny wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych spadł do poziomu 1 3% rocznie, a ponownie rośnie w ostatnim czasie. Na powyższy wskaźnik syntetyczny składają się dane dla poszczególnych grup towarów, dla których przyjęto odpowiednie wagi zależne od ich znaczenia dla przeciętnych kosztów życia. Tabela 5 podaje wagi przypisywane przez GUS wybranym grupom towarów i usług konsumpcyjnych, a także zmiany cen dla poszczególnych grup. Dla zachowania możliwości porównań z kosztami i wynikami finansowymi funduszy jako rok wyjściowy został przyjęty rok Jak widać, największy wpływ na wskaźnik inflacji wywarły zmiany cen paliw oraz kosztów związanych z użytkowaniem mieszkania (gdzie też znaczny udział mają ceny energii), które w analizowanym okresie wzrosły odpowiednio o 71% i 51,2%. Pozostałe grupy towarów i usług drożały w tempie wolniejszym niż średni poziom inflacji, a odzież i obuwie nawet istotnie taniały (o ponad półtora procent średniorocznie). Żywność drożała o ok. 3% rocznie (24% w całym okresie). Tabela 4. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach (1998=100) MIESIĄCE Lata I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1998 = ,5 104,1 105,1 106,0 106,7 106,9 106,5 107,1 108,7 109,9 110,9 111, ,9 114,9 115,9 116,4 117,2 118,1 118,9 118,5 119,7 120,7 121,2 121, ,4 122,5 123,1 124,1 125,5 125,4 125,0 124,6 125,0 125,5 125,6 125, ,9 127,0 127,3 127,9 127,6 127,1 126,5 126,0 126,4 126,8 126,7 126, ,3 127,4 127,8 128,1 128,1 128,0 127,5 127,0 127,6 128,4 128,8 129, ,6 129,7 130,1 131,1 132,4 133,6 133, ,4 134,2 134,6 134, ,8 134,7 134,8 135,3 135,7 135, ,0 135,5 136,0 135,7 135, ,7 135,7 135,6 136,5 137,2 136,8 136,8 137,2 137,5 137,6 137,6 137, ,8 138,2 138,9 139,6 140,3 140,3 139,9 139,3 140,4 141,2 142,2 142, ,6 144,2 144,8 145,4 Źródło:

5 Analizy BAS nr 5 (5) 16 czerwca /5 Tabela 5. Zmiana cen wybranych grup towarów w latach wyszczególnienie wagi 2007 (1999=100) średniorocznie ogółem ,4 3,42 żywność i napoje bezalkoholowe 27,18 124,1 3,01 napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 5,69 120,9 2,61 odzież i obuwie 5,05 87,9-1,51 użytkowanie mieszkania i nośniki energii 20,27 151,2 6,40 zdrowie 5,27 133,4 4,17 paliwa do samochodów 3,89 171,0 8,88 łączność 5,62 107,2 0,90 rekreacja i kultura 6,63 122,1 2,76 inne 20,40 b.d. b.d. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS dla poszczególnych lat. Podsumowanie Powyższa analiza pozwala oszacować średnioroczną rentowność otwartych funduszy emerytalnych w latach na ok %. Należy jednak podkreślić, że wszelkie porównania rentowności inwestycji w funduszach inwestycyjnych dla konkretnej daty obarczone są zasadniczym błędem, wynikającym z możliwych wahnięć rynku finansowego w określonym momencie (zwłaszcza w momencie lokowania środków, jak i w momencie ich wycofywania). Na tle inflacji, wynoszącej w latach średniorocznie 4,1%, wyniki funduszy kształtują się stosunkowo korzystnie, pozwalając na osiągnięcie realnego zysku rocznie na poziomie minimum 6% (w przypadku najgorszego funduszu) do nawet 16% (w przypadku funduszu odnotowującego najlepsze wyniki). Porównanie z cenami żywności (wzrost o 3,4% średniorocznie w latach ) daje rezultat nawet nieznacznie korzystniejszy (o jeden punkt procentowy). Z punktu widzenia zmian cen, potencjalny zysk najbardziej został obciążony wzrostem kosztów użytkowania mieszkania (w tym zwłaszcza kosztów energii), który zmieniał się w tym okresie średnio o 6,4% rocznie. Ale dla odmiany, ceny odzieży i obuwia wyraźnie spadły (o 1,5% średniorocznie), wpływając tym samym na obniżenie ogólnych kosztów życia. Seria Analizy BAS wydawana jest wyłącznie w wersji elektronicznej. Więcej informacji na stronie w dziale publikacje.