POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA METODY WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI KOBIET W WIELKOPOLSCE

Transkrypt

1 POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA ROZPRAWA DOKTORSKA METODY WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI KOBIET W WIELKOPOLSCE mgr Paulina Siemieniak Promotor: dr hab. Teresa Łuczka, prof. nadzw. PP Poznań, 2014

2 Fortuna favet fortibus Los sprzyja dzielnym [Terencjusz ] Serdecznie dziękuję Pani Promotor dr hab. Teresie Łuczce, prof. nadzw. PP za cenne wskazówki, inspiracje, zaangażowanie i nieocenioną pomoc w napisaniu tej pracy

3 Spis treści 1. Wprowadzenie Uzasadnienie wyboru tematu Przedmiot, cel i pytania badawcze Ogólna koncepcja realizacji rozprawy Determinanty, bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet Pojęcie i rola przedsiębiorczości we współczesnej gospodarce Determinanty przedsiębiorczości kobiet Przesłanki gospodarcze Uwarunkowania społeczno-kulturowe Bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet Przedsiębiorczość kobiet i mężczyzn w Wielkopolsce, kraju i na świecie Metody wspierania przedsiębiorczości kobiet w świetle badań własnych Model strukturalny metod Wparcie doradczo-szkoleniowe Wsparcie finansowe Wsparcie instytucjonalne Promocyjno-informacyjne wsparcie rozwoju MSP Społeczno-kulturowe wsparcie Organizacja i metodyka badań własnych Wyniki badań i ich interpretacja Badanie opinii kobiet przedsiębiorczych Badanie opinii potencjalnych przedsiębiorców - kobiet Porównanie opinii grupy potencjalnej i kobiet przedsiębiorczych Opinie ekspertów. Badania metodą delficką Porównanie ocen trzech grup respondenckich Mapy hierarchii wspierania przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce Podsumowanie Streszczenie Literatura Spis tabel Spis rysunków Spis załączników Załączniki

4 1. Wprowadzenie Jakkolwiek badania nad przedsiębiorczością mają już swoją tradycję w polskiej literaturze przedmiotu to nadal zagadnienia związane z różnymi aspektami przedsiębiorczości kobiet nie znajdują się w głównym nurcie zainteresowań. Tymczasem małe i średnie przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety napotykają na szczególne trudności i wymagają w związku z tym dobrze dobranych działań na rzecz ich wsparcia. Ponadto przedsiębiorczość kobiet można i należy promować ze względu na duże znaczenie ekonomiczne, a także wpływ na rozwój kraju i regionów. Konieczne jest przede wszystkim rozpoznanie oferowanego wsparcia oraz stopnia jego wykorzystywania przez właścicielki w sektorze MSP. Jak dotąd analizy takie prowadzone są w bardzo ograniczonym zakresie, z pominięciem szerszej perspektywy. Rzadko dokonuje się zestawienia dostępnych metod wsparcia przedsiębiorczości, zwłaszcza w kontekście różnych czynników demograficznych. Odrębnym zagadnieniem jest fakt, że instytucje otoczenia biznesu niezbyt często prowadzą analizę swoich beneficjentów, nie różnicują grup, do których wsparcie swoje adresują i nie rozpoznają w pełni realnych potrzeb odbiorców. Teoretycy i praktycy życia gospodarczego nie są dostatecznie świadomi konsekwencji braku rozeznania czynników kształtujących działania przedsiębiorcze kobiet. W rezultacie problemy te w niedostatecznym stopniu podejmowane są przez nauki ekonomiczne oraz władze regionu. W ostatnich latach w tej dziedzinie określane są priorytety, które znajdują wyraz w rządowych projektach i programach, podkreślających znaczenie ekonomicznej aktywności kobiet. Polityka wspierania sektora MSP jest szczególnie istotna, zwłaszcza że stanowi on podstawowy typ przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, posiada duży udział w zatrudnieniu, inwestycjach, produkcie krajowym brutto. Ponadto dorobek krajów zachodnich w zakresie przedsiębiorczości kobiet, pozwala zauważyć istniejącą lukę i zarazem określa obszar badawczy niniejszej pracy. Na marginesie należy zaznaczyć, że w Wielkopolsce istnieją ograniczone dane na temat kobiet prowadzących własne przedsiębiorstwa. Niniejsza rozprawa ma w zamyśle prowadzić do uzupełnienia, rozwoju, wzbogacenia teorii małego i średniego przedsiębiorstwa. Stanowi też próbę prezentacji różnych podejść i poglądów, które mogą być punktem wyjścia do dalszych badań. W pracy dokonuje się przeglądu i uporządkowania dotychczasowych pojęć. Podjęta w temacie przedsiębiorczość jest zjawiskiem wielowymiarowym. Ujmować ją można zarówno jako kategorię ekonomiczną, społeczną i psychologiczną. W sensie ekonomicznym polega ona na rozpoczynaniu działalności gospodarczej i podejmowaniu związanego z tym ryzyka w celu uzyskania określonych korzyści, głównie o charakterze materialnym. Z przedsiębiorczością rozumianą jako kategoria psychologiczna wiążą się natomiast cechy jednostki, które umożliwiają jej realizację zamierzeń. W tym ostatnim znaczeniu przedsiębiorczość, zwana osobistą, ujmowana jest jako pewna właściwość jednostki, która charakteryzuje się na przykład zaradnością, pomysłowością, inicjatywą, dużą potrzebą osiągnięć, zdolnością dostrzegania i wykorzystywania szans pojawiających się w otoczeniu. Właściwości osoby przedsiębiorczej, w dużej mierze są uwarunkowane przez proces wychowania i uczenia, ale także opierają się na pewnych wrodzonych predyspozycjach. Nie zawsze jednak przedsiębiorczość osobista gwarantuje inicjatywę gospodarczą, która 2

5 kształtuje się także pod wpływem oddziaływań ekonomicznych i społecznych. Ten ostatni czynnik - oddziaływanie środowiska ma szczególne znaczenie w procesie inicjowania i rozwijania działalności gospodarczej przez jednostkę. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym przedstawiono ogólną koncepcję rozprawy oraz przesłanki wyboru tematu. Drugi rozdział niniejszej pracy poświęcono czynnikom, które wpływają na przedsiębiorczość kobiet, ograniczając ją lub stymulując. W rozprawie przyjęto wąską definicję przedsiębiorczości, która rozumiana jest jako rozpoczynanie i rozwijanie własnej działalności gospodarczej. Rozważania na temat uwarunkowań przedsiębiorczości stanowią punkt wyjścia do stworzenia zawartej w rozdziale trzecim systematyki metod wspierania przedsiębiorczości kobiet. Zaprezentowano także wyniki badań własnych, które pozwalają wyłonić kluczowe formy wsparcia przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet. Uzyskane dane umożliwiają określenie różnic pomiędzy istniejącym wsparciem a zakresem jego wykorzystywania. Rozdział ostatni stanowi podsumowanie oraz dyskusję z otrzymanymi wynikami. Nakreślono w nim także kierunki kontynuacji badań. 1.1 Uzasadnienie wyboru tematu Doświadczenia współczesnej rynkowej gospodarki pokazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa znaczącą rolę zarówno w rozwoju regionów, jak i krajów. Własna działalność gospodarcza jest czynnikiem poprawiającym sytuację na rynku pracy, na przykład poprzez ograniczanie bezrobocia. W literaturze przedmiotu wśród determinantów przedsiębiorczości zwraca się uwagę zarówno na zasoby tkwiące w osobie przedsiębiorcy, jak i na czynniki otoczenia, które niekiedy bywają specyficzne dla danego obszaru. Na poziomie przedsiębiorców są to: cechy psychiczne, wiedza, umiejętności, doświadczenie. Czynniki otoczenia ekonomicznego to między innymi instytucje samorządowe, instytucje finansujące, instytucje naukowo-badawcze, inkubatory przedsiębiorczości czy firmy usługowo-doradcze. W przypadku przedsiębiorczości kobiet szczególnie znaczące jest oddziaływanie otoczenia społeczno-kulturowego, a więc na przykład poziom aprobaty dla kobiet pracujących na własny rachunek. Sytuacja kobiet na rynku pracy jest szczególna, ze względu na konieczność godzenia aktywności zawodowej z rolami pełnionymi w rodzinie. Jedną z form zatrudnienia, która charakteryzuje się większą elastycznością jest założenie i prowadzenie własnego przedsiębiorstwa. Pomimo, że w Polsce udział kobiet pracujących na własny rachunek jest na tle Europy stosunkowo duży, ciągle jeszcze nie dorównują one pod tym względem mężczyznom. Jest to ciekawe, ponieważ kobiety charakteryzują się wysokim poziomem kwalifikacji. Zrozumienie specyfiki kobiecej przedsiębiorczości wydaje się być szczególnie istotne ze względu na fakt, iż liczba kobiet rozpoczynających działalność gospodarczą w ostatnich dekadach ciągle rośnie. Można się zatem spodziewać, iż trend ten nie ulegnie odwróceniu. Jednak ponieważ firmy kobiece są generalnie mniejsze i mają większe problemy z utrzymaniem się na rynku, wzrost ich liczby może skutkować coraz bardziej powszechnymi problemami dla sektora MSP. 3

6 W wielu opracowaniach wskazuje się na istnienie licznych ograniczeń przedsiębiorczości kobiet przy współistnieniu stosunkowo dużego potencjału. Rozwój i wykorzystanie istniejących możliwości jest sposobem rozwiązania problemu bezrobocia, umożliwia samorealizację jednostek i rozwój gospodarczy regionu. Ponadto podjęte badania uzupełnią wiedzę na temat aktywności ekonomicznej wielkopolskich kobiet. Dorobek literatury przedmiotu w zakresie przedsiębiorczości kobiet ocenić można jako niewielki i budzący szereg zastrzeżeń. Wyróżnić można następujące problemy w tym zakresie: - po pierwsze, istnieją ogólne opracowania na temat przedsiębiorczości, bez uwzględnienia jednej z podstawowych determinant - płci przedsiębiorcy - po drugie, przeprowadzone dotychczas badania uwzględniające płeć przedsiębiorcy prowadzone są na poziomie całego kraju, a nie na poziomie regionu Wielkopolski (np. Przedsiębiorczość kobiet w Polsce Raport PARP 2011, lub E. Lisowska, 2001, Przedsiębiorczość kobiet w Polsce na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej ) - po trzecie, tworzone są liczne opracowania na temat kariery kobiet, aktywności zawodowej, jednak dotyczą one szerszej problematyki (np. A. Titkow, 2003, Szklany sufit: bariery i ograniczenia karier kobiet. Monografia zjawiska, czy Wasilczuk J., Gawrycka M., Zwiech P., [2007], Szklany sufit i ruchome schody- kobiety na rynku pracy ) Proklamatorką przedsiębiorczości kobiet nazwać należy E. Lisowską, która zajmuje się zarządzaniem kobiet w sektorze MSP 1. Na uwagę zasługują przede wszystkim liczne badania J. Wasilczuk, a także opracowanie E. Rollnik Sadowskiej Przedsiębiorczość kobiet w Polsce [2010], które dotyczy sytuacji kobiet w województwie podlaskim. Przedsiębiorczość w szerokim rozumieniu prezentowana jest także w pracy zbiorowej B. Kożuch, pt. Przedsiębiorczość kobiet- wyzwanie XXI wieku. Literatura światowa na temat przedsiębiorczości kobiet jest znacznie bogatsza. Na uwagę zasługuje na przykład dorobek I. Verheul, która dokonuje porównań pomiędzy płcią a przedsiębiorczością w kontekście badań międzynarodowych 2. Poszukiwanie charakterystyki przedsiębiorczości kobiet i mężczyzn należy także do obszaru zainteresowań naukowych S.M. Mukhatar a 3 czy K. D. Hughes. Zagadnieniu przedsiębiorczości kobiet poświęca się zdecydowanie więcej uwagi w badaniach światowych niż polskich. Dlatego też trudno wymienić wszystkich autorów, którzy specjalizują się w tej dziedzinie. 1 Na przykład: Knothe M. A., Lisowska E., [1999], Women on the labour market: negative changes and entrepreneurship opportunities as the consequences of transition. Center of Advancement of Women; Lisowska E. Kasprzak R. [2008], Zarządzanie mikroprzedsiębiorstwem: podręcznik dla przedsiębiorczej kobiety; E. Lisowska [2009], Kobiecy styl zarządzania itp. 2 Por.: Verheul, I., Thurik, A.R., Grilo, I. & Zwan, P.W. van der [2012]. Explaining preferences and actual involvement in self-employment: new insights into the role of gender. Journal of Economic Psychology, 33(2), ; Zwan, P.W. van der, Verheul, I. & Thurik, A.R. (2012). The entrepreneurial ladder, gender and regional development. Small Business Economics, 39(3), ; 3 Por.: S. M. Mukhtar [1998], Business Characteristics of Male and Female Small and Medium Enterprises in the UK: Implications for Gender-based Entrepreneurialism and Business Competence Development. British Journal of Management, (03) 1998, no. 9/1, s

7 1.2 Przedmiot, cel i pytania badawcze Przedsiębiorczość kobiet posiada istotne znaczenie ekonomiczne i jednocześnie jest silnie uwarunkowana kulturowo. Ponieważ ujawnianie swoich możliwości przez każdą przedsiębiorczą jednostkę jest potencjalnym źródłem wzrostu dobrobytu społeczeństwa rządy wielu krajów coraz częściej koncentrują się na zjawisku gospodarczej aktywności kobiet. Badania przeprowadzone w ramach niniejszej rozprawy miały na celu nie tylko poszerzenie wiedzy w obszarze przedsiębiorczości kobiet, ale przede wszystkim ocenę istniejących form wsparcia. Pod uwagę wzięto następujące uwarunkowania specyficzne dla pracy kobiet - przedsiębiorców : - czynniki społeczno-kulturowe (w jaki sposób prowadzenie przedsiębiorstwa wpłynie na wykonywanie obowiązków domowych? itp.), - czynniki demograficzne (dzietność badanych, miejsce zamieszkania itp.), - czynniki związane z motywacją (czy założenie przedsiębiorstwa jest szansą na rozwój zawodowy czy wynikiem braku alternatywy w postaci pracy najemnej?), - czynniki instytucjonalne (dostęp do instytucji zajmujących się zorganizowaną opieką nad dziećmi). Prezentowane w tej rozprawie badania skoncentrowane są także na uwarunkowaniach uniwersalnych dla przedsiębiorców, a więc niezależnych od płci. Są to: - czynniki finansowe (jakie źródła finansowanie działalności gospodarczej są wykorzystywane przez przedsiębiorców?), - czynniki promocyjne (skąd przedsiębiorcy czerpią informacje na temat zakładania i prowadzenia przedsiębiorstwa?), - czynniki doradczo-szkoleniowe (skąd czerpana jest wiedza na temat zakładania i prowadzenia własnego biznesu?). Celem podjętych badań jest określenie znaczenia poszczególnych metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet. Przeprowadzone badania powinny zatem zapełnić istniejącą lukę w wiedzy na temat kobiet przedsiębiorczych zamieszkujących na terenie Wielkopolski. Rozprawa ma charakter opisowy i eksplanacyjny. Zarówno dostarcza nowych informacji, wyjaśnia problem, określa jego przyczyny, jak i stanowi podstawę do podejmowania decyzji związanych z głównym zagadnieniem. W pracy prezentowane są determinanty, bariery i stymulatory przedsiębiorczości kobiet. Efektem jej realizacji jest systematyka metod, strukturyzacja problemu oraz stworzenie mapy hierarchii metod wsparcia przedsiębiorczości kobiet w Wielkopolsce o charakterze praktyczno-użytkowym. Badania ukierunkowane są zatem na przeanalizowanie istniejących czynników wspierających przedsiębiorczość kobiet i ocenę ich efektywności. Podstawowe pytania badawcze, na które poszukuje się odpowiedzi w niniejszej rozprawie są następujące: - jakie metody wsparcia mają największe znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości? - które metody wsparcia są najczęściej wykorzystywane przez badaną zbiorowość kobiet - przedsiębiorców? 5

8 - jak wartościowane są metody wsparcia przedsiębiorczości w zależności od takich cech jak: wiek, posiadanie dzieci, liczba dzieci, stan cywilny, miejsce zamieszkania, powiat, wykształcenie? - jakie metody wsparcia mają największe znaczenie dla kobiecych przedsiębiorstw różnej wielkości i na różnym etapie rozwoju? Z uwagi na to, że praca ma charakter koncepcyjno-badawczy zrezygnowano z określania hipotez na rzecz określenia celów. Odpowiednie przeredagowanie postawionych problemów badawczych byłoby możliwe, a w formie hipotezy brzmiałyby one na przykład w następujący sposób: dla rozwoju przedsiębiorczości wielkopolskich kobiet największe znaczenie mają metody wsparcia finansowego oraz społeczno-kulturowego; przez badaną zbiorowość najczęściej wykorzystywane jest wsparcie informacyjno promocyjne; właścicielki przedsiębiorstw w różnym wieku różnią się oceną wsparcia finansowego; właścicielki przedsiębiorstw różniące się liczbą dzieci, różnią się także oceną przydatności wsparcia społeczno-kulturowego; kobiety prowadzące mikroprzedsiębiorstwa różnią się w ocenie poszczególnych metod wsparcia od kobiet prowadzących przedsiębiorstwa małe. Zaletą stawiania pytań badawczych jest brak ograniczeń oraz otwarcie pola poszukiwań. Ponieważ postawiony problem badawczy ma charakter wybitnie diagnostyczny hipoteza nie byłaby w stanie wytyczyć odpowiednego kierunku podjętych badań i dlatego nie jest konieczna. Prowadzone w ramach rozprawy badania zmierzają do identyfikacji niedostatków i braków w istniejącym dotychczas wsparciu przedsiębiorczych kobiet oraz stworzenia przesłanek do ich usunięcia przy zaangażowaniu podmiotów powołanych do wspierania przedsiębiorczości (jak np. Wielkopolskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości). Wyniki badań powinny umożliwić rekomendację usprawnień funkcjonujących metod tak, by jak najefektywniej wspierać przyszłe i obecne przedsiębiorstwa prowadzone przez kobiety. 1.3 Ogólna koncepcja realizacji rozprawy Problem wspierania przedsiębiorczości kobiet rozpatrywany jest poprzez analizę i opis zjawiska. W rozprawie zostanie zidentyfikowana grupa czynników warunkujących zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej, w tym także specyficznych dla aktywności ekonomicznej kobiet. Na tej podstawie stworzona zostanie systematyka metod wspierających przedsiębiorczość. W oparciu o nią przeprowadzone zostaną badania empiryczne, które dotyczyć będą reprezentatywnej grupy kobiet prowadzących własną działalność gospodarczą, potencjalnych kobiet-przedsiębiorców - studentek na kierunku zarządzanie oraz grupy ekspertów biegłych w obszarze MSP. Kolejne etapy, w których realizowana jest rozprawa przedstawiono na rysunku 1. 6

9 Rysunek 1. Metody realizacji rozprawy. Źródło: badania własne. Badania realizowane będą za pomocą następujących metod: metody pośredniego pomiaru sondażowego, jednej z metod heurystycznych - metody delfickiej oraz opracowania z wykorzystaniem wnioskowania statystycznego. W celu zapewnienia reprezentatywności uzyskanych wyników stosowany jest dobór kwotowy oraz losowanie warstwowe próby. W kolejnym etapie rozprawy zmierza się do określenia wagi poszczególnych metod wsparcia oraz budowy na tej podstawie map hierarchii metod wspierania przedsiębiorczości kobiet, które stanowić będą podstawę oddziaływań korygujących dotychczasowe metody wsparcia stosowane w Wielkopolsce. 7

10 2. Determinanty, bariery i stymulatory rozwoju przedsiębiorczości kobiet 2.1 Pojęcie i rola przedsiębiorczości we współczesnej gospodarce W literaturze przedmiotu sformułowano wiele definicji przedsiębiorczości, które charakteryzują ją jako zjawisko szerokie, wielowymiarowe i mające charakter interdyscyplinarny. Wielość aspektów, w których przedsiębiorstwo może być ujmowana znajduje odzwierciedlenie w bogactwie poglądów naukowych na ten temat. Zgodnie z jedną z pierwszych definicji, J. B. Saya przedsiębiorca to ktoś, kto przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajności i wyższego uzysku [Drucker, 1992, s. 30]. Przedsiębiorczość leży zatem u podstaw powstania przedsiębiorstwa i jego rozwoju. Nieodłącznie związana jest z dążeniem do uzyskania zysku. Istota przedsiębiorczości poszukiwana jest jednak nie tylko na gruncie ekonomii i nauk o zarządzaniu, ale również psychologii, która ujmuje przedsiębiorczość jako cechę osobowości człowieka. W znaczeniu psychologicznym jest ona wypadkową właściwości wrodzonych jak na przykład temperament, inteligencja oraz cech nabytych w rozwoju ontogenetycznym, takich jak charakter, motywacja, postawy [Terelak, 1999] Z przedsiębiorczością jako kategorią psychologiczną tożsame są cechy jednostki, umożliwiające jej skuteczną realizację zamierzeń. Wśród nich odnaleźć można między innymi inicjatywę i energiczność, zaradność, pomysłowość i dużą potrzebę osiągnięć. Tak rozumiana przedsiębiorczość - zwana osobistą stanowi element osobowości i jest wynikiem procesu wychowania, uczenia oraz wrodzonych predyspozycji [Bieniok, 2007]. Przedsiębiorczość jako cecha (lub zespół cech psychicznych) ułatwia podejmowanie inicjatywy w zakresie działań przedsiębiorczych (rozpoczynania aktywności gospodarczej), nie jest jednak czynnikiem wystarczającym, by się one pojawiły. Przedsiębiorczość rozumiana w sensie ekonomicznym polega na rozpoczynaniu działalności gospodarczej i podejmowaniu związanego z tym ryzyka w celu uzyskania określonych korzyści, głównie o charakterze materialnym. Zatem w wymiarze tym przedsiębiorczość to sposób działania ukierunkowanego na rozwój, sukces w kierowaniu przedsiębiorstwem, wprowadzaniu innowacji i ekspansji na nowe rynki. Przedsiębiorczość kojarzy się bezpośrednio z małym i nowym przedsiębiorstwem, jednak tak samo uprawnione jest wiązanie jej z własnością i władzą. Z zestawienia różnych definicji wynika, że przedsiębiorca jest twórcą przedsiębiorstwa, jego właścicielem i zarządzającym [Brzeziński, 2007]. Występujące w języku niemieckim określenie Unternehmer, (równoznaczne z angielskim pojęciem przedsiębiorcy), używane jest bardziej precyzyjnie, gdyż odnosi się do osoby będącej jednocześnie właścicielem i kierownikiem. Daje tym samym możliwość odróżnienia szefa (właściciela) od zawodowego (najemnego) kierownika [Drucker, 1992]. W języku polskim wyróżnia się trzy pojęcia pokrewne do rozważanego. Są to rzeczowniki: przedsiębiorca, przedsiębiorstwo oraz przymiotnik: przedsiębiorczy [za: Sobol, 1996]. Zgodnie z definicją językową przedsiębiorca to ten, kto podejmuje się wykonania całości jakiejś roboty, prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek; właściciel 8

11 przedsiębiorstwa, fabrykant, przemysłowiec. Natomiast przedsiębiorstwo to samodzielna jednostka gospodarcza, przemysłowa, handlowa itp., fabryka, warsztat, zakład użyteczności publicznej. Nieco szerszy zakres znaczeniowy posiada pojęcie przedsiębiorczy, które oznacza umiejący załatwić wszystkie sprawy; pełen inicjatywy, energii; pomysłowy, zaradny, rzutki. A zatem przymiotnika przedsiębiorczy używa się często w innych kontekstach niż tylko te związane z aktywnością ekonomiczną. Przedsiębiorczość często postrzegana jest jako jedna z podstawowych kompetencji, którą powinna charakteryzować się każda pracująca jednostka. Jednak nawet z perspektywy systemów kompetencyjnych bardzo trudno jest wymienić wszystkie właściwości, jakimi powinna cechować się osoba uważana za przedsiębiorczą. Socjologowie, psychologowie, ekonomiści uważają, że nie jest możliwe scharakteryzowanie wzorcowej osobowości takiej jednostki, ale można wyodrębnić pewną grupę dominujących cech, którymi się ona wyróżnia.[ ] Są to cechy, które powinny być kształtowane, gdyż - jak stwierdził Drucker - przedsiębiorczość bazuje na niekończącym się procesie uczenia - uczenia się poprzez działanie 4. Aby określić skuteczność podejmowanej aktywności badacze przedsiębiorczości często koncentrują się na cechach osoby przedsiębiorczej. W psychologii cecha jest strukturą psychiczną; czymś wywnioskowanym z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania [Hall, Linsey, 2001, s. 487]. Jest zatem stałą właściwością jednostki, której nie można bezpośrednio zaobserwować, ale która przejawia się w zachowaniach. Cechy psychiczne stanowią wyznacznik działań jednostki oraz decydują na przykład o szybkości nabywania określonych umiejętności. Cechy osobowości, które umożliwiają jednostce realizację zamierzeń nazywane są przedsiębiorczością osobistą. Jest ona wynikiem oddziaływania otoczenia społecznego i stanowi wypadkową procesu wychowania, uczenia oraz wrodzonych predyspozycji 5. W kontekście przedsiębiorczości najczęściej wyróżnia się takie właściwości jak: kreatywność i innowacyjność, umiejętność dostrzegania oraz wykorzystywania pojawiających się okazji, chęć osiągania sukcesów, nieustające poszukiwanie wyzwań 6. Wśród cech, które kryją się pod tym pojęciem odnaleźć można także inicjatywę i energiczność, zaradność i dużą potrzebę osiągnięć. Przedsiębiorczość przejawia się w wysokiej aktywności, skłonności do podejmowania ryzyka, a także pomysłowości, zorientowaniu komercyjnym, prężności i dużych ambicjach [Moczydłowska, 2007, Meller, Coulton, Chich, Bifilko, Meller 2011]. Można spotkać się także z pojęciem tzw. ukrytego potencjału przedsiębiorczości, który tworzony jest w jednostce przez pięć podstawowych wymiarów. Są to potrzeba osiągnięć, poczucie wewnętrznej kontroli, kreatywność, zdolności przywódcze oraz umiejętność odwoływania się do intuicji [Athayde, 2009]. Obok koncepcji, które wymieniają cechy oznaczające przedsiębiorczość osobistą, mówić można także o założeniach podkreślających wpływ różnych posiadanych przez jednostkę 4 Więcej na temat znaczenia procesu doskonalenia kompetencji w artykule: A. Marszałek, Doskonalenie kluczowych kompetencji jako wymóg współczesnego rynku pracy, w: E-mentor nr 3(40)/2011, dostęp z dnia Więcej na ten temat w: H. Bieniok, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych młodzieży w rodzinie, szkole i uczelni, dostęp 18 czerwca 2010 r. 6 Por. Marszałek, 2011 op. cit.. 9

12 właściwości psychicznych na podejmowanie działań przedsiębiorczych [por. Siemieniak 2011b]. Te cechy, które ułatwiają działania przedsiębiorcze to duża potrzeba autonomii, dominacji, konsekwencja, odporność psychiczna, dobrze rozwinięta intuicja. Przeszkodą w podejmowaniu aktywności tego typu jest duży poziom lęku, zależności, trudności decyzyjne, brak odporności psychicznej (por. tabela 1). Tabela 1. Właściwości ułatwiające oraz utrudniające działania przedsiębiorcze Właściwości ułatwiające działania Właściwości utrudniające działania przedsiębiorcze przedsiębiorcze Potrzeby psychiczne - tendencja do dominacji - potrzeba opieki i oparcia u innych - dążenie do autonomii - uległość, odrzucenie, izolacja - dążenie do własności i posiadania Motywacja do działania - tendencja do powiększania stanu posiadania - orientacja na osiągnięcia i sukces - bycie przedsiębiorczym - chęć utrzymania tego, co się posiada - lęki Podejmowanie decyzji - zdecydowanie - trudności decyzyjne - decyzje adekwatne do sytuacji - chwiejność - konsekwencja - wyuczona bezradność Ryzyko - skłonność do ryzyka i podejmowania wyzwań - unikanie sytuacji i decyzji ryzykownych Sukces - odporność psychiczna - brak odporności psychicznej - wysoki próg stresu i frustracji - niski próg stresu i frustracji Innowacyjność i kreatywność - postawa pioniera - zdolność twórcza - intuicja - postawa zachowawcza i konformizm - brak zdolności twórczych Współpraca - ekstrawersja - cechy przywódcze, twórcze kierowanie - introwersja - brak zdolności przywódczych Osobowość - temperament sangwinika, duża energia, - temperament melancholika zrównoważenie Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. Kożuch 2001, Pojęcie i istota przedsiębiorczości, w: B. Kożuch (red.), Przedsiębiorczość kobiet - wyzwanie XXI wieku, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, s. 15. Posiadanie przez jednostkę określonych właściwości jest ważnym wyznacznikiem zachowań. Cechy psychiczne związane są również z konkretnymi umiejętnościami - na przykład duża odporność - psychiczna przekłada się na umiejętność działania w trudnych sytuacjach. Cechy przywódcze oraz ekstrawersja w praktyce przejawiać się mogą w umiejętnościach negocjacyjnych, mobilizowaniu innych, współpracy czy zdolności wzbudzania zaufania [Kożuch, 2001]. Co ciekawe, osoba nazywana przedsiębiorczą, 10

13 niekoniecznie pełnić będzie rolę przedsiębiorcy. Można oczekiwać, że równie prawdopodobne jest podjęcie przez nią roli kierownika lub zaangażowanie się w inną działalność, która charakteryzować się będzie wymienionymi cechami. Ponieważ jednak część właścicieli pełni jednocześnie rolę kierowników, zasadne jest porównanie cech pożądanych u przedstawicieli obu tych grup (por. tabela 2). Tabela 2. Porównanie cech kierowników i przedsiębiorców Cechy przedsiębiorców Cechy kierowników - uczciwość i odpowiedzialność - trwałość przekonań, stabilny system wartości, - kreatywność, twórczość, pomysłowość wyróżniający się poziom moralny - silny charakter - odpowiedzialność - konsekwencja w dążeniu do celu - kreatywność - asertywność - asertywność - odwaga, zaradność, - samodzielność działania - opanowanie - niezależny sposób myślenia - pewność siebie - zrównoważenie emocjonalne - aktywność - sprawiedliwość - niezależność - spostrzegawczość - skłonność i zdolność do podejmowania ryzyka - silna potrzeba osiągnięć, sukcesu Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Piecuch, 2010, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne. Warszawa, Wydawnictwo C.H. Beck, A. Sajkiewicz, 2008, Kompetencje menedżerów w organizacji uczącej się, Warszawa, Difin,. Przedsiębiorczość jako cecha ułatwia podejmowanie inicjatywy w zakresie zachowań przedsiębiorczych lecz nie jest warunkiem wystarczającym by zachowania takie się pojawiły. Należy podkreślić różnicę pomiędzy tkwiącym w jednostce potencjałem przedsiębiorczości, a więc zbiorem cech, a intencją, chęcią zostania przedsiębiorcą [Athayde, 2009]. Nawet posiadanie właściwości psychicznych predysponujących do efektywnego prowadzenia własnej firmy, niekoniecznie oznaczać będzie, że jednostka posiada motywację do podjęcia takiej działalności 7. Jednocześnie istnieje potencjalna możliwość, że są osoby, które chciałaby rozpocząć własną działalność gospodarczą, mimo że wcale nie posiadają cech przedsiębiorczych. Koncepcje przedsiębiorczości charakteryzują się długą historią [m.in. Cantillon 1730, Schumpeter 1934]. Jako jeden z pierwszych zjawiskiem tym zajął się R. Cantillon, który nazwał tak umiejętność dostrzegania okazji i wykorzystywania szansy, jaką stwarza rynek, w celu osiągnięcia zysku, motywującego do dalszego skutecznego działania. J. Schumpeter powiązał pojęcie przedsiębiorczości z innowacyjnością, a więc działaniem ukierunkowanym na stworzenie nowego produktu lub usługi. Co więcej, twierdził, że aktywność tego rodzaju może przyjmować postać zarówno nowatorskiego sposobu osiągnięcia znanego celu, jak i realizacji zamiarów, które dotychczas były nieosiągalne. Wykorzystanie potencjalnych możliwości tkwiących w otoczeniu mogło mieć miejsce, według niego, jedynie wówczas, 7 Obok przymiotnika, który opisuje jednostkę aktywną, przejawiającą inicjatywę, istnieją również pojęcia: przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, które kojarzą się z aktywnością ekonomiczną. 11

14 gdy jednostka posiadała zdolność uchwycenia kluczowych informacji i wykorzystywania szans pojawiających się w otoczeniu [por. Kwiatkowski, 2000]. Zdaniem Schumpetera siłę sprawczą rozwoju przedsiębiorstw i gospodarek stanowią przedsiębiorcy [Bławat, 2004]. Tworzą oni elitarną grupę, która burzy to co przestarzałe i nieefektywne, a kreuje nową jakość i nowe technologie. Wprowadzane przez nich zmiany, wsparte kapitałem nie tylko prowadzą do rozwoju przedsiębiorstwa, ale także społeczeństwa. Mimo odległych początków rozwój przedsiębiorczości jako dziedziny akademickiej przypada jednak dopiero na lata 80-te XX wieku, co wiązać się może ze zwiększonym zainteresowaniem tym zjawiskiem spowodowanym rozwojem przedsiębiorczości kobiet w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Skandynawii [Ciesielska, 2006]. Przedsiębiorczość jest zjawiskiem interdyscyplinarnym, ponieważ dzieje się na wielu płaszczyznach: oprócz ekonomicznej, także na społecznej i psychologicznej. Ponadto przedsiębiorczość może być rozumiana zarówno jako właściwość jednostki, jak i sposób postępowania [por. Bernat, Korpysa, Kunasz, 2008]. Coraz bardziej popularne staje się stanowisko, zgodnie z którym przedsiębiorczość [ ] nie zajmuje się psychologią i cechami charakteru przedsiębiorców, ale ich działaniami i zachowaniami. [Czemiel-Grzybowska, 2012, s. 41]. Przedsiębiorca jest zatem ujmowany jako machina sprawcza sukcesu firmy, od której zależy efektywność przedsiębiorstwa. W sensie ekonomicznym przedsiębiorczości nie należy ujmować w perspektywie jednostki, lecz jako zjawisko społeczne lub jako proces [Ciesielska, 2006]. Należy odejść od statycznego spojrzenia na przedsiębiorcę na rzecz uwzględnienia szerszego kontekstu. Przedsiębiorstwo i jego działania zależą bowiem nie tylko od samych przedsiębiorców, ale także interesariuszy (stakeholders) tj. pracowników, kontrahentów, konkurencji itp. Uwzględnienie kontekstu i występujących w nim interakcji pozwala dostrzec czynniki sprzyjające i zakłócające działania przedsiębiorcze. Przedsiębiorczość to zatem proces, sposób funkcjonowania, działania, a nie tylko zbiór cech osobowości, które leżą u podstaw zachowań [Ciesielska,2006]. Do pojawienia się działań przedsiębiorczych niezbędna jest jednak intencja zostania przedsiębiorcą. Wystąpienie chęci, inicjatywy w zakresie założenia własnej firmy, pozostaje w związku z doświadczeniami jednostki w obszarze przedsiębiorczości, w tym również i tymi, których dostarcza nauka w szkole [Peterman, Kenedy, za: Athayde, 2009]. Pojęcie przedsiębiorstwo i przedsiębiorca posiadają swoje szczególne znaczenie na gruncie nauk prawnych. Zgodnie z funkcjonalną definicją przedsiębiorstwo należy rozumieć jako zorganizowaną całość zdolną do samodzielnego funkcjonowania w celach gospodarczych w fizycznym oderwaniu od przedsiębiorcy jako podmiotu. [ ] Przedsiębiorca może działać w zakresie przedsiębiorstwa albo poza jego zakresem, a przedsiębiorstwo może funkcjonować bez względu na to, kto staje się jego kolejnym właścicielem [Gnela, 2011 r., s. 22]. Według kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo rozumiane jest jako zespół odrębnych składników materialnych i niematerialnych umożliwiających prowadzenie działalności gospodarczej 8. Wśród tych składników wyróżnić można m.in. nazwę przedsiębiorstwa, środki pieniężne, prawa własności, prawa autorskie, dokumentacje związaną z prowadzeniem działalności. Z definicji kodeksu cywilnego wynika, że nie każdy przedsiębiorca prowadzi 8 Art. 55 kodeksu cywilnego. 12

15 przedsiębiorstwo. Ma to miejsce w przypadku samozatrudnienia, kiedy to wykonywanie działalności gospodarczej nie jest efektem samodzielnego funkcjonowania przedsiębiorstwa, lecz osobistej pracy przedsiębiorcy [por. Gnela, 2012 r., s 22-23]. Na gruncie nauk prawnych definicje przedsiębiorcy pojawiają się w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz kodeksie cywilnym. W myśl pierwszej z wymienionych ustaw przedsiębiorca to osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną- wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą [Gnela, 2012, s. 23]. Podobną definicję formułuje kodeks cywilny 9. Według niego przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, która nie jest osobą prawną, ale której przepisy przyznają zdolność prawnąprowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Wśród form organizacyjno-prawnych wyróżnić można następujących przedsiębiorców [za: Gnela, 2012, s 35-42; Siuda, 2011, s ]: osobę fizyczną, spółkę handlową osobową, spółkę handlową kapitałową. W ramach spółki handlowej osobowej (jednostki organizacyjnej) wyróżnia się z kolei: - spółkę jawną, - spółkę partnerską, - spółkę komandytową, - spółkę komandytowo akcyjną. Spółkę handlowa kapitałowa może występować w następujących formach: - spółkę o ograniczoną odpowiedzialnością, - spółkę akcyjną. W zakresie prowadzonej działalności przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej, mimo że sama spółka cywilna takiego statusu nie posiada. Przedsiębiorca ponosi osobiste ryzyko, osobistą odpowiedzialność związaną z prowadzoną działalnością. W przypadku wspólników spółki cywilnej, którzy także uznawani są za przedsiębiorców odpowiedzialność ponoszona jest solidarnie. Przedsiębiorcą może być osoba fizyczna. W prawie osoba fizyczna to człowiek. Posiada on prawa i obowiązki, a pełną zdolność do czynności prawnych osiąga zwykle z chwilą uzyskania pełnoletniości. Osoba prawna jest z kolei tworem sztucznym, a na jej istotę składa się: element ludzki np. załoga, czy udziałowcy oraz element majątkowy, organizacyjny oraz cel [por. Siuda, 2009]. Osobowość prawną posiadają spółki kapitałowe, ale nie spółki osobowe. Osoby fizyczne zobowiązane są do rejestracji swojej działalności w ewidencji działalności gospodarczej. Wpis ten stanowi zarazem wymóg legalności. Jest on deklaratoryjny. Organem ewidencyjnym jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta, który wpisuje osobę fizyczną (w tym również osobę będącą wspólnikiem spółki cywilnej) do EDG. Równocześnie następuje wpis do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON) [por. Gnela, 2012, s, 29-30]. Krajowy Rejestr Sądowy zawiera między innymi rejestr przedsiębiorców, a wpisowi do niego podlegają spółki jawne, spółki partnerskie, spółki komandytowe, spółki komandytowo- 9 Art. 43 kodeksu cywilnego. 13

16 akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne i inne, lecz nie znajdują się tu osoby fizyczne, prowadzące działalność gospodarczą [por. Siuda, 2011]. W tym miejscu warto przywołać definicję działalności gospodarczej. Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej jest to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin za złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły [Gnela, s. 20]. Głównym motywem prowadzenia działalności gospodarczej jest zysk. Działalność, która nie jest ukierunkowana na ten cel (np. charytatywna) nie jest działalnością gospodarczą. Zorganizowany charakter działalności gospodarczej oznacza, że odbywa się ona w określonej formie organizacyjno- prawnej i została wpisana do odpowiedniej ewidencji lub rejestru. Ciągłość działalności gospodarczej oznacza, że zachowania podejmowane są w sposób powtarzalny i nastawione są na stały zysk. Podsumowując, należy stwierdzić, że pojęcie przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy posiadają różne znaczenie w języku prawniczym i ekonomicznym. To, co w języku ekonomicznym oznacza małe i średnie przedsiębiorstwa oznacza małych i średnich przedsiębiorców w języku prawniczym [Gnela, s. 21]. Ponadto ukierunkowanie na zysk jako istota działalności gospodarczej podkreślany jest zarówno przez ekonomistów, jak i prawników. Istotną definicję przedsiębiorczości z roku przedstawia Komisja Europejska. Definicja, zgodnie z którą przedsiębiorstwo jest to podmiot prowadzący działalność gospodarczą bez względu na jego formę prawną 10 ustanawia, że kryterium liczby zatrudnionych pracowników jest najważniejszym i głównym w ustalaniu wielkości przedsiębiorstwa. Kryterium finansowe stanowić powinno niezbędne uzupełnienie, które pozwala na określenie pozycji przedsiębiorstwa w porównaniu z konkurencją. A zatem klasyfikacja przedsiębiorstw obejmuje: 1) liczby osób zatrudnionych, 2) rocznego obrotu, 3) całkowitego bilansu rocznego. Punkt drugi i trzeci mają charakter alternatywny. Przedsiębiorstwo nie musi spełniać obydwu warunków finansowych i może przekraczać jeden z nich. Liczba zatrudnionych obejmuje 11 : - pracowników, - osoby pracujące dla przedsiębiorstwa, podlegających mu i uważanych za pracowników na mocy prawa krajowego, - właścicieli kierowników, - wspólników prowadzących regularną działalność w przedsiębiorstwie i uczestniczących w zysku przedsiębiorstwa. Liczba osób odnosi się do zatrudnionych na pełnych etatach, w niepełnym wymiarze godzin i sezonowo. 10 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejskie 2006, na stronie: s. 12, dostęp z dnia r. 11 Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia. Wspólnoty Europejskie 2006, na stronie: s. 15, dostęp z dnia r. 14

17 Pojęcie przedsiębiorczości jako inicjatywy w zakresie działalności gospodarczej łączone jest zwykle z przedsiębiorstwami mikro, małej i średniej wielkości. W Polsce stanowią one 99,8 % wszystkich firm 12. Pomimo, że wielkość przedsiębiorstwa może być określana na podstawie: liczby zatrudnionych osób, przychodów netto ze sprzedaży (rocznego obrotu) oraz sumy aktywów z bilansu bardzo często w praktyce, w określaniu wielkości przedsiębiorstwa bierze się pod uwagę wyłącznie liczbę zatrudnionych. Stąd też pod pojęciem mikroprzedsiębiorstw rozumie się te, które zatrudniają średniorocznie mniej niż dziesięć osób, małych przedsiębiorstw te, które zatrudniają średniorocznie mniej niż pięćdziesiąt osób, a średnich przedsiębiorstw to te, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników. Czynniki pozwalające określić wielkość przedsiębiorstwa obejmują: zatrudnienie, przychody ze sprzedaży netto oraz sumę aktywów z bilansu 13. Warto zwrócić uwagę na to, że w Polsce istnieje także duża ilość przedsiębiorstw charakteryzujące się samozatrudnieniem. Taką jednoosobowa działalność gospodarcza również zaliczyć należy do grupy mikroprzedsiębiorstw. Jak podkreśla T. Łuczka małe i średnie przedsiębiorstwa istotnie różnią się od przedsiębiorstwa dużego, nie tylko ilościowo, ale i jakościowo. Cechy jakościowe przedsiębiorstw w sektorze MSP stanowią [Łuczka, 2001, s ]: - samodzielność ekonomiczna i prawna właściciela - właściciel może wprowadzić swoją inicjatywę, podejmuje własne ryzyko, pełniąc funkcje kierownicze i zarządcze, - nacechowanie społecznej struktury przedsiębiorstwa małego i średniego przez osobę właściciela - wpływ właściciela na każdą decyzję, oddziaływanie na wszelkie funkcje, - odrębny typ gospodarki finansowej przedsiębiorstwa - specyficzna mentalność kredytowa - niechęć właściciela do kredytów bankowych i długów, która wynika z zakorzenienie w etosie zawodowym rzemieślnika, dążenie do uniezależnienie od kapitału obcego, - struktura organizacyjna małego i średniego przedsiębiorstwa - mobilność, elastyczność, zdolność do szybkiej zmiany profilu działalności gospodarczej, duża zdolność przystosowania do zmiennych warunków rynkowych, łatwość w przyswajaniu nowych wzorców zachowań i ról organizacyjnych; właściciel kapitału jest jednocześnie osobą zarządzającą, jedno centrum podejmowania decyzji- złożone z jednej lub dwóch osób, unikanie konfliktów celów i interesów. Przedsiębiorczość jest więc pojęciem wieloznacznym. Może być ono kategorią psychologiczną, kiedy rozumiane jest jako właściwość jednostki. W tym znaczeniu przedsiębiorczość ujmowana jest szeroko jako zespół cech, który warunkuje i uzasadnia postępowanie człowieka. Jako termin ekonomiczny związana jest natomiast 12 Dane GUS, 2011 r. W Polsce występuje: - 96 % mikroprzedsiębiorstw - 3 % przedsiębiorstw małych % przedsiębiorstw średniej wielkości - 0, 2 % przedsiębiorstw dużych 13 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2013 r. poz. 672, z późn. zm., Art., 104, 105, 106. W mikroprzedsiębiorstwach przychody netto ze sprzedaży: do 2 mln euro, suma aktywów z bilansu: do 2 mln euro. W małych przedsiębiorstwach przychody netto ze sprzedaży: do 10 mln euro, suma aktywów z bilansu: do 10 mln euro. W średnich przedsiębiorstwach: przychody netto ze sprzedaży: do 50 mln euro, a suma aktywów z bilansu do 43 mln euro. 15

18 z przedsiębiorstwem czyli podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą. Jest to wąskie ujęcie przedsiębiorczości jako procesu, sposobu postępowania, zbioru działań ukierunkowanych na tworzenie nowego przedsiębiorstwa Na potrzeby prowadzonych w pracy badań przyjęto wąską definicję przedsiębiorczości, obejmującą zachowania mające miejsce od momentu rejestracji nowego podmiotu gospodarczego, a więc działania w podmiotach własnych. Mówiąc inaczej, przedsiębiorczość rozumiana jest tu nie jako cecha, ale aktywność jednostki, inicjatywa, która polega na założeniu i prowadzeniu działalności gospodarczej przez osobę fizyczną. Przedsiębiorczość w przyjętym w tej rozprawie znaczeniu odnosi się do samozatrudnienia, mikro, małych i średnich firm. W Polsce działalność gospodarcza prowadzona przez osoby fizyczne stanowi zdecydowaną większość wszystkich przedsiębiorstw i wyraźnie zdominowała sektor firm małych i średnich - MSP Determinanty przedsiębiorczości kobiet Przesłanki gospodarcze Determinanty przedsiębiorczości według J. Moczydłowskiej to zbiór czynników, które wpływają na inicjatywy założycielskie nowych podmiotów gospodarczych (hamują je lub sprzyjają im) oraz ułatwiają (lub utrudniają) funkcjonowanie i rozwój istniejących przedsiębiorstw [Moczydłowska, Pacewicz, 2007, s. 31]. A zatem jest to każdy czynnik, który potencjalnie stanowi szansę lub barierę przedsiębiorczości. Wyróżnić można następujące grupy uwarunkowań [Moczydłowska, Pacewicz, 2007, s ]: - uwarunkowania powszechne- występują w podobny sposób we wszystkich regionach Polski np. rozwiązania prawne, polityka kredytowa, system podatkowy itp. - uwarunkowania lokalne- specyficzne dla danego regionu, takie jak: poziom rozwoju ekonomicznego, dochody ludności, stan infrastruktury (komunikacyjnej, edukacyjnej), walory ekologiczne regionu itp. - uwarunkowania związane z człowiekiem- cechy osobowości, postawy, kwalifikacje, doświadczenie itp. Ponieważ rozwój przedsiębiorczości jest obecnie zjawiskiem bardzo pożądanym realizuje się go na każdym poziomie uwarunkowań. We wszystkich z tych przypadków ma on przyczynić do rozwoju gospodarczego. W literaturze przedmiotu wyróżnia się liczne czynniki warunkujące przedsiębiorczości. Wymienić można następujące determinanty przedsiębiorczości w poszczególnych krajach [Zbierowski i in., 2012, s. 44]: 1. Kategorie makroekonomiczne: - bezrobocie, 14 Według raportu GEM 2011, jest to 92 % wszystkich przedsiębiorstw, w: Zbierowski P., Więcławska D. Tarnawa A., Zadura-Lichota P., Bratnicki M. (2012), Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011, Warszawa, PARP, s

19 - dochód per capita. 2. Czynniki instytucjonalne: - polityka rządu w zakresie wspierania przedsiębiorczości, - system podatkowy, - procedury administracyjne, - dostęp do finansowania, - system edukacji. 3. Czynniki kulturowe i społeczne: - społeczne postawy wobec przedsiębiorczości, - wizerunek przedsiębiorcy w społeczeństwie, - stosunek do kobiet-przedsiębiorców, - poziom innowacyjności i kreatywności w społeczeństwie. W raporcie GEM podkreśla się, że wymienione czynniki mogą zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny przyczyniać się do rozwoju przedsiębiorczości 15. Co więcej, wymiary te wzajemnie się przenikają. Szczególnie znaczące jest oddziaływanie czynników kulturowych, które mają wpływ zarówno na edukacje, jak i na podejmowanie aktywności gospodarczej przez kobiety. Z kolei F. Bławat wskazuje, że istnieją następujące czynniki determinujące przetrwanie przedsiębiorstw [Bławat, 2004]: - rodzaj branży, - wielkość przedsiębiorstwa, - płeć przedsiębiorcy, - poziom wykształcenia przedsiębiorcy, - popyt. Co ciekawe, według tych badań poziom techniczny posiadanych przez przedsiębiorcę maszyn i urządzeń nie wykazuje korelacji ze stopą przetrwania przedsiębiorstwa. Podobnie jest w przypadku środków finansowych, a więc na przykład dostępu do kredytów bankowych. Większą szansę na przetrwanie mają firmy prowadzone przez mężczyzn, osoby z wyższym wykształceniem oraz większe przedsiębiorstwa [Bławat, 2004, Poznańska, 2007]. Czynnikiem warunkującym rozwój przedsiębiorczości jest dostęp do finansowania. Jest to jeden z głównych problemów w sektorze europejskim MSP, zaraz po kwestii znalezienia klientów [Zbierowski i in., 2012, s. 48]. Kapitał własny w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw dominuje na całym świecie. W Polsce także przeważa finansowanie ze środków własnych. W przypadku małych i średnich firm jest to 65 % inwestycji realizowanych przez przedsiębiorstwo. Jeszcze rzadziej przedsiębiorcy sięgają po zewnętrzne źródła finansowania, takie jak kredyty i pożyczki (17 % w sektorze MSP) [Zbierowski i in. 2012, s. 47]. Pomimo tych doniesień PARP szacuje, że pod względem ważności kredyt bankowy jest drugim źródłem finansowania. Z badań przeprowadzonych w Wielkopolsce w latach wynika, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni, opierają swoją gospodarkę finansową na kapitale własnym i kredycie handlowym. Jednak dwukrotnie rzadziej wykorzystują kredyt długoterminowy, a leasing pięciokrotnie rzadziej. Najlepszą strukturę 15 Za raport GEM (Global Entrepreneurship Monitor- Polska 2011), Zbierowski P. i in., op. cit. 17

20 kapitałową zdają się przejawiać przedsiębiorstwa, których właścicielami są zarówno kobieta, jak i mężczyzna [Łuczka, 2013]. Z badań międzynarodowych wynika, że na wzrost przedsiębiorstw prowadzonych przez kobiety wpływają [Brush, Carter, Gatewood, Greene, Hart, 2006]: - czynniki indywidualne (predyspozycje, motywacja, doświadczenie zawodowe oraz umiejętności nabyte w drodze szkolenia), - pomysł na przedsięwzięcie (innowacja vs. powtarzalność), - zasoby (społeczne, finansowe, organizacyjne, materialne, techniczne- umożliwiają wprowadzenie pomysłu w życie), - branża (nasycenie rynku, duża konkurencyjność ogranicza wzrost), - instytucjonalne źródła finansowania (banki, aniołowie biznesu, venture capital). Na rozwój przedsiębiorczości wpływ mają także instytucje otoczenia biznesu, takie jak parki naukowe i inkubatory przedsiębiorczości. W ostatnich latach ma miejsce znaczny wzrost ilości tego typu instytucji. Szacuje się, że liczba ośrodków innowacji w Polsce wzrosła od 35 w 1995 roku do 821 w roku W przypadku inkubatorów nie tylko zwiększyła się ich liczba, ale także specjalizacja. Obecnie wyróżnia się inkubatory technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości, preinkubatory, akademickie inkubatory przedsiębiorczości. Od roku 1995, kiedy istniały 34 instytucje, nastąpił wzrost do 160 ośrodków w roku 2012 [Bąkowski. Rozwój przedsiębiorczości może być uwarunkowany przez normy społeczno-kulturowe. Przedsiębiorcy mogą realizować swoją rolę w kilku wymiarach: ekonomicznym - jako kreatorzy wzrostu gospodarczego i miejsc pracy, społecznym - jako twórcy klasy średniej z własnym systemem wartości i stylu życia, na poziomie wspólnot lokalnych powinni tworzyć społeczeństwo obywatelskie, a mentalnie - przyczyniać się do przełamywania zrutynizowanych sposobów działania [Zbierowski i in., 2012, s. 60]. Zgodnie z wynikami badań poziom wykształcenia ma pozytywny wpływ na efekt prowadzonej działalności gospodarczej [Węcławska, Zadura-Lichota, 2010]. Z badań GEM wynika, że w Polsce edukacja w zakresie przedsiębiorczości nie jest prowadzona na wystarczającym poziomie, co przekładać się może na niskie umiejętności prowadzenia firmy [Zbierowski i in., 2012, s. 60]. Dotyczy to zwłaszcza poziomu szkoły podstawowej i średniej. Pomimo, że kobiety zarówno na świecie jak i w Polsce częściej posiadają wyższe wykształcenie niż mężczyźni nie oznacza to, że sam fakt posiadania wyższego wykształcenia zachęca je do zakładania firm. Ze względu na dobre wykształcenie mogą one bowiem łatwiej znaleźć pracę najemną. Rozpoczynanie działalności gospodarczej wiąże się raczej z profilem wykształcenia oraz zapotrzebowaniami rynku pracy [por. Zbierowski i in, 2012, s ]. Przedsiębiorczość może być odmienne uwarunkowana na różnych etapach życia przedsiębiorstwa. GEM wyróżnia trzy stadia rozwoju przedsięwzięcia gospodarczego i w odniesieniu do nich w następujący sposób nazywa osoby podejmujące inicjatywę [Zbierowski, i in., 2012, s. 12] : 1) pre-przedsiębiorcy ( nascent entrepreneurs ) - to dwie grupy: - osoby, które jeszcze nie założyły działalności, ale mają taki zamiar - osoby, które założyły przedsiębiorstwo i prowadzą je do 3 miesięcy. Pre-przedsiębiorcy znajdują się w fazie planowania biznesu oraz szukania wsparcia finansowego. 18