OCENY EFEKTYWNOŚCI WYKORZYSTANIA RPO I JEREMIE W DZIAŁALNOŚCI FUNDUSZY POŻYCZKOWYCH I PORĘCZENIOWYCH ORAZ ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Transkrypt

1 Raport z badania OCENY EFEKTYWNOŚCI WYKORZYSTANIA RPO I JEREMIE W DZIAŁALNOŚCI FUNDUSZY POŻYCZKOWYCH I PORĘCZENIOWYCH ORAZ ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Wykonawca: Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. ul. Migdałowa 4 lok. 71, Warszawa tel. (022) , fax. (022) biuro@pag-uniconsult.pl Warszawa 2012

2 Spis treści 1. Podsumowanie Wprowadzenie Opis metodologii badania Historia działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w Polsce Zakres wsparcia dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w ramach obecnego okresu programowania Wsparcie w ramach regionalnych programów operacyjnych projekty konkursowe i indywidualne Wsparcie w ramach regionalnych programów operacyjnych w formie Inicjatywy JEREMIE Wsparcie udzielone przedsiębiorcom w ramach regionalnych programów operacyjnych Wsparcie w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej Inne formy wsparcia (w szczególności wsparcie szkoleniowe i doradcze zapewniane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w ramach PO KL) Analiza wyników działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Wyniki działania funduszy pożyczkowych w momencie rozpoczynania realizacji projektów w ramach obecnego okresu programowania oraz w chwili obecnej Wyniki działania funduszy poręczeniowych w momencie rozpoczynania realizacji projektów w ramach obecnego okresu programowania oraz w chwili obecnej Działalność funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wyniki badań jakościowych Ogólna ocena sytuacji funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Ocena wsparcia w ramach regionalnych programów operacyjnych bez wykorzystania mechanizmu Inicjatywy JEREMIE Ocena wsparcia w ramach regionalnych programów operacyjnych w ramach Inicjatywy JEREMIE Perspektywy dalszej działalności Działalność funduszy pożyczkowych i poręczeniowych - wyniki badania ilościowego CAWI wśród funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Wyniki badania ilościowego, wśród przedsiębiorców korzystających ze wsparcia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Wnioski wynikające z badania oraz rekomendacje, dotyczące dalszych działań wspierających działalność funduszy Załączniki: studia przypadków

3 1. Podsumowanie Szczegółowe wyniki badania są przedstawione w raporcie. Generalnie badanie potwierdziło istotne znaczenie dla rozwoju akcji pożyczkowej i poręczeniowej finansowania przekazywanego w ramach regionalnych programów operacyjnych (w tym Inicjatywy JEREMIE). Jednocześnie jednak można zauważyć duże zróżnicowanie podejścia do finansowania zwrotnego i dostępności finansowania zwrotnego w poszczególnych regionach. Badania ilościowe wśród przedsiębiorców potwierdziły ich generalnie pozytywną ocenę oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Zarówno z poręczeń, jak i pożyczek korzystają przede wszystkim mikroprzedsiębiorcy. W przypadku klientów korzystających z poręczeń głównym powodem pozyskiwania poręczeń jest brak wystarczających zabezpieczeń, wymaganych przez bank lub fundusz pożyczkowy. Z kolei w przypadku klientów, korzystających z pożyczek głównym powodem jest mniejszy koszt pozyskania finansowania opinię taką wyraziło aż 82% badanych. Pozyskane finansowanie doprowadziło też do pojawienia się szeregu pozytywnych efektów po stronie przedsiębiorców, przede wszystkim polegających na możliwości realizacji inwestycji (wskazywało na to 58% pożyczkobiorców i 43% poręczeniobiorców) oraz poprawie płynności finansowej (odpowiednio 13% i 31% badanych). Finansowanie pozwoliło też na utworzenie lub utrzymanie miejsc pracy jedno poręczenie pomagało utworzyć 0,75 miejsca pracy lub utrzymać 0,78 miejsca pracy, zaś jedna pożyczka pomagała stworzyć 0,57 miejsca pracy lub utrzymać 0,54 miejsca pracy. Wyniki badania pozwoliły też na sformułowanie szeregu wniosków i rekomendacji, W obecnej chwili bardzo istotnym czynnikiem utrudniającym planowanie rozwoju działalności przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, korzystające ze środków RPO, w tym Inicjatywy JEREMIE, jest brak jasności jaki będzie dalszy status tych środków po zakończeniu realizacji projektów. W związku z tym, wobec istniejących problemów prawnych, należy zdecydowanie rekomendować sugerowanie samorządom regionalnym (na przykład w postaci wytycznych lub listów Ministra Rozwoju Regionalnego) przedłużanie obowiązujących umów z funduszami pożyczkowymi i poręczeniowymi na przykład na kolejne 5 lat, aby uniknąć sytuacji w której środki pozostają niewykorzystywane. Jednym z kluczowych problemów, dotyczących sektora pożyczkowego i poręczeniowego, jest też brak koordynacji polityki wobec obu sektorów. Z tego powodu rekomendujemy dokonanie jasnego podziału kompetencji i wyznaczenie organu administracji publicznej odpowiedzialnego za wspieranie danego sektora, wraz przypisaniem określonych narzędzi pozwalających na kreowanie polityki. 3

4 Od wielu już lat wysuwany jest też postulat uruchomienia stale dostępnego dla wszystkich funduszy poręczeniowych mechanizmu reporęczeniowego (regwarancyjnego). Rekomendujemy zatem konieczność pilnego stworzenia stale dostępnego na terenie całego kraju schematu reporęczeniowego, atrakcyjnego z punktu widzenia funduszy poręczeniowych. Bez stworzenia takiego schematu, pozwalającego funduszom na ponoszenie większego ryzyka i potencjalnie ukierunkowującego (na przykład dzięki wyższej stopie regwarancji) akcję poręczycielską na kluczowe z punktu widzenie polityki państwa grupy przedsiębiorców, poziom wykorzystania kapitałów poręczeniowych pozostanie niski, zaś środki publiczne nie będą efektywnie wykorzystywane. Poważną barierą w rozwoju funduszy poręczeniowych jest silne rozdrobnienie ich sieci w powiązaniu z brakiem uregulowania ich statusu. Powoduje to ograniczone zainteresowanie banków ofertą poręczeniową. Należy zatem śledzić i upowszechniać wyniki objęcia zainteresowanych funduszy ratingiem agencji ratingowej wpisanej na listę Komisji Europejskiej. W przypadku, jeżeli wpływ pozyskania ratingów na zainteresowanie ofertą funduszy poręczeniowych będzie ograniczony, należy rozważać dokonanie systemowej reformy sektora funduszy poręczeniowych. W tym przypadku możliwe są 2 scenariusze: w razie uruchomienia oferty stale dostępnych na terenie kraju reporęczeń, czynnikiem porządkującym system mógłby być reporęczyciel, przykładowo mogący wymagać określonego kształtu umów o współpracy z bankami. W razie braku oferty reporęczeniowej, należy rozważyć możliwość uregulowania działalności poręczeniowej w drodze ustawowej. Stopień wykorzystywania posiadanych kapitałów pożyczkowych i poręczeniowych jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych funduszach i w przypadku niektórych z nich niezbyt wysoki. Biorąc to pod uwagę, w konkursach ogłaszanych w przyszłości, ważnym kryterium oceny wniosków powinien być stopień wykorzystywania całości kapitału posiadanego przez dany fundusz pożyczkowy lub poręczeniowy. W obecnej chwili nie istnieje też system zbierania danych o wynikach działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Dodatkowo, niewiele funduszy publikuje na swoich stronach internetowych wyniki swojej działalności. Należy zatem stworzyć system okresowego zbierania danych o wynikach działalności pożyczkowej/poręczeniowej przez fundusze wspierane ze środków publicznych. W obecnym systemie obu rodzajów funduszy bardzo trudne i pracochłonne jest również pozyskanie danych o beneficjentach ostatecznych przedsiębiorcach korzystających z pożyczek i poręczeń, służących do realizacji wśród nich badań, mających prowadzić do doskonalenia działania obu sieci. Rekomendujemy zatem wprowadzenie wymogu, aby każdy przedsiębiorca korzystający z pożyczek i poręczeń (być może z wyjątkiem poręczeń portfelowych) finansowanych ze środków publicznych był zobowiązany do wyrażenia zgody na przekazanie jego danych w celu realizacji badań, dotyczących efektywności i celowości udzielanego wsparcia. 4

5 Zarówno sieć funduszy pożyczkowych, jak i poręczeniowych oferuje przede wszystkim poręczenia dla całego sektora MSP. Rzadkością są wyspecjalizowane produkty pożyczkowe lub poręczeniowe dla określonych sektorów lub firm o określonych charakterystykach. Tymczasem wobec potencjalnie znacznego dopływu środków do obu sektorów w kolejnym okresie programowania, należy wspierać rozwój nowych produktów pożyczkowych i poręczeniowych, pomagając funduszom w opracowaniu/dostosowywaniu odpowiednich procedur i metod oceny ryzyka, a następnie opisując doświadczania z wprowadzania nowych produktów. 2. Wprowadzenie Niniejsze badanie zostało zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Gospodarki w okresie od września do listopada 2012 roku. Umowa na realizację badania została podpisana w dniu 18 września 2012 roku, a badanie zostało zrealizowane przez firmę Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o.. Wyboru wykonawcy dokonano na podstawie przeprowadzonego konkursu ofert. 5

6 3. Opis metodologii badania W badaniu zebrano dane o różnym charakterze i pochodzące z wielu źródeł, posługując się w tym celu następującymi metodami i technikami badawczymi: analizą danych zastanych; indywidualnymi wywiadami pogłębionymi (IDI); studiami przypadku; ankietą internetową (CAWI); wywiadami telefonicznymi wspomaganymi komputerowo (CATI). Analiza danych zastanych; W badaniu wykorzystano szereg danych zastanych, korzystając z następujących materiałów źródłowych: Dane stowarzyszeń branżowych: Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych i Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych; Dane zbierane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych współpracujących z PARP; Dane zbierane przez Bank Gospodarstwa Krajowego dla funduszy poręczeniowych, których jest udziałowcem; Dane o wynikach realizacji Inicjatywy JEREMIE prezentowane przez Menedżerów Funduszy Powierniczych JEREMIE; Przekazane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego dane dotyczące pożyczek i poręczeń udzielonych w ramach regionalnych programów operacyjnych; Raporty o sytuacji banków publikowane przez Urząd Komisji Nadzoru Finansowego; Bazy danych pożyczkobiorców i poręczeniobiorców, które udało się zebrać od Instytucji Zarządzających, Instytucji Pośredniczących i pośredników instrumentów inżynierii finansowej wdrażanych w ramach RPO. Indywidualne wywiady pogłębione W ramach badania przeprowadzono 17 indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), w tym: 5 wywiadów z przedstawicielami administracji publicznej, zajmujących się wspieraniem sektora funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz 2 samorządów wojewódzkich, jednego korzystającego z Inicjatywy JEREMIE i drugiego niekorzystającego z niej; 6

7 1 wywiad z przedstawicielami Banku Gospodarstwa Krajowego, jako Menedżera Funduszu Powierniczego JEREMIE w 5 województwach i projektodawcy w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej; 8 wywiadów z przedstawicielami funduszy pożyczkowych i poręczeniowych korzystających ze wsparcia w ramach RPO i JEREMIE, dobranych w taki sposób, aby w grupie badanych były reprezentowane oba rodzaje funduszy, korzystające z obu rodzajów wsparcia; dodatkowo respondenci byli dobierani w ten sposób, aby reprezentowali zróżnicowane fundusze (lokalne i regionalne, z udziałem BGK i bez etc.); 1 wywiad z przedstawicielem ogólnopolskiej organizacji przedsiębiorców; 2 wywiady z przedstawicielami sektora bankowego Związku Banków Polskich i Krajowego Związku Banków Spółdzielczych. Studia przypadku Dogłębnej analizie w ramach studiów przypadku poddano 4 fundusze: 2 fundusze pożyczkowe (jeden, który skorzystał ze wsparcia w ramach jednego z regionalnych programów operacyjnych i drugi, który skorzystał ze wsparcia w ramach Inicjatywy JEREMIE) oraz 2 fundusze poręczeniowe (dobrane w identyczny sposób). Studia przypadku pozwoliły zdobyć pogłębione dane jakościowe dotyczące badanej problematyki. Badanie CAWI wśród funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Po opracowaniu bazy danych krajowych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (obejmującej dane 66 funduszy pierwszego i 52 funduszy drugiego typu), do wszystkich funduszy przesłano zaproszenie do wypełnienia internetowego kwestionariusza służącego zebraniu potrzebnych w badaniu informacji. Kwestionariusze wypełniło 28 funduszy pożyczkowych i 31 funduszy poręczeniowych. Oznacza to stopę zwrotu na poziomie odpowiednio 54% i 60% - a zatem zadowalającą i stosunkowo wysoką, jak na ten typ badania. Dane z kwestionariuszy opracowano w postaci zestawień statystycznych. Badanie CATI na próbie przedsiębiorców korzystających z pożyczek lub poręczeń W rezultacie nawiązania kontaktu z Instytucjami Zarządzającymi oraz poszczególnymi pośrednikami finansowymi, Wykonawcy udało się stworzyć bazę danych zawierającą informacje o przedsiębiorstwach korzystających z ponad 5,5 tys. pożyczek i poręczeń udzielonych w ramach projektów indywidualnych lub konkursowych ze środków regionalnych programów operacyjnych. Spośród nich losowo dobrano próbę 200 pożyczkobiorców oraz 200 poręczeniobiorców, z którymi przeprowadzono łącznie 400 wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI). Dane pochodzące z wywiadów poddano analizom statystycznym. Przy podanej liczebności obu podprób, margines maksymalnego błędu statystycznego w każdej z nich wynosi niecałe 7 punktów procentowych. 7

8 4. Historia działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w Polsce Pierwsze lokalne fundusze poręczeniowe w Polsce powstały w 1994 roku (w ramach Programu Inicjatyw Lokalnych Phare), pierwsze fundusze regionalne (w Lublinie i w Białymstoku) zaś w roku Również w 1996 roku działalność poręczeniową rozpoczął Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Banku Gospodarstwa Krajowego (KFPK BGK). Kolejnym bodźcem do rozwoju funduszy były działania realizowane w ramach programu rządowego Kapitał dla Przedsiębiorczych, w ramach którego fundusze poręczeniowe otrzymywały dotacje z krajowych środków publicznych, równolegle zaś w części funduszy obejmował udziały Bank Gospodarstwa Krajowego. W ramach realizacji programu i jego kontynuacji, zostało utworzonych wiele funduszy o zasięgu regionalnym, których w typowym przypadku udziałowcami pozostają BGK i odpowiedni samorząd wojewódzki. Jedynym regionem, w którym obecnie nie działa taki fundusz, pozostaje województwo łódzkie. Jak wynika z danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, aktualnie w Polsce działalność prowadzi ok. 50 funduszy poręczeniowych, dysponujących kapitałem przekraczającym 1 miliard złotych. W podobnym okresie zaczęły powstawać pierwsze fundusze pożyczkowe, w tym największy z nich Fundusz Mikro (1994), oraz duża grupa funduszy utworzona w ramach finansowanego ze środków Banku Światowego programu ToR 10. Podobnie jak i w przypadku funduszy poręczeniowych, równie silnym impulsem rozwojowym był wspomniany program Kapitał dla Przedsiębiorczych. W tym jednak przypadku głównym rozgrywającym były samorządy wojewódzkie. W tworzeniu tych funduszy nie uczestniczył już BGK. Odwołując się do danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, obecnie w Polsce działa ok. 70 funduszy pożyczkowych, dysponujących kapitałem 1,7 mld. złotych. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej działania wspierające były kontynuowane w ramach kolejnych okresów programowania Funduszy Strukturalnych. Kluczowe w tym kontekście było Działanie 1.2 Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. W jego ramach przeznaczono środki finansowe na dokapitalizowanie 3 rodzajów funduszy, w tym pożyczkowych i poręczeniowych. Ze wsparcia skorzystało łącznie 39 funduszy pożyczkowych oraz 29 poręczeniowych. Także w kolejnym, obecnym okresie programowania, na wspieranie instrumentów inżynierii finansowej przeznaczono znaczne środki. Tym jednak razem były one podzielone pomiędzy znaczną liczbę programów, przede wszystkim regionalnych. W ramach regionalnych programów operacyjnych wsparcie dla instrumentów inżynierii finansowej było zorganizowane w dwojaki sposób. W 12 regionach wsparcie było realizowane w drodze projektów konkursowych i indywidualnych dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Z kolei w 6 regionach jest realizowana tzw. 8

9 Inicjatywa JEREMIE, oferująca, za pomocą szerokiej palety instrumentów, kompleksowe ułatwienia w dostępie do finansowania (za pomocą tzw. pożyczek globalnych, poręczeń portfelowych oraz reporęczeń). W najbliższym czasie planuje się też (bliski rozstrzygnięcia jest już konkurs na menedżera funduszu powierniczego, którym zostanie prawdopodobnie BGK) realizację wsparcia w formie Inicjatywy JEREMIE w województwie mazowieckim. Instrument zbliżony do Inicjatywy JEREMIE funkcjonuje też w Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej (Działanie I.2 Instrumenty inżynierii finansowej). Mogą z niego korzystać instytucje finansowe kierujące swą ofertę do przedsiębiorców z terenu 5 województw Polski Wschodniej. Odpowiedni projekt jest realizowany przez Bank Gospodarstwa Krajowego jak dotąd, podpisano umowy na reporęczenia dla 2 funduszy poręczeniowych oraz na pożyczkę globalną z 7 funduszami pożyczkowymi. W najbliższym czasie zwrotne instrumenty finansowe pilotażowo pojawią się też w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki (21 marca 2012 r. zostały ogłoszone ostateczne zasady wdrażania tych instrumentów). Bank Gospodarstwa Krajowego ogłosił 28 września 2012 r. przetarg na wybór pośredników finansowych, którzy udzielać będą preferencyjnych pożyczek podmiotom ekonomii społecznej (instrument realizowany jest w ramach Działania 1.4 PO KL), jednak dotąd nie podpisano umów na realizację projektów. Projekt BGK, o wartości 30 mln zł, realizowany jest na obszarze całego kraju, który został formalnie podzielony na 5 makroregionów: kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie (udział środków projektu na kapitał pożyczkowy w makroregionie: 24%), lubelskie, podkarpackie, podlaskie (11%) dolnośląskie, lubuskie, wielkopolskie, opolskie (24%), pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie (18%), małopolskie, śląskie, świętokrzyskie (23%). Ponadto, w ramach Działania 6.2 (wsparcie dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą) na rok 2012 r. zaplanowano pilotażowe wprowadzenie mikropożyczek (do kwoty 50 tys. zł) dla osób fizycznych na założenie i prowadzenie firmy. Pod koniec 2012 r. należy się spodziewać pierwszych rozstrzygnięć w konkursach na wybór pośredników finansowych. Warto również wspomnieć o ogólnoeuropejskim programie ramowym na rzecz konkurencyjności i innowacji (CIP), którego część dotycząca instrumentów finansowych dla MŚP jest zarządzana przez Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI). Ze wsparcia programu (w formie poręczeń i reporęczeń) skorzystało już 6 pośredników finansowych (3 banki, 2 fundusze poręczeniowe i fundusz leasingowy). Podobny charakter ma również realizowana także przez EFI Inicjatywa Mikrofinansowa 9

10 Progress, z której skorzystał już jeden polski bank (FM Bank) i jeden fundusz pożyczkowy (Inicjatywa Mikro). Działalność i obecny kształt obu funkcjonujących sieci funduszy (pożyczkowych i poręczeniowych), można scharakteryzować w sposób następujący, wskazując jednocześnie na pewne problemy i wątpliwości związane z ich funkcjonowaniem. Do najważniejszych z nich zaliczyć można: Obu sieci (funduszy pożyczkowych i funduszy poręczeniowych) nie można nazwać systemami danego rodzaju funduszy. Zasady działania poszczególnych funduszy i kształt ich oferty bywają zróżnicowane, administracja publiczna nie dysponuje też instrumentami pozwalającymi na wpływanie na sposób działania funduszy ze względu na mnogość i zróżnicowanie udziałowców, fundatorów lub też członków, żadna instytucja nie ma wpływu na cały sektor. Sytuacja pod tym względem korzystniej wygląda w przypadku funduszy poręczeniowych znaczna część największych funduszy ma tego samego udziałowca (BGK), a ponadto ze względu na porządkującą rolę głównego partnera funduszy, jakim jest sektor bankowy, zasady działania funduszy są do siebie stosunkowo zbliżone. System funduszy pożyczkowych w Polsce jest jednym z najbardziej rozwiniętych w Europie warto przy tym pamiętać, że w wielu krajach nie jest w ogóle dozwolone prowadzenie działalności, polegającej na zawodowym pożyczaniu pieniędzy przez podmioty inne niż banki. Tym niemniej, tworzone i działające systemy funduszy pożyczkowych odwołują się przeważnie do tzw. filozofii mikropożyczkowej i udzielają pożyczek o relatywnie niewielkiej wartości (Komisja Europejska przyjmuje, że mikropożyczka nie przekracza kwoty euro). Tymczasem w Polsce wiele funduszy udziela znacznie większych pożyczek maksymalne kwoty sięgają w niektórych przypadkach 1 miliona złotych. Powstaje zatem pytanie, czy fundusze udzielające największych pożyczek nie konkurują de facto z sektorem bankowym i czy wsparcie publiczne w celu udzielania tak znacznych wartościowo pożyczek jest na pewno dobrze zaadresowane. Istnieje stosunkowo mało analiz próbujących oszacować wartość dodaną działalności obu rodzajów funduszy (pożyczkowych i poręczeniowych). Istnieją poważne obawy, że stopień oddziaływania obu rodzajów funduszy jest mniejszy od zakładanego. W przypadku funduszy pożyczkowych bowiem zakłada się, ze ich oferta powinna być przede wszystkim skierowana do osób, które same nie są w stanie pozyskać finansowania bankowego tymczasem okazuje się, że w przypadku przynajmniej części klientów kluczową rolę odgrywa poziom oprocentowania, często, choć nie zawsze, korzystniejszy niż w bankach. W przypadku funduszy poręczeniowych z kolei pojawia się wątpliwość, czy pewna część poręczeń nie jest udzielana klientom, którzy de facto ich nie potrzebują wiele funduszy prowadzi konkursy z atrakcyjnymi nagrodami dla doradców bankowych (sprzęt komputerowy lub RTV, wyjazdy 10

11 zagraniczne, nagrody gotówkowe), za podesłanie jak największej liczby klientów, co może sztucznie generować popyt na poręczenia. Dalszy rozwój oferty obu omawianych rodzajów funduszy jest związany z rozstrzygnięciem pewnych kluczowych kwestii. Obie sieci cechuje niestety dość ograniczony stopień wykorzystania posiadanych kapitałów, na co zresztą zwraca uwagę wielu komentatorów. W przypadku funduszy poręczeniowych wskaźnik wartości aktywnych poręczeń do posiadanych kapitałów wynosił na koniec 2011 roku zaledwie 97% 1, podczas gdy w większości krajów europejskich jest on wielokrotnie większy. Taka sytuacja jest pochodną trzech czynników, a mianowicie: braku instrumentów skłaniających fundusze poręczeniowe do podejmowania większego ryzyka (w większości przypadków nie działały niestety mechanizmy, zgodnie z którymi kolejne środki publiczne alokowane na wsparcie kapitałowe funduszy byłyby w pierwszej kolejności kierowane do funduszy o najwyższym poziomie wykorzystania kapitału), stałego dopływu środków publicznych w ramach kolejnych programów wspierających i związanego z tym stałego wzrostu mianownika ułamka, opisującego stopień zaangażowania kapitału funduszu i wreszcie braku efektywnych mechanizmów regwarancyjnych. Ten ostatni element (obecność mechanizmu regwarancyjnego) ma szczególne znaczenie, gdyż na całym świecie regwarancją (w Polsce zwane reporęczeniami) są efektywnym mechanizmem, skłaniającym fundusze poręczeniowe do podejmowania większego ryzyka. Tymczasem, mimo wieloletnich przygotowań do uruchomienie tego instrumentu w skali ogólnopolskiej regwarancje (reporęczenia) nie były dostępne wyjątkiem były te oferowane przez Europejski Fundusz Inwestycyjny w ramach Programu CIP (i jego poprzednika, czyli programu MAP). Były one jednak faktycznie dostępne tylko dla największych funduszy. Od 2010 roku są natomiast oferowane reporęczenia w ramach Inicjatywy JEREMIE, mają one jednak charakter ograniczony do województwa, w którym jest realizowana Inicjatywa, są też ograniczone czasowo. W przypadku funduszy pożyczkowych, ostatnie dostępne dane na koniec 2011 roku wskazują, że stopień wykorzystania kapitałów funduszy (wartość aktywnych pożyczek do całości kapitału funduszu) wynosił 54% 2. Oczywiście, inaczej, niż ma to miejsce w przypadku funduszy poręczeniowych, wskaźnik ten nie może przekroczyć 100%, zaś jego bezpieczny poziom oscyluje pomiędzy wielkością 80 i 90%. Tym niemniej 1 Obliczenia własne na podstawie Raportu Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych za 2011 r. 2 Rynek funduszy pożyczkowych w Polsce. Raport Polski Związek Funduszy Pożyczkowych

12 wskaźnik na poziomie 54% uznać należy za niezbyt satysfakcjonujący, choć podobnie jak w przypadku funduszy poręczeniowych, jego niski poziom w znacznej mierze wynika ze znacznego dopływu środków zwiększających kapitał pożyczkowy. 12

13 5. Zakres wsparcia dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w ramach obecnego okresu programowania 5.1 Wsparcie w ramach regionalnych programów operacyjnych projekty konkursowe i indywidualne Bezpośrednie wsparcie projektów realizowanych przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe zostało przewidziane w odpowiednich regionalnych programach operacyjnych 12 województw. Instytucje Zarządzające programami podpisały łącznie 75 umów z pośrednikami finansowymi na kwotę 1,32 mld zł 3. Instytucje te w wyniku realizacji projektów, przewidujących zwiększenie akcji pożyczkowej i poręczeniowej, zawarły z beneficjentami końcowymi, a więc przedsiębiorcami łącznie umów o całkowitej wartości 865 mln zł. Oznacza to, że fundusze dokonały obrotu udostępnionymi przez urzędy marszałkowskie środkami w 66%. Stan realizacji projektów jest jednak w poszczególnych województwach bardzo zróżnicowany. Tabela nr Efekty realizacji wsparcia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w projektach indywidualnych i konkursowych w ramach regionalnych programów operacyjnych stan na r. RPO Województwo Podpisane umowy z pośrednikiem finansowym Umowy z ostatecznymi odbiorcami podpisane przez pośredników finansowych Liczba Wartość Liczba Wartość Wartość umów z przedsiębiorcami jako % wartości projektów realizowanych przez FP/FPK Kujawsko-Pomorskie ,5% Lubelskie ,8% Lubuskie ,9% Małopolskie ,4% Mazowieckie ,2% Opolskie ,0% Podkarpackie ,9% Podlaskie ,0% Pomorskie ,1% Śląskie ,9% Świętokrzyskie ,2% Warmińsko-Mazurskie ,3% Ogółem ,7% Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 3 Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 13

14 Najszybciej projekty wsparcia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych realizowane są w województwach: pomorskim i lubuskim (wartość udzielonych pożyczek i poręczeń przekroczyła wartość projektów realizowanych przez FP i FPK), natomiast w żadnym regionie obrót kapitałem nie jest niższy niż 36%, co biorąc pod uwagę znaczny pozostały czas do zakończenia projektów, należy uznać za wynik satysfakcjonujący 4. Fundusze pożyczkowe podpisały łącznie umów udzielenia finansowania firmom sektora MŚP na łączną kwotę 591 mln zł (średnia wartość pożyczki to 89,9 tys. zł). Poręczeń zostało udzielonych ponad czterokrotnie mniej (1 578), na kwotę 274 mln zł, zaś średnia wartość jednego poręczenia to aż 174 tys. zł. Tabela nr Liczba i wartość umów podpisanych z przedsiębiorcami przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe w projektach indywidualnych i konkursowych w ramach regionalnych programów operacyjnych stan na r. RPO Województwo Umowy z ostatecznymi odbiorcami podpisane przez FP Umowy z ostatecznymi odbiorcami podpisane przez FPK Liczba Wartość Liczba Wartość Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Ogółem Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Największej wartości pożyczki, w ramach projektów RPO, zostały dotąd udzielone przez fundusze w województwach: małopolskim (88 mln zł) i opolskim (81 mln zł), zaś poręczenia w kujawsko-pomorskim (76 mln zł). Warto zwrócić uwagę, że ten ostatni region, jako jedyny w Polsce, udzielił wartościowo więcej poręczeń niż pożyczek. 4 Należy tu zwrócić uwagę, że konstrukcja zawartych umów, wspierających fundusze pożyczkowe i poręczeniowe nie promowała ich wysokiej aktywności, a zachęcała do realizacji projektu w równym tempie, przeważnie, choć nie zawsze, aż do dokonania jednokrotnego obrotu uzyskaną kwotą. 14

15 Rysunek nr Wartość pożyczek i poręczeń w projektach indywidualnych i konkursowych w ramach regionalnych programów operacyjnych stan na r. Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Średnia wartość udzielonych pożyczek to w skali całego kraju 90 tys. zł, jednak pomiędzy poszczególnymi regionami obserwowane są znaczne różnice. Z najwyższego finansowania korzystały firmy na Śląsku (średnio 247 tys. zł. na 1 podmiot) i Podlasiu (184 tys. z), zaś z najniższego w województwach: pomorskim i podkarpackim (średnio poniżej 40 tys. zł). Warto w tym miejscu zauważyć, ze w tych dwóch ostatnich regionach jednocześnie udzielono najwięcej pożyczek łącznie 2 109, a więc niemal 1 /3 spośród wszystkich udzielonych w kraju. Rysunek nr Średnia wartość pożyczek udzielanych w ramach regionalnych programów operacyjnych. Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 15

16 Powyższy wykres dobrze obrazuje bardzo duże zróżnicowanie podejścia do udzielania pożyczek w ramach poszczególnych regionów; odpowiadają za nie tak określone preferencje władz regionalnych, jak i przede wszystkim profil określonych pośredników finansowych. I tak w województwie śląskim kluczową rolę odgrywa udzielający tradycyjnie dużych pożyczek Fundusz Górnośląski, zaś w województwie podkarpackim odwołująca się do filozofii mikropożyczkowej Fundacja Wspomagania Wsi. 5.2 Wsparcie w ramach regionalnych programów operacyjnych w formie Inicjatywy JEREMIE Inicjatywa JEREMIE realizowana jest w 7 regionach, w ramach regionalnych programów operacyjnych, przy czym praktycznie jest ona wdrażana tylko w 6 regionach (na Mazowszu nie wybrano dotąd menadżera funduszu powierniczego JEREMIE). Do końca września 2012 r. pośrednicy finansowi podpisali łącznie umów z przedsiębiorcami (o wartości 699 mln zł), z których większość (3 341 o wartości 369 mln zł) dotyczyło poręczeń, ale tylko niewiele mniej (2 676 o wartości 331 mln zł) pożyczek 5. Tabela nr Liczba i wartość umów realizowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE stan na r. Województwo Wartość Funduszu Powierniczego JEREMIE Umowy z ostatecznymi odbiorcami Ogółem w tym pożyczki w tym poręczenia liczba wartość liczba wartość liczba wartość Realizacja 6 Dolnośląskie ,0% Kujawsko- Pomorskie ,4% Łódzkie ,0% Pomorskie ,8% Wielkopolskie ,5% Zachodniopomorskie ,1% Ogółem ,1% Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 5 Trzeba przy tym pamiętać, że krąg pośredników finansowych nie był bynajmniej ograniczony do funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, beneficjentami tzw. pożyczek globalnych bywały także, choć na niewielką skalę, banki i inne instytucje (9 umów o wartości 101 mln zł). 6 Wartość umów zawartych z ostatecznymi odbiorcami jako % wartości Funduszu Powierniczego JEREMIE 16

17 Stan realizacji Inicjatywy JEREMIE jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych regionach i w znacznej mierze wynika z długości okresu jej wdrażania (województwo kujawsko-pomorskie podpisało umowę z MFPJ dopiero w grudniu 2010 r., pozostałe regiony przeszło rok wcześniej). Najbardziej zaawansowana jest realizacja tego instrumentu w Wielkopolsce, która jako pierwsza rozpoczęła jego realizację i zasiliła go największymi środkami z RPO (501 mln zł). Pożyczki, kredyty i poręczenia udzielone przez wielkopolskich pośredników finansowych w ramach Inicjatywy wyniosły 333 mln, a więc 66,5% wartości FPJ. Również wysoki stopień realizacji Inicjatywy JEREMIE (50%) odnotowano w województwie zachodniopomorskim. W pozostałych regionach jest on wyraźnie niższy i waha się w przedziale 21-29%. Rysunek nr Wartość udzielonych pożyczek, kredytów i poręczeń w projektach realizowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE stan na r. Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Średnia wartość pożyczki/kredytu udzielanego w ramach Inicjatywy JEREMIE wyniosła 124 tys. zł i była wyższa niż w przypadku poręczenia (110 tys. zł). Najwyższe pożyczki/kredyty udzielane są w województwie łódzkim (ich średnia wartość to 193 tys. zł) oraz wielkopolskim (152 tys. zł). Zdecydowanie najniższą ich wartość odnotowano w regionie pomorskim średnio zaledwie 68 tys. zł. 17

18 Rysunek nr Średnia wartość pożyczek/kredytów udzielanych w ramach Inicjatywy JEREMIE Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 5.3 Wsparcie udzielone przedsiębiorcom w ramach regionalnych programów operacyjnych Dane prezentowane w niniejszym podrozdziale uwzględniają wszystkie programy wsparcia pośredników finansowych (udzielających pożyczek i poręczeń), przewidziane do realizacji w regionalnych programach operacyjnych, a więc zarówno w ramach Inicjatywy JEREMIE, jak i projektów indywidualnych/ konkursowych. Pożyczki (a w przypadku Inicjatywy JEREMIE - także kredyty) W całym kraju, w ramach RPO zostało udzielonych łącznie pożyczek (i kredytów) o wartości 922 mln zł. Aż 73% tych środków stanowiło finansowanie udzielone mikroprzedsiębiorcom. Znaczna część kwoty pożyczek (21%) trafiła do przedsiębiorstw małych i tylko 6% - do średnich. Podmioty inne niż należące do sektora MŚP nie mogły być beneficjentami końcowymi tych projektów. 18

19 Rysunek nr Struktura wartości pożyczek (i kredytów) udzielanych w ramach RPO - w zależności od wielkości przedsiębiorstwa (dane w mln zł oraz odsetkach) Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Ta struktura różni się znacząco pomiędzy poszczególnymi regionami. Obok regionów, w których do firm mikro trafiło ponad 80% przekazanych przedsiębiorstwom pożyczek (pomorskie aż 94%, podkarpackie 84%, małopolskie 81%, mazowieckie 81%) są też takie, w których wskaźnik ten wynosi mniej niż 50% (śląskie 36%, łódzkie 45%). Tabela nr Liczba i wartość pożyczek (i kredytów) udzielonych na rzecz przedsiębiorstw różnej wielkości Region Ogółem Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie liczba wartość liczba wartość liczba wartość liczba wartość Dolnośląskie , , ,8 7 1,5 Kujawsko-pomorskie , , ,5 17 4,1 Lubelskie , , ,8 7 0,5 Lubuskie , ,2 11 3,5 2 0,8 Łódzkie , , ,9 20 7,2 Małopolskie , , ,2 6 1,7 Mazowieckie , ,7 30 5,4 0 0,0 Opolskie , , ,0 9 3,2 Podkarpackie , ,2 22 5,5 1 0,4 Podlaskie , , ,6 12 5,3 Pomorskie , ,5 34 4,3 0 0,0 Śląskie , , , ,6 Świętokrzyskie , , ,9 9 5,2 Warmińsko-mazurskie , , ,4 5 1,4 Wielkopolskie , , ,7 19 6,6 19

20 Region Ogółem Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie liczba wartość liczba wartość liczba wartość liczba wartość Zachodniopomorskie , , ,3 4 0,5 POLSKA - OGÓŁEM , , , ,1 Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Różna jest także łączna wartość pożyczek udzielonych przedsiębiorcom w danym regionie. Najwięcej środków trafiło do nich w Wielkopolsce (106 mln zł), Małopolsce (88 mln zł) i w województwie opolskim (81 mln zł). Na przeciwnym biegunie znalazły się województwa: lubuskie (18 mln zł) oraz mazowieckie (28 mln zł). Rysunek nr Wartość pożyczek (i kredytów) udzielanych w ramach RPO - w zależności od wielkości przedsiębiorstwa (dane w mln zł) Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Poręczenia Regionalne programy operacyjne realizowane w całej Polsce pozwoliły dotąd na udzielenie przez fundusze poręczeniowe poręczeń o łącznej wartości 642 mln zł 7. Te poręczenia umożliwiły przedsiębiorcom pozyskanie finansowania (przede wszystkim kredytów bankowych, ale również i pożyczek oferowanych przez działające w całym kraju fundusze pożyczkowe) w wysokości 1,44 mld zł. 7 Poza reporęczeniem (24 umowy z funduszami poręczeniowymi o wartości 506 mln zł), w Inicjatywie JEREMIE oferowany był również produkt poręczenie portfelowe, z którego korzystały banki (8 umów o wartości 122 mln zł). 20

21 Przeszło połowa (blisko 800 mln zł, a więc 55%) finansowania uzyskanego przez beneficjentów końcowych trafiła do firm działających w 2 województwach wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. W pozostałych regionach wysokość pozyskanych środków wahała się pomiędzy 4 mln zł (województwo łódzkie) a 105 mln zł (Zachodniopomorskie). Szczegółowe dane prezentuje poniższe zestawienie. Tabela nr Liczba i wartość (w mln zł) poręczonego finansowania udzielonego na rzecz przedsiębiorstw różnej wielkości Region Ogółem Firmy mikro Firmy małe Firmy średnie liczba wartość liczba wartość liczba wartość liczba wartość Dolnośląskie , , ,0 2 0,9 Kujawsko-pomorskie , , , ,0 Lubelskie , , ,5 2 4,8 Lubuskie 87 22, ,4 13 5,4 1 0,5 Łódzkie 21 3,9 17 2,1 4 1,8 0 0,0 Małopolskie 33 11,6 28 7,0 5 4,5 0 0,0 Mazowieckie 70 23, ,2 13 8,7 2 1,3 Opolskie 70 17, ,9 16 6,9 1 0,1 Podkarpackie , ,3 32 9,4 6 3,4 Podlaskie , , ,2 7 5,8 Pomorskie , , ,4 3 0,5 Śląskie 73 18, ,1 21 5,6 7 2,6 Świętokrzyskie 45 19, ,1 10 7,8 1 0,2 Warmińsko-mazurskie , , ,8 4 0,7 Wielkopolskie , , , ,0 Zachodniopomorskie , , ,4 7 3,3 POLSKA - OGÓŁEM , , , ,9 Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Około połowy poręczanego finansowania trafiło do mikroprzedsiębiorstw, blisko 40% - do małych firm. Najrzadziej beneficjentami końcowymi były przedsiębiorstwa średnie, które uzyskały 142 mln zł pożyczek i kredytów, co stanowi 10% łącznej kwoty uzyskanego finansowania. 21

22 Rysunek nr Struktura finansowania poręczonego w ramach RPO - w zależności od wielkości przedsiębiorstwa (dane w mln zł oraz odsetkach) Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. Fundusze w poszczególnych regionach bardzo różnią się nie tylko wysokością finansowania, które dzięki ich poręczeniom uzyskali przedsiębiorcy, ale i wielkością firm, którym poręczeń udzielały. W województwach: łódzkim i małopolskim poręczeniobiorcami były tylko mikro i małe firmy, z kolei w kujawsko-pomorskim aż 20% finansowania uzyskały firmy średnie. Największy odsetek firm mikro odnotowano w województwach: dolnośląskim i lubuskim (w obu przypadkach po 74%), zaś firm małych w lubelskim (aż 60%). Zwraca uwagę, że 4 cztery najaktywniejsze regiony (wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie i pomorskie) realizują Inicjatywę JEREMIE, ale jednocześnie województwo najmniej aktywne (łódzkie) również realizuję tę Inicjatywę. W tym ostatnim przypadku problemem jest jednak brak silnego funduszu poręczeniowego w regionie. 22

23 Rysunek nr Struktura finansowania poręczonego w ramach RPO - w zależności od regionu i wielkości przedsiębiorstwa (dane w mln zł) Źródło: Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO wg stanu na r. 5.4 Wsparcie w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej Instrument wsparcia akcji pożyczkowej i poręczeniowej zbliżony do Inicjatywy JEREMIE funkcjonuje też w Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej (Działanie I.2 Instrumenty inżynierii finansowej). Mogą z niego korzystać instytucje finansowe kierujące swą ofertę do przedsiębiorców z terenu 5 województw Polski Wschodniej (lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, warmińskomazurskie). Beneficjentem Działania, realizującym projekt indywidualny, jest Bank Gospodarstwa Krajowego. W pierwszej okresie realizacji projektu, tj. od daty zawarcia umowy realizacji projektu (pomiędzy PARP a BGK) w 2009 r. do stycznia 2012 r., projekt dotyczył wyłącznie obszaru poręczeń (uruchomiono tylko jeden produkt: reporęczenie), w związku z czym wsparcie było udzielane tylko funduszom poręczeniowym. W styczniu 2012 r. uległy zmianie założenia projektu, co umożliwiło wprowadzenie produktu pożyczki globalnej, adresowanego do instytucji finansowych, udzielających pożyczek i kredytów dla MŚP. Poręczenia Pierwotnym celem realizowanego przez BGK projektu było wsparcie sektora gwarancji i poręczeń, umożliwiające zwiększenie dostępności kredytów i pożyczek 23

24 dla sektora MŚP. Mechanizm reporęczenia, oferowanego na rzecz funduszy poręczeniowych, zakłada przejęcie przez BGK zobowiązań, wynikających z udzielonych przez te fundusze poręczeń, za zobowiązania z tytułu finansowania udzielonego przedsiębiorcom przez banki i fundusze pożyczkowe. Źródłem zabezpieczenia są środki projektu, jakimi dysponuje BGK. W wyniku przeprowadzonych 2 konkursów, w ramach projektu Reporęczenia szansą na zwiększenie finansowania zewnętrznego MSP. Instrument wsparcia funduszy poręczeniowych w Polsce Wschodniej podpisano 3 umowy, o łącznej wartości 39,9 mln zł, z następującymi funduszami: Warmińsko-Mazurski Fundusz Poręczenia Kredytowe" Sp. z o.o. w Działdowie (I umowa - wartości 15,0 mln zł), Warmińsko-Mazurski Fundusz Poręczenia Kredytowe" Sp. z o.o. w Działdowie (II umowa - o wartości 10,0 mln zł), Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Rzeszowie (umowa wartości 14,9 mln zł). Stan ich realizacji na dzień r. przedstawia się następująco 8 : liczba poręczeń udzielonych przez pośredników finansowych 115, wartość udzielonych poręczeń 15,5 mln zł, wartość poręczonego finansowania 26,5 mln zł. Poręczenia udzielane w ramach projektu zabezpieczają zatem średnio 59% kwoty kapitału finansowania udzielonego przez bank lub fundusz pożyczkowy. Średnia wartość jednostkowego kredytu objętego poręczeniem wynosi 230,2 tys. zł, mediana zaś 100,0 tys. zł. W wyniku przeprowadzenia konkursów dla funduszy poręczeniowych (produkt finansowy Reporęczenie), na rzecz pośredników finansowych zostały zaangażowane środki w łącznej kwocie 39,9 mln zł, co stanowi 33% kwoty dofinansowania projektu. Największą grupę przedsiębiorców, którzy skorzystali z poręczeń w ramach projektu stanowiły mikroprzedsiębiorstwa (75%), następnie małe przedsiębiorstwa (23%), zaś udział firm średnich był marginalny. Wśród poręczeniobiorców aż 28,5% stanowiły "start-up'y", a więc przedsiębiorstwa działające do 2 lat (licząc od dnia rejestracji). 8 Analiza stanu wdrażania Projektu pn. Reporęczenia i pożyczki szansa na zwiększenie finansowania zewnętrznego MSP. Instrumenty wsparcia funduszy Poręczeniowych i pożyczkowych w Polsce Wschodniej". Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości

25 Rysunek nr Struktura finansowania poręczonego w ramach PO RPW - w zależności od wielkości przedsiębiorstwa (dane w odsetkach) Wśród poręczeniobiorców największą grupę stanowiły firmy prowadzące działalność handlową (30%), budowlaną (23%) oraz przetwórczą (17%). Największa część poręczanych kredytów (ponad 80%) była przeznaczona na tworzenie nowych miejsc pracy lub zakup wyposażenia przedsiębiorstwa (urządzenia, aparaty w tym także zakup środków transportu bezpośrednio związanych z celem realizowanego przedsięwzięcia). Inne cele, w tym zakup, budowa lub modernizacja obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych, stanowiły łącznie 18%. Rysunek nr Przeznaczenie finansowania poręczonego w ramach PO RPW (dane w odsetkach) Pożyczki W styczniu 2012 r. BGK ogłosił pierwszy konkurs na produkt Pożyczka Globalna. We wrześniu 2012 r. zostało podpisanych pierwszych siedem Umów Operacyjnych Pożyczka Globalna, na łączną kwotę 55,4 mln zł, pomiędzy BGK a następującymi pośrednikami finansowymi: 25

26 1. Inicjatywa Mikro Sp. z o.o., Kraków (wartość umowy 10,0 mln zł), 2. Lubelska Fundacja Rozwoju, Lublin (10,0 mln zł), 3. Agencja Rozwoju Regionalnego "MARR" S.A., Mielec (6,0), 4. Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego, Białystok (1,9 mln zł), 5. Konsorcjum Fundusz Pożyczkowy TISE-Capitales, Warszawa, Białystok (10,0 mln zł), 6. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa (7,5 mln zł), 7. Działdowska Agencja Rozwoju S.A. (10,0 mln zł). Do końca 2012 r. planowane jest podpisanie kolejnych czterech umów na łączną kwotę 23,5 mln zł: 1. Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Biłgoraj (4,0 mln zł), 2. Idea Bank S.A., Warszawa (10,0 mln zł), 3. Regionalna Izba Gospodarcza, Stalowa Wola (4,5 mln zł), 4. Fundacja Rozwoju Regionu Łukta w Łukcie (5,0 mln zł). W ramach produktu Pożyczka Globalna pośrednicy finansowi rozpoczęli akcję kredytową lub pożyczkową na rzecz MŚP z Polski Wschodniej w październiku br. W tym momencie jest zatem jeszcze zbyt wcześnie, aby prezentować jej wyniki, gdyż realizacja projektów znajduje się w bardzo wczesnej fazie. 5.5 Inne formy wsparcia (w szczególności wsparcie szkoleniowe i doradcze zapewniane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w ramach PO KL) Wsparcie działalności pożyczkowej i poręczeniowej realizowane było także w ramach projektu systemowego Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, pt. Wsparcie i rozwój instytucji świadczących usługi na rzecz przedsiębiorczości oraz ich sieci w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Poprawa jakości usług świadczonych przez instytucje wspierające rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności. Zrealizowane zostały dwa projekty szkoleniowodoradcze skierowane do funduszy poręczeniowych oraz jeden do pożyczkowych. Usługi szkoleniowe dla konsultantów funduszy poręczeniowych Celem projektu był rozwój kompetencji konsultantów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania poręczeń w ramach Krajowego Systemu Usług poprzez zapewnienie szkoleń zmniejszających najbardziej widoczne luki kompetencyjne konsultantów. Projekt, realizowany od marca 2010 r do marca 2011 r., adresowany był do funduszy poręczeniowych na terenie całego kraju. W ramach projektu realizowane były dwa komponenty: badawczy i szkoleniowy. W ramach komponentu badawczego dokonano analizy podstawowych kompetencji konsultantów funduszy poręczeniowych, zidentyfikowano luki kompetencyjne oraz zbadano potrzeby szkoleniowe. Analiza luk kompetencyjnych prowadzona była za pomocą metody wywiadów telefonicznych wspomaganych 26

27 komputerowo (CATI) oraz ankiety internetowej wspomaganej komputerowo (CAWI). Badaniem luk kompetencyjnych i potrzeb szkoleniowych objęto konsultantów z 30 funduszy poręczeniowych. Na podstawie badania przygotowano 176 indywidualnych planów szkoleniowych. W ramach komponentu szkoleniowego przeprowadzono 14 szkoleń, w tym 9 dwudniowych szkoleń specjalistycznych obejmujących m.in. takie zagadnienia jak: analiza finansowa, merytoryczna, windykacyjna, zabezpieczenia, prawo gospodarcze, zarządzanie ryzykiem, prawo wekslowe oraz 5 dwudniowych szkoleń o charakterze miękkim, obejmujących m.in. takie obszary jak: praca z klientem, obsługa trudnego klienta, zarządzanie przedsiębiorstwem, negocjacje, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie spółką prawa handlowego, warsztaty z zasad udzielania poręczeń w kontekście przepisów dotyczących pomocy publicznej oraz definicji małego i średniego przedsiębiorstwa. W szkoleniach uczestniczyło 127 konsultantów funduszy poręczeniowych. Szkolenia i inne działania rozwojowe dla funduszy poręczeniowych Celem projektu był rozwój kompetencji specjalistów funduszy poręczeniowych świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania poręczeń poprzez zmniejszenie zidentyfikowanych luk kompetencyjnych i braków szkoleniowych oraz wsparcie współpracy pomiędzy funduszami. W ramach projektu realizowane były: działania o charakterze szkoleniowym, działania w zakresie zbierania i analizy danych dotyczących potrzeb oraz aktywności funduszy poręczeniowych oraz specjalistów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania poręczenia, działania informacyjno-doradcze dla specjalistów i ośrodków świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania poręczeń, konsultacje i doradztwo dla funduszy poręczeniowych w zakresie spełnienia/utrzymania standardów świadczenia usługi oraz rejestracji w Krajowym Systemie Usług. W ramach komponentu szkoleniowego przygotowano i przeprowadzono aktualizację (lub pełna analizę) luk kompetencyjnych, a także zdefiniowano plany szkoleniowe dla 235 specjalistów z 43 funduszy poręczeniowych oraz zrealizowano badanie potrzeb szkoleniowych FPK. W ramach projektu dokonano również aktualizacji koncepcji systemu rozwoju kompetencji specjalistów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania poręczeń. Na podstawie wyników badania powstała oferta szkoleń dla konsultantów. Podczas projektu zrealizowano 2 pięciodniowe szkolenia pakietowe dla początkujących i średniozaawansowanych specjalistów FPK, 2 pięciodniowe szkolenia pakietowe dla osób zarządzających, 6 dwudniowych warsztatów dla specjalistów FPK, 3 dwudniowe warsztaty dla specjalistów FPK pracujących w pionach finansowo-księgowych oraz przeprowadzono 2 szkolenia w systemie on-line. Łącznie w szkoleniach stacjonarnych i on-line wzięło udział 287 użytkowników, w tym 138 konsultantów tzw. 27

28 niepowtarzających się. W ramach projektu zorganizowano ponadto 3 zagraniczne wizyty studyjne o charakterze szkoleniowym. W ramach działań związanych ze zbieraniem i analizą danych dotyczących potrzeb oraz aktywności FPK zbierano uwagi i sugestie dotyczące standardu świadczenia usług finansowych w zakresie udzielania poręczeń, standardów kompetencji specjalistów, systemu budowy kompetencji, przygotowanie 3 seminariów z instytucjami finansowymi w celu wypracowania wspólnych rozwiązań dla środowiska funduszy poręczeniowych. W ramach projektu opracowano 20 produktów informacyjnych opracowań tematycznych dotyczących obszaru działań związanych z działalnością funduszy poręczeniowych, 2 ekspertyzy, 3 raporty podsumowujące wyniki działalności funduszy poręczeniowych. Zapewniono również możliwość konsultacji i świadczenia doradztwa na rzecz funduszy poręczeniowych w zakresie utrzymania (spełnienia) standardów oraz rejestracji w KSU. Projekt realizowano od kwietnia 2011 r do września 2012 r. Usługi szkoleniowe, doradcze i informacyjne dla konsultantów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania pożyczek Celem projektu był rozwój kompetencji świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania pożyczek w ramach Krajowego Systemu Usług poprzez zmniejszenie zidentyfikowanych luk kompetencyjnych i braków szkoleniowych oraz wsparcie współpracy pomiędzy funduszami W ramach projektu podejmowano działania o charakterze szkoleniowym, związane ze zbieraniem i analizą danych dotyczących potrzeb oraz aktywności funduszy pożyczkowych, a także konsultantów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania pożyczek, działania informacyjno-doradcze dla konsultantów i ośrodków świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania pożyczek oraz prowadzono konsultacje i doradztwo na rzecz funduszy pożyczkowych w zakresie rejestracji w KSU oraz utrzymania standardów. W ramach działań o charakterze szkoleniowym przygotowano i przeprowadzono analizę luk kompetencyjnych konsultantów funduszy pożyczkowych działających w Polsce oraz zdefiniowano potrzeby szkoleniowe konsultantów - przygotowano 221 indywidualnych planów rozwoju kompetencji, zrealizowano szkolenia w systemie stacjonarnym i on-line wynikające z analizy potrzeb szkoleniowych i zdefiniowanych luk kompetencyjnych konsultantów funduszy pożyczkowych oraz osób zarządzających oraz inne działania wspierające rozwój kompetencji konsultantów świadczących usługi finansowe w zakresie udzielania pożyczek wizyty studyjne i indywidualne programy rozwoju kompetencji. Podczas projektu zrealizowano 23 dwudniowe stacjonarne szkolenia specjalistyczne z zakresu zidentyfikowanych luk kompetencyjnych dla specjalistów FP, 6 dwudniowych szkoleń dla osób zarządzających funduszem pożyczkowym, 3 dwudniowe szkolenia miękkie, z zakresu obsługi klienta, negocjacji, marketingu organizacji i zarządzania 28

29 czasem. W ramach projektu zorganizowano również 4 szkolenia e-learningowe. Łącznie w szkoleniach uczestniczyło 615 użytkowników 179 osób tzw. niepowtarzających się. W ramach projektu sfinansowano 7 indywidualnych programów rozwoju kompetencji (IPRK). IPRK zostało skierowane do osób, w przypadku których nie było możliwe zaspokojenie ich potrzeb w ramach normalnej oferty szkoleniowej projektu, ze względu na bardzo wysokie kompetencje danej osoby i/lub dość dużą nietypowość potrzeb szkoleniowych. Elementem projektu były również 2 zagraniczne wizyty studyjne. Podczas realizacji projektu przygotowano także 40 tematycznych opracowań, tzw. produktów informacyjnych, oferowano pomoc doradczą i ekspercką (ad hoc) dla ośrodków prowadzących fundusze pożyczkowe w zakresie związanym z realizowanymi usługami finansowymi, a także pomoc konsultacyjno-doradczą przy utrzymaniu standardów i rejestracji w Krajowym Systemie Usług. Projekt realizowano od grudnia 2009 r. do czerwca 2012 r. 29

30 6. Analiza wyników działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Analiza wyników działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych stanowi jeden z ważniejszych elementów niniejszego badania. Warto przy tym zwrócić uwagę na poważny problem, jakim jest brak aktualnych i w pełni wiarygodnych danych o całościowych wynikach działalności obu rodzajów funduszy. W miarę wiarygodne (choć rozproszone) dane dotyczą tylko wyników realizacji projektów w ramach poszczególnych programów (RPO, JEREMIE), problem jest natomiast z dostępnością danych o całościowych wynikach działania funduszy. Generalnie można wskazać 3 źródła danych: Dane obu stowarzyszeń branżowych (Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych i Polski Związek Funduszy Pożyczkowych). Ostatnio zebrane i opublikowane dane dotyczą roku 2011, jednak dane dla poszczególnych funduszy nie są publikowane. Dane zbierane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych współpracujących z PARP. Dane te nie obejmują całego sektora, są jednak stosunkowo aktualne zostały zebrane i przeanalizowane dane na koniec czerwca 2012 roku. Informacja nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO Dane te prezentują szczegółowe i bardzo aktualne (na koniec września 2012 r.) wyniki realizacji projektów wspartych środkami RPO (w tym w ramach Inicjatywy JEREMIE), jednak dotyczą one całego okresu realizacji wspartych przedsięwzięć funduszy pożyczkowych poręczeniowych, bez podziału na poszczególne lata. Nie zawierają one też informacji o aktywności pośredników finansowych realizowanej w oparciu o środki własne. Celem tego rozdziału jest pokazanie wpływu projektów realizowanych w ramach RPO, skierowanych do funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (zarówno indywidualnych i konkursowych, jak i w ramach Inicjatywy JEREMIE) na efekty działalności prowadzonej przez tego typu podmioty. Wykorzystane zostały najbardziej aktualne (tzn. na koniec września 2012 r.) dane MRR nt. projektów realizowanych w ramach RPO (Informacja nt. stanu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO ). Jednocześnie napotkano problem w postaci braku pełnych i zweryfikowanych danych nt. aktywności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w tym okresie. Dlatego, opierając się na danych PARP na koniec czerwca 2012 r. i obserwując tendencje historyczne, oszacowano najbardziej prawdopodobne wyniki działalności tych funduszy wg stanu na koniec września br. Choć przeprowadzone oszacowanie może wiązać się z pewną (w naszej opinii nieznaczną) nieścisłością, to dzięki temu możliwe stało się możliwe pełne (na dzień sporządzenia niniejszego raportu z badania) ukazanie wpływu projektów realizowanych w ramach RPO (w tym Inicjatywy JEREMIE). 30

31 Cechy produktów oferowanych przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe pozostają ściśle powiązane z programem, z którego pochodzą środki służące do zrealizowania danej transakcji (tzn. udzielenia pożyczki lub poręczenia). Aktualnie realizowane projekty finansowane ze środków RPO (w ramach projektów indywidualnych i konkursowych oraz Inicjatywy JEREMIE) pozwalają na wspieranie przedsiębiorców planujących wydatki związane z szeroko rozumianym rozwojem firmy (zarówno obrotowe, jak i inwestycyjne). Tego typu przedsięwzięcia mogły być wspierane już wcześniej, tak więc w tym zakresie oferta funduszy nie uległa zmianie. Zmianie uległa natomiast maksymalna wartość wsparcia jakie przedsiębiorca mógł uzyskać (wartość pożyczki lub poręczenia). Zasada jest, że może ono wynieść maksymalnie 5% wartości kapitału funduszu, tak więc wraz ze wzrostem wartości kapitału funduszu pożyczkowego lub poręczeniowego (dzięki uzyskaniu dotacji ze środków RPO) wzrosła również wartość maksymalnego wsparcia udzielanego przedsiębiorcy. 6.1 Wyniki działania funduszy pożyczkowych w momencie rozpoczynania realizacji projektów w ramach obecnego okresu programowania oraz w chwili obecnej Projekty wsparcia kierowane w ostatnich do funduszy pożyczkowych przyczyniły się do znacznego wzrostu kapitału pożyczkowego tych instytucji. W okresie zwiększył się on ponad trzykrotnie: z poziomu 558 mln do 1,8 mld zł. O ile w pierwszych latach tego okresu notowano roczny wzrost rzędu mln zł, to w 2010 r. nastąpił skok ich wielkości aż o 654 mln zł. Rys Wartość kapitałów funduszy pożyczkowych wg stanu na koniec roku. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych Powyższy wykres dobrze pokazuje wpływ środków pomocowych kierowanych do funduszy na wzrost kapitału pożyczkowego, jakim dysponują. W latach r. 31

32 korzystały one przede wszystkim ze wsparcia oferowanego im w ramach SPO-WKP. Następny skokowy wzrost miał miejsce dopiero w roku 2010 r., kiedy to fundusze pożyczkowe zaczęły realizować konkursowe i indywidualne projekty w ramach RPO o łącznej wartości blisko 500 mln zł. By uzmysłowić sobie skalę tych projektów należy przypomnieć, że w 2005 r. podobną wartość miał cały kapitał pożyczkowy wszystkich polskich funduszy. W ostatnich dwóch latach wzrost kapitałów był znacznie wolniejszy, ale i tak należy uznać go za imponujący. W ostatnich latach wyraźnie zmieniła się struktura kapitałów pożyczkowych funduszy. Na łączną kwotę ok. 1,8 mld zł większość (około 1 mld zł) stanowią środki pochodzące z dotacji (w ramach krajowych i międzynarodowych programów, np. PHARE, TOR#10 oraz SPO WKP), jednostek samorządu terytorialnego (środki przeznaczone na rozwój przedsiębiorczości) oraz środki własne i prywatne. Coraz większą część środków umożliwiających udzielanie pożyczek stanowią jednak dotacje na realizację projektów RPO (44%) oraz w ramach Inicjatywy JEREMIE produkt Pożyczka globalna (34%). Warto w tym momencie przypomnieć, że o ile zwrotne środki przekazane w ramach projektów indywidualnych i konkursowych RPO zwiększają kapitał pożyczkowy funduszy, to środki przekazane w ramach projektów pożyczka globalna nie powiększają tego kapitału, choć pozwalają na intensywne rozwijanie akcji pożyczkowej. Rys Środki pozostające w dyspozycji funduszy pożyczkowych oraz wartość realizowanych przez nie projektów w ramach Inicjatywy JEREMIE (w mln zł, na koniec roku). * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz Menedżerów Funduszy Powierniczych JEREMIE Od 2010 r. obserwowany jest stopniowy wzrost liczby oraz wartości udzielanych pożyczek. W 2011 r. wszystkie fundusze w Polsce udzieliły ich ok. 8,7 tys. na łączną wartość 570 mln zł. Po 3 kwartałach 2012 r. ich liczba szacowana jest na ok. 5,6 tys., a wartość na 436 mln zł. 32

33 Rys Liczba pożyczek udzielanych rocznie przez fundusze pożyczkowe. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych Wraz z pozyskaniem wsparcia ze środków RPO notowany jest bardzo znaczny wzrost wartości udzielanych pożyczek. W ubiegłym roku wyniosła ona 57 mln zł, w 2012 roku w grudniu można się spodziewać podobnego lub jeszcze lepszego rezultatu. Rys Wartość pożyczek udzielanych rocznie przez fundusze pożyczkowe. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych Przyczyną szybszego wzrostu łącznej wartości niż liczby udzielanych pożyczek jest wyraźny wzrost średniej wartości udzielanego finansowania. Wsparcie udzielone funduszom w ramach budżetu UE na lata zaowocowało wzrostem tej kwoty do przeszło 60 tys. zł w 2011 r. Jednocześnie wyraźnie zmniejszyła się liczba pożyczek udzielanych rocznie przez jeden fundusz: z przeszło 200 w latach do 131 w

34 Rys Średnia wartość pożyczek udzielanych przez fundusze pożyczkowe. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych Projekty wsparte środkami RPO, zarówno w ramach projektów indywidualnych i konkursowych, jak i Inicjatywy JEREMIE pozwoliły dotąd (tj. w okresie od początku 2010 r. do końca września 2012 r.) na udzielenie pożyczek (42% wszystkich udzielonych w tym okresie) o łącznej wartości 922 mln zł (blisko 65% wartości wszystkich pożyczek udzielonych w tym okresie w Polsce). Tak więc wpływ RPO na działalność funduszy pożyczkowych należy szacować jak bardzo znaczny. 34

35 Rys Wpływ realizacji projektów RPO i JEREMIE na liczbę i wartość udzielonych pożyczek, w okresie styczeń 2010 wrzesień 2012 (dane w wartościach bezwzględnych oraz jako odsetek akcji pożyczkowej wszystkich FP w Polsce) 9. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. 6.2 Wyniki działania funduszy poręczeniowych w momencie rozpoczynania realizacji projektów w ramach obecnego okresu programowania oraz w chwili obecnej Wartość kapitału poręczeniowego polskich funduszy poręczeniowych w bieżącym roku przekroczyła kwotę 1,1 mld zł. Oznacza to, że była ona niemal dwukrotnie wyższa niż jeszcze 5 lat temu. Podobnie jak w przypadku funduszy pożyczkowych, największy skok (aż o 290 mln zł) miał miejsce w roku 2010 i był efektem wsparcia przekazanego w ramach RPO. 9 Tak jak to zostało zaznaczone na początku tego rozdziału, dane nt. liczby i wartości pożyczek mają charakter szacunkowy. Dane dot. projektów RPO i JEREMIE zawierają także wyniki realizacji (nielicznych) projektów w ramach produktu pożyczka globalna JEREMIE (umowy zostały zawarte dopiero w 2012 r., tak więc ich wpływ na prezentowane wartości jest nieznaczny). 35

36 Rys Kapitały funduszy poręczeniowych (w mln zł, na koniec roku). * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych oraz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości Fundusze realizują także projekty w ramach Inicjatywy JEREMIE (produkt: reporęczenie) o łącznej wartości 506 mln zł, które choć nie oznaczają zwiększenia wartości kapitału poręczeniowego, to wpływają na zwiększenie akcji udzielania poręczeń. Poniższe zestawienie pozwala na porównanie wpływu realizowanych projektów na zdolność poręczeniową funduszy, przy założeniu mnożnika kapitałowego równego 1 dla wszystkich grup środków. Warto zwrócić uwagę, że wartość projektów JEREMIE i RPO (indywidualnych i konkursowych), realizowanych w 2012 r. przewyższyła wartość bezzwrotnych kapitałów, będących w posiadaniu funduszy. Choć w żaden sposób nie można traktować wartości reporęczeń jako składnika kapitału funduszy, to poniższy wykres pozwala na porównanie wielkości środków zaangażowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE z wartością projektów RPO oraz wielkością kapitałów poręczeniowych. 36

37 Rys Środki pozostające w dyspozycji funduszy poręczeniowych oraz wartość realizowanych przez nie projektów w ramach Inicjatywy JEREMIE (w mln zł, na koniec roku). * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz Menedżerów Funduszy Powierniczych JEREMIE Fundusze udzieliły w 2011 r poręczeń, a w ciągu 3 kwartałów bieżącego roku nieco ponad 4,8 tys. Oznacza to, że po długim okresie wzrostu, od 2011 r. obserwowany jest spadek liczby udzielanych poręczeń. Rys Liczba poręczeń udzielanych rocznie przez wszystkie fundusze. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych Spadkowi liczby poręczeń towarzyszy stały wzrost ich łącznej wartości, co wynika z coraz wyższej średniej wartości udzielanych poręczeń. 37

38 W 2011 r. fundusze poręczeniowe w Polsce udzieliły poręczeń wartości blisko 990 mln zł, w roku bieżącym spodziewany jest podobny wynik. Rys Wartość poręczeń udzielanych rocznie przez wszystkie fundusze. * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych Fundusze w 2011 r. poręczyły przedsiębiorcom (przede wszystkim mikro i małym firmom) finansowanie (kredyty i pożyczki) w wysokości blisko 2,5 mld zł, zaś w ciągu 3 kwartałów 2012 r. przeszło 3 mld zł. Rys Wartość finansowania poręczanego przez wszystkie fundusze (wg stanu na koniec roku) * Dane szacunkowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych 38

39 Finansowanie uzyskane w latach dzięki poręczeniom udzielonym w ramach RPO (1,44 mld zł) stanowiło ok. 19% kwoty poręczonej przedsiębiorstwom przez wszystkie fundusze. W przypadku liczby poręczeń (4 919) i ich wartości (642 mln zł) odsetek ten jest znacznie wyższy i wynosi ok %. Rys Wpływ realizacji projektów RPO i JEREMIE (produkt: reporęczenie) na liczbę i wartość udzielonych poręczeń oraz wartość poręczonego finansowania, w okresie styczeń 2010 wrzesień 2012 (dane w wartościach bezwzględnych oraz jako odsetek akcji poręczeniowej wszystkich FPK w Polsce). Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz Menedżerów Funduszy Powierniczych JEREMIE Biorąc pod uwagę, że wartość kredytów udzielonych przez banki sektorowi małych i średnich przedsiębiorstw wynosi 169,6 mld zł 10, widocznym jest jak relatywnie niewielki udział (około 1,3%) mają w nim kredyty i pożyczki poręczane przez fundusze poręczeniowe. Warto jednak zauważyć, że od 2008 roku nastąpił wzrost tego wskaźnika, a wartość poręczanych kredytów charakteryzuje się stałą tendencją rosnącą. 10 Dane Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego oraz Narodowego Banku Polski wg stanu na koniec 2010 r. Sposób zbierania danych przez te instytucje (dane KNF nt. kredytów dla MŚP nie obejmują osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek, w ramach której liczba pracujących nie przekracza 9 osób; z kolei NBP zbiera dane nt. wszystkich kredytów dla firm indywidualnych) powoduje, że dane o kredytach dla firm o formie prawnej innej niż działalność gospodarcza osoby fizycznej zostały w policzone dwukrotnie. Tak więc w niewielkim stopniu wskaźniki prezentowane w tabeli zostały w minimalnym stopniu zawyżone. 39

40 Tabela nr Wartość poręczanego przez fundusze poręczeniowe finansowania w zestawieniu z wartością kredytów bankowych udzielanych podmiotom MŚP (stan na koniec roku) 11. Wyszczególnienie Wartość finansowania poręczanego przez FPK (mln zł) Wartość kredytów bankowych udzielonych na rzecz MSP (mln zł) Udział finansowania poręczanego przez FPK w łącznej wartości kredytów dla MSP ,1% 1,2% 1,3% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, Narodowego Banku Polski oraz Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego. 11 Dane nie uwzględniają poręczeń BGK, w tym udzielanych w ramach Inicjatywy JEREMIE (produkt poręczenie portfelowe). 40

41 7. Działalność funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wyniki badań jakościowych W niniejszym rozdziale prezentujemy wyniki badań jakościowych wywiadów z przedstawicielami funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, administracji publicznej, sektora bankowego oraz organizacji przedsiębiorców Ogólna ocena sytuacji funduszy pożyczkowych i poręczeniowych W przypadku funduszy pożyczkowych wielu badanych wskazywało, że fundusze te bardzo dobrze zapełniają lukę rynkową, w dużej mierze uzupełniając ofertę sektora bankowego. Mimo bowiem stale poszerzającej się oferty bankowej, nadal relatywnie najtrudniejszy dostęp do finansowania odczuwają najmniejsze firmy, z sektora mikroprzedsiębiorstw (których kredytowanie wobec niewielkich wartości indywidualnych kredytów oraz częstego stosowania uproszczonych form księgowości jest dla banków stosunkowo ryzykowne, a jednocześnie umiarkowanie opłacalne. Opinie dotyczące możliwości otrzymania przez klientów funduszy pożyczkowych finansowania bankowego były bardzo zróżnicowane. Badani przedstawiciele funduszy pożyczkowych wskazywali jednak, że pewna część ich klientów ma możliwość pozyskania kredytu bankowego, natomiast pożyczki (nawet te nie będące pomocą publiczną i udzielane powyżej tzw. stopy referencyjnej) są dla nich istotnie tańsze i dla wielu firm jest to główny powód zainteresowania ofertą funduszy pożyczkowych. W przypadku wielu klientów (na co wskazują również badania ilościowe) zasadnicze znaczenie odgrywa koszt związany z otrzymaniem finansowania w przypadku znacznej części funduszy koszty te (oprocentowanie, prowizje i inne opłaty) są znacząco niższe, niż w bankach. To właśnie skłania wielu przedsiębiorców do korzystania z oferty funduszy. Wielu takich klientów, to z punktu widzenia funduszy, dobrzy, solidni klienci, spłacający terminowo swoje zobowiązania, co korzystnie wpływa na jakość portfela pożyczkowego. Z drugiej jednak strony, w przypadku wielu funduszy, istotną część ich klientów stanowią firmy rozpoczynające działalność gospodarczą, choć brak niestety wiarygodnych danych, jaki jest udział takich firm w portfelach poszczególnych funduszy oraz łącznie w skali kraju. Można jednak szacować, że w przypadku przeciętnego funduszu pożyczkowego udział w całym portfelu firm o czasie działania nie dłuższym niż 12 miesięcy waha się pomiędzy 20 i 40%, jest więc stosunkowo wysoki. Sytuację taką należy oceniać korzystnie, gdyż firmy 12 W przypadku cytatów używamy następujących oznaczeń: IDI-PF wywiad z przedstawicielem pośrednika finansowego funduszu pożyczkowego lub poręczeniowego, IDI-AP wywiad z przedstawicielem administracji publicznej, IDI-II wywiad z przedstawicielem innej instytucji. Wstawienia i komentarze są oznaczane nawiasami kwadratowymi [] 41

42 rozpoczynające działalność gospodarczą mają z całą pewnością bardzo utrudniony dostęp do finansowania bankowego (sytuacja ulega powolnej zmianie dzięki pojawianiu się, oferowanych często z udziałem środków publicznych, nowych produktów bankowych, skierowanych do takich właśnie firm - przykładem mogą tu być FM Bank i Pekao SA, oferujący takie kredyty z poręczeniem Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego, w ramach programów CIP i Progress). Co interesujące znaczna część badanych funduszy pożyczkowych nie ma w swojej ofercie specjalnych produktów dla firm rozpoczynających działalność (obecnie sytuacja ta będzie ulegać powolnej zmianie dzięki rozpoczęciu pilotażu Działania 6.2 PO KL w jego nowej, pożyczkowej wersji), lecz do tej grupy kieruje swój standardowy produkt. Warto przy okazji pamiętać, że udzielanie pożyczek start-upom jest znacznie bardziej ryzykowne, niż firmom funkcjonującym na rynku od wielu lat i udział pożyczek wypowiedzianych jest w przypadku tej grupy istotnie wyższy, niż dla pozostałych klientów. Niestety w tej sferze brak jest systematycznie zbieranych przekrojowych danych; jedyne znane nam badanie 13 pokazuje, że udział wypowiedzianych pożyczek dla firm rozpoczynających działalność w przypadku indywidualnego funduszu może sięgać nawet 25%. Jak wygląda ta sytuacja dla całego sektora funduszy pożyczkowych w Polsce i jak ulega zmianie w czasie, niestety nie wiadomo. Jeżeli chodzi o klientów funduszy pożyczkowych, to warto też wskazać na inne interesujące sytuacje, typowe dla finansowania pozabankowego także w innych krajach, a dotyczące ukrywania przez wiele najmniejszych firm prawdziwych wyników finansowych. Tacy klienci nie mają w zasadzie możliwości otrzymania kredytu bankowego, natomiast niektóre fundusze pożyczkowe udzielają im pożyczek: Gros naszych klientów to są małe firmy, często rodzinne, które operują w szarej sferze. Przejawia się to tym, że wyniki finansowe są nie za rewelacyjne. [Czasami bywa nawet tak], że wyniki finansowe to jest katastrofa, ale z drugiej strony widzimy, że gość działa od 10 lat, pytanie jak on może działać od 10 lat mając z roku na rok takie wyniki finansowe. Odpowiedź jest bardzo prosta i oczywista, on po prostu w dużej części działa w szarej strefie /IDI-PF/. Przedstawiciele funduszy starają się jednak wskazywać przedsiębiorcom, że działanie w szarej strefie na dłuższą metę bardzo ogranicza możliwości pozyskiwania finansowania dłużnego My taką osobę edukujemy, mówimy klientowi, wie Pan co, ale to się musi bilansować. Nie wnikamy w to, czy Pan robi dobrze, czy robi źle, nie nam to oceniać, nie taka nasza rola, ale na przyszłość jak Pan będzie myślał o rozwoju firmy ze środków dłużnych, to proszę mieć na uwadze to, że z takimi wynikami nigdzie Pan nie dostanie kredytu, czy pożyczki w kwocie, która Pana by 13 Ocena trwałości i efektywności wsparcia udzielonego na rozpoczęcie działalności gospodarczej w ramach SPO RZL, ZPORR oraz PO KL, PAG Uniconsult na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, sierpień 2012, s

43 satysfakcjonowała /IDI-PF/. Kwestia ta jest złożona; z jednej strony można twierdzić, że tego typu firmom należałoby utrudniać dostęp do finansowania, aby w ten sposób zmuszać je do wychodzenia z szarej strefy, z drugiej można wskazywać, że fundusz pożyczkowy ma badać zdolność danego pożyczkobiorcy do spłacenia pożyczki, nie zaś to, na ile udaje mu się unikać płacenia podatków 14. Autorom niniejszego raportu znacznie bliższa jest druga opinia, warto przy tym wskazać, że wiele funduszy odwołujących się do tzw. filozofii mikropożyczkowej w krajach rozwijających się udziela pożyczek osobom, które wręcz nie mają zarejestrowanej działalności gospodarczej. Tego typu podejście nie jest jednak stosowane w Polsce. Warto też pamiętać o tym, że dużą przewagą funduszy pożyczkowych, w stosunku do banków, jest to, że nie są one poddane żadnym specyficznym regulacjom prawnym (z wyjątkiem regulacji określających zasady wykorzystywania przyznanego im finansowania ze środków publicznych), nie podlegają zasadom prawa bankowego, ani nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego. W związku z tym, mogą one stosować w zasadzie dowolne metodologie oceny ryzyka i zasady przyznawania pożyczek. Pozwala to na udzielanie pożyczek firmom rozpoczynającym działalność gospodarczą, a także firmom, których wyniki finansowe mogą budzić pewne wątpliwości i które miałyby niewielkie szanse na uzyskanie kredytu bankowego. Badane fundusze pożyczkowe są też dość zróżnicowane, biorąc pod uwagę zarówno wielkość udzielanych pożyczek, jak i metodologie oceny i wymagane zabezpieczenia. Różnorodność przyjmowanych rozwiązań jest w tym przypadku znacznie większa, niż dla funduszy poręczeniowych. W przypadku funduszy poręczeniowych ujednolicającą rolę pełni współpraca z sektorem bankowym (chociaż trzeba pamiętać o tym, że różne banki prezentują różne podejście do współpracy, zaś rekomendacja Związku Banków Polskich, dotycząca zasad współpracy z funduszami poręczeniowymi jest stosowana tylko przez niektóre banki. Bardzo poważnym problemem dla funduszy poręczeniowych jest brak ich wydzielenia w polskim systemie prawnym, wskutek czego banki przeważnie traktują ich tak samo jak każdego innego poręczyciela. Pewną pomocą w tej sferze może się w przyszłości okazać obecna inicjatywa PARP, w ramach której zainteresowane fundusze mogą się bezpłatnie poddać ratingowi Bułgarskiej Agencji Ratingowej, wpisanej na listę agencji ratingowych prowadzonej przez Komisję Europejską. Opinie na temat znaczenia otrzymania takiego ratingu są dość rozbieżne. Część funduszy wskazuje, że ma on potencjalnie duże znaczenie, część zaś wskazuje, że ostatecznie i tak banki dysponują swoimi wewnętrznymi systemami ratingowymi. 14 Warto przy tym pamiętać, że większość funduszy wymaga przedkładania odpowiednich zaświadczeń z ZUS i urzędu skarbowego o terminowym regulowaniu podatków i składek na ubezpieczenia społeczne; problem leży jednak w tym jakie obroty i zyski tego typu firmy wykazują. 43

44 W przypadku obu sektorów poważnym problemem jest też dostęp do aktualnych i wiarygodnych danych, dotyczących wyników działalności obu funduszy. Dane takie publikują wprawdzie oba stowarzyszenia branżowe (KSFP i PZFP), są jednak one publikowane nieregularnie, a jakość danych jest wątpliwa (nie ma bowiem środków na weryfikację prawidłowości danych przekazywanych przez poszczególne fundusze). Dane takie są także zbierane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, jednak dotyczą one wyłącznie funduszy posiadających podpisane porozumienie o współpracy z PARP; analogicznie jak w przypadku ostatniego raportu KSFP nie są publikowane dane indywidualne dla poszczególnych funduszy. W połączeniu z całkowitym (poza specjalnie zlecanymi, niezbyt licznymi badaniami) brakiem danych o faktycznych efektach działania obu rodzajów funduszy, dostęp do bieżącej i wiarygodnej wiedzy o obu sektorach jest bardzo utrudniony. Warto też pamiętać o tym, że w coraz większym stopniu klienci funduszy poręczeniowych załatwiają formalności bez odwiedzania siedziby funduszu, wszystkie dokumenty składając i podpisując w banku lub w funduszu pożyczkowym. W związku z tym informacje o klientach, jakimi dysponuje wiele funduszy, pochodzą w wielu przypadkach wyłącznie z analizy przekazanych im dokumentów, nie ma natomiast bezpośredniego kontaktu z klientem. Sytuacja taka prowadzi niekiedy do częściowo zabawnych nieporozumień, z drugiej jednak strony może też być powodem pewnych problemów, szczególnie w sytuacji, gdy dochodzi do wypłaty poręczenia: W większości przypadków procedura jest tak załatwiona, że klient nas nie widzi. Jest to pewnego rodzaju problem, bo w momencie, kiedy okazuje się, że my wysyłamy klientowi aneks do podpisania to część niestety jest nieświadoma lub zdziwiona, kiedy się dowiaduje, to ja brałem jakieś poręczenie? Podpisał pięć kartek więcej w banku i nie wiedział co podpisuje. Za coś płaci, a on nawet nie wie za co. Czasem zapomni, czasem nie jest tego świadomy. Są sytuacje komiczne, gdzie klienci przychodzą z pretensjami, to ja poręczenie brałem, w życiu nie brałem żadnego poręczenia. Na wekslu zazwyczaj bank się podpisuje, więc on nie jest świadomy tego, czy podpisuje go dla banku, czy dla nas. /IDI-PF/. Istotną barierą w rozwoju obu rodzajów funduszy (przede wszystkim ma to jednak znaczenie dla funduszy poręczeniowych) pozostaje natomiast brak jasnych kierunków rozwoju obu rodzajów funduszy i ich oferty, a także instytucji, która byłaby odpowiedzialna za wyznaczanie jasnych kierunków i zapewnianie odpowiedniego otoczenia prawnego dla obu instrumentów. Jedynym dokumentem, który obecnie wskazuje kierunki rozwoju obu rodzajów funduszy, jest przyjęty w 2009 roku przez Radę Ministrów dokument Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach Dokument ten już na etapie jego przyjmowania był krytykowany za powielanie postanowień wcześniej obowiązującego i bardzo zresztą dobrze ocenianego programu Kapitał dla przedsiębiorczych. W chwili obecnej, w ocenie wielu pośredników finansowych, obowiązujący program ma bardzo niewielkie 44

45 praktyczne znaczenie; charakterystyczne jest zresztą, że realizowane wobec sektora obu rodzajów funduszy działania wspierające (w ramach RPO, w tym Inicjatywy JEREMIE) się do niego nie odwołują. W dokumencie tym nie są zresztą zawarte kluczowe wskazania, dotyczące postulowanej oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (do jakich przede wszystkim grup powinny być kierowane oba instrumenty, czy udzielane pożyczki powinny być ograniczone wartościowo etc.). Nawet jeżeli ta krytyczna opinia jest przesadna i część działań zrealizowanych w ramach Kierunków można oceniać zdecydowanie korzystnie (np. wsparcie szkoleniowe i doradcze dla obu rodzajów funduszy), to niestety wiele wydarzeń (lub braków wydarzeń) przekonuje, że nikt nie kontroluje kierunków rozwoju tych obu instrumentów. Przykładów z ostatniego czasu można wskazać sporo. Pierwszym z nim może być brak funduszu reporęczeniowego, o konieczności powołania którego mówi się już od bardzo wielu lat. To jakie korzystne skutki może on spowodować widać dobrze na przykładzie wyników działalności wybranych funduszy poręczeniowych, korzystających z reporęczeń w ramach Inicjatywy JEREMIE, w przypadku których aktualne zaangażowanie z tytułu udzielonych poręczeń dochodzi (dzięki reporęczeniu JEREMIE) nawet do 500% kapitału poręczeniowego, który to poziom nigdy wcześniej w Polsce nie bywał osiągany. W ciągu 2012 roku, z inicjatywy Ministerstwa Finansów oraz Banku Gospodarstwa Krajowego trwały prace nad stworzeniem tzw. Krajowej Agencji Poręczeniowej SA, mającej między innymi udzielać reporęczeń. Niestety ten interesujący pomysł, dla którego w sierpniu 2012 rozpoczęto nawet konsultacje, został chwilowo zarzucony. Była to (a może nadal jest) szansa, aby po wielu latach marazmu wreszcie doprowadzić do uruchomienia sensownego mechanizmu reporęczeniowego, co pozwoliłoby nie tylko znacznie bardziej efektywnie wykorzystać kapitały funduszy poręczeniowych, ale także (dzięki swego rodzaju uregulowaniu, poprzez działalność reporęczyciela, sieci funduszy poręczeniowych) zwiększyć zainteresowanie banków ofertą funduszy poręczeniowych. Zamiast tego pomysłu wysunięto pomysł uruchomienia w BGK tzw. Portfelowej Linii Gwarancyjnej. Pomysł ten można uznać za bardzo korzystny dla przedsiębiorców oraz sektora bankowego (poręczenia udzielane dla kredytów obrotowych, w trybie pomocy de minimis), jednak z punktu widzenia sektora poręczeniowego mający jedną zasadniczą wadę. Badani przedstawiciele funduszy poręczeniowych praktycznie gremialnie zwracali uwagę na fakt, że nowy produkt (o ile ostatecznie wejdzie on w życie, wymaga bowiem zmiany ustawy o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre inne osoby prawne, a także odpowiednich przepisów dotyczących pomocy de minimis, słabo dostosowanych do specyfiki poręczeń portfelowych) bardzo znacząco obniży popyt na oferowane przez nich poręczenia będzie bowiem atrakcyjny cenowo dla przedsiębiorcy, a także bardzo atrakcyjny dla banków, dzięki mechanizmowi poręczeń portfelowych (minimalizujących wysiłek po stronie kredytodawcy), obniżaniu podstawy tworzenia rezerw oraz dużej skali oferowanych poręczeń. W zasadzie możnaby uznać, że nie 45

46 powinno to być wielkim problemem kluczowe są korzyści, jakie mogą odnieść przedsiębiorcy. Skoro jednak na wsparcie sektora poręczeniowego przeznaczono w ciągu ostatnich lat znaczne środki, to prowadzenie teraz działań w wyniku których środki te będą słabo wykorzystywane, jest stanowczo wysoce nieefektywnym wykorzystywaniem środków publicznych. Pochodną braku jasnego opisania czemu powinna służyć sieć funduszy poręczeniowych i (do pewnego stopnia także funduszy pożyczkowych) oraz tego jaki organ administracji publicznej ma odpowiadać za jej wspieranie, jest też brak jasności co do oceny jakości działania poszczególnych funduszy przez udziałowców. Olbrzymia większość funduszy poręczeniowych działa bowiem w formie spółek prawa handlowego, przeważnie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Zapomina się jednak niekiedy, że spółki te mają nie tylko cele gospodarcze, że ich podstawowe zadania mają charakter pomocowy, polegający na ułatwianiu dostępu do finansowania dłużnego. Niestety w rzeczywistości, wobec faktu, że udziałowcami znacznej części najbardziej aktywnych funduszy są samorządy regionalne, w ocenie ich efektów działania dominuje podejście skoncentrowane na osiąganym zysku: Każda spółka ma kreować zysk i do widzenia. I nikt nie chce mieć kłopotu, bo gdy są pokazywane efekty spółek danego samorządu, to ta spółka poręczeniowa jest na równi pokazywana z inną spółką komunalną. Ktoś popełnił błąd poczęcia w rządzie. Nie zadbał o to jak ma to funkcjonować, dawał pieniądze, pozwalał na to, żeby samorządy tworzyły te ciała, to teraz powinien stworzyć mechanizmy, które pozwolą samorządom oceniać te podmioty wg innych kryteriów. Ilości przedsiębiorstw, wartości środków, efektów miejsc pracy, efektów gospodarczych, a nie tego, czy ma 100 tys. zysku [czy w ogóle nie ma zysku]. Jeżeli to się nie zmieni, nie ma szans na zmianę podejścia /IDI-II/. Z wypowiedzią tą trzeba się głęboko zgodzić. Z jednej bowiem strony zarządy spółek prowadzących fundusze poręczeniowe są oceniane pod kątem aktywności poręczeniowej, z drugiej jednak ważny jest też wynik finansowy na który zbytnia aktywność poręczycielska może wpływać negatywnie. Ten dualizm oceny prowadzi do słabej aktywności wielu funduszy, których zarządy zachowują się konserwatywnie i nie są skłonne do podejmowania zbytniego ryzyka. Trudno się temu dziwić, natomiast z drugiej strony tego typu podejście prowadzi do tego, że wiele funduszy posiada znaczne niewykorzystane środki. 7.2 Ocena wsparcia w ramach regionalnych programów operacyjnych bez wykorzystania mechanizmu Inicjatywy JEREMIE Ocena wsparcia przeznaczonego w ramach regionalnych programów operacyjnych dla funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w tych województwach 46

47 w których nie był wykorzystywany mechanizm Inicjatywy JEREMIE 15, była raczej korzystna, choć wskazywano także na szereg pojawiających się problemów. Praktycznie wszyscy przedstawiciele funduszy wskazywali na bardzo znaczny stopień pracochłonności rozliczania wynagrodzenia za zarządzanie. Sytuacja była pod tym względem zróżnicowana, jeżeli brać pod uwagę poszczególne regiony (wiele zależało od sposobu określenia i zakresu katalogu odpowiednich wydatków kwalifikowanych), jednak praktycznie wszędzie rozliczanie było uznawane za najbardziej czasochłonny element wdrażania projektów. W niektórych regionach dochodziło w tej sferze do bardzo trudnych sytuacji, które mogą się kończyć sporami sądowymi. Jeżeli bowiem odpowiednia Instytucja Zarządzająca zgłaszała uwagi do poniesionych wydatków w okresie na przykład po półtora roku od ich poniesienia, to nie dość, że dany pośrednik finansowy był zmuszony do zwracania, zdaniem IZ nieprawidłowo wydatkowanych środków wraz z karnymi odsetkami, to jeszcze w niektórych wypadkach był zmuszony do korygowania swoich sprawozdań finansowych, które niekiedy były już dawno przyjęte i zatwierdzone. Przykład takiej sytuacji dobrze opisuje poniższa wypowiedź Nagle wychodzi na jaw, że w pewnych kategoriach koszty są niekwalifikowane. Jeżeli teraz one zostają uznawane za niekwalifikowane, to powoduje to konieczność zwrotów tych funduszy wraz z odsetkami. Te odsetki liczy się od dnia poniesienia wydatku niekwalifikowanego, tak jak to było w pierwszym kwartale 2011 i mamy właściwie ponad 1,5 roku. Natomiast to, że one wychodzą na jaw po półtora roku to jest według mnie karygodne i tu do tej pory chyba wszyscy mamy żal do Urzędu Marszałkowskiego, że tyle to trwa, że nie wzięli się do tego wcześniej, że nie było feedbacku, po tym jak gdzieś tam Urząd Marszałkowski zorientował się, że są popełniane błędy w tych sprawozdaniach /IDI-PF/. Z tą wypowiedzią trudno się nie zgodzić, nawet jeśli bowiem pośrednicy finansowi popełniają błędy w sprawozdaniach, to rolą Instytucji Zarządzającej powinno być ich szybkie wychwycenie, tak, aby ewentualne korekty i karne odsetki następowały w niezbyt długim okresie od momentu poniesienia wydatku. Niestety, jak widać bywało zupełnie inaczej, choć sytuacja różniła się istotnie w poszczególnych regionach. Można przyjąć, że powodem takich sytuacji mógł być nacisk na realizację i rozliczania projektów dotacyjnych dla przedsiębiorców (i skoncentrowanie aktywności odpowiednich pionów rozliczeniowych urzędów marszałkowskich na tych projektach), co jednak mogło mieć niekorzystne konsekwencje dla projektów w ramach których były wdrażane instrumenty inżynierii finansowej. Powszechnie postulowano wprowadzenie mechanizmu ryczałtowego rozliczenia wydatków na zarządzanie, szczególnie, że tego typu mechanizmy są stosowane w ramach innych programów finansowanych ze środków europejskich, na przykład w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 15 Czy też, według innego nazewnictwa, był wykorzystywany mechanizm JEREMIE, ale w formule bez funduszu powierniczego. 47

48 Bardzo duży zakres niepewności i niejasności był związany z dopuszczalnymi celami udzielania pożyczek i poręczeń ze środków RPO. Rozporządzenie regulujące zasady udzielania pożyczek i poręczeń ze środków RPO zmieniało się dwukrotnie i w każdej wersji cele, na jakie może być przeznaczone finansowanie, były określone w nieco inny sposób, za każdym jednak razem niezbyt precyzyjnie i dość ogólnie. W rezultacie, w zależności od regionu i wytycznych danej Instytucji Zarządzającej, mamy do czynienia z bardzo dużą paletą rozwiązań. Niektóre fundusze zachowują się bardzo konserwatywnie i udzielają wyłącznie poręczeń i pożyczek na cele stricte inwestycyjne; jest to rozwiązanie najbezpieczniejsze, natomiast bardzo znacznie (szczególnie w okresie obecnego spowolnienia gospodarczego) ograniczające liczbę klientów. Inne fundusze udzielają też finansowania na (rozmaicie zdefiniowane i ograniczone) cele obrotowe; bardzo częste jest podejście dopuszczania udzielania finansowania na cele rozwojowe (rozmaicie jednak operacjonalizowane). Zdarzają się (choć rzadko) fundusze, które ze środków RPO udzielają finansowania na dowolne cele, argumentując to tym, że takie cele zostały określone w ich wniosku o finansowanie, który był przedmiotem oceny i ostatecznie na jego podstawie została podpisana umowa do której jest załącznikiem. Większość funduszy stosuje natomiast rozwiązania pośrednie, przyjmując przykładowo, że finansowanie o charakterze obrotowym jest dopuszczalne, jednak tylko pod warunkiem, że jest ono związane z konkretną inwestycją (na przykład zakup materiałów do produkcji dla nowouruchomionego zakładu, czy linii produkcyjnej) lub też pod warunkiem, że stanowi ono tylko określoną, mniejszościową część pożyczki. Sytuacja taka jest wynikiem dość niejasnego i zmiennego w czasie stanowiska Komisji Europejskiej i będącego tego skutkiem braku jasnego stanowiska Instytucji Koordynującej, czyli Departamentu Koordynacji i Wdrażania Programów Regionalnych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Dodatkowo w przypadku niektórych kwestii charakter wskazówek mają mieć wielokrotnie już modyfikowane tzw. noty COCOF 16, które z cała pewnością nie są aktem prawa ani unijnego, ani krajowego, tymczasem takiego charakteru powoli nabierają (choć w tym przypadku można zrozumieć podejście odpowiednich instytucji zarządzających, gdyż na noty COCOF powołują się kontrole Komisji Europejskiej). Z punktu widzenia pośredników finansowych taka sytuacja jest jednak trudna do zaakceptowania, gdyż to ostatecznie właśnie oni biorą na siebie ryzyko związane z potencjalnie nieprawidłowym sposobem udzielania pożyczek lub poręczeń: My nie wiemy, czy możemy, czy nie możemy [udzielać pożyczek na cele obrotowe], zapisy w dokumentach tak prawnych, wytycznych, czy notach są takie bardzo lakoniczne i niejednoznaczne. U nas w Polsce liczą się konkretne przepisy prawne i na ich podstawie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć, czy możemy, czy nie możemy; nie mając 16 Revised Guidance Note on Financial Engineering Instruments under Article 44 of Council Regulation (EC) No 1083/2006, 8/02/

49 takich przepisów jesteśmy znowu zawieszeni w próżni i jest wielka niewiadoma co się wydarzy jeżeli będziemy udzielali pożyczek na środki obrotowe /IDI-PF/. W rezultacie każdy pośrednik przyjmuje nieco inne zasady i podejście w tej sferze. Biorąc pod uwagę to, że choć kwestia dotyczy projektów zarządzanych i wdrażanych ze środków regionalnych programów operacyjnych, to wytyczne w tej kwestii mają charakter horyzontalny i podejście powinno być jednolite w skali całego kraju. Obszarem powodującym również pewne problemy, były kwestie, związane z tzw. podwójnym finansowaniem. Chodzi o sytuacje, w których finansowanie w postaci pożyczek lub poręczeń, udzielanych ze środków RPO, łączy się z jakimkolwiek innym finansowaniem ze środków europejskich. Niestety, podobnie jak w przypadku kwestii finansowania na cele obrotowe/inwestycyjne, zarówno Komisja Europejska, jak i MRR nie przedstawiały jasnych wytycznych, w jakich przypadkach jest to dopuszczalne, w jakich zaś nie. Dlatego też, podobnie jak w przypadku wcześniej opisywanych kwestii, w każdym regionie przyjmowano odmienne rozwiązania. Najczęściej przyjmowano, że niedopuszczalne jest poręczanie pożyczek, w przypadku, gdy oba instrumenty są finansowane i rozliczane w ramach danego RPO (choć i od tej reguły zdarzały się wyjątki). Bardzo zróżnicowane podejście przyjmowano natomiast w przypadku łączenia pożyczek i poręczeń z dotacjami na przykład zaciąganie pożyczki na prefinansowanie lub wkład własny inwestycji finansowanej jednocześnie dotacją ze środków europejskich; w niektórych regionach uznawano to za dopuszczalne, pod warunkiem nieprzekraczania progów maksymalnej intensywności wsparcia, w innych nie. Dodatkowe problemy powodował fakt, że znaczna część poręczeń i pożyczek udzielanych ze środków RPO nie miała charakteru pomocy publicznej, więc co do zasady w ich przypadku kwestie maksymalnej intensywności nie miały najmniejszego znaczenia. Niektóre instytucje zarządzające podchodziły do tej kwestii racjonalnie i elastycznie, co obrazuje choćby poniższa wypowiedź: Była nasza zgoda i cały czas ją podtrzymujemy mimo wstępnych wyników w woj. kujawsko-pomorskim, że zezwalamy funduszom na udzielanie pożyczek na wkład własny w inwestycji, która jest grantowo finansowana z RPO w ramach dotacji bezzwrotnej. Tutaj Komisja też ma pewne wątpliwości, że to też jest nakładanie się pomocy. W naszym przekonaniu, jeżeli fundusz udziela pożyczki na zasadach rynkowych bez pomocy publicznej, to nie ma tutaj ryzyka nakładania się pomocy ze środków tego samego programu /IDI-AP/. Trudno się nie zgodzić z takim stanowiskiem, w poszczególnych regionach wyglądało to jednak bardzo rozmaicie. W najbardziej restrykcyjnych wytycznych zakazywano łączenia finansowania dłużnego z jakimkolwiek finansowaniem bezzwrotnym ze środków europejskich. Zdaniem wielu badanych taka interpretacja podwójnego finansowania, jest wręcz zaprzeczeniem pojęcia inżynierii finansowej. To jest absurdem, bo o dotacjach możemy sobie tak rozmawiać, a nie instrumentach zwrotnych. Tu nie ma żadnego podwójnego finansowania, samo słowo inżynieria w sobie zakłada kombinowanie. Kombinowanie w sensie pozytywnym, w sensie szukania najlepszych rozwiązań, 49

50 optymalnych, mnożnikowych i wartości dodanej. Uważam sam zakaz za nieuzasadniony i godzący w sens w ogóle wprowadzenia tych instrumentów /IDI-II/. Abstrahując od racjonalności takiego podejścia, powodowało to poważne problemy dla udzielających finansowania funduszy. W takich przypadkach musiały one zbadać (a co najmniej odebrać deklarację od korzystającego z pożyczki lub poręczenia), czy dane przedsięwzięcie nie jest finansowane z dotacji ze środków europejskich, najczęściej zaś jeszcze zbadać, czy dana firma nie znajduje się na listach przyznanych dotacji (najczęściej badano tylko najbardziej popularne dotacje, w ramach danego RPO). W przypadku funduszy poręczeniowych poważnym problemem był też brak jasności, co do wielkości akceptowalnych stawek prowizji za poręczenie, powodujących, że dane poręczenie nie jest pomocą publiczną. Właściwy Komunikat Komisji Europejskiej 17 wyznacza bowiem bardzo wysokie stawki za poręczenia i uzależnia je od oceny ratingowej, opartej na ratingach międzynarodowych agencji ratingowych. Ma to dwojakie konsekwencje: z jednej strony przyjęcie przez fundusze poręczeniowe sugerowanych przez Komunikat tzw. bezpiecznych stawek prowizji prowadziłoby do drastycznego spadku zainteresowania poręczeniami (doświadczył tego na przykład Bank Gospodarstwa Krajowego w ramach samodzielnie realizowanej działalności poręczycielskiej), z drugiej zaś pamiętając, że większość klientów funduszy poręczeniowych to mikroprzedsiębiorcy niesłychanie trudno byłoby w stosunku do nich zastosować zasady ratingu, stosowane przeważnie do dużych firm, prowadzących pełną księgowość. W rzeczywistości zatem znaczna część funduszy poręczeniowych stosuje (całkowicie słusznie i racjonalnie) pseudobezpieczne stawki, czyli stawki na dotychczasowym lub minimalnie wyższym, niż dotąd poziomie. Powstaje naturalnie też pytanie o efekty wsparcia oferowanego przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Praktycznie jedynym w miarę wiarygodnym, choć stosunkowo kosztownym źródłem informacji pozostają specjalnie zlecana badania wśród beneficjentów poręczeń i pożyczek (takie jak to zrealizowane w ramach niniejszego zlecenia, którego wyniki opisujemy w oddzielnym rozdziale). Zarówno bowiem w ramach projektów finansowanych w ramach RPO, jak i poza nimi, fundusze bardzo rzadko badały efekty związane z udzieleniem pożyczki lub poręczenia. W przypadku funduszy pożyczkowych było to związane z faktem, że pożyczki udzielane przez fundusze pożyczkowe miały charakter generalnie skierowany na rozwój firm i wsparcie w dostępie do finansowania. Żaden z aktualnie realizowanych programów pomocowych nie był zaś skierowany na tworzenie miejsc pracy (wyjątkiem będą dopiero jednak uruchamiane pożyczki udzielane w ramach 17 Obwieszczenie Komisji w sprawie zastosowania art. 87 i 88 Traktatu WE do pomocy państwa w formie gwarancji (2008/C 155/02) 50

51 Działania 6.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki). Ponieważ przeważnie dawcy środków nie stawiali wymogów, dotyczących konkretnego efektu pożyczki, fundusze ich nie badały; z ich punktu widzenia kluczowy był fakt terminowego spłacania pożyczki. Nie oznacza to bynajmniej, że tego typu efektów nie było; wręcz przeciwnie (co pokazują chociażby badania ilościowe), jednak rezultaty związane z wykorzystywaniem pożyczonych środków nie były warunkiem udzielenia pożyczki. W przypadku projektów finansowanych ze środków RPO powodem takiego stanu rzeczy były jeszcze dodatkowe problemy o charakterze metodologicznym, co dobrze obrazuje poniższa wypowiedź: Komisja ma pewną ciekawość odnośnie miejsc pracy, które powstają u odbiorców końcowych tego nie mamy, ale z tego względu, że te miejsca pracy nie spełniają warunków, jakie Polska przyjęła do rozliczania miejsc pracy w ramach interwencji. Nie są obarczone obowiązkiem trwałości i nie są czasami bezpośrednio oparte o umowę o pracę i bywa tak, że się dublują z miejscami pracy, które nam beneficjent raportuje w ramach dotacji bezzwrotnych. Jeżeli fundusz udziela pożyczki na wkład własny, jego odbiorca końcowy może wykazywać mu te same etaty, które u nas są wykazane jako efekt dotacji, więc może się okazać matematycznie licząc, że mamy więcej zatrudnionych, niż ludzi /IDI-AP/. Ta sytuacja była wynikiem wspomnianego braku twardych wymogów, dotyczących liczby utworzonych miejsc pracy, a także wspomnianego wcześniej problemu tzw. podwójnego finansowania. Paradoksalnie, restrykcyjnie interpretowany zakaz podwójnego finansowania, ułatwiałby liczenie utworzonych miejsc pracy, nie występowałyby bowiem problemy, o których mowa powyżej. Dodatkowo warto zauważyć, że w przypadku funduszy poręczeniowych, poważnym problemem jest powiązanie poręczenia z efektami poręczonego kredytu lub pożyczki. Założenie, zgodnie z którym w przypadku braku poręczenia nie doszłoby do udzielenia pożyczki lub kredytu (przy takim założeniu efekty poręczenia są faktycznie identyczne z efektami poręczonego zobowiązania) wydaje się bardzo ryzykowne. W rzeczywistości bowiem w przypadku braku poręczenia instytucja finansująca w niektórych wypadkach mogłaby zapewne (w zależności od innych zabezpieczeń) udzielić finansowania, bądź też przedsiębiorca mógłby znaleźć inne zabezpieczenia, być może tylko bardziej dla niego kosztowne, lub mniej wygodne (tak jak prywatna nieruchomość). Naturalnie sytuacje w których brak poręczenia zamyka ostatecznie drogę do kredytu też się z całą pewnością zdarzają, bardzo trudne jest jednak określenie częstości ich występowania. 7.3 Ocena wsparcia w ramach regionalnych programów operacyjnych w ramach Inicjatywy JEREMIE Podmioty zaangażowane w realizację projektów w ramach Inicjatywy JEREMIE zwracały uwagę na rozmaite, częściowo zbliżone, częściowo zaś odmienne kwestie, związane z jej wdrażaniem. Wiele elementów powodujących problemy było 51

52 wspólnych dla projektów realizowanych bez mechanizmu JEREMIE, częściowo zwracano jednak uwagę także na kwestie odmienne. Bardzo pozytywnie ocenianym i to zarówno przez pośredników finansowych, jak i Menedżera Funduszu Powierniczego mechanizmem było stosowanie tzw. zachęt dla pośredników finansowych za szybką budowę portfela transakcji finansowych (kredytów, poręczeń lub pożyczek). Mechanizm ten nie był stosowany w regionach w których wsparcie przyjmowało postać projektów konkursowych lub indywidualnych (choć co najmniej jedno z województw zastanawiało się nad jego wprowadzeniem, ostatecznie jednak zrezygnowało z powodów formalnych). Zasadniczą zaletą tego mechanizmu było motywowania pośredników do dużej aktywności i szybkiego wykorzystywania przekazanych środków. Sytuacja wyglądała pod tym względem zupełnie inaczej, niż w przypadku projektów realizowanych w pozostałych województwach. W obu przypadkach kwota środków przeznaczonych na pokrywanie kosztów zarządzania (w regionach bez JEREMIE będących jedynym źródłem przychodów funduszu z realizowanego projektu) była liczona za każdy rok realizacji projektu, wskutek czego bez stosowania mechanizmu zachęty funduszom nie opłacało się wcześniejsze zakończenie realizacji projektu 18. Użycie tego mechanizmu częściowo minimalizuje niekorzystne efekty jednego z najbardziej niekorzystnych zjawisk, z jakimi mamy do czynienia w przypadku wybranych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, czyli ograniczonego stopnia wykorzystywania przez fundusze będących w ich dyspozycji środków publicznych. Jedyną wadą jest oczywiście to, że zachęty oczywiście kosztują (wielkość zachęt wypłacanych aktywnym, dużym pośrednikom finansowym może sięgać kwot rzędu kilkuset tysięcy złotych, a nawet więcej). Z drugiej jednak strony trzeba też pamiętać o tym, że jest to bardzo nietypowy rodzaj wsparcia dla funduszy, w przypadku którego mogą one dowolnie decydować o jego przeznaczeniu. O ile zatem część kwot uzyskanych w ramach zachęt może być przeznaczana na pokrycie bieżących kosztów funduszu, to pozostała może mieć charakter rozwojowy służyć nabyciu oprogramowania służącego sprawniejszej obsłudze klientów i zarządzaniem portfelem; w wielu przypadkach jest też przeznaczana na powiększenie kapitału pożyczkowego lub poręczeniowego funduszu. Podobnie jak i w przypadku funduszy działających w pozostałych województwach, poważnym problemem była kwestia finansowania, jakie mogło być udzielane lub reporęczane ze środków Inicjatywy JEREMIE. W tym przypadku korzystną rolę odgrywał fakt, że w 5 województwach rolę Menedżera Funduszu Powierniczego pełniła ta sama instytucja (Bank Gospodarstwa Krajowego), która we wszystkich regionach przyjmowała jednolite podejście. Tym niemniej, nadal kwestia była dosyć 18 Nota bene taki sposób wyliczania kosztów zarządzania był spowodowany zapewne mylną interpretacją przepisów unijnych, wskaźnik 2-4% dotyczy bowiem raczej całej wartości projektu. Inna rzecz, że przy takiej interpretacji realizacja projektów byłaby dla funduszy całkowicie nieopłacalna. 52

53 złożona. Generalnie bowiem kredyty na cele obrotowe są często łatwiej dostępne, nie ma też przeważnie konieczności rozliczania poniesionych wydatków. Dlatego też często firmy zaciągają kredyty obrotowe, chcąc je przeznaczyć faktycznie na wydatki inwestycyjne: Przy kredycie inwestycyjnym na nawet mniejszą kwotę musi Pan bardzo dokładnie napisać i zaplanować co, gdzie i jak Pan kupi. Co więcej trzeba się z tego rozliczyć w określonym czasie. Nie daj Boże, jeżeli się okaże, że na końcu zadeklarował Pan, że kupi Pan dwie koparki i jedną wywrotkę, a kupi Pan dwie wywrotki i jedną koparkę. To wtedy ma Pan tłumaczenie się, a dlaczego tak? I to jest powód, zgodnie z prawem bankowym do tego, żeby Panu wypowiedzieć ten kredyt. Pytanie jest, po co to? Jeżeli Pan potrzebuje szybko kupić wywrotkę lub koparkę to lepiej wziąć kredyt obrotowy, kupić wywrotkę, zrobić robotę, zarobić pieniądze i nie dyskutować /IDI-PF/. Naturalnie przeznaczanie kredytu obrotowego na cele inwestycyjne lub inne cele rozwojowe wymaga odpowiedniego oprzyrządowania biurokratycznego, co z całą pewnością utrudnia nieco życie zarówno przedsiębiorcy, jak i samemu pośrednikowi finansowemu: Jest cały system oświadczeń. Przedsiębiorca oświadcza, że cel, na jaki został przeznaczony kredyt jest zgodny z ideą, metryką produktu z warunkami umowy. Mamy też równolegle oświadczenie banku, czyli pośrednika finansowego, który udziela kredytowania, że jego kredyt jest również przeznaczony na ten cel prorozwojowy. I jeszcze dodatkowo oświadczenie banku, że to wsparcie JEREMIE jest konieczne, ponieważ bez tego wsparcia byłoby trudne, albo wręcz niemożliwe udzielenie kredytowania przedsiębiorcy. My jako pośrednik finansowy również dokładamy tutaj szczególnej staranności, również oświadczamy /IDI-PF/. Odrębną, interesującą kwestią były opinie na temat skuteczności wspierania dostępu do finansowania dłużnego. Generalnie porównywanie obu mechanizmów (JEREMIE vs. brak JEREMIE) przychodziło badanym bardzo trudno. Było to związane z następującymi czynnikami: Fundusze korzystające ze wsparcia w ramach danej formuły nie znały przeważnie dobrze szczegółów zasad na jakich udostępniane i rozliczane jest finansowanie w formule konkurencyjnej. Mimo generalnie dużego stopnia integracji obu środowisk (pożyczkowego i poręczeniowego) porównania opierały się na powierzchownej analizie opinii i doświadczeń. Zasady wsparcia w ramach obu mechanizmów nie były jednolite geograficznie i czasowe. W różnych regionach wspierających projekty poza JEREMIE (mimo identycznych zasad ogólnych) przyjmowano różne konkretne rozwiązania, dotyczące na przykład kwestii podwójnego finansowania, katalogu kosztów kwalifikowanych, sposobu pokrywania straconych pożyczek, czy poręczeń. Analogicznie, w przypadku JEREMIE nieco odmienne rozwiązania zostały przyjęte w regionach, gdzie Menedżerem Funduszu Powierniczego był Bank Gospodarstwa Krajowego i w województwie kujawsko-pomorskim, gdzie rolę Menedżera Funduszu Powierniczego pełnił Kujawsko-Pomorski Fundusz Pożyczkowy. Dodatkowo, w przypadku regionów, 53

54 gdzie taką rolę pełni BGK, zasady udzielania wsparcia (wyrażone przede wszystkim w postaci tzw. metryk produktu) ewoluują w czasie, pojawiają się też, choć przeważnie niewielkie, różnice międzyregionalne. W przypadku obu schematów nie jest jasne, co będzie się działo ze środkami przekazanymi na realizację projektów po zakończeniu ich realizacji. Wiadomo oczywiście, że powinny być one nadal wykorzystywane w danym regionie na oryginalnie założone cele, jednak formuła pozostaje otwarta: przedłużenie umowy z dotychczasową instytucją (funduszem lub Menedżerem Funduszu Powierniczego), zwrot środków do budżetu województwa i ogłoszenie nowego konkursu lub ich wykorzystania w inny sposób. Kluczowa wydaje się właśnie ta ostatnia kwestia. Jeżeli bowiem wsparcie w ramach JEREMIE byłoby kontynuowane na dotychczasowych zasadach (pokrywanie kosztów zarządzania, mechanizm zachęt za szybkie angażowanie środków), to bardzo możliwe, że liczba funduszy, które byłyby zwolennikami takiej formuły byłaby bardzo znaczna. Wyjątkiem mogłyby być natomiast te fundusze poręczeniowe, które dysponują relatywnie niewielkim kapitałem; z ich punktu widzenia zasadne byłoby także wsparcie zmierzające do podwyższenia posiadanych kapitałów. Z punktu widzenia władz regionalnych, mechanizm JEREMIE był o tyle atrakcyjny, że zdejmował z nich szereg bieżących obowiązków związanych z wdrażaniem projektów, takich jak analiza sprawozdań, rozliczanie wydatków kwalifikowanych, rozstrzyganie bieżących problemów formalnych (finansowanie obrotowe, podwójne finansowanie). Jego zaletą była też z całą pewnością większa elastyczność, polegająca z jednej strony na możliwości dowolnego kształtowania kolejnych produktów finansowych w ramach kolejnych konkursów, z drugiej zaś teoretycznie także możliwość odbierania środków pośrednikom nie radzącym sobie z realizacją projektów, w celu wykorzystania ich w kolejnych konkursach. Pewnym ograniczeniem był natomiast fakt, że rolę menedżera pełniła w 5 regionach ta sama instytucja, która całkiem racjonalnie dążyła do pewnej unifikacji wdrażanych produktów, co niekoniecznie było zawsze dobrze odbierane przez poszczególne regiony. Istotną przewagą mechanizmu JEREMIE (naturalnie w tych konkretnych warunkach) był fakt, że Menedżer Funduszu Powierniczego przeznaczał bardzo duże środki na promocję wsparcia w ramach Inicjatywy, co niestety nie miało miejsce w województwach nie wykorzystujących mechanizmu JEREMIE. Dzięki promocji klienci mogli łatwiej trafić do instytucji oferujących wsparcie, dodatkowo też fakt, że promocja była realizowana w 5 województwach pod egidą Banku Gospodarstwa Krajowego oraz odpowiedniego Urzędu Marszałkowskiego, znacznie zwiększał wiarygodność pośredników finansowych. 54

55 7.4 Perspektywy dalszej działalności Jednym z absolutnie kluczowych problemów, jeżeli chodzi o dalszą perspektywę działania zarówno funduszy pożyczkowych i poręczeniowych jest całkowity brak jasności, dotyczący dalszego losu przekazanych środków (w ramach projektów indywidualnych i konkursowych). Jak zresztą wspominaliśmy, podobnie niejasna jest sytuacja, jeżeli chodzi o dalsze losy środków w ramach Funduszu Powierniczego JEREMIE. Kwestia ta ma kilka różnych aspektów. Przede wszystkim, poszczególne regiony stosowały zróżnicowane formaty umów wsparcia, które zawierały z odpowiednimi funduszami pożyczkowymi i poręczeniowymi, które dodatkowo były jeszcze często modyfikowane w trakcie realizacji projektów. W umowach tych znajdowały się zróżnicowane postanowienia, dotyczące statusu przekazanych środków po zakończeniu projektu. Kolejną kwestią jest to, że niektóre regiony zakładały (na wzór mechanizmów dotacyjnych), że po realizacji projektu nastąpi tzw. okres trwałości w czasie którego będzie kontynuowane udzielanie pożyczek i poręczeń. Faktycznie jednak, zgodnie z najnowszymi modyfikacjami noty COCOF oraz rozporządzeniem 1310/ , w przypadku instrumentów inżynierii finansowej tego typu pojęcie nie powinno mieć zastosowania, co jest zresztą logiczne; działalność funduszy pożyczkowych i poręczeniowych powinna mieć charakter trwały, niezależnie od realizowanych projektów. W związku z tym, wobec wytycznych sugerujących odejście od pojęcia okresu trwałości, w niektórych regionach pojawiły się wątpliwości, dotyczące trybu zmiany zawartych umów. Szereg funduszy (w regionach w których stosowano pojęcie okresu trwałości) zakładało bowiem (całkowicie zasadnie), że w ten sposób mogą używać środki przekazane przez odpowiednią Instytucję Zarządzającą przez odpowiedni czas po zakończeniu okresu realizacji projektu. Z drugiej strony wspomniane rozporządzenie Komisji Europejskiej jasno mówi o wstecznym stosowaniu wprowadzonych zmian, z mocą od 1 stycznia 2007 roku. Brak jasności, co do dalszego statusu przekazanych środków, powoduje też pewne problemy w bieżącej akcji pożyczkowej, realizowanej ze środków RPO. Jeżeli bowiem nie jest jasne, czy (a jeżeli tak, to w którym momencie i na jakich zasadach), będzie niezbędne ich zwrócenie, to zarządzający funduszami nie wiedzą jak mają rozwijać akcję pożyczkową lub poręczeniową z przekazanych środków. Jest to bardzo poważnym problemem z punktu widzenia dalszej strategii działania wielu funduszy; w przypadku funduszy, w których wielkość projektu realizowanego w ramach RPO jest istotnie wyższa niż posiadanych kapitałów własnych, praktycznie uniemożliwia to długoterminowe planowanie. Jest to też istotna przeszkoda operacyjna; jeżeli 19 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) NR 1310/2011 z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zmiany rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 w odniesieniu do pomocy zwrotnej i inżynierii finansowej oraz niektórych przepisów dotyczących deklaracji wydatków. 55

56 bowiem nie wiadomo kiedy i w jaki sposób trzeba będzie zwrócić środki, to najbardziej ostrożne fundusze zaprzestają w ogóle udzielania pożyczek lub poręczeń, aby w każdej chwili mieć możliwość dokonania ich zwrotu. Inne z kolei kontynuują swoją aktywność, jednak starają się udzielać tylko pożyczek i poręczeń krótkoterminowych, bojąc się angażować kapitał w wieloletnie transakcje. W rezultacie prowadzi to do mało efektywnego wykorzystania środków publicznych. Warto też pamiętać, że w większości regionów warunkiem realizacji projektu było dokonanie jednokrotnego obrotu przekazanymi środkami, dlatego też po spełnieniu tego warunku fundusze nie mają za bardzo motywacji do dalszego angażowania i obciążania ryzykiem przekazanych w ramach RPO środków finansowych, Problem ten, choć w różnej skali, dotyczy zarówno projektów, realizowanych w ramach Inicjatywy JEREMIE, jak i projektów indywidualnych i konkursowych. W obu przypadkach jest to istotnie większy problem dla przedstawicieli funduszy poręczeniowych, jako instytucji, których działalność nie ma charakteru niezależnego, ale które poręczają finansowanie udzielane przez inne instytucje. Gwałtowne ograniczenie możliwości udzielania poręczeń może bowiem mieć bardzo niekorzystny wpływ na ich relacje z instytucjami udzielającymi finansowania dłużnego. W sytuacji bowiem, gdy zdolność poręczycielska danej instytucji gwałtownie, spadnie instytucje takie (przede wszystkim banki) mogą całkowicie stracić zainteresowanie współpracą z danym funduszem poręczeniowym. Problemu są też świadomi przedstawiciele odpowiednich instytucji zarządzających. Podobnie jak przedstawiciele funduszy nie bardzo wiedzą, co należy robić w obecnej sytuacji: To jest właśnie problem, że nikt nie jest w stanie pomóc z określeniem statusu tych środków po potwierdzonej certyfikacji. Żadne przepisy, ani unijne, de facto bardzo skąpe z rozporządzenia ogólnego, ani nasze przepisy krajowe nie regulują, czyje są to środki po zakończeniu interwencji. Jest tylko wskazane w art. 78, że mają zostać w regionie i mają być dystrybuowane w tej samej formie, na ten sam cel. Planowaliśmy niedawno zmianę umowy, ale musimy ją wstrzymać z racji tego, że status jest niewiadomy i nie wiadomo jak te środki mogą pozostać w regionie. Jeśli mają pozostać, to nie wiadomo jak mają wejść na budżet i czy mogą w ogóle wejść na budżet województwa i Marszałka. A umowy zmieniać musimy, bo zmieniło się rozporządzenie ogólne w zakresie trwałości, wyłączyło spod mechanizmów trwałości właśnie instrumenty inżynierii finansowej. Więc de facto po jednokrotnym obrocie następuje koniec projektu /IDI-AP/. Swoją drogą warto zauważyć, że wspomniana zmiana rozporządzenia unijnego i wynikające z niej skutki też może budzić pewne wątpliwości. Skoro bowiem fundusze ubiegały się o finansowanie i w znacznej części realizowały projekty przy założonym okresie trwałości 20 (w ramach którego mogły korzystać z refundacji wydatków ponoszonych 20 Na co wskazywały choćby wydane przez MRR w czerwcu 2009 roku Zalecenia dotyczące udzielania wsparcia funduszom pożyczkowym i poręczeniowym w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych. 56

57 na koszty zarządzania), to powstaje pytanie, czy zmiana umowy w tym momencie jest w ogóle dopuszczalna, czy zmiany prawne nie powinny dotyczyć tylko umów zawieranych po ich wejściu w życie. Z drugiej strony, cytowane Rozporządzenie 1310/2011 jest w tej kwestii dość precyzyjne, w każdym razie ewentualny spór prawny pomiędzy daną Instytucją Zarządzającą i którymś z funduszy byłby bardzo interesujący. Niektórzy badani wskazywali także, że ich zdaniem w kolejnym okresie programowania zasadne byłoby łączenie instrumentów dłużnych (takich właśnie jak pożyczka) z dotacyjnymi, dzięki czemu przedsiębiorcy korzystaliby z finansowania zwrotnego, które jednak dzięki elementowi bezzwrotnemu byłoby dla nich bardziej atrakcyjne. W obecnym okresie programowania tego typu instrumenty były dość rzadko spotykane sztandarowym przykładem (choć skierowanym do specyficznego kręgu odbiorców) jest w tym przypadku tzw. kredyt technologiczny, łączący elementy kredytu, udzielanego przez bank komercyjny, z dotacją udzielaną w ramach Działania 4.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Przedstawiciele funduszy wyrażali zróżnicowane opinie, dotyczące powierzania przyszłego wsparcia dla obu rodzajów funduszy podmiotom ze szczebla centralnego lub regionalnego. Często zwracano uwagę na bardzo dobre wspomnienia z realizacji zarządzanego przez PARP (a więc instytucję z poziomu centralnego) wsparcia w ramach Działania 1.2 Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. W tym kontekście wskazywano, że rozumienie specyfiki działalności obu rodzajów funduszy ze strony osób zajmujących się tymi projektami w imieniu odpowiednich instytucji zarządzających jest bardzo zróżnicowane (choć rośnie w miarę postępu wdrażania projektów), co niestety powoduje często poważne problemy. Generalnie wśród badanych dominowały opinie o zasadności utrzymania takiego wsparcia na poziomie regionalnym, wskazywano jednak na dwa istotne elementy mogące prowadzić do poprawy zasad współpracy. Pierwszym z nich mogłoby być doskonalenie umiejętności pracowników nadzorujących programy wsparcia, choćby poprzez szkolenia dla nich, pokazujące zasady działania funduszy lub staże w siedzibach funduszy. Drugim skutecznym działaniem mogłoby być zwiększenie wsparcia ze strony szczebla centralnego na przykład w postaci wydawania wytycznych, wzorów dokumentów formalnych (jak na przykład umów wsparcia), bądź też innych dokumentów. Wymagałoby to jednak funkcjonowania na poziomie centralnym komórki zajmującej się instrumentami inżynierii finansowej i zatrudniającej osoby o odpowiednich kompetencjach i i doświadczeniach. W chwili obecnej z taką sytuacją nie mamy niestety do czynienia. Świadoma tego problemu jest natomiast Instytucja Koordynująca RPO, czyli Departament Koordynacji i Wdrażania Programów Regionalnych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. W obecnym okresie programowania nie dysponował on odpowiednim instrumentarium prawnym, wymuszającym na regionach w miarę jednolite podejście w podstawowych kwestiach prawno-organizacyjnych; być może 57

58 zabrakło też wystarczającej obsady kadrowej. Trwają prace, zmierzające do tego, aby w kolejnym okresie programowania tego typu problemów uniknąć, jakie będą jednak ich rezultaty trudno obecnie powiedzieć. Jeden z funduszy wskazał też na inną, wprawdzie niewielką, jednak niekiedy dokuczliwą barierę związaną z regionalizacją wsparcia. Mianowicie niekiedy siedziby działających w skali lokalnej funduszy poręczeniowych, czy też przede wszystkim pożyczkowych, położone są przy granicy innych województw. Tymczasem z punktu widzenia przedsiębiorcy fakt w ramach jakiego RPO jest finansowana działalność funduszu nie ma większego znaczenia i oczywiście jest on skłonny korzystać z usług takiego funduszu, który oferuje mu najlepsze warunki i jest relatywnie najłatwiej dostępny. Obecnie finansowanie przedsiębiorców z terenu innych województw nie jest raczej możliwe ze środków RPO, chyba, że inwestują oni na terenie danego regionu. Dlatego wskazywano, że w przyszłości, w przypadku funduszy położonych na granicy regionów można by próbować rozważyć rozwiązanie, zgodnie z którym niewielka część środków mogłaby zostać przeznaczona na finansowanie podmiotów działających w ościennym województwie. Niestety, chociaż trudno się nie zgodzić z zasadnością wprowadzenia tego typu rozwiązań, ze względu na ich bardzo znaczne skomplikowanie formalne i prawne, szanse na rozwiązanie tego problemu należy uznać za bardzo niewielkie. W przypadku funduszy poręczeniowych dość często zwracano też uwagę na zasadność rozwoju oferty produktowej funduszy poręczeniowych i uwzględnienie tego w odpowiednich programach wsparcia. Dotychczas bowiem w ramach RPO dopuszcza się wyłącznie możliwość poręczania kredytów bankowych i pożyczek. Tymczasem (odnosząc się także do doświadczeń funduszy operujących w innych krajach), paleta możliwych produktów jest znacznie szersza. Pierwsze fundusze poręczeniowe już rozpoczęły poręczanie transakcji leasingowych i factoringowych, a także wadiów w ramach prawa zamówień publicznych. W przyszłości zatem, o ile zainteresowanie tego typu produktami będzie znaczne, należałoby rozważyć wspierania tego typu działalności. W przypadku funduszy pożyczkowych w ramach wywiadów rozmawialiśmy też o ich ocenie, będącego w trakcie pilotażu tzw. Kodeksu Należytego Postępowania w Działalności Mikropożyczkowej. W intencji Komisji Europejskiej dokument ten ma charakter miękki ; jego przestrzeganie nie będzie przez nikogo badane, fundusze pożyczkowe będą tylko deklarować, że ich sposób działania i przyjęte procedury spełniają wymogi Kodeksu i w takich sytuacjach będą miały ułatwiony dostęp do finansowania oferowanego bezpośrednio ze szczebla europejskiego (na przykład przez Europejski Fundusz Inwestycyjny). Niestety przedstawiciele badanych funduszy pożyczkowych dość powszechnie (nie negując zawartości dokumentu lub tylko zwracając uwagę na pewne jego elementy niezbyt dostosowane do polskiego systemu prawnego) obawiali się, że polska administracja publiczna (wbrew intencjom Komisji Europejskiej) może narzucić obowiązek dostosowania się do wszelkich zapisów Kodeksu przez polskie fundusze pożyczkowe: Komisja Europejska 58

59 stworzyła jakieś ramy, a to spowoduje, że nasi urzędnicy przyjmą to jak rozporządzenie albo ustawa. Ten kodeks jest jeszcze w konsultacji i myślę, że sporo tych zapisów jest dobrych. Ale boję się, że to będzie postępowało, że na fundusze pożyczkowe będą nakładane coraz większe wymogi, gdzie fundusze będą musiały tworzyć jakieś ogromne sprawozdania. Co siłą rzeczy spowoduje, że oferta tych funduszy przestanie być tak atrakcyjna. Bo skoro tyle się od nas wymaga, to żeby te standardy utrzymać my musimy podrażać koszt naszej pożyczki /IDI-PF/. Obawy te są wprawdzie całkowicie wbrew intencjom twórców Kodeksu, jednak znając rozmaite bolesne doświadczenia nie można niestety wykluczać takiego scenariusza. Tym bardziej zatem należałoby wskazać instytucję, która w imieniu Rządu Polskiego, będzie monitorować proces wprowadzania w życie Kodeksu i pilnować, aby nie pojawiły się tego typu problemy. Badani zgłaszali też postulaty pod kątem nowego okresu programowania i funkcjonowania w jego ramach instrumentów inżynierii finansowej. Zdaniem wielu osób należy zdecydowanie wyciągnąć lekcje z obecnego okresu, aby nie popełniać tych samych błędów. Zmiany powinny w szczególności dotyczyć następujących obszarów: Dopuszczenia możliwości łączenia różnych instrumentów zwrotnych i instrumentów bezzwrotnych, finansowanych ze środków publicznych, pod warunkiem, że dla instrumentów, w ramach których wsparcie ma charakter pomocy publicznej, nie zostaną przekroczone odpowiednie poziomy intensywności pomocy. Uproszczenia i znacznego zmniejszenia formalizacji procedur dla finansowania zwrotnego, aby nie było ono kalką przepisów obowiązujących dla finansowania w formie dotacji. Znacznego zwiększenia roli szczebla centralnego w programowaniu i wdrażaniu instrumentów zwrotnych, poprzez ujednolicanie standardów formalnych, dotyczących możliwości łączenia różnych instrumentów, czy też katalogu wydatków kwalifikowanych. Tego typu postulaty były powszechnie podzielana przez ekspertów, którzy dodatkowo wskazywali, że bardzo groźnym zjawiskiem bywa też mechaniczne przenoszenie wymogów dla wsparcia o charakterze dotacyjnym na instrumenty inżynierii finansowej: Jeżeli przedsiębiorca potrzebuje pożyczki mieszanej z poręczeniem, plus kredyt bankowy o jakichś cechach, to tego nie powinno mu się ograniczać. Na pewno ważna jest też kwestia jasnego opisania, co może być finansowane z tych środków. I na pewno rozstrzygnięcie kwestii jak rozliczać koszty kwalifikowane oraz jasny, precyzyjny katalog tych kosztów. Okazuje się, że w jednym województwie to się honoruje szkolenia, a w innym się nie honoruje /IDI-II/. 59

60 8. Działalność funduszy pożyczkowych i poręczeniowych - wyniki badania ilościowego CAWI wśród funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Jak wynika z poprzednich części prezentowanego raportu, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe stanowią ważny element systemu wspierania przedsiębiorstw w dziedzinie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania. Obecna postać obu sieci tych instytucji stanowi wynik realizowanych dotąd programów wsparcia na rzecz instrumentów inżynierii finansowej. Warto przy tym odnotować, iż wciąż mamy do czynienia z pewnymi barierami rozwojowymi, odnoszącymi się do obu sieci funduszy. Główne obszary problemowe bariery działalności pożyczkowej / poręczeniowej W prezentowanym tu badaniu respondenci (przedstawiciele funduszy pożyczkowych i poręczeniowych) przedstawili opinie na temat ich zdaniem kluczowych obecnie problemów, utrudniających rozwój reprezentowanych przez nich sieci instytucji. Respondenci wyrazili swój stosunek do sformułowanych barier. Rozkład opinii w podziale na typ funduszu (pożyczkowy, poręczeniowy) przedstawiają dwie poniższe tabele (8-1. fundusze pożyczkowe i 8-2. fundusze poręczeniowe). Tabela 8-1. Opinie przedstawicieli funduszy pożyczkowych na temat kluczowych problemów rozwojowych (sektor pożyczkowy). Opinia Poważnym problemem jest brak wydzielonego statusu prawnego funduszy pożyczkowych, korzystających ze środków publicznych. W Polsce brak jest instytucji efektywnie odpowiadającej za nadzór nad siecią funduszy pożyczkowych. W Polsce brak jest instytucji efektywnie zajmującej się wspieraniem funduszy pożyczkowych. Zasadniczym problemem jest niejasność co do dalszego statusu środków przekazanych funduszom pożyczkowym w ramach regionalnych programów operacyjnych. Przedstawiciele administracji publicznej nie rozumieją istoty działalności pożyczkowej, co bardzo utrudnia korzystanie ze wsparcia publicznego. Sektor funduszy pożyczkowych jest zbyt rozdrobniony. Poważnym problemem jest zbyt niska kapitalizacja funduszy pożyczkowych. Źródło: badanie CAWI, N = 28 Tak, zgadzam się Ani się nie zgadzam, ani zgadzam Nie zgadzam się 53,6% 3,6% 42,9% 35,7% 21,4% 42,9% 75,0% 3,6% 21,4% 92,9% 3,6% 3,6% 85,7% 3,6% 10,7% 17,9% 17,9% 64,3% 75,0% 14,3% 10,7% W opinii przedstawicieli funduszy pożyczkowych najważniejszym obecnie problemem jest utrzymująca się niejasność, co do dalszego statusu środków wsparcia pozyskiwanych przez fundusze w ramach regionalnych programów operacyjnych. 60

61 Należy przy tym dodać, że wsparcie to w znacznej mierze decyduje o zdolnościach operacyjnych funduszy. Problem ten niewątpliwie wiąże się również z innym (często wskazywanym), a mianowicie opinią, że fundusze wciąż nie są wystarczająco silnie skapitalizowane. Oba te elementy utrudniają planowanie rozwoju funduszy w wymiarze strategicznym. Drugi w kolejności obszar problemowy dotyczy zdaniem przedstawicieli funduszy pożyczkowych wciąż niewystarczającego zrozumienia specyfiki działalności pożyczkowej, realizowanej przez instytucje pozabankowe. W rezultacie rodzi to szereg niedoskonałości programów wsparcia kierowanych do tych instytucji, szczególnie ze szczebla regionalnego. Według respondentów, dodatkowym problemem jest także brak instytucji, która w sposób kompleksowy i efektywny zajmowałaby się wspieraniem sfery pożyczkowej w Polsce. Tabela 8-2. Opinie przedstawicieli funduszy poręczeniowych na temat kluczowych problemów rozwojowych (sektor poręczeniowy). Opinia Poważnym problemem jest brak wydzielonego statusu prawnego funduszy poręczeniowych, korzystających ze środków publicznych utrudnia to współpracę z bankami. Przedstawiciele administracji publicznej nie rozumieją istoty działalności poręczeniowej, co bardzo utrudnia korzystanie ze wsparcia publicznego. W Polsce brak jest instytucji efektywnie odpowiadającej za nadzór nad siecią funduszy poręczeniowych. W Polsce brak jest instytucji efektywnie zajmującej się wspieraniem funduszy poręczeniowych. Podstawowym problemem polskiej sieci funduszy poręczeniowych jest brak stale i powszechnie dostępnej oferty reporęczycielskiej (regwarancyjnej). Sektor funduszy poręczeniowych jest zbytnio rozdrobniony. Poważnym problemem jest zbyt niska kapitalizacja funduszy poręczeniowych. Źródło: badanie CAWI, N = 31 Tak, zgadzam się Ani się nie zgadzam, ani zgadzam Nie zgadzam się 64,5% 9,7% 25,8% 80,6% 3,2% 16,1% 74,2% 9,7% 16,1% 74,2% 6,5% 19,4% 67,7% 3,2% 29,0% 41,9% 19,4% 38,7% 71,0% 6,5% 22,6% Badanie pokazuje, że w przypadku funduszy poręczeniowych zwraca się uwagę na zdecydowanie większą liczbę problemów. Znamionuje to o wiele większe trudności rozwojowe instytucji poręczeniowych niż pożyczkowych w Polsce, co niewątpliwie powinno być brane pod uwagę przy planowaniu, ewentualnych dalszych działań wspierających. 61

62 Można sądzić, że obserwowana sytuacja jest zapewne w znacznej mierze konsekwencją pośredniego charakteru usługi poręczeniowej, de facto podporządkowanej specyfice głównego źródła finansowania, jakim pozostaje oferta kredytowa sektora bankowego. Najczęściej przedstawiciele funduszy poręczeniowych wskazują na problem braku zrozumienia specyfiki działalności poręczeniowej przez przedstawicieli administracji publicznej (problem ten był również często wskazywany przez respondentów z funduszy pożyczkowych). W kolejności badani równie często podkreślali dwie sprawy: brak instytucji sprawującej efektywny nadzór nad funkcjonowaniem funduszy poręczeniowych oraz brak instytucji zajmującej się efektywnie wspieraniem tego typu funduszy. Oba te niedomagania w jakiejś mierze uzupełniają pierwszy ze wskazanych obszarów problemowych. Poza tym, dosyć często zaznaczane były również: zbyt niski poziom kapitalizacji, brak łatwo dostępnej oferty instrumentów regwarancyjnych, oraz brak wydzielonego statusu środków, zabezpieczających poręczenia, istotnie utrudniający współpracę z sektorem bankowym. Trzy wyżej wymienione bariery decydują o zdolności operacyjnej instytucji poręczeniowych. Stanowią one zatem bardzo istotne ograniczenie, zauważmy, że podkreślane niewiele rzadziej niż, wskazany wyżej, główny obszar problemowy. Badanie dotyczące barier rozwojowych uzupełniono pytaniem, odnoszącym się do sytuacji konkretnego funduszu, reprezentowanego przez danego respondenta ( Jak Państwo oceniacie, co stanowi obecnie największy problem rozwojowy Państwa funduszu? ) (rys. 8-1). Trzy najważniejsze obecnie bariery rozwojowe (najczęściej wskazywane), dotyczące funduszy poręczeniowych i pożyczkowych, pozostają podobne. W kolejności stanowią je: rosnące ryzyko finansowania, zbyt niskie odpisy na pokrycie kosztów zarządzania, oferowane w ramach programów wspierania zdolności operacyjnej funduszy, oraz niewystarczający poziom kapitalizacji. Natomiast dwa kolejne problemy dają o sobie znać z nasileniem w przypadku funduszy poręczeniowych. Są to: zbyt niski popyt na produkty poręczeniowe, oraz 62

63 odczuwalny brak specjalizowanych produktów finansowych, które mogłyby być zabezpieczane. Oba powyższe elementy wynikają z pośredniego charakteru poręczeń funduszy, uzależnionych od faktycznej dostępności i specyficznych charakterystyk produktów oferowanych przez instytucje finansujące (w tym przypadku, w szczególności przez banki). Rysunek 8-1. Szczegółowe problemy rozwojowe funduszy. Źródło: badanie CAWI, N = 28 (fundusze pożyczkowe), N = 31 (fundusze poręczeniowe) Zwraca tu także uwagę, podkreślane przez przedstawicieli funduszy poręczeniowych, istotne znaczenie nasilania się konkurencji na rynku finansowym, co skłania do rezygnowania z instrumentów uzupełniających (wskazany wcześniej, malejący popyt na poręczenia), podnoszących łączny koszt finansowania. Mamy tu zapewne do czynienia ze zjawiskiem korzystania z poręczenia funduszu w ostateczności instytucja finansująca poszukuje innych form zabezpieczenia udzielanego finansowania, ewentualnie stara się w inny sposób skonfigurować finansowanie, tak aby poręczenie nie było konieczne. Remedium mogłoby stanowić szersza obecność w ofercie instytucji finansujących specjalizowanych produktów kredytowych (np. 63

64 kierowanych do określonych branż, czy też faz rozwojowych firmy) niestety, jak podkreślają respondenci, obecność takich produktów jest bardzo rzadka). Z kolei w przypadku funduszy pożyczkowych, spośród najczęściej wskazywanych problemów, o wiele większe znaczenie przywiązuje się do braku profesjonalnych instrumentów szacowania ryzyka. W sytuacji funduszy poręczeniowych, tradycyjnie współpracujących z sektorem bankowym, brak ten ma mniejsze znaczenie (w sytuacji szacowania ryzyk przez instytucję finansującą). Problem specjalizacji działalności pożyczkowej / poręczeniowej Ważnym zagadnieniem badawczym, dotąd słabo eksplorowanym, jest kwestia specjalizacji produktów oferowanych przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. W ramach niniejszego badania zapytano o występowanie w ofertach funduszy specjalizowanych produktów pożyczkowych / poręczeniowych, ukierunkowanych na trzy rodzaje potencjalnych odbiorców: (i) przedsiębiorców rozpoczynających działalność gospodarczą (starterzy), (ii) firmy innowacyjne oraz (iii) przedsiębiorców tworzących nowe miejsca pracy. Rysunek 8-2. Dostępność produktów specjalizowanych fundusze pożyczkowe. Źródło: badanie CAWI, N = 28 Rysunek 8-3. Dostępność produktów specjalizowanych fundusze poręczeniowe. Źródło: badanie CAWI, N = 31 64

65 Jak wynika z pozyskanych odpowiedzi, produkty specjalizowane pod kątem potrzeb uwzględnionych kategorii potencjalnych beneficjentów pożyczek i poręczeń funduszy, dostępne są w ograniczonym zakresie. W rzeczywistości dominuje oferta ogólna, kierowana do tzw. generalnego klienta. Nieco lepsza sytuacja występuje w przypadku funduszy pożyczkowych, a w obu grupach funduszy stosunkowo częściej dostępne są produkty kształtowane pod potrzeby starterów osób podejmujących działalność gospodarczą 21. Najrzadziej zaś mamy do czynienia z produktami adresującymi specyficzne potrzeby firm innowacyjnych. Niezależnie od dostępności produktów specjalizowanych, przedstawiciele funduszy poproszeni zostali o informację, czy starterzy, firmy innowacyjne lub tworzące nowe miejsca pracy mogą realnie liczyć na określone preferencje w ramach oferty ogólnej funduszu. Choć przeważała odpowiedź negatywna, to jednak pojawiały się również informacje, że pewne preferencje (zależnie od indywidualnej oceny projektu) mogą być dostępne. Najczęściej wskazywano na następujące preferencje: (i) niższe oprocentowanie pożyczki, (ii) niższą wielkość prowizji (zarówno w przypadku funduszy pożyczkowych, jak i poręczeniowych) oraz (iii) preferencje w ramach punktowej oceny wniosku o finansowanie (fundusze pożyczkowe). Badanie potrzeb klientów oraz opinie na temat braków w ofercie pożyczkowej i poręczeniowej Ważnym czynnikiem kształtowania produktów pożyczkowych i poręczeniowych jest badanie potrzeb klientów funduszy oraz gromadzenie ich opinii na temat bieżącej oferty funduszu. Respondenci badania zapytani zostali o stosowane w ich funduszach praktyki, dotyczące identyfikacji potrzeb klientów / oceny oferty funduszu. Badanie potrzeb klientów i opinii o ofercie funduszy nie jest praktyką powszechną. Badania takie prowadzi 34% funduszy (podobny udział występuje w gronie funduszy poręczeniowych, jak i pożyczkowych). Większość funduszy takich badań nie prowadzi, a poważna grupa nie potrafi wypowiedzieć się, czy badania takie są wykonywane (prawdopodobnie oznacza to ich brak lub co najwyżej występowanie sporadyczne). W funduszach, w których badania występują, polegają one najczęściej na prowadzeniu rozmów z klientami oraz badaniu telefonicznym lub przy wykorzystaniu ankiet papierowych, wypełnianych w trakcie wizyty klienta w biurze funduszu. Bardzo rzadko stosowane są specjalistyczne narzędzia badawcze, jak np. 21 W przypadku funduszy pożyczkowych uwidaczniają to liberalne wymogi co do minimalnego okresu funkcjonowania przedsiębiorcy. Pośród badanych funduszy wystąpiły tylko dwa przypadki, w których informowano o istnieniu takich wymogów (były to: 1 miesiąc i 1 rok). W tym względzie nieco bardziej wymagające są fundusze poręczeniowe: dwa fundusze poinformowały o minimalnym wymogu wynoszącym 3 miesiące, dwa fundusze 6 miesięcy, jeden fundusz 1 rok i jeden fundusz 1 miesiąc). 65

66 fokusy, czy też w przypadku funduszy poręczeniowych pozyskiwanie informacji zwrotnych od doradcy bankowego (obsługującego poręczane finansowanie). Rysunek 8-4. Badanie potrzeb klientów i oceny oferty funduszy (fundusze pożyczkowe i poręczeniowe). Źródło: badanie CAWI, N = 31 W ocenie przedstawicieli ok. 40% funduszy, w ich ofercie występują pewne braki. W gronie funduszy poręczeniowych opinie na ten temat są nieco mniej skrystalizowane (większy udział odpowiedzi trudno powiedzieć ). W obu grupach, o wyraźnych brakach w ofercie informuje zdecydowana mniejszość badanych jednostek. Rysunek 8-5. Występowanie braków w ofercie funduszy według opinii przedstawicieli funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Źródło: badanie CAWI, N = 28 (fundusze pożyczkowe), N = 31 (fundusze poręczeniowe) Jednocześnie (w związku z identyfikowanymi brakami oferty pożyczkowej / poręczeniowej) fundusze planują uruchamianie nowych produktów. W grupie 66

67 funduszy pożyczkowych plany te najczęściej koncentrują się na produktach skierowanych do podmiotów ekonomii społecznej (jest to stosunkowo nowa tendencja i wiąże się zapewne z uruchamianym programem wspierania podmiotów ekonomii społecznej za pośrednictwem instrumentów inżynierii finansowej funduszy pożyczkowych chodzi tu o działanie 1.4 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) oraz w kolejności dotyczą następujących produktów: pożyczek na finansowanie potrzeb projektów innowacyjnych, pożyczek skierowanych do podejmujących działalność gospodarczą ludzi młodych (np. absolwentów), oraz pożyczek dla podmiotów prowadzących działalność rolniczą. Tabela 8-3. Plany w zakresie rozwoju oferty funduszy pożyczkowych. Pożyczki dla sektora ekonomii społecznej Pożyczki na działalność rolniczą Pożyczki dla starterów Pożyczki na projekty innowacyjne Pożyczki na restrukturyzację zadłużenia Pożyczki dla ludzi młodych (na różne cele) Pożyczki branżowe Już obecnie oferujemy taki produkt Zaawansowane przygotowania do uruchomienia Rozpoczęte przygotowania do uruchomienia Rozważamy uruchomienie Nie planujemy uruchamiania Trudno powiedzieć 7,1% 7,1% 10,7% 32,1% 25,0% 17,9% 7,1% 0,0% 0,0% 17,9% 39,3% 35,7% 57,1% 7,1% 10,7% 3,6% 10,7% 10,7% 28,6% 3,6% 0,0% 21,4% 17,9% 28,6% 0,0% 0,0% 0,0% 10,7% 67,9% 21,4% 14,3% 0,0% 10,7% 17,9% 28,6% 28,6% 3,6% 0,0% 0,0% 25,0% 42,9% 28,6% Źródło: badanie CAWI, N = 28 W grupie funduszy poręczeniowych plany uruchamiania nowych produktów odnoszą się do sfer dotąd prawie zupełnie nie obsługiwanych (tzw. poręczenia wadialne oferował w ostatnim czasie regularnie tylko jeden z funduszy poręczeniowych o charakterze lokalnym). Jest to zapewne konsekwencją wskazywanych wcześniej trudności, wynikających z odczuwanego ostatnio ograniczenia popytu na poręczenia. A zatem, najczęściej plany funduszy poręczeniowych dotyczą kształtowania następujących, nowych produktów: poręczeń wadiów oraz należytego wykonania umów w ramach procedur zamówień publicznych poręczeń transakcji faktoringowych i leasingowych. 67

68 Tabela 8-4. Plany w zakresie rozwoju oferty funduszy poręczeniowych. Poręczenia skierowane do sektora ekonomii społecznej Poręczenia wadiów (PZP) Poręczenia należytego wykonania umowy (PZP) Poręczenia transakcji leasingowych Poręczenia transakcji faktoringowych Poręczenia na działalność rolniczą Poręczenia dla przedsiębiorstw innowacyjnych Już obecnie oferujemy taki produkt Zaawansowane przygotowania do uruchomienia Rozpoczęte przygotowania do uruchomienia Rozważamy uruchomienie Nie planujemy uruchamiania Trudno powiedzieć 3,2% 6,5% 0,0% 25,8% 32,3% 32,3% 6,5% 3,2% 9,7% 51,6% 19,4% 9,7% 6,5% 0,0% 6,5% 45,2% 25,8% 16,1% 6,5% 16,1% 16,1% 41,9% 9,7% 9,7% 3,2% 3,2% 12,9% 45,2% 19,4% 16,1% 16,1% 0,0% 0,0% 35,5% 35,5% 12,9% 25,8% 0,0% 3,2% 29,0% 16,1% 25,8% Źródło: badanie CAWI, N = 31 Opinie na temat efektów działalności pożyczkowej i poręczeniowej Zdaniem przedstawicieli badanych funduszy, działalność pożyczkowa i poręczeniowa wywołuje rozmaite, pozytywne efekty po stronie przedsiębiorców korzystających z tych instrumentów. Spośród czterech najczęściej wskazywanych rezultatów, trzy oddziaływują bezpośrednio na konkurencyjność przedsiębiorstw. Są to: nowe inwestycje, skutkujące unowocześnieniem procesów produkcyjnych i usługowych, wzrost zdolności do finansowania potrzeb obrotowych, oraz wprowadzanie na rynek nowych produktów / usług. Ważnym efektem pożyczek i poręczeń jest również powstawanie nowych miejsc pracy. Jest to drugi z najczęściej wskazywanych, pozytywnych rezultatów działalności funduszy. Niewątpliwie zasługuję on na szczególną uwagę. Z drugiej strony, należy odnotować, iż zdaniem przedstawicieli funduszy, oferowane pożyczki i poręczenia (poręczane finansowanie dłużne) nie przyczyniają się do wzrostu działalności eksportowej. Nie powinno to jednak stanowić większego zaskoczenia, biorąc pod uwagę fakt, iż większość klientów funduszy to firmy mikro i 68

69 małe przedsiębiorstwa, a więc podmioty (szczególnie kategoria mikro), których udział w sprzedaży eksportowej jest nieznaczny. Zaskakująca jest natomiast zgodność opinii, że rezultaty takie nie występują wydaje się, że należałoby raczej przyjąć, iż w funduszach brak jest wystarczającej wiedzy na ten temat. Interesujące jest także stanowisko, iż działalność funduszy tylko w bardzo umiarkowanym stopniu prowadzi do wzrostu wiarygodności beneficjenta pożyczki lub poręczenia wobec banków lub innych instytucji finansujących. Konstatacja ta ma pewne, szczególne znaczenie w odniesieniu do działalności funduszy pożyczkowych, która co do zasady powinna prowadzić do kształtowania historii pożyczkowej, sprzyjającej stawaniu się klientów funduszy klientami sektora bankowego. Jak widać, respondenci z funduszy pożyczkowych nie postrzegają tego zjawiska jak szczególnie istotnego efektu prowadzonej działalności, a zapewne również rzadko występującego także w praktyce. Rysunek 8-6. Efekty działalności pożyczkowej i poręczeniowej w opinii przedstawicieli funduszy. Źródło: badanie CAWI, N = 28 (fundusze pożyczkowe), N = 31 (fundusze poręczeniowe) 69

70 9. Wyniki badania ilościowego, wśród przedsiębiorców korzystających ze wsparcia funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Badanie ilościowe objęło przedsiębiorców korzystających z pożyczek i poręczeń udzielanych przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Byli to zatem beneficjenci działalności tych funduszy, losowo wybrani z baz danych klientów poszczególnych funduszy. Badana populacja przedsiębiorstw zdominowana była przez mikrofirmy, które stanowiły 81% oraz jednostki klasyfikowane jako małe, stanowiące 18%. Udział firm średniej wielkości był śladowy (5 podmiotów). Rozkład wielkościowy badanych firm w podziale na grupę korzystających z pożyczek i korzystających z poręczeń, co do zasady kształtował się podobnie, przy czym mikroprzedsiębiorstwa przeważały w grupie korzystających z pożyczek, a firmy małe pośród korzystających z poręczeń. Przewaga firm średniej wielkości wystąpiła również wśród poręczeniobiorców. Generalnie, pośród korzystających z analizowanych instrumentów wsparcia, klienci funduszy poręczeniowych charakteryzują się nieco większymi rozmiarami biorąc za podstawę kryterium zatrudnienia. Rysunek 9-1. Badani klienci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w podziale na kategorie wielkości zatrudnienia. Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N = 200 (poręczeniobiorcy) Zidentyfikowanemu w badaniu rozkładowi wielkościowemu klientów obu typów funduszy towarzyszył określony rozkład form prawno-organizacyjnych firm. Zdecydowanie przeważała indywidualna działalność gospodarcza i działalność prowadzona w formie spółek osobowych. Przedsiębiorstwa, będące osobami prawnymi, prowadzone w formie spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółek akcyjnych, stanowiły zdecydowaną mniejszość. Natomiast forma spółki z ograniczoną odpowiedzialnością występowała częściej w gronie klientów funduszy 70

71 poręczeniowych. Odpowiada to tendencji, iż wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstwa (przewaga firm większych rozmiarów w gronie poręczeniobiorców), bardziej prawdopodobne jest przyjmowanie postaci spółki kapitałowej, posiadającej osobowość prawną. Tabela 9-1. Formy prawne pożyczko- i poręczeniobiorców. Korzystający z pożyczek Korzystający z poręczeń Razem Indywidualna działalność gospodarcza 85,5% 73,5% 79,5% Spółka osobowa 7,0% 15,5% 11,3% Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 7,0% 10,5% 8,8% Spółka akcyjna 0,5% 0,5% 0,5% Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N = 200 (poręczeniobiorcy) Biorąc pod uwagę wiek klientów obu typów funduszy, to w badanej populacji przeważały firmy o średnim stażu rynkowym 50%. Były to przedsiębiorstwa tworzone w latach Przedsiębiorstwa powstające wcześniej stanowiły 25%, podobnie jak i firmy najmłodsze (tworzone w roku 2010 i później). Trzeba tu jednak zauważyć, że grupa firm najmłodszych występowała z wyraźną przewagą w gronie podmiotów korzystających z pożyczek (ok. 31% wobec ok. 19% poręczeniobiorców). Z kolei firmy starsze, tworzone w okresie przeważały w grupie klientów funduszy poręczeniowych (ok. 25% wobec ok. 15% pożyczkobiorców), A zatem, w segmencie klientów korzystających z poręczeń przeważali przedsiębiorcy większych rozmiarów oraz o nieco dłuższym okresie funkcjonowania. Dziedziny gospodarowania (zidentyfikowane na podstawie klasyfikacji PKD), reprezentowane przez klientów funduszy pożyczkowych i poręczeniowych były bardzo zróżnicowane. W obu grupach (zarówno korzystający z pożyczek, jak i korzystający z poręczeń) zdecydowania dominowały trzy dziedziny działalności gospodarczej. Były to w kolejności: handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów (w całej populacji badanych klientów funduszy jest to dziedzina zdecydowanie przeważająca), budownictwo, przetwórstwo przemysłowe, Na dwóch kolejnych miejscach znalazły się podmioty prowadzące tzw. pozostałą działalność usługową oraz wykonującą działalność transportową i magazynową. Uwzględniając przekrój, odpowiadający typowi instrumentu finansowania / funduszu (pożyczka lub poręczenie), nie odnotowano istotnych różnic. W obu przypadkach udziały poszczególnych dziedzin działalności gospodarczej pozostawały zbliżone. 71

72 Ogólny rozkład badanej populacji według kryterium dziedziny działalności gospodarczej prezentuje poniższy rysunek (klienci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych łącznie). Rysunek 9-2. Dziedziny działalności pożyczko- i poręczeniobiorców. Źródło: badanie CATI, N = 400 (pożyczkobiorcy i poręczeniobiorcy) Problemy w pozyskiwaniu finansowania ze źródeł zewnętrznych Punktem wyjścia badania klientów funduszy była ogólna ocena przeszkód napotykanych przez nich w procesach pozyskiwania finansowania z jakichkolwiek źródeł zewnętrznych. W związku z tym, respondenci poproszeni zostali o ocenę wskazanych w pytaniu badawczym czynników, stanowiących bariery w pozyskiwaniu finansowania ( Czy [określony] czynnik stanowi przeszkodę w pozyskiwaniu finansowania ze źródeł zewnętrznych ). Odnośne oceny klientów funduszy prezentują dwa kolejne zestawienia. Tabela 9-2. Przeszkody w pozyskiwaniu finansowania (pożyczkobiorcy). Przeszkoda Zdecydowanie NIE Raczej NIE Raczej TAK Zdecydowanie TAK Trudno powiedzieć Złe wyniki finansowe w latach ubiegłych 31,0% 34,0% 16,5% 7,5% 11,0% Znaczny stopień skomplikowania dokumentacji potrzebnej do 20,0% 36,5% 24,5% 17,0% 2,0% pozyskania finansowania Brak zabezpieczeń wymaganych przez instytucję finansującą 26,0% 30,5% 22,0% 17,5% 4,0% Zbyt wysoki koszt finansowania (oprocentowanie, prowizja) 22,0% 26,0% 27,5% 20,5% 4,0% Zbyt długi czas rozpatrywania 30,5% 39,0% 17,5% 10,5% 2,5% 72

73 Przeszkoda Zdecydowanie NIE Raczej NIE Raczej TAK Zdecydowanie TAK Trudno powiedzieć wniosku o finansowanie Zbyt skomplikowane procedury 21,0% 38,5% 22,5% 15,5% 2,5% Niedostosowanie procedur instytucji finansowych do specyfiki 26,5% 44,0% 16,0% 6,5% 7,0% działalności firmy Brak wiedzy na temat dostępnych źródeł finansowania 35,0% 39,0% 19,5% 4,0% 2,5% Zbyt krótki czas działalności firmy 48,0% 29,0% 8,5% 10,0% 4,5% Nieatrakcyjny dla instytucji finansującej przedmiot działalności 42,0% 38,5% 9,5% 2,0% 8,0% Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy) Tabela 9-3. Przeszkody w pozyskiwaniu finansowania (poręczeniobiorcy). Przeszkoda Zdecydowanie NIE Raczej NIE Raczej TAK Zdecydowanie TAK Trudno powiedzieć Złe wyniki finansowe w latach ubiegłych 45,0% 28,5% 13,0% 10,0% 3,5% Znaczny stopień skomplikowania dokumentacji potrzebnej do 20,5% 32,0% 21,5% 24,5% 1,5% pozyskania finansowania Brak zabezpieczeń wymaganych przez instytucję finansującą 25,5% 27,0% 29,5% 14,5% 3,5% Zbyt wysoki koszt finansowania (oprocentowanie, prowizja) 16,5% 25,5% 24,0% 32,0% 2,0% Zbyt długi czas rozpatrywania wniosku o finansowanie 30,0% 29,5% 22,5% 16,5% 1,5% Zbyt skomplikowane procedury 25,0% 28,0% 28,0% 18,5%,5% Niedostosowanie procedur instytucji finansowych do specyfiki 29,0% 33,5% 15,5% 15,0% 7,0% działalności firmy Brak wiedzy na temat dostępnych źródeł finansowania 35,0% 36,0% 18,5% 9,5% 1,0% Zbyt krótki czas działalności firmy 55,5% 28,5% 8,5% 6,0% 1,5% Nieatrakcyjny dla instytucji finansującej przedmiot działalności 34,5% 35,5% 15,5% 7,5% 7,0% Źródło: badanie CATI, N = 200 (poręczeniobiorcy) Obie grupy respondentów na pierwszy plan wysuwają ograniczenie wynikające z kosztu finansowania, który uznawany jest za zbyt wysoki. Jako przeszkoda, czynnik ten ma największe znaczenie spośród wszystkich pozostałych, zarówno w gronie klientów korzystających z pożyczek, jak i poręczeń. Kolejne, najczęściej wskazywane ograniczenia różnicują się w poszczególnych grupach, aczkolwiek dają tu o sobie znać także pewne podobieństwa. Mianowicie, pożyczkobiorcy, w kolejności za najważniejsze uznają (i) sprawy związane z wymogami dokumentacyjnymi występującymi w procedurach finansowania oraz (ii) problemy wynikające z braku zabezpieczeń. Natomiast poręczeniobiorcy zwracają uwagę na znaczenie dwóch następujących czynników, a mianowicie na (i) zbyt 73

74 skomplikowane procedury pozyskiwania finansowania oraz (ii) wysoki stopień skomplikowania dokumentacji w procesach pozyskiwania finansowania (do czego również przywiązywano istotne znaczenie w gronie pożyczkobiorców). Oba te czynniki są powiązane i kształtują ogólną ocenę procedury pozyskiwania finansowania wśród poręczeniobiorców. Co więcej, towarzyszy im wysoki udział wskazań na długi czas rozpatrywania wniosku o finansowanie. Powyższe prowadzi do dość jednoznacznego wniosku, że formalne kwestie pozyskiwania finansowania, jako czynnik stanowiący barierę, wciąż odgrywają bardzo duże znaczenie. Jednak z większym nasileniem wskazują na nie poręczeniobiorcy, co zapewne stanowi konsekwencję ich doświadczeń, wynikających z realizacji procedur pozyskiwania środków zarówno w głównym źródle finansowania (a więc przede wszystkim w bankach), jak i w funduszach poręczeniowych. Warto dodatkowo zauważyć, że w grupie poręczeniobiorców zwraca się także często uwagę na czynnik braku wystarczających zabezpieczeń (najwyższy udział wskazań raczej tak ). W sumie zatem w przypadku obu grup respondentów czynnik ten również odgrywa istotne znaczenie. Wykorzystanie usług funduszy pożyczkowych i poręczeniowych W badaniu uwzględniono klientów obu typów funduszy, zaciągających pożyczki i pozyskujących poręczenia w ciągu bieżącego roku oraz trzech lat wcześniejszych ( ). W populacji dominują klienci pozyskujący finansowanie w roku 2011 (36% - pożyczkobiorcy i 41,5% poręczeniobiorcy). Istotny jest także udział klientów z roku bieżącego (w obu grupach po ok. 25%). W obu analizowanych grupach (pożyczkobiorcy / poręczeniobiorcy) dominują klienci jednokrotni (ok. 71%), aczkolwiek pojawiają się także przypadki dwu, trzy lub nawet wielokrotnego korzystania z tych źródeł (ten ostatni przypadek występuje jednak rzadko). Tabela 9-4. Częstotliwość korzystania z pożyczek / poręczeń. Ile razy korzystano? Korzystający z pożyczek Korzystający z poręczeń Pożyczkobiorcy (średnio) Poręczeniobiorcy (średnio) 1 raz 71,0% 71,2% 2 razy 14,5% 15,7% 3 razy 9,5% 6,1% 1,53 1,55 4 razy 3,0% 4,0% 5 i więcej razy 2,0% 3,0% Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N = 200 (poręczeniobiorcy) Jeśli chodzi o wielkość pozyskiwanego finansowania, to w grupie pożyczkobiorców przeważały transakcje pożyczkowe mieszczące się w dwóch przedziałach wartości: w przedziale powyżej 25 tys. zł do 50 tys. zł (28%) oraz powyżej 120 tys. zł (34%). Ogólnie, cały rozkład jest dość nierównomierny. Wskazuje on dość zróżnicowany charakter przedsięwzięć (celów, na które pozyskiwano finansowanie). 74

75 Rysunek 9-3. Wielkość transakcji pożyczkowej. Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy) Z nieco bardziej równomiernym rozkładem mamy do czynienia w przypadku firm korzystających z poręczeń. W tej grupie zdecydowanie dominują poręczenia w granicach powyżej 20 tys. zł do 100 tys. zł. Rysunek 9-4. Wielkość transakcji poręczeniowej. Źródło: badanie CATI, N = 200 (poręczeniobiorcy) Widoczne jest też, że poręczenia służą pozyskiwaniu przeciętnie większej wartości finansowania ze źródła głównego (przede wszystkim stanowią one zabezpieczenie 75

76 dla kredytów zaciąganych w bankach; poręczenia, które służyły zabezpieczeniu pożyczek stanowiły jedynie 14% wszystkich udzielonych poręczeń 22 ). Poręczenia powyżej kwoty 100 tys. zł (jest to poziom porównywalny dla najwyższego przedziału wartości pożyczek) stanowią prawie połowę wszystkich transakcji. Na podstawie wykonanej odrębnie analizy zastanych źródeł sprawozdawczych 23 ustalono, że średnia wartość wypłaconej pożyczki wyniosła na koniec III kwartału 2012 r. ok. 96 tys. zł. Zestawienie tych danych z wynikami niniejszego badania (rys. 9-3.) potwierdza występowanie znacznego udziału pożyczek o wartości powyżej 120 tys. zł. Z kolei, jeśli chodzi o poręczenia, to średnia wartość poręczenia wyniosła ok. 130 tys. zł. (również ta wartość jest zbieżna z wynikami zarejestrowanymi w niniejszym badaniu) Natomiast średnia wartość poręczanego finansowania ze źródła głównego ukształtowała się na poziomie ok. 268 tys. zł. (przeciętne poręczenie zabezpieczało zatem ok. 49% pozyskanego finansowania udział poręczenia w wartości finansowania ze źródła głównego). W świetle powyższych danych interesujące wydają się informacje o celach pozyskiwanego finansowania (w formie pożyczek oraz zabezpieczanych kredytów). W grupie klientów zaciągających pożyczki dominują cele inwestycyjne. O takim przeznaczeniu pożyczki informowało 85% badanych, a 30% o jej przeznaczeniu na cele obrotowe 24. Natomiast w przypadku przedsiębiorstw korzystających z poręczeń wskazywano: cel inwestycyjny 45% (zabezpieczenie kredytu inwestycyjnego), cel obrotowy 37,5% (zabezpieczenie kredytu obrotowego). Poręczane były również pożyczki inwestycyjne i obrotowe, z przewagą tych pierwszych (15,5% wskazań wobec 10,5%) 25. Powyższe dane pokazują, że te wyższe wartości poręczanego finansowania (w stosunku do wartości pozyskiwanych pożyczek) w dużej mierze służą finansowaniu potrzeb obrotowych. Tak więc, finansowanie takiego celu pozostaje wciąż istotną potrzebą klientów funduszy poręczeniowych. Poza tym, dane te mogą również świadczyć o pewnych odmiennych charakterystykach klientów obu typów funduszy i skali ich działalności. Klienci funduszy poręczeniowych bazując na danych o wielkości pozyskiwanego finansowania to przeciętnie podmioty większych rozmiarów (por. dane o wielkości podmiotów w badanej próbie rys. 9-1). Rozmiarom tym towarzyszy zapotrzebowanie na większe kwoty finansowania. 22 Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy udzielona pożyczka była poręczona przez fundusz poręczeniowy? rozkład odpowiedzi był następujący: tak 14%, nie 77%, 9% - trudno powiedzieć / nie pamiętam. Podstawowym odbiorcą poręczeń pozostaje więc nadal sektor bankowy. 23 MRR, pożyczki udzielane w ramach RPO i JEREMIE, na koniec III kwartału 2012 r. 24 Dane te obejmują przypadki przedsiębiorstw korzystających z obu rodzajów pożyczek (procentowanie nie sumuje się do 100%). 25 W rozkładzie klientów funduszy poręczeniowych odnotowano 4,5% udział odpowiedzi informujących o braku wiedzy w sprawie przeznaczenia poręczanego finansowania. 76

77 Charakterystyka współpracy oraz ocena oferty finansowania ze strony funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, artykułowana przez ich klientów Wyniki badania wskazują na określone motywy pozyskiwania finansowania ze źródeł zewnętrznych (analizowanych tu instrumentów inżynierii finansowej). Stanowiska badanych na ten temat prezentują dwa poniższe rysunki. Rysunek 9-5. Najważniejsze powody korzystania z oferty funduszu pożyczkowego. Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy) Rysunek 9-6. Najważniejsze powody korzystania z oferty funduszu poręczeniowego. Źródło: badanie CATI, N = 200 (poręczeniobiorcy) W przypadku klientów funduszy pożyczkowych głównym motywem korzystania z pożyczek było ich niższe oprocentowanie (w porównaniu do instrumentów z innych źródeł finansowania). Motyw ten ma zdecydowanie dominujące znaczenie. 77

78 Pożyczkobiorcy zwracają również uwagę na pewne inne czynniki, jednak ich znaczenie jest wyraźnie mniejsze. Trzeba tu jednak zauważyć, że jednocześnie dość znaczna grupa klientów, podejmując decyzje o skorzystaniu z oferty funduszu, nie porównywała jej z ofertą dostępną w sektorze bankowym (38,5%). W tej części przypadków, podejmowane decyzje musiały więc bazować na posiadanej wiedzy, wynikającej z jakiś wcześniejszych doświadczeń lub też odwoływano się do często spotykanej, ogólnej opinii o wysokich kosztach kredytowania oraz nieprzyjazności banku jako instytucji finansującej. W gronie poręczeniobiorców rozkład czynników prowadzących do skorzystania z poręczenia jest bardziej równomierny. Dominującym powodem okazał się wymóg skorzystania z poręczenia w sytuacji braku po stronie przedsiębiorstwa wystarczających zabezpieczeń (brak zabezpieczenia lub jego niska jakość). Co interesujące, motywem korzystania z poręczenia okazała się także niechęć do angażowania zabezpieczeń osobistych (przede wszystkim) i firmowych (rzadziej). Klienci obu typów funduszy wypowiadali się także na temat skomplikowania procedur i wymogów dokumentacyjnych, pojawiających się w toku pozyskiwania finansowania. Jeśli chodzi o ocenę aspektów proceduralnych, to pożyczkobiorcy, częściej niż poręczeniobiorcy, byli zdania, że procedury stosowane w funduszach pożyczkowych są zdecydowanie bardziej przyjazne niż w bankach. Z kolei poręczeniobiorcy zdecydowanie częściej wyrażali opinię, że są one zbliżone do rozwiązań bankowych. Rysunek 9-7. Ocena procedur (w porównaniu do rozwiązań bankowych). Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) Natomiast mniej zróżnicowane okazały się stanowiska obu grup, dotyczące oceny formalności obciążeń dokumentacyjnych, występujących w procesie pozyskiwania finansowania. Jednak i w tym przypadku, w gronie korzystających z poręczeń, 78

79 widoczna jest przewaga opinii twierdzących, że kwestie dokumentacyjne są w znacznej mierze podobne jak w sektorze bankowym. Biorąc pod uwagę stronę proceduralną i dokumentacyjną, pozyskanie poręczenia upodabnia się do rozwiązań bankowych, stanowiąc w jakiejś mierze ich swoistą kontynuację. Interesujące jest także to, że w sumie dość nieznaczna liczba klientów postrzega te wymogi jako bardziej przyjazne, zarówno w funduszach poręczeniowych, jak i (przede wszystkim) w funduszach pożyczkowych. W tym aspekcie, identyfikacja funduszu pożyczkowego, jako bardziej przyjaznego, staje się dyskusyjna. Jest to oczywiście zjawisko niekorzystne, gdyż rozwiązania stosowane w funduszach zdają się tracić przypisywany im normalnie walor (wciąż jednak łagodzą to opinie o przyjazności proceduralnej) 26. Rysunek 9-8. Ocena wymogów dokumentacyjnych (w porównaniu do rozwiązań bankowych). Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) Jeśli chodzi o szereg szczegółowych aspektów działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych (np. dostępność pracowników, chęć udzielania odpowiedzi na 26 Warto tu zaznaczyć, że odpowiadając na inne pytanie badawcze ( Co sprawiało największe trudności na etapie pozyskiwania finansowania? ) klienci funduszy pożyczkowych najczęściej wskazywali na trzy czynniki. Były to (i) zabezpieczenie pożyczki (14%), (ii) konieczność przygotowania skomplikowanego biznes planu (11,5%) oraz (iii) biurokratyczne podejście personelu funduszu (10,5%). W sumie jednak zdecydowana większość odpowiedzi wskazywała na brak jakichkolwiek specjalnych trudności, aczkolwiek stanowiska takie były znacznie częstsze wśród klientów funduszy poręczeniowych (78% wobec 59,5%). Wynik ten zdaje się potwierdzać występowanie określonych schematów działania funduszy pożyczkowych, które oceniane są jako niekorzystne przez pożyczkobiorców (ma miejsce proces upodabniania się tych schematów do spotykanych normalnie w sektorze bankowym). 79

80 zadawane pytania, profesjonalizm i użyteczność przekazywanych informacji, gotowość pomocy), to w obu grupach klientów dominowały oceny korzystne (oceny zdecydowanie i raczej dobre, z przewagą tych pierwszych). Pomimo przeważająco pozytywnych ocen, dotyczących działania funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, niektórzy przedsiębiorcy 27 sformułowali wskazania w zakresie pożądanych zmian w ofercie tych instytucji. W grupie klientów funduszy pożyczkowych, trzema najczęściej wskazywanymi kierunkami zmian były: uproszczenie dokumentacji pożyczkowej, redukcja wymaganych zabezpieczeń oraz zmniejszenie wysokości pobieranych opłat i prowizji. Natomiast poręczeniobiorcy najczęściej wskazywali na zmniejszenie wysokości opłat za udzielane poręczenia. Rzadziej, wskazywano także na: (i) zwiększenie maksymalnej kwoty poręczenia, (ii) uproszczenie wymagań dokumentacyjnych, (iii) przyśpieszenie procesu rozpatrywania wniosku o poręczenie oraz (iv) zapewnienie lepszej informacji i pomocy przy aplikowaniu o poręczenie. Prezentowane wskazania w zakresie doskonalenia oferty obu typów funduszy, dotyczą szczegółowych charakterystyk produktów lub warunków, organizacji i przebiegu procesów wewnątrz funduszy. Co ciekawe, klienci nie wskazywali na potrzebę uruchamiania zupełnie nowych produktów (wystąpiło jednostkowe wskazanie w gronie poręczeniobiorców, dotyczące potrzeby oferowania poręczeń wadialnych w ramach procedur zamówień publicznych). Identyfikacja oraz ocena efektów działalności pożyczkowej i poręczeniowej z perspektywy klientów funduszy Istotną cześć badania ilościowego stanowiła identyfikacja i ocena rezultatów działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wyrażana przez ich klientów. Po pierwsze, klienci funduszy zidentyfikowali określone korzyści, które ich zdaniem udało się zapewnić dzięki skorzystaniu z oferty funduszu pożyczkowego lub poręczeniowego. Rozkład tych opinii prezentuje rysunek 9-9. Obie grupy klientów wskazywały na korzyść podstawową, którą było pozyskanie środków umożliwiających przeprowadzenie określonej inwestycji, zapewne trudnej do zrealizowania (w ogóle lub w zakładanym wymiarze) w przypadku braku finansowania zewnętrznego. Jest to niewątpliwie bardzo ważny argument, potwierdzający zasadność funkcjonowania analizowanych tu instrumentów inżynierii 27 Wskazania w tej sprawie (w odpowiedzi na pytania: Czy są jakieś elementy, które Pana/i zdaniem powinny ulec zmianie w aktualnej ofercie funduszu?, a następnie Jakie zmiany powinny zostać wprowadzone? ) sformułowało 30,5% (tj. 61 badanych) korzystających z pożyczek i 16,5% (33 badanych) korzystających z poręczeń. 80

81 finansowej, Na aspekt ten zdecydowanie częściej zwracali uwagę pożyczkobiorcy, choć był on również najważniejszy w przypadku poręczeniobiorców. Rysunek 9-9. Korzyści osiągane dzięki pozyskanemu finansowaniu. Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) W przypadku klientów funduszy poręczeniowych na czoło wysuwa się również korzyść, polegająca na poprawie płynności finansowej (to druga w kolejności wskazywana przez tę grupę). Koresponduje to ze wskazanym wcześniej rozkładem przeznaczenia pozyskiwanego finansowania. Przypomnijmy, iż w gronie poręczeniobiorców występował wysoki udział poręczonych kredytów, pozyskiwanych na cele obrotowe, w stosunku do kredytów zaciąganych w celu sfinansowania zadań inwestycyjnych. Natomiast poprawa płynności była znacznie rzadziej uwypuklana przez pożyczkobiorców. Po drugie, klienci funduszy ustosunkowali się do wskazanych im, potencjalnych efektów szczegółowych w sferze ekonomiki przedsiębiorstw, powodowanych faktem korzystania z pożyczek lub poręczeń. Charakterystyczne jest wskazywanie przez obie grupy klientów podobnych efektów. Stanowiska badanych prezentują dwie kolejne tabele. Klienci funduszy pożyczkowych najczęściej uwypuklają trzy kluczowe efekty, wynikające z wykorzystania pozyskany pożyczek. Pozostają powiązane. Są to w kolejności: szybki rozwój firmy (suma odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak wynosi: 57%+30,5% = 87,5%), zwiększenie obrotów (sprzedaży) firmy (56,5% + 31,5%=88%) oraz 81

82 ograniczenie problemów związanych z pozyskiwaniem środków finansowych w sektorze bankowym (51,5%+19%=70,5%). W przypadku poręczeniobiorców najczęściej wskazywano na następujące efekty (w większości te same, na które zwracała uwagę grupa pożyczkobiorców występuje tu zatem daleko posunięta zbieżność poglądów): zwiększenie obrotów (sprzedaży) firmy (50%+30,5%=80,5%), szybki rozwój firmy (41,5%+36%=77,5%). poprawa płynności finansowej (40,5%+36,5%=77%), ograniczenie problemów związanych z pozyskiwaniem finansowania w sektorze bankowym (40%+33%=73%). Tabela 9-5. Generalna ocena efektów korzystania z pożyczek (pożyczkobiorcy). Efekt Zdecydowanie TAK Raczej TAK Raczej NIE Zdecydowanie NIE Trudno powiedzieć Zwiększenie obrotów firmy 56,5% 31,5% 5,0% 2,5% 4,5% Poprawa reputacji wobec instytucji finansowych 15,5% 17,0% 21,5% 18,5% 27,5% Ograniczenie problemów związanych z pozyskiwaniem 51,5% 19,0% 10,5% 12,5% 6,5% finansowania w bankach Poprawa płynności finansowej 49,0% 24,5% 12,5% 9,5% 4,5% Nastąpił szybki rozwój działalności 57,0% 30,5% 7,0% 3,0% 2,5% Finansowanie uchroniło przed zwolnieniami pracowników 13,5% 12,5% 14,0% 45,5% 14,5% Finansowanie uchroniło przed upadłością 8,5% 9,5% 21,5% 52,5% 8,0% Nastąpił wzrost innowacyjności 44,5% 25,0% 12,0% 15,0% 3,5% Firma weszła na nowe rynki zbytu 32,5% 23,5% 20,5% 18,0% 5,5% Umożliwiło przebranżowienie 8,0% 5,0% 8,0% 66,0% 13,0% Nastąpił wzrost sprzedaży eksportowej 10,0% 5,5% 9,5% 57,0% 18,0% Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy) Tabela 9-6. Generalna ocena efektów korzystania z pożyczek (poręczeniobiorcy). Efekt Zdecydowanie TAK Raczej TAK Raczej NIE Zdecydowanie NIE Trudno powiedzieć Zwiększenie obrotów firmy 50,0% 30,5% 9,0% 8,5% 2,0% Poprawa reputacji wobec instytucji finansowych 16,0% 26,5% 19,0% 14,0% 24,5% Ograniczenie problemów związanych z pozyskiwaniem 40,0% 33,0% 13,0% 10,0% 4,0% finansowania w bankach Poprawa płynności finansowej 40,5% 36,5% 11,5% 8,0% 3,5% Nastąpił szybki rozwój działalności 41,5% 36,0% 13,0% 8,0% 1,5% Finansowanie uchroniło przed zwolnieniami pracowników 14,0% 15,5% 20,0% 42,5% 8,0% Finansowanie uchroniło przed upadłością 12,5% 9,5% 19,5% 51,0% 7,5% 82

83 Efekt Zdecydowanie TAK Raczej TAK Raczej NIE Zdecydowanie NIE Trudno powiedzieć Nastąpił wzrost innowacyjności 28,0% 29,0% 16,0% 20,5% 6,5% Firma weszła na nowe rynki zbytu 22,0% 26,5% 20,0% 26,5% 5,0% Umożliwiło przebranżowienie 6,0% 5,5% 10,5% 67,5% 10,5% Nastąpił wzrost sprzedaży eksportowej 7,5% 4,0% 10,5% 57,0% 21,0% Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy) Wykorzystywane pożyczki i poręczane finansowanie skutkowały pewnymi efektami w sferze zatrudnienia (tworzenia nowych i utrzymywania istniejących miejsc pracy). Jeśli chodzi o badaną grupę, to efekty w analizowanej sferze przedstawiają poniższe informacje: Rysunek Nowe i utrzymywane miejsca pracy w przedsiębiorstwach klientów funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) Tabela 9-7. Liczba utworzonych miejsc pracy w badanej grupie klientów. Liczba utworzonych miejsc pracy Pożyczkobiorcy Poręczeniobiorcy 1 50,6% 35,4% 2 28,9% 35,4% 3 9,6% 12,3% 4 4,8% 7,7% 5 2,4% 1,5% 6 1,2% 1,5% 7 0,0% 1,5% 10 1,2% 0,0% 11 0,0% 3,1% 15 1,2% 0,0% 70 0,0% 1,5% Źródło: badanie CATI, N = 83(pożyczkobiorcy), N=65 (poręczeniobiorcy) Tabela 9-8. Liczba utrzymanych miejsc pracy w badanej grupie klientów. 83

84 Liczba utrzymanych miejsc pracy Pożyczkobiorcy Poręczeniobiorcy 1 46,8% 36,5% 2 16,1% 17,5% 3 14,5% 11,1% 4 9,7% 6,3% 5 1,6% 11,1% 6 4,8% 6,3% 7 0,0% 1,6% 8 3,2% 3,2% 9 3,2% 1,6% 10 0,0% 1,6% 12 0,0% 1,6% 16 0,0% 1,6% 25 46,8% 36,5% Źródło: badanie CATI, N = 62 (pożyczkobiorcy), N=63 (poręczeniobiorcy) Uwzględniając powyższe dane, w badanej grupie klientów (klienci, którzy deklarowali utworzenie i/lub utrzymanie miejsc pracy) wyliczyć można wielkości średnie. Pod tym względem nieco lepiej wypadają klienci wykorzystujący pożyczki (którzy zadeklarowali utworzenie i/lub utrzymywanie miejsc pracy, wobec analogicznej sytuacji w grupie poręczeniobiorców). Wyniki tych obliczeń przedstawia poniższy rysunek. Rysunek Średnie wielkości tworzonych i utrzymywanych miejsc pracy (średnio dla przedsiębiorstwa, w którym utworzono / utrzymano miejsca pracy). Źródło: badanie CATI, N = 62 (pożyczkobiorcy), N=63 (poręczeniobiorcy) Przełożenie tych wielkości (rys ) na całą badaną populację klientów, z uwzględnieniem transakcji wielokrotnych (tab. 9-4.), prowadzi do następujących ustaleń: 84

85 średnia liczba utworzonych miejsc pracy na jedną firmę, korzystającą z pożyczki lub poręczenia odpowiednio: 0,88 oraz 1,17 28, a po uwzględnieniu przypadków transakcji wielokrotnych kształtuje się na poziomie: 0,57 pożyczkobiorcy oraz 0,75 poręczeniobiorcy, średnia liczba utrzymanych miejsc pracy na jedną firmę, korzystającą z pożyczki lub poręczenia odpowiednio: 0,83 i 1,20, a po uwzględnieniu przypadków transakcji wielokrotnych: 0,54 pożyczkobiorcy oraz 0,78 poręczeniobiorcy. Plany klientów funduszy Klienci funduszy pożyczkowych i poręczeniowych zapytani zostali także o ich plany, dotyczące dokonywania (w najbliższej przyszłości) istotnych z punktu widzenia interesów firmy inwestycji, ich plany związane z ubieganiem się o finansowanie z jakichkolwiek źródeł zwrotnych oraz przewidywane źródła finansowania. Rysunek Planowane inwestycje (w skali istotnej dla przedsiębiorstwa). Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) Powyższe dane wskazują, że w obu grupach około połowy klientów (50,5% pożyczkobiorcy i 47,5% poręczeniobiorcy) raczej lub z całą pewnością zamierza realizować działania inwestycyjne. W znacznej mierze będą one finansowane ze środków zwrotnych (kredyty, pożyczki). Zamiar taki z podobną częstością wyrażany jest zarówno przez klientów funduszy pożyczkowych, jak i poręczeniowych (w tym ostatnim przypadku, plany co do tego, są znacznie bardziej zdecydowane). Rysunek Plany w zakresie pozyskiwania finansowania ze źródeł zwrotnych. 28 W przypadku poręczeniobiorców oszacowanie to obarczone jest jednak bardzo wysokim błędem, wynikającym z wystąpienia przypadku firmy, która zadeklarowała utworzenie bardzo dużej (70) liczby miejsc pracy. 85

86 Źródło: badanie CATI, N = 200 (pożyczkobiorcy), N=200 (poręczeniobiorcy) Dominujące, planowane źródła finansowania potrzeb przedsiębiorstw odpowiadają charakterowi poszczególnych grup klientów. W przypadku pożyczkobiorców będą to zatem pożyczki funduszy pożyczkowych, a poręczeniobiorców kredyty pozyskiwane z sektora bankowego. Około 1/3 klientów w każdej grupie zamierza korzystać również z leasingu. Rysunek Planowane wykorzystanie poszczególnych źródeł finansowania. Źródło: badanie CATI, N = 89 (pożyczkobiorcy), N=87 (poręczeniobiorcy) Wśród planowanych źródeł finansowania wskazywane było również dofinansowanie pochodzące ze środków unijnych (dotacje na inwestycje). W sumie jednak, źródło to 86

87 nie ma charakteru dominującego. Mianowicie, wskazania na nie wynoszą ok. 20%, gdy tymczasem ok. 40% wskazań dotyczy źródła bankowego kredytów inwestycyjnych (a więc dwukrotnie więcej). Różnica ta byłaby jeszcze większa, gdyby uwzględnić zamiary finansowania inwestycji, przewidujące korzystanie z pożyczek funduszy pożyczkowych. Na koniec wskazana jest jeszcze jedna uwaga. Zamiary korzystania z kredytów przez klientów funduszy pożyczkowych nie mogą raczej (niestety) być interpretowane jako pozytywny efekt budowania historii pożyczkowej przez pożyczkobiorców i ich przechodzenia do sfery finansowania bankowego Wskazują na to bowiem inne dane, dotyczące równoległego korzystania z kredytów przez pożyczkobiorców. Jak wynika z badania, już obecnie sytuacja taka dotyczy ok % klientów funduszy pożyczkowych. A zatem dane uwidocznione na rys pozostają wciąż podobne do tej wielkości. 87

88 10. Wnioski wynikające z badania oraz rekomendacje, dotyczące dalszych działań wspierających działalność funduszy Poniżej przedstawiamy podstawowe wnioski i rekomendacje wynikające ze zrealizowanego badania: Wniosek Rekomendacja 1 W obecnej chwili bardzo istotnym czynnikiem utrudniającym planowanie rozwoju działalności przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, korzystające ze środków RPO, w tym Inicjatywy JEREMIE, jest brak jasności jaki będzie dalszy status tych środków po zakończeniu realizacji projektów. Jest to niestety związane także ze zmianami na poziomie aktów prawa europejskiego (zniesienie z mocą wsteczną pojęcia trwałości w odniesieniu do instrumentów inżynierii finansowej). Najgorszy możliwy scenariusz jest taki, że wobec braku jasności, jaki będzie dalszy los tych środków, fundusze poręczeniowe i pożyczkowe będą obawiały się udzielać z nich kolejnych pożyczek i poręczeń (także z powodu braku wiedzy o trybie ich ewentualnego zwrotu), wskutek czego środki te będą spoczywać niewykorzystane na rachunkach bankowych. Wobec istniejących problemów prawnych, należy zdecydowanie rekomendować sugerowanie samorządom regionalnym (na przykład w postaci wytycznych lub listów Ministra Rozwoju Regionalnego) przedłużanie obowiązujących umów na przykład na kolejny 5-letni okres, stawiając jednak określone wymogi, co do skali realizowanej akcji pożyczkowej i poręczeniowej (być może wprowadzając mechanizm zachęt za dokonanie więcej niż jednego obrotu przekazanymi środkami), ewentualnie też wyznaczając określone priorytety (branżowe lub geograficzne), dotyczące beneficjentów ostatecznych wsparcia. W przypadku środków w ramach Inicjatywy JEREMIE kwestia jest znacznie bardziej złożona, jednak kluczowe wydaje się również podejmowanie decyzji z odpowiednim wyprzedzeniem. W tym jednak przypadku znaczną rolę odgrywają też działania podejmowane w skali kraju: stworzenie (na co się niestety nie zanosi) powszechnie dostępnego mechanizmu reporęczeniowego powinno spowodować, że ten sam mechanizm stosowany w ramach JEREMIE straci na znaczeniu. Analogicznie, bardzo ważną kwestią jest, aby środki z JEREMIE miały charakter komplementarny, a nie konkurencyjny, wobec środków na finansowanie dłużne dostępnych w ramach kolejnego okresu programowania. Wniosek Rekomendacja 2 Jednym z kluczowych problemów, dotyczących sektora pożyczkowego i poręczeniowego, jest brak koordynacji polityki wobec obu sektorów (widać to zresztą bardzo wyraźnie w opiniach obu typów funduszy wyrażanych w ramach badania CAWI). Podział kompetencji pomiędzy Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Gospodarki, Finansów, Bank Gospodarstwa Krajowego, Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości oraz samorządy regionalne, powoduje, że koordynacja i 88

89 jednolitość działań wspierających jest na bardzo niskim poziomie, co ostatecznie prowadzi do bardzo nieefektywnego wykorzystywania środków publicznych (dowodem jest wspomniany przez nas wcześniej przykład Portfelowej Linii Gwarancyjnej). Z tego powodu rekomendujemy dokonanie jasnego podziału kompetencji i wyznaczenie organu administracji publicznej odpowiedzialnego za wspieranie danego sektora, wraz z przypisaniem określonych narzędzi, pozwalających na kreowanie polityki. W przypadku funduszy poręczeniowych Bank Gospodarstwa Krajowego, obciążony bardzo dużą liczbą (niekiedy kreujących potencjalny konflikt interesów) zadań nie jest w stanie pełnić takiej funkcji, nie jest on zresztą organem administracji publicznej. Z kolei w przypadku Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, mającej wspierać system funduszy pożyczkowych, nie dysponuje ona odpowiednimi instrumentami prawnymi i organizacyjnymi. Wniosek Rekomendacja 3 Od wielu już lat wysuwany jest postulat uruchomienia stale dostępnego dla wszystkich funduszy poręczeniowych mechanizmu reporęczeniowego (regwarancyjnego). Dotychczasowe próby podejmowane przez BGK okazały się nieatrakcyjne, ze względu na bardzo wysoką cenę reporęczeń. Jako bardzo korzystne należy natomiast ocenić doświadczenia z tym mechanizmem w ramach Inicjatywy JEREMIE (choć stosowany w jej ramach mechanizm zachęt był specyficzny dla realizacji projektów finansowanych ze środków europejskich). Uruchomienie regwarancji było też przewidywane w prawdopodobnie zarzuconym/wstrzymanym projekcie powołania Krajowej Agencji Poręczeniowej SA. Rekomendujemy zatem konieczność pilnego stworzenia stale dostępnego na terenie całego kraju schematu reporęczeniowego, atrakcyjnego z punktu widzenia funduszy poręczeniowych. Dotychczas proponowane (poza JEREMIE) poziomy prowizji są bowiem całkowicie nieatrakcyjne dla funduszy poręczeniowych, ponieważ przedsiębiorcy i banki nie będą w stanie zaakceptować wysokich prowizji za poręczenie. Bez stworzenia takiego schematu, pozwalającego funduszom na ponoszenie większego ryzyka, i potencjalnie ukierunkowującego (na przykład dzięki wyższej stopie regwarancji) akcję poręczycielską na kluczowe z punktu widzenie polityki państwa grupy przedsiębiorców, poziom wykorzystania kapitałów poręczeniowych pozostanie niski, zaś środki publiczne nie będą efektywnie wykorzystywane. Wniosek Rekomendacja 4 Poważną barierą w rozwoju funduszy poręczeniowych jest silne rozdrobnienie ich sieci, w powiązaniu z brakiem uregulowania ich statusu. Powoduje to ograniczone zainteresowanie banków ofertą poręczeniową. Należy zatem śledzić i upowszechniać wyniki objęcia zainteresowanych funduszy ratingiem agencji ratingowej wpisanej na listę Komisji Europejskiej, a w razie korzystnych wyników, kontynuować tego typu wsparcie, na przykład w postaci częściowego/pełnego 89

90 pokrywania funduszom kosztów uzyskiwania oceny ratingowej. W przypadku, jeżeli wpływ pozyskania ratingów na zainteresowanie ofertą funduszy poręczeniowych będzie ograniczony, należy rozważać dokonanie systemowej reformy sektora funduszy poręczeniowych. W tym przypadku możliwe są 2 scenariusze: w razie uruchomienia oferty stale dostępnych na terenie kraju reporęczeń, czynnikiem porządkującyn system mógłby być reporęczyciel, przykładowo mogący wymagać określonego kształtu umów o współpracy z bankami. W razie braku oferty reporęczeniowej, należy rozważyć możliwość uregulowania działalności poręczeniowej w drodze ustawowej, choć ze względu na niewielki rozmiar sektora może się to wydawać dyskusyjne. Wniosek Rekomendacja 5 Stopień wykorzystywania posiadanych kapitałów pożyczkowych i poręczeniowych jest bardzo zróżnicowany w poszczególnych funduszach i w przypadku niektórych z nich niezbyt wysoki (na co wpływają zresztą rozmaite czynniki jak na przykład znaczne środki przekazane w ramach regionalnych programów operacyjnych, a także brak - w przypadku funduszy poręczeniowych stale dostępnych mechanizmów regwarancyjnych). Dodatkowo, całkowicie zresztą słuszny i korzystny mechanizm zachęt, może powodować, że niektórym funduszom bardziej opłaca się wziąć udział w konkursie oferującym tego typu instrumenty, niż wykorzystywać wolne środki własne. Biorąc to pod uwagę, w konkursach ogłaszanych w przyszłości, ważnym kryterium oceny wniosków powinien być stopień wykorzystywania całości kapitału posiadanego przez dany fundusz pożyczkowy lub poręczeniowy. Należałoby rozważyć, czy minimalny stopień wykorzystywania kapitału nie powinien zostać wprowadzony jako kryterium dopuszczające (zerojedynkowe), zaś wskaźniki powyżej poziomu minimalnego powinny być punktowane w ocenie merytorycznej. Naturalnie, takie podejście będzie wymagać zdefiniowania pojęcia kapitału pożyczkowego/poręczeniowego, co nie będzie zadaniem łatwym. Wniosek Rekomendacja 6 W obecnej chwili nie istnieje system zbierania danych o wynikach działalności funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Relatywnie najbardziej kompletne są dane zbierane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, jednakże obejmują one tylko fundusze współpracujące z PARP, zakres zbieranych danych wymagałby zapewne pewnych modyfikacji i doprecyzowania; w żaden sposób nie jest też weryfikowana spójność i wiarygodność przekazywanych danych. Dodatkowo, niewiele funduszy (jednym z pozytywnych wyjątków jest opisany w ramach studium przypadku Samorządowy Fundusz Poręczeń Kredytowych w Gostyniu) publikuje na swoich stronach internetowych wyniki swojej działalności. Należy stworzyć system okresowego (na początek corocznego) zbierania danych o wynikach działalności pożyczkowej/poręczeniowej przez fundusze wspierane ze środków publicznych. Uczestnictwo w takim systemie(zapewnianie danych) powinno 90

91 być warunkiem ubiegania się o kolejne środki publiczne. Dodatkowo należy promować (zgodnie z duchem i literą Kodeksu Należytego Postępowania w Działalności Mikropożyczkowej) publikowanie danych o wynikach działalności funduszu na jego stronie internetowej. Wniosek Rekomendacja 7 W obecnym systemie obu rodzajów funduszy, bardzo trudne i pracochłonne (a niekiedy wręcz niemożliwe) jest pozyskanie danych o beneficjentach ostatecznych przedsiębiorcach korzystających z pożyczek i poręczeń, służących do realizacji wśród nich badań, mających prowadzić do doskonalenia działania obu sieci. Biorąc pod uwagę, że pożyczki i poręczenia są w bardzo znacznym stopniu finansowane ze środków publicznych, sytuację taką należy uznać za dość osobliwą. Rekomendujemy zatem wprowadzenie wymogu, aby każdy przedsiębiorca korzystający z pożyczek i poręczeń (być może z wyjątkiem poręczeń portfelowych) finansowanych ze środków publicznych był zobowiązany do wyrażenia zgody na przekazanie jego danych w celu realizacji badań, dotyczących efektywności i celowości udzielanego wsparcia. Wniosek Rekomendacja 8 Zarówno sieć funduszy pożyczkowych, jak i poręczeniowych oferuje przede wszystkim poręczenia dla całego sektora MŚP. Rzadkością są (nawet jeżeli deklaracje funduszy są nieco odmienne) wyspecjalizowane produkty pożyczkowe lub poręczeniowe dla określonych sektorów lub firm o określonych charakterystykach, tymczasem mogą ono potrzebować wsparcia o specyficznych parametrach. Wobec potencjalnie znacznego dopływu środków do obu sektorów w kolejnym okresie programowania, należy zatem wspierać rozwój nowych produktów pożyczkowych i poręczeniowych, pomagając funduszom w opracowaniu/dostosowywaniu odpowiednich procedur i metod oceny ryzyka, a następnie opisując doświadczania z wprowadzania nowych produktów. 91

92 Załączniki: studia przypadków Studium przypadku: Podlaski Fundusz Poręczeniowy Sp. z o.o. Ogólny opis pośrednika finansowego Podlaski Fundusz Poręczeniowy Sp. z o.o. (PFP) jest spółką Podlaskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego (PFRR) powstałą w 1995 r. Fundusz na rynku działa także pod marką Poręczenia Kredytowe. Spółka ma swoją siedzibę w Białymstoku, ale zasięgiem działania obejmuje, poza Podlasiem, także województwa: warmińsko-mazurskie i mazowieckie (dystrybucja poręczeń odbywa się poprzez placówki banków i funduszy pożyczkowych, z którymi PFP współpracuje). Z kapitałem w wysokości 66 mln zł należy do największych funduszy poręczeniowych w Polsce. Celem działania funduszu jest wsparcie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. PFP poprzez udzielanie poręczeń ułatwia firmom dostęp do pożyczek oraz kredytów bankowych. Historia działania i rozwój oferty Fundusz powstał w ramach Polsko-Brytyjskiego Programu Rozwoju Przedsiębiorczości 29. Jest najdłużej działającym w Polsce regionalnym funduszem poręczeniowym. Od początku działalności do końca 2011 r. PFP udzielił mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom łącznie poręczeń o wartości ponad 220 mln zł. Dzięki działalności funduszu firmy otrzymały finansowanie z banków i funduszy pożyczkowych o łącznej wartości prawie 430 mln zł. Tylko w ubiegłym roku zostało udzielonych 165 poręczeń na kwotę prawie 28 mln zł. Pozwoliło to przedsiębiorcom na pozyskanie środków w kwocie ok. 52 mln zł. Rozwój działalności jest możliwy dzięki zwiększaniu liczby aktywnie współpracujących pośredników finansowych. W chwili obecnej PFP posiada podpisane porozumienia o współpracy z największymi w kraju bankami komercyjnymi oraz najważniejszymi funduszami pożyczkowymi w województwie podlaskim. Od 2012 r., dzięki podpisaniu porozumienia z Bankiem BPS, z poręczenia PFP mogą korzystać także zarówno klienci tego banku, jak i zrzeszonych w nim banków spółdzielczych. W praktyce, w 2011 r. realna współpraca była prowadzona z bankami: PKO Bankiem Polskim S.A., 29 Program ten był inicjatywą rządu polskiego i brytyjskiego, finansowaną ze środków Funduszu Know-How, skierowaną na rozwój oraz wspieranie sektora MŚP w dwóch regionach Polski wschodniej w lubelskim i białostockim. Program był realizowany (i jest kontynuowany) przez Lubelską Fundację Rozwoju i PFRR (źródło: Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych). 92

93 Spółdzielczym Bankiem Rozwoju, Bankiem Millennium S.A., Bankiem Pekao S.A., Kredyt Bankiem S.A., Bankiem Gospodarki Żywnościowej S.A. Współpraca z funduszami pożyczkowymi (przede wszystkim prowadzonym przez Agencję Rozwoju Regionalnego ARES S.A. w Suwałkach) ma charakter marginalny (sytuacja ekonomiczna klientów funduszy pożyczkowych jest w opinii PFP zazwyczaj gorsza niż banków). Barierą dla szybkiego rozwoju akcji poręczeniowej jest generalnie niskie zainteresowanie banków współpracą z funduszami poręczeniowymi. Pracownicy PFP muszą bardzo aktywnie zachęcać banki do współpracy (organizowane są współne akcje promocyjne, spotkania integracyjne dla analityków funduszu i banków). Przyczyną słabej współpracy jest brak regulacji w prawie bankowym, które by pozwalałyby bankom na zmniejszanie odpisów na tworzenie rezerw, w momencie kiedy kredyt jest poręczany przez fundusz poręczeniowy. Banki nie mają wytycznych jakim współczynnikiem powinny wycenić wartość poręczenia oraz jaki należy funduszowi poręczeniowemu przyznać rating. Ponadto, procedura zabezpieczenia finansowania poręczeniem jest dla banku dość kłopotliwa. W rezultacie, często poręczenie PFP jest oferowane tylko najgorszym klientom banków. Wsparcie publiczne, z którego korzystał pośrednik finansowy Kapitał spółki początkowo pochodził tylko ze środków Polsko-Brytyjskiego Programu Rozwoju Przedsiębiorczości (10 mln zł). W ramach programu PHARE 2002 Przedsiębiorczość w Polsce Regionalny Program Wsparcia dla MSP w 2004 roku PFP podpisał umowę z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) na powiększenie kapitału spółki o kwotę 1,5 mln euro (tj. ok. 6,1 mln zł). Największe wzmocnienie kapitałowe funduszu nastąpiło jednak w marcu 2010 roku, kiedy to PFP w ramach działania 1.3 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego otrzymał środki w wysokości 50 mln zł na realizację projektu udzielania poręczeń przedsiębiorcom działającym na terenie województwa podlaskiego. Uzyskane wsparcie finansowe umożliwiło funduszowi znaczne rozwinięcie akcji poręczeniowej. Procedury ubiegania się o dotację były dla PFP wystarczająco jasne, natomiast można uznać, że szereg zasad realizacji projektu jest w RPO bardziej uciążliwe, niż to miało miejsce w innych programach. Podstawowe trudności w realizowaniu projektu w obecnym okresie programowania zawierają się w następujących obszarach: Zakres informacji wymaganych w sprawozdaniach z realizacji projektu jest on nadmiernie rozbudowany (zbiurokratyzowany), ponadto brakuje wystarczająco jasnych i precyzyjnych wytycznych. Status środków przeznaczonych na realizację projektu nie jest przesądzone czy środki w wysokości 50 mln zł, przekazane na realizację projektu RPO, będą po jego zakończeniu podlegały zwrotowi, czy też będą mogły być dalej wykorzystywane do poręczenia kredytów. 93

94 Określenie charakteru wydatków, które mogą być finansowane poręczanym kredytem dozwolone jest poręczanie kredytów przeznaczonych na cele inwestycyjne bądź rozwojowe, jednak brak jest jednoznacznej definicji takich celów. Ponadto, w momencie udzielania poręczenia, trudno jest funduszowi uzyskać pewność, na jaki cel przedsiębiorca w rzeczywistości spożytkuje uzyskany kredyt. Sposób wyliczania pomocy de minimis zdaniem funduszu brak jest dobrych zasad określania wysokości tej pomocy, dlatego też PFP udziela poręczeń w oparciu o stawki rynkowe. Zasady rozliczania kosztów zarządzania projektem są one skomplikowane i niejasne. Dlatego Fundusz nie zdecydował się na wykazanie kosztów zarządzania projektem jako kosztów kwalifikowanych, obawiając się trudności i problemów w ich rozliczaniu. Zakaz poręczenia finansowania, które zostało uzyskane przez przedsiębiorcę w ramach programu finansowanego ze środków publicznych, choć dla funduszu nie jest trudny do przestrzegania, to skutkuje osłabieniem współpracy z funduszami pożyczkowymi, które w województwie podlaskim realizują duże projekty dofinansowane środkami UE. Generalna jednak ocena realizowanego projektu jest bardzo pozytywna. Fundusz bardzo pozytywnie ocenia współpracę przy realizacji projektu z Instytucją Zarządzającą RPO (IZ), której obowiązki sprawuje Urząd Marszałkowski. Aktualna oferta pośrednika finansowego Klientem PFP może zostać mikro, małe lub średnie przedsiębiorstwo, przede wszystkim z województwa podlaskiego (aktualnie realizowany projekt pozwala na wspieranie tylko przedsiębiorców z tego regionu), ale także: mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego. Około 72% klientów funduszu to firmy sektora mikro, 26% to przedsiębiorstwa małe, a tylko 1% - średnie. Popyt na poręczenia PFP ma charakter przewidywalny, tzn. miesięcznie jest ich udzielanych od ok. 10 do 20. Występujące wahania można tłumaczyć zmianami w polityce kredytowej banków względem przedsiębiorców. Jeżeli ulegają one zaostrzeniu, wówczas trudniej jest uzyskać finansowanie i pracownicy banku przykładają większą uwagę na uzyskania dobrych zabezpieczeń. Wówczas chętniej korzystają np. z poręczeń PFP. Z drugiej strony, gdy banki udzielają kredytów chętniej, wówczas rzadziej korzystają z usług funduszu. Poręczeniem mogą być objęte wszelkie kredyty bankowe i pożyczki udzielane przez fundusze pożyczkowe: o charkaterze inwestycyjnym, obrotowym, w rachunku bieżącym i inne). 94

95 Poręczenie obejmuje do 70% kwoty wnioskowanego przez przedsiębiorcę finansowania (pożyczki lub kredytu) i nie może przekroczyć kwoty 800 tys. zł (tylko w przypadku klientów 5 banków: PKO BP, SBR, Millennium, BGŻ i BPS, którzy prowadzą działalność na terenie Podlasia, poręczenie może zostać podniesione do kwoty do 2,5 mln zł). Maksymalny okres poręczenia to 5 lat. Procedura udzielania poręczeń nie jest dla klientów kłopotliwa. Po złożeniu przez przedsiębiorcę wniosku kredytowego (lub pożyczkowego) w jednej ze współpracujących instytucji finansującej, przedsiębiorca nie jest zobowiązany do przygotowania kolejnego wniosku o poręczenie. Za jego zgodą, kopia wniosku kredytowego jest przesyłana do PFP, a decyzja o udzieleniu poręczenia podejmowana jest przez fundusz w ciągu 7 dni od przyznania transakcji kredytowej przez bank. PFP przyjmuje od MŚP zabezpieczenie spłaty udzielonego poręczenia, w szczególności weksel własny in blanco z klauzulą "bez protestu", zaopatrzony w deklarację wekslową, uprawniającą PFP do jego wypełnienia w razie dokonania wypłaty z tytułu poręczenia. Za udzielenie poręczenia pobierana jest prowizja w wysokości od 1% do 3% kwoty poręczenia, nie mniej jednak niż 500 zł. PFP udziela poręczeń także przedsiębiorcom o krótkim okresie działania (poniżej 12 miesięcy od daty zarejestrowania), oczywiście o ile pozytywna decyzję wyda także instytucja finansująca (ma to miejsce tylko w przypadku pożyczek udzielanych przez fundusz pożyczkowy). Wsparcie szkoleniowe lub doradcze, badanie potrzeb klientów, promocja oferty Bez poręczenia większość klientów PFP w ogóle by nie otrzymała wnioskowanego finansowania. Jednak dodatkową, bardzo cenioną wartością, jest dla nich możliwość uzyskania dodatkowej wiedzy od analityków funduszu. Bardzo często, nawet przedsiębiorcy mający dobrą wiedzę na temat finansów, nie dostrzegają ważnych elementów (w zakresie funkcjonowania firmy czy planowanych przedsięwzięć), na które w trakcie przeprowadzania analizy ekonomicznej zwracają uwagę analitycy funduszu. Choć fundusz nie oferują usług szkoleniowych i doradczych, to przedsiębiorcy mają możliwość skorzystania z ich szerokiego wachlarzu w PFRR (obie instytucje mieszczą się w tym samym budynku), świadczonych m.in. w ramach sieci Enterprise Europe Network (m.in. usługa poszukiwania partnerów handlowych i technologicznych) oraz Krajowego Systemu Usług (usługi szkoleniowe, informacyjne, doradcze o charakterze ogólnym). PFP prowadzi ankietowe badania swoich klientów. Z uzyskanych informacji wynika, że przedsiębiorcy są bardzo zadowoleni z usług funduszu. W rezultacie bardzo często ma miejsce sytuacja, że klienci, którzy raz skorzystali z poręczenia i poznali jego zalety, korzystają z usług funduszu kilkukrotnie. Wolą oni zwiększyć łączną cenę uzyskania kredytu, ale korzystać z zabezpieczenia dla nich znacznie wygodniejszego niż np. poręczenie rodziny czy znajomych, zastaw na własnym samochodzie czy 95

96 hipotece domu. Również czas udzielenia przez fundusz poręczenia (około 7 dni) jest odbierany jako bardzo satysfakcjonujący. Realizacja w ramach RPO projektu wartości 50 mln zł pozwoliła na przeprowadzenie dużej akcji promocyjnej wśród przedsiębiorców. W rezultacie wyraźnie wzrosła w tym środowisku wiedza na temat instrumentu inżynierii finansowej, jakim jest poręczenie. O ile w 1995 r., kiedy PFP rozpoczynał działalność, znajomość poręczeń była niemal żadna, to aktualnie, w województwie podlaskim działają 3 fundusze poręczeniowe (poza Białymstokiem także w Łomży i Suwałkach), wszystkie one realizują duże projekty z RPO, a ich oferta jest coraz lepiej znana. Oczekiwania dotyczące nowej perspektywy finansowej UE Wsparcie przedsiębiorczości powinno być dla wszystkich rodzajów firm, bez faworyzowania określonych grup, takich jak np. firmy innowacyjne (których w regionie jest bardzo mało, a wśród klientów PFP nie ma ich w ogóle) czy start-up y. Parametry aktualnie oferowanych poręczeń są satysfakcjonujące zarówno z punktu widzenia banków, jak i przedsiębiorstw. Na pewno rozwojowi akcji poręczeniowej służyłoby usankcjonowanie działalności poręczeniowej w polskim prawie (stworzenie ogólnych ram prawnych systemu poręczeniowego), przede wszystkim bankowym. Warto także wyeliminować w nadchodzącym okresie programowania wskazane uprzednio bariery w realizacji projektu z RPO. Natomiast co do zasady aktualnie funkcjonujący system wdrażania RPO na Podlasiu jest prawidłowy, funkcjonuje coraz lepiej i powinien być wykorzystany w przyszłości. Ważne jest by doświadczenie zdobyte zarówno przez IZ, jak i samych beneficjentów, nie zostało zaprzepaszczone, tylko mogło być wykorzystane w przyszłości. Z punktu widzenia funduszu, przyszłe programy pomocowe powinny jak najmniej różnić się od tych aktualnie funkcjonujących. Generalnie zarządzanie programami operacyjnymi w regionie odbywa się dość sprawnie. Łatwiej (niż w poprzedniej perspektywie budżetowej) jest chociażby skontaktować się z pracownikiem IZ w Białymstoku, niż kiedyś dodzwonić się do PARP w Warszawie. Perspektywy rozwoju Fundusz w najbliższym czasie będzie skupiał się na realizacji projektu RPO, w ramach którego nie ma jednak możliwości dokonania modyfikacji oferty. Zamierza kontynuować działania promocyjne zmierzajace do rozwinięcia współpracy z bankami. Niezależnie od tego planowane jest rozszerzenie zakresu oferowanych produktów, przede wszystkim o poręczanie gwarancji bankowych. 96

97 Studium przypadku: Samorządowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. Ogólny opis pośrednika finansowego Samorządowy Fundusz Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. powstał 9 października 2002 roku. Udziałowcami funduszu są obecnie: Bank Gospodarstwa Krajowego (41% udziałów), 35 samorządów lokalnych z terenu południowej Wielkopolski oraz 2 stowarzyszenia przedsiębiorców. Obecnie fundusz stara się o kolejne zwiększenie udziałów BGK, co pozwoli na zwiększenie kapitału poręczeniowego. Fundusz, mimo dość niewielkiego kapitału poręczeniowego (nieco powyżej 17 milionów złotych), pozostaje jednym z najbardziej aktywnych funduszy poręczeniowych w Polsce. Przykładowo, w 2011 roku udzielił on 432 poręczeń na łączną kwotę 43,1 miliona złotych, co przy tak ograniczonym kapitale, jest wielkością absolutnie imponującą. Od początku swej działalności fundusz udzielił łącznie 1881 poręczeń na kwotę prawie 98 milionów złotych. Dodatkowo, dzięki reporęczeniom w ramach JEREMIE (o których wspominamy dalej) bardzo wysoka była wartość aktywnych poręczeń, wynosząca na 30 czerwca 2012 roku 80,2 miliona złotych. W rezultacie zatem realny mnożnik kapitałowy (wartość aktywnych poręczeń do kapitału) osiągnął bardzo wysoki, prawie niespotykany w Polsce poziom 460%. Historia działania i rozwój oferty Na początku swej działalności fundusz dysponował kapitałem zakładowym w wysokości zaledwie 222 tysięcy złotych Od tego czasu jednak, dzięki wysiłkom Zarządu i udziałowców udało się doprowadzić do jego zwiększenia. Kapitał zakładowy funduszu wynosi obecnie 11,4 mln zł. Tak znacznego przyrostu kapitału (zaczynając od jego bardzo niewielkiej wartości ) nie zanotował prawdopodobnie żaden inny fundusz poręczeniowy w Polsce; wiele z nich (szczególnie działających na poziomie regionalnym) dysponowało już w momencie rozpoczynania działalności znacznymi środkami finansowymi. Łączne środki, służące zabezpieczeniu udzielonych poręczeń, wynosiły na koniec czerwca 2012 roku 17,4 miliona złotych (tzw. kapitał poręczeniowy). Wśród beneficjentów funduszu dominują podmioty prowadzące działalność usługową (47%) oraz handlową (30%). 81% poręczanych zobowiązań ma charakter obrotowy, pozostałe zaś - charakter inwestycyjny. Głównymi klientami funduszu są osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (70%). 60% klientów funduszu stanowią firmy mikro, zatrudniające do 5 osób, 37% firmy mikro i małe, zatrudniające od 6 do 50 osób, pozostałe 3% stanowią zaś firmy średnie. 97

98 Oprócz siedziby funduszu w Gostyniu dysponuje on też 6 okienkami, w których można pozyskać informacje na temat oferty funduszu. Są one ulokowane w Ostrowie Wielkopolskim, Krotoszynie, Lesznie, Rawiczu, Kościanie i Dolsku. Wsparcie publiczne, z którego korzystał pośrednik finansowy Fundusz korzystał i nadal korzysta z różnych programów pomocowych. Fundusz korzystał z dofinansowania w ramach Działania 1.2 Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. W 2006 roku podpisał z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości umowę o dofinansowanie projektu Powiększenie kapitału Samorządowego Funduszu Poręczeń Kredytowych Sp. z o.o. w Gostyniu poprzez jego dokapitalizowanie na kwotę 3 mln zł. Projekt (wraz z niezbędnym okresem trwałości) został zrealizowany w 2011 roku, zaś pozyskane środki nadal służą udzielaniu poręczeń. Fundusz dwukrotnie korzystał z reporęczeń, udzielanych w ramach Inicjatywy JEREMIE. Pierwsza umowa na maksymalną możliwą kwotę 30 milionów złotych została podpisana 9 września 2010 roku. Kolejna umowa (również na kwotę 30 milionów złotych) została podpisana 24 lutego 2012 roku. Obecnie fundusz złożył wniosek w ramach kolejnego konkursu ogłoszonego w ramach Inicjatywy JEREMIE i 20 listopada otrzymał pozytywną decyzję o uruchomieniu kolejnego, trzeciego już z rzędu, reporęczenia. Fundusz (będąc członkiem konsorcjum 5 funduszy poręczeniowych w ramach tzw. Północnej Grupy Poręczeniowej) ubiegał się także, niestety bezskutecznie, o reporęczenie Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego w ramach Programu CIP. Powodem braku decyzji o akceptacji wniosku (przy czym nie został on formalnie odrzucony, tylko odłożony na półkę ) był, jak się wydaje, stosunkowo niewielki (w stosunku do wielkości portfeli wybranych funduszy z Europy Zachodniej) portfel poręczeń planowany do objęcia regwarancją, a także niewystarczająca sprawność działania całego konsorcjum (np. szybkość odpowiadania na pytania i uwagi EFI). Aktualna oferta pośrednika finansowego Fundusz udziela poręczeń mikro, małym i średnim przedsiębiorcom, mającym siedzibę bądź realizującym inwestycje lub prowadzącym działalność gospodarczą na terenie województwa wielkopolskiego oraz na terenie wybranych powiatów północnej części województwa dolnośląskiego: milickiego, górowskiego, wschowskiego, trzebnickiego. Maksymalna kwota poręczenia wynosi obecnie złotych, zaś maksymalny udział poręczenia w poręczanym zobowiązaniu wynosi 70% wartości kredytu lub pożyczki. Fundusz udziela jednak także wielu współporęczeń z Poznańskim Funduszem Poręczeń Kredytowych, dzięki czemu przedsiębiorcy mogą łącznie skorzystać ze znacznie większych poręczeń. W przypadku takich poręczeń ich łączny udział w poręczanym zobowiązaniu może dochodzić do 80%. 98

99 Fundusz współpracuje z 6 bankami: PKO BP, Spółdzielczą Grupą Bankową, DnB NORD Polska S.A., BPH S.A., BOŚ S.A. oraz BGŻ S.A., a także z 3 funduszami pożyczkowymi. Generalnie współpraca z funduszami pożyczkowymi ma bardzo niewielkie znaczenie; zdaniem przedstawicieli funduszu w Gostyniu udzielane przez nie pożyczki są obciążone wysokim ryzykiem, zaś jakość oceny wniosków w funduszach pożyczkowych bywa bardzo zróżnicowana. Fundusz ocenia, że korzystny wpływ na współpracę z bankami powinno mieć objęcie zainteresowanych funduszy ratingiem Bułgarskiej Agencji Ratingowej (znajdującej się na liście agencji ratingowych Komisji Europejskiej) w ramach projektu realizowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. Dotąd fundusz korzystał z ratingu opracowywanego przez firmę Eurorating, którego przełożenie na wiarygodność wobec banków było bardzo ograniczone. Specyfiką funduszu są nietypowe, korzystne z punktu widzenia funduszu, umowy z bankami, na mocy których poręczenie jest wypłacane dopiero po zakończeniu egzekucji niespłaconego kredytu. Zdaniem przedstawicieli funduszu w sytuacji, gdy nie były dotąd dostępne mechanizmy reporęczeniowe, tylko taki mechanizm zapewniał funduszowi ograniczony poziom strat. Fundusz pobiera prowizje za udzielenie poręczenia. Są one zróżnicowane w zależności od zapadalności poręczanego zobowiązania, a także jego rodzaju i celu. Wielkość prowizji wynosi od 0,5 do 3,7% wielkości poręczenia. Przykładowo, prowizja za poręczenie jednorocznego kredytu w rachunku bieżącym wynosi 1,45% wielkości poręczenia, zaś za poręczenie 5-letniego kredytu inwestycyjnego 2,4%. Jest też ustalona minimalna wielkość prowizji, wynosząca 230 zł. Odmienna wysokość prowizji obowiązuje w przypadku poręczeń udzielanych w ramach Inicjatywy JEREMIE i objętych reporęczeniem Menedżera Funduszu Powierniczego. Poręczenia objęte reporęczeniami są udzielane w ramach pomocy de minimis i wysokość prowizji w tym przypadku wynosi zaledwie 0,5% wielkości poręczenia. Nie jest też stosowana minimalna wielkość prowizji. W przypadku najnowszego produktu reporęczeniowego wartość prowizji za poręczenie jest wyznaczona kwotowo (a nie procentowo) i wynosi, w zależności od wielkości poręczenia, od 100 do 250 zł. W przypadku poręczeń objętych reporęczeniami jedynym problemem jest kwestia interpretacji pojęcia podwójnego finansowania. Fundusz, podobnie jak i Instytucja Zarządzająca, przyjmuje w tym przypadku mniej restrykcyjne podejście, opierające się na badaniu intensywności wsparcia. Menedżer Funduszu Powierniczego przyjmuje natomiast bardziej restrykcyjne podejście, zgodnie z którym niemożliwe jest łączenie poręczeń z jakimkolwiek innym wsparciem ze środków europejskich. Jako bardzo korzystny, z punktu widzenia funduszu, jest mechanizm zachęt za szybką budowę portfela poręczeń objętych reporęczeniem. Mechanizm jest wręcz idealny dla bardzo aktywnych funduszy, takich jak fundusz w Gostyniu. 99

100 Pracownicy funduszu podkreślają, że z punktu widzenia banków i przedsiębiorców bardzo ważne jest, aby decyzja funduszu była podejmowana jak najszybciej. Dlatego też wniosek o przyznanie poręczenia jest rozpatrywany maksymalnie w ciągu 7 dni roboczych. Bardzo pomocna w przyspieszaniu decyzji o poręczeniu jest specjalna aplikacja komputerowa, opracowana przez blisko współpracujący z Funduszem, Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych. System udzielania poręczeń w trybie uproszczonym opiera się na opracowanej przez pracowników Poznańskiego Funduszu Poręczeń Kredytowych oraz współpracującej firmy informatycznej, aplikacji komputerowej. Aplikacja ta pozwala na zalogowanie się pracownika banku na stronie internetowej funduszu i wypełnienie wniosku o poręczenie oraz podanie wybranych informacji o charakterze finansowym, dotyczących firmy klienta i kredytu, o którego uzyskanie się ubiega. Zakres danych, które muszą zostać przekazane w celu dokonania oceny, obejmuje: podstawowe informacje o kliencie forma prawna, branża, okres prowadzenia działalności. Podstawowe charakterystyki kredytu. Wyniki oceny przeprowadzonej przez bank. Wybrane wskaźniki finansowe firmy ubiegającej się o poręczenie. Po wypełnieniu wniosku system błyskawicznie (na podstawie odpowiednich parametrów, zaprojektowanych przez pracowników PFPK) generuje wstępną decyzję, jeśli chodzi o udzielenie poręczenia. Oznacza to, że praktycznie w ciągu kilkunastu minut od momentu rozpoczęcia wypełniania wniosku o poręczenie, pracownik banku jest w stanie poinformować klienta o wstępnej decyzji funduszu. System ten jest używany tylko przy współpracy z wybranymi bankami (PKO BP oraz Spółdzielcza Grupa Bankowa), jest on jednak bardzo wysoko oceniany przez wszystkie uczestniczące w nim strony. Organem opiniodawczym Zarządu Funduszu jest Komisja Kwalifikacyjna Funduszu, która opiniuje udzielenie poręczenia powyżej kwoty zł (lub niższej, o ile taki wniosek skieruje Zarząd Funduszu). Fundusz udziela także podstawowej pomocy swoim klientom, związanej z informacjami o warunkach udzielania poręczeń. Co do zasady jednak klienci funduszu wszystkie formalności załatwiają poprzez odpowiednie banki współpracujące. Takie podejście, stosowane przez większość funduszy działających w Polsce z jednej strony jest wygodne dla klientów (oszczędza im bowiem czasu), z drugiej zaś pozwala na utrzymanie stosunkowo niewielkiego personelu funduszu. Fundusz promuje swą ofertę w szeroki sposób. Jako najbardziej efektywne uznawane są bieżące kontakty z przedstawicielami banków kredytujących i pokazywanie im walorów korzystania z poręczeń funduszu. Są też organizowane imprezy promocyjne dla pracowników banków. Fundusz nie organizuje natomiast (często prowadzonych przez wiele funduszy) konkursów dla pracowników banków z nagrodami za 100

101 udzielenie jak największej liczby poręczeń, uznając je z jednej strony za działanie mogące być uznane za quasi korupcyjne, z drugiej zaś, mogące prowadzić do proponowania funduszowi klientów o wątpliwej jakości. Pracownicy funduszu uczestniczą w licznych spotkaniach z przedsiębiorcami, promujących jego ofertę. Na tych spotkaniach są też dystrybuowane ankiety dotyczące potrzeb przedsiębiorców, których wyniki służą później do ewentualnej modyfikacji oferty funduszu. Fundusz ma wyjątkowo czytelną i zawierającą dużo informacji stronę internetową ( na której umieszczane są bieżące informacje o działaniach funduszu, a także (co nadal jest niestety rzadkością wśród polskich funduszy poręczeniowych) coroczne wyniki działalności funduszu. Perspektywy rozwoju Jednym z głównych problemów funduszu jest relatywnie ograniczony kapitał. Stąd też, mimo bardzo pozytywnej oceny oferty reporęczeń w ramach Inicjatywy JEREMIE, zasadniczym celem funduszu jest pozyskanie środków na powiększenie kapitału. Fundusz planuje poszerzać swoją działalność o nowe produkty finansowe, niezbędne do tego jest jednak zwiększenie wielkości kapitału, którym dysponuje. Ważnym czynnikiem wpływającym na plany funduszu może też być dostępność (lub jej brak) oferty reporęczeniowej. Sytuacja, w której środki finansowe z Inicjatywy JEREMIE zostaną przeznaczone na inne cele, niż udzielanie reporęczeń, może mieć dla spółki bardzo niekorzystne konsekwencje; w przypadku jednoczesnego braku reporęczeń i zasilenia kapitałowego aktywność funduszu będzie musiała bardzo wyraźnie spaść, co niekorzystnie przełoży się na współpracę z bankami. 101

102 Studium przypadku: Stowarzyszenie Samorządowe Centrum Przedsiębiorczości i Rozwoju Ogólny opis pośrednika finansowego Stowarzyszenie ma siedzibę w Suchej Beskidzkiej. Celem ogólnym (misją) działania stowarzyszenia jest poprawa konkurencyjności lokalnej gospodarki, głównie poprzez wspieranie rozwoju małych i średnich firm, tworzenie nowych miejsc pracy i rozwój zasobów ludzkich. Stowarzyszenie działa głównie na obszarze województwa małopolskiego, jednak jego położenie, blisko granicy z województwem śląskim, powoduje, iż geograficznie obsługuje również przedsiębiorców z tego województwa. W stowarzyszeniu jest zatrudnionych 15 osób, w tym w działalność pożyczkową jest zaangażowanych 8 osób. W zakresie działalności pożyczkowej stowarzyszenie nie posiada stałych placówek poza Suchą Beskidzką, natomiast raz w tygodniu prowadzony jest dyżur w Wadowicach. Historia działania i rozwój oferty Stowarzyszenie powołane zostało dnia r. Do znacznych osiągnięć stowarzyszenia należy ugruntowanie pozycji stowarzyszenia na terenie gmin i powiatu suskiego oraz wadowickiego, a także dobra współpraca z władzami samorządowymi, biurami pracy i innymi organizacjami działającymi na terenie ww. powiatów oraz innymi instytucjami, w szczególności z Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości w Warszawie, Małopolską Agencją Rozwoju Regionalnego oraz Małopolskim Instytutem Samorządu Terytorialnego i Administracji. Stowarzyszenie jest członkiem Krajowego Systemu Usług dla MŚP. Wsparcie publiczne, z którego korzystał pośrednik finansowy Stowarzyszenie prowadzi działalność pożyczkową korzystając kapitałów pozyskanych z kilku źródeł publicznych. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć program TOR#10 (1996 r., kapitał w wysokości 530 tys. zł), dotację na udzielanie pożyczek dla małych i średnich przedsiębiorców poszkodowanych w wyniku klęsk żywiołowych w 2001 r. (PARP i Ministerstwo Gospodarki, 4,1 mln zł), oraz wsparcie pozyskane w ramach Poddziałania SPO WKP (dotacja 8 mln zł). Pozyskane dofinansowanie pozwoliło na stworzenie poważnego kapitału pożyczkowego, umożliwiającego prowadzenie na szeroką skalę wspierania powstawania i rozwoju MŚP w województwie małopolskim. Realizacja kolejnych projektów przyczyniła się do znacznego powiększenia możliwości finansowych stowarzyszenia, zwiększenia liczby udzielanych pożyczek i wysokości kapitału pożyczkowego oraz zwiększenia zakresu terytorialnego działania. Stowarzyszenie oferuje wiele instrumentów wspierania przedsiębiorczości, skierowanych do osób, które chcą rozpocząć działalność gospodarczą oraz do MŚP 102

103 planujących utworzenie nowych miejsc pracy. Z pożyczek korzystają zarówno przedsiębiorcy z województwa małopolskiego, jak i województw ościennych. Pożyczki te cieszą się tak dużym powodzeniem, że obecnie cały kapitał jest zaangażowany w akcję pożyczkową. Stowarzyszenie pozyskało ostatnio z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w ramach Działania 6.2 kwotę 8 mln zł na fundusz pożyczkowy przeznaczony na uruchamianie nowej działalności gospodarczej na terenie całego województwa małopolskiego. Maksymalna wysokość pożyczki wynosi 50 tys. zł z karencją spłaty kapitału do 1 roku, o maksymalnym oprocentowaniu 3,8% (w ramach pomocy de minimis). Aktualna oferta stowarzyszenia Stowarzyszenie udziela pożyczki w ramach kilku, niżej opisanych funduszy, wyodrębnionych ze względu na pochodzenie środków finansowych: Fundusz Pożyczkowy Skawa. Pożyczki przeznaczone dla: mikroprzedsiębiorców posiadających siedzibę lub adres prowadzenia działalności na terytorium województwa małopolskiego, osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Środki pożyczkowe mogą być przeznaczone na cele inwestycyjne lub obrotowe. Minimalna wysokość: zł, maksymalna zł. Maksymalny okres spłaty pożyczki: 60 miesięcy dla pożyczek o wartości niższej niż zł, 72 miesiące dla pożyczek o wartości wyższej niż zł. Maksymalny okres karencji: 6 miesięcy. Oprocentowanie 5,5-6%. Fundusz Pożyczkowy Małopolska Południowo Zachodnia oraz Fundusz Pożyczkowy Beskid. Pozwalają na udzielanie pożyczek mikro i małym przedsiębiorcom oraz osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą. Kwota pożyczki: od zł do zł. Okres spłaty pożyczki: maksymalnie 60 miesięcy dla pożyczek do zł, maksymalnie 72 miesiące dla pożyczek powyżej zł. Oprocentowanie: od 5,51%. Fundusz Pożyczkowy ODBUDOWA. Fundusz skierowany jest do mikro, małych i średnich przedsiębiorców, posiadających siedzibę lub adres prowadzenia działalności na terenie województwa małopolskiego, którzy ponieśli bezpośrednie materialne straty w miejscu faktycznego wykonywania działalności gospodarczej w wyniku klęsk żywiołowych lub innych zdarzeń nadzwyczajnych spowodowanych działaniem siły wyższej, w okresie po 1 maja 2010 roku (np.: powódź, pożar, grad, śnieżyce, uderzenie pioruna, huragany, katastrofalne wypadki środków transportu spowodowane żywiołami natury, itp.). Minimalna wysokość: zł, maksymalna zł. Maksymalny okres spłaty pożyczki: 60 miesięcy dla pożyczek o wartości niższej niż zł, 72 miesiące dla pożyczek o wartości wyższej niż zł. Maksymalny okres karencji: 6 miesięcy. Oprocentowanie pożyczek jest stałe i w skali roku wynosi 4,00%. Nie pobierane są żadne dodatkowe opłaty związane z udzieleniem pożyczki. 103

104 Fundusz Pożyczkowy TOR#10. O pożyczkę ze środków Funduszu Rozwoju Przedsiębiorczości mogą ubiegać się krajowe osoby fizyczne i krajowe niepaństwowe osoby prawne, które spełniają łącznie następujące kryteria: a) rozpoczynają lub prowadzą działalność gospodarczą na terenie województwa, w którym działa FRP lub sąsiednich województw, b) należą do jednej z wymienionych niżej kategorii: bezrobotni, zagrożeni grupowymi zwolnieniami z pracy, którzy otrzymali w okresie dwóch ostatnich lat pożyczkę na rozpoczęcie działalności gospodarczej ze środków Funduszu Pracy i spłacają tę pożyczkę bez opóźnień. Pożyczka może być udzielona do maksymalnej wysokości zł. Maksymalny okres pożyczki wynosi 60 miesięcy. Oprocentowanie pożyczek jest stałe i w skali roku wynosi 4,00%- 5,00%. Jako formę zabezpieczeń pożyczek stosuje się weksel własny in blanco, zabezpieczenia osobowe w postaci poręczeń osób trzecich, zarówno prawnych jak i fizycznych, w tym funduszy poręczeniowych z Tarnowa i Nowego Sącza. Szeroko stosowane są także zabezpieczenia majątkowe. Poniżej przedstawiono charakterystykę pożyczek udzielanych z poszczególnych funduszy. Wskazane powyżej instrumenty inżynierii finansowej są oceniane bardzo pozytywnie. Są one zaprojektowane na miarę potrzeb przedsiębiorców i bieżącej sytuacji gospodarczej. Można jednak zauważyć zmiany zainteresowania poszczególnymi instrumentami inżynierii finansowej, wynikające ze zmian na rynku. O powodzeniu oferty stowarzyszenia w znacznym stopniu decyduje stosunkowa łatwość w dostępie do kapitału, co zachęca do korzystania z niego mikro i małe przedsiębiorstwa oraz osoby rozpoczynające działalność gospodarczą. Stowarzyszenie dosyć intensywnie współpracuje z funduszami poręczeniowymi. Jeden z funduszy poręczeniowych, zlokalizowany w województwie małopolskim, odnotował ok. 50%-owy udział poręczeń pożyczek udzielonych przez stowarzyszenie. Około 30-40% pożyczkobiorców to przedsiębiorcy rozpoczynający działalność. Pozostali pożyczkobiorcy reprezentują firmy znajdujące się na etapie wzrostu. Jeśli chodzi o branże, to dominują usługi transportowe, handel i przetwórstwo drewna - dobrze rozwinięte w Małopolsce. Są to firmy zamierzające poczynić nakłady inwestycyjne oraz pozyskać środki obrotowe. Stowarzyszenie bada opinie klientów na temat oferowanych pożyczek za pomocą specjalnej ankiety. Analiza wyników badań ankietowych jest dokonywana dwa razy do roku. Z badań tych wynika, iż przedsiębiorcy doceniają łatwą dostępność pożyczek, przyjazną atmosferę panującą w biurze oraz stosunkowo niski koszt uzyskania kapitału. Stowarzyszenie nie ma specjalnej oferty pożyczkowej dla firm innowacyjnych, jednak osoby zarządzające funduszami myślą o takiej ofercie. Jest wiele możliwości takiego skonstruowania instrumentu finansowego, aby oferować wsparcie dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą, wsparcie dla wysoce innowacyjnych firm, jak również wsparcie dla firm zlokalizowanych na obszarach wiejskich. 104

105 Wsparcie szkoleniowe lub doradcze, badanie potrzeb klientów, promocja oferty Cenną pomocą dla wielu przedsiębiorców ubiegających się o uzyskanie pożyczki z funduszy stowarzyszenia są usługi doradcze w przygotowaniu wniosku o pożyczkę oraz biznes planu przedsięwzięcia mającego być sfinansowanego pożyczką. Ponadto, w trakcie realizacji takiego przedsięwzięcia, pożyczkobiorca zawsze może zwrócić się do pracowników stowarzyszenia z prośbą o informację i poradę w sprawach stanowiących dla niego trudność. Takie podejście przede wszystkim polepsza jakość składanych wniosków pożyczkowych, korygując ewentualne błędy, które mogą wystąpić na etapie planowania i znacznie zmniejszając ryzyko działalności pożyczkowej. Niemniej ważne jest wsparcie przedsiębiorcy na etapie realizacji przedsięwzięcia, ponieważ kwalifikowane kadry stowarzyszenia mogą wcześniej dostrzec pewne sygnały zagrożenia i udzielić przedsiębiorcy cennych wskazówek w celu uniknięcia bądź naprawy popełnionych błędów. Bardzo szerokim nurtem usług doradczych jest pomoc świadczona w ramach projektu Doradca Małopolskiego Przedsiębiorcy, współfinansowanego ze środków UE, w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Ramy czasowe projektu obejmują lata Mogą w nim wziąć udział mikro, małe i średnie firmy z Małopolski. Do udziału w projekcie zapraszani są w szczególności mikroprzedsiębiocy, działający na rynku pierwszy rok oraz firmy prowadzone lub zarządzane przez kobiety. Projekt ma zwiększyć dostępność usług doradczych dla biznesu. W ramach projektu klient może skorzystać z bezpłatnych konsultacji eksperckich dotyczących kwestii prawnych, marketingowych, finansowych. Usługa doradcza nie może stanowić elementu stałej lub okresowej działalności ani też bieżących kosztów operacyjnych przedsiębiorstwa, np. usługi w zakresie doradztwa podatkowego, reklamy. Bardzo pozytywne efekty przyniósł projekt Zostań Małopolskim Przedsiębiorcą II. Powstał on jako kontynuacja działania na rzecz promocji przedsiębiorczości i samozatrudnienia zainicjowanego w projekcie Zostań Małopolskim Przedsiębiorcą. Projekt przyczynił się w znacznym stopniu do powstawania mikroprzedsiębiorstw na terenie objętym jego zasięgiem. Oczekiwania dotyczące nowej perspektywy finansowej UE W kolejnym okresie programowania na instrumenty inżynierii finansowej mają być przeznaczone znaczne środki. Trzeba jednak rozwijać bardziej elastyczne metody dystrybucji środków, polegające na zapewnieniu większej swobody instytucjom udzielającym pożyczki w celu umożliwienia reagowania na zjawiska rynkowe, powodujące zmiany zapotrzebowania na pożyczki. Oczekiwane byłoby uproszczenie procedur rozliczania kapitałów pożyczkowych, co pozwoliło by na polepszenie płynności funduszy pożyczkowych. Do tej pory, wynagrodzenie stowarzyszenia z tytułu realizacji projektów pożyczkowych nie było związane z jego ogólną aktywnością, lecz wynikało z zobowiązań osiągnięcia określonych w umowie o pozyskanie kapitałów wskaźników rezultatu. Zarząd Stowarzyszenia z rezerwą 105

106 odnosi się do koncepcji ścisłego uzależnienia wynagrodzenia od aktywności organizacji, ponieważ na efekt akcji pożyczkowej bardzo poważny wpływ mają czynniki makroekonomiczne. Na przykład, w roku bieżącym dał się zauważyć silny negatywny wpływ drugiej fali kryzysu gospodarczego, znacznie ograniczający popyt na pożyczki. W takich warunkach, mimo najlepszego działania stowarzyszenia, osiągnięte wyniki trudno zaliczyć do satysfakcjonujących. Ważną kwestią jest również optymalizacja przestrzenna rozmieszczenia pośredników, aby umożliwić dostęp do instrumentów inżynierii finansowej wszystkim zainteresowanym przedsiębiorcom. Jeśli chodzi o centralizację /regionalizację systemu wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w obecnym okresie programowania, to pewne zalety miała realizacja ze szczebla centralnego, ponieważ odpowiednie jednostki organizacyjne PARP realizowały projekty w sprawny sposób. Jednak trzeba zauważyć, że PARP przy wyborze projektów kierowała się jedynie jakością złożonych wniosków, co mogło prowadzić do nierównomiernego rozmieszczenia dostępu wsparcia na obszarze kraju. Realizacja wsparcia ze szczebla regionalnego ma też swoje zalety, polegające przede wszystkim na dobrej znajomości potrzeb lokalnych oraz ścisłej współpracy instytucji zaangażowanych w regionie. Wystąpiły też pewne wady, z których najistotniejszą był niższy poziom przygotowania merytorycznego kadr instytucji pośredniczących i zarządzających w regionach. Niestety, zdarzało się, że rozstrzygnięcia pewnych problemów przeciągały się, a nawet były błędne, co potem trudno było naprawić. Na przyszłość wskazane byłoby podniesienie poziomu merytorycznego i organizacyjnego instytucji funkcjonujących w regionie. Perspektywy rozwoju W zakresie możliwości rozwojowych stowarzyszenia leży rozszerzenie oferty finansowej poprzez zwiększenie liczby produktów i dalsze doskonalenie metod pracy. W kolejnym produkcie finansowym, planowanym do zaoferowania klientom w najbliższym czasie, stowarzyszenie zamierza skrócić drogę klienta do uzyskania pożyczki poprzez uruchomienie lokalnych punktów naboru wniosków na obszarze całego województwa. Fakt położenia stowarzyszenia blisko granicy województwa śląskiego skłania do wychodzenia z ofertą także na obszar tego województwa. Brak kapitałów jest postrzegany jako główna bariera w rozwoju oferty stowarzyszenia. Trzeba również znaleźć sposoby dotarcia do większej liczby klientów. Wskazane byłoby również świadczenie pomocy przedsiębiorcom w przygotowywaniu wniosków pożyczkowych. Bariera ekonomicznego dostępu przedsiębiorców do pożyczek oferowanych przez Stowarzyszenie nie wydaje się zbyt wysoka, jednak pewien problem może stanowić brak przygotowania merytorycznego do korzystania z pożyczek. 106

107 Studium przypadku: Fundacja Rozwoju Gminy Zelów Ogólny opis pośrednika finansowego Fundacja Rozwoju Gminy Zelów powstała 17 kwietnia 1991 r. Jest organizacją pozarządową działającą non-profit. Fundacja jest wpisana do rejestru Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw (KSU) w zakresie usług finansowych i informacyjnych. Wspieranie rozwoju gospodarczego realizowane jest przez wydzielone jednostki organizacyjne. Fundacja prowadzi fundusz pożyczkowy (Zelowski Fundusz Przedsiębiorczości), świadczy też usługi szkoleniowe i doradcze. W strukturze fundacji działa też Zelowski Inkubator Przedsiębiorczości. Pierwsze firmy przyjęto do inkubatora w marcu 1993 r. Od tego czasu do chwili obecnej w ramach inkubatora działało ponad 40 firm z różnych branż. Systematycznie powiększa się powierzchnia budynków inkubatora: z pierwotnych m 2 do m 2 obecnie. Fundacja prowadzi też Punkt Konsultacyjny KSU w Piotrkowie Trybunalskim, ma swój oddział w Tomaszowie Mazowieckim, a także dyżury Punktu Konsultacyjnego w 5 lokalizacjach na terenie województwa. Fundatorami fundacji jest 7 osób fizycznych, w tym osoby niegdyś pełniące funkcje w samorządzie lokalnym Zelowa. Historia działania i rozwój oferty Fundacja na poczatku swej działalności prowadziła fundusz poręczeniowy w oparciu o środki otrzymane w ramach Programu Inicjatyw Lokalnych Phare. Nie cieszył się on jednak zbytnim powodzeniem, na co pewien wpływ mogła mieć bliska lokalizacja Zespołu Elektrowni i Kopalni Bełchatów. Osoby tam zatrudnione mają bowiem relatywnie wysokie dochody, dziękie czemu w regionie nie jest bardzo trudno o atrakcyjnych z punktu widzenia banków poręczycieli. Dlatego też ostatecznie fundusz poręczeniowy został zlikwidowany, a jego środki przeznaczono na pozostałą działalność Fundacji. Fundacja prowadzi działalność pożyczkową od 1995 roku (jej wyniki przedstawione są na poniższym wykresie). W pierwszych latach jej skala była dość ograniczona, zmiany przyniosły dopiero dotacje ze Skarbu Państwa w latach , następnie zaś wsparcie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Kolejnym bardzo znaczącym impulsem było skorzystanie z tzw. pożyczki globalnej w ramach Inicjatywy JEREMIE. To ostatnie wsparcie ma jednak, w przeciwieństwie do pozostałych, charakter zwrotny, co oznacza, że po zakończeniu realizacji projektu środki ze spłacanych pożyczek trafiają z powrotem stopniowo do Banku Gospodarstwa Krajowego. 107

108 Źródło: Fundacja Rozwoju Gminy Zelów, dane do końca października 2012 Wsparcie publiczne, z którego korzystał pośrednik finansowy Fundacja Rozwoju Gminy Zelów korzystała ze wsparcia w ramach różnych programów finansowanych ze środków publicznych. Poniżej przedstawiamy tylko wsparcie przeznaczone na działalność pożyczkową. Historycznie pierwsze środki zostały przekazane w 1996 roku w ramach realizowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej ze środków Banku Światowego programu TOR#10 (ok. 840 tysięcy złotych, w tym wkład własny). W 2004 roku Fundacja przejęła też finansowany z tego samego źródła fundusz pożyczkowy prowadzony przez Tomaszowski Inkubator Przedsiębiorczości. Fundacja skorzystała też dwóch dotacji udzielanych przez Skarb Państwa za pośrednictwem Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości w 2001 i 2003 roku na łączną kwotę 1,6 mln złotych w ramach realizacji rządowego Programu Kapitał dla Przedsiębiorczych. Fundacja skorzystała także z dokapitalizowania w ramach poddziałania Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw w kwocie 4,7 mln zł. Fundusz zawarł 2 umowy na pożyczkę globalną w ramach Inicjatywy JEREMIE, w 2011 i 2012 roku, jedną na kwotę 7 milionów, drugą zaś 10 milionów złotych. Dzięki temu obecny kapitał funduszu pożyczkowego sięga już dość znacznej kwoty 27 milionów złotych. Przedstawiciele funduszu bardzo dobrze oceniają ofertę Inicjatywy JEREMIE. Ich zdaniem współpraca z Bankiem Gospodarstwa Krajowego Menedżerem Funduszu Powierniczego - układa się bardzo dobrze. W razie problemów i ewentualnych uwag do zasad wdrażania projektów, po stronie BGK jest duża otwartość na rozmowy i 108