Potencjały i wyzwania rozwojowe województwa wielkopolskiego

Transkrypt

1 ZARZĄD WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Potencjały i wyzwania rozwojowe województwa wielkopolskiego Opracowanie diagnostyczne na potrzeby Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata Europejski Fundusz Społeczny Województwo Wielkopolskie Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Poznań, 2014 r.

2 Opracowanie wykonano w ramach prac nad przygotowaniem Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata w Departamencie Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego Dyrektor Departamentu: Grzegorz Potrzebowski Przygotowano w Oddziale Planowania Strategicznego. Autorzy: Anna Andrzejewska Krzysztof Borkowicz Iwona Borkowska Mieczysław Borówka Anna Hadyńska Beata Hofman Jacek Kasprzyk Łukasz Prymas Michał Rejewski Kamila Sokołowska Redakcja: Michał Rejewski Redakcja techniczna: Kamila Sokołowska Dokument powstał przy współudziale przedstawicieli pozostałych oddziałów Departamentu Polityki Regionalnej, Departamentu Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego, Departamentu Sportu i Turystyki, Departamentu Środowiska, a także przy współpracy z Wielkopolskim Biurem Planowania Przestrzennego, Regionalnym Ośrodkiem Polityki Społecznej w Poznaniu oraz Wojewódzkim Urzędem Pracy w Poznaniu. 2

3 3

4 SPIS TREŚCI 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA GOSPODARKA Przedsiębiorczość Instytucje Otoczenia Biznesu Sektor badawczo-rozwojowy i innowacje Przemysł, usługi i rolnictwo ROZWÓJ CYFROWY ENERGIA Infrastruktura odnawialnych źródeł energii Infrastruktura gazownicza i rurociągi paliwowe ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE I ZMIANY KLIMATU Klimat Potencjał zasobów odnawialnych wykorzystywanych na cele energetyczne Różnorodność biologiczna oraz ochrona przyrody Gleby Zasoby i gospodarka wodna Jakość powietrza Gospodarka odpadami Klimat akustyczny KULTURA, TURYSTYKA I SPORT Kultura i dziedzictwo kulturowe Turystyka Kultura fizyczna i sport SPÓJNOŚĆ KOMUNIKACYJNA Infrastruktura drogowa Infrastruktura kolejowa Infrastruktura transportu lotniczego Żegluga śródlądowa Infrastruktura przewozów intermodalnych Transport zbiorowy Infrastruktura rowerowa RYNEK PRACY Sytuacja i zmiany na rynku pacy Osoby w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy Samozatrudnienie i kapitał ludzki w przedsiębiorstwach POTENCJAŁ SPOŁECZNY Demografia Zdrowie i ochrona zdrowia Integracja społeczna Kapitał społeczny

5 10. EDUKACJA I OPIEKA NAD MAŁYMI DZIEĆMI Opieka nad dziećmi i wczesna edukacja Aktywność edukacyjna dzieci, młodzieży i dorosłych Kompetencje uczniów, studentów, słuchaczy, nauczycieli ZRÓŻNICOWANIA WEWNĄTRZREGIONALNE Sieć osadnicza Miasta Obszary wiejskie Obszary problemowe w Wielkopolsce DOTYCHCZASOWE WSPARCIE PUBLICZNE NA RZECZ ROZWOJU REGIONU SPIS RYCIN I TABEL SPIS ŹRÓDEŁ BIBLIOGRAFICZNYCH

6 1. Cel i zakres opracowania W związku z perspektywą finansową i pracami nad przygotowaniem Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata (WRPO 2014+) pojawiła się konieczność dokonania analizy obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej regionu i jej zmian w ostatnich kilku latach oraz wyznaczenia na tej podstawie przyszłych celów rozwojowych na nową perspektywę finansowania. W odpowiedzi na te potrzeby, powstała niniejsza diagnoza, obejmującą charakterystykę stanu rozwoju społeczno-ekonomicznego województwa wielkopolskiego oraz jego pozycję na tle kraju. Poniższe opracowanie diagnostyczne zawiera prezentację najważniejszych danych i informacji dotykających szerokiego spectrum problematyki w aspekcie gospodarczym, społecznym, środowiskowym i przestrzennym województwa. Przy opracowaniu Diagnozy wykorzystano przede wszystkich informacje i dane pochodzące z Banku Danych Lokalnych oraz opracowań Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie. Wykorzystano również wyniki badań ewaluacyjnych wykonanych w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata , a także zrealizowanych na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy oraz Obserwatorium Integracji Społecznej. Korzystano również z opracowań przygotowanych przez inne departamenty Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego oraz jednostki podległe, a także innych publikacji i ekspertyz sporządzonych na zlecenie m.in. Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwa Gospodarki oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Ponadto korzystano z wszelkich dostępnych źródeł bibliograficznych środowiska naukowego. Pozyskane informacje posłużyły zarysowaniu sytuacji społeczno-gospodarczej województwa oraz analizie wewnętrznych zróżnicowań. 6

7 2. Gospodarka 1 Województwo wielkopolskie to jeden z czterech najlepiej rozwiniętych gospodarczo regionów w Polsce. Zarówno pod względem produktu krajowego brutto na mieszkańca, jak i dynamiki jego wzrostu znajduje się w ścisłej krajowej czołówce. Cechuje je silnie rozwinięty i gałęziowo zróżnicowany przemysł, wysoce efektywne i wydajne rolnictwo oraz dynamicznie rozwijający się sektor usług, w tym przede wszystkim usług finansowych i doradczych. Struktura gospodarki, mimo znacznego zróżnicowania, ze względu na duży udział sektora rolnictwa i pewne niedobory w sferze usług, określana jest mianem tradycyjnej. Cechą specyficzną Wielkopolski jest duży, choć niewykorzystany w pełni potencjał dla rozwoju gospodarczego. Wśród podstawowych korzystnych czynników rozwoju wymienić można w pierwszej kolejności: dogodne położenie komunikacyjne, w tym obecność szlaków tranzytowych (szczególnie na linii wschód-zachód) i lotniska Poznań-Ławica, bogactwo zasobów naturalnych, wysoki poziom przedsiębiorczości (również z zaangażowaniem kapitału zagranicznego), rosnącą rolę turystyki biznesowej, czy wreszcie wysokie kwalifikacje zasobów pracy. Wśród wyzwań można natomiast wskazać ciągle niewystarczający i niesatysfakcjonujący poziom innowacyjności, brak odpowiedniego wykorzystania w praktyce potencjału badawczorozwojowego wielkopolskich uczelni, czy wreszcie pogłębiające się znaczne dysproporcje w poziomie rozwoju poszczególnych części województwa. Wielkopolska to region zróżnicowany przestrzennie pod względem gospodarczym. Zdecydowanym biegunem wzrostu jest aglomeracja poznańska, będąca lokomotywą napędzającą cały rozwój społeczno-gospodarczy województwa. Dominuje ona w szczególności w sferach: produkcyjnej, usługowej, instytucji otoczenia biznesu, nauki i kultury. Pozostałe części województwa cechuje zdecydowanie niższy poziom rozwoju, czego odzwierciedleniem są niższe wartości poszczególnych wskaźników makroekonomicznych, w tym produktu krajowego brutto per capita na poziomie podregionów (NUTS 3). Działalność gospodarcza skoncentrowana jest przede wszystkim w ośrodkach subregionalnych, skupiających podmioty bazujące w szczególności na zasobach wykwalifikowanych kadr. Poszczególne części regionu wyróżnia pewna specyfika: Wielkopolskę południową i południowo-wschodnią, z takimi ośrodkami przemysłu, jak Kalisz, Ostrów Wlkp. i Leszno, wyróżnia rozwój przemysłu spożywczego, lotniczego, włókienniczego i odzieżowego oraz elektromaszynowego, a także wysoka produktywność i wydajność rolnictwa, część wschodnią, z ośrodkiem gospodarczym w Koninie, cechuje przede wszystkim rozwój przemysłu paliwowoenergetycznego na bazie węgla brunatnego, zaś Wielkopolskę północną, z silnym ośrodkiem gospodarczym w Pile, wyróżniają walory krajobrazowe i przyrodnicze. Potencjał gospodarki Wielkopolski podkreślają wybrane wskaźniki makroekonomiczne. Województwo w 2011 roku zajmowało 4. miejsce w kraju pod względem produktu krajowego brutto per capita z wartością zł, co stanowiło 104% średniej wartości dla całego kraju 2. Największa wartość PKB na osobę wystąpiła w mieście Poznaniu zł (183,8% PKB p.c. województwa; 191,3 PKB p.c. kraju) oraz w podregionie poznańskim zł (112,1% PKB 1 2 Informacje na temat samozatrudnienia przedstawiono w rozdziale Rynek pracy, niniejszej diagnozy. Zgodnie z opracowaniem: Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2012 r. (opracowanie eksperymentalne), Główny Urząd Statystyczny, 2014, wartość PKB per capita w województwie wielkopolskim w 2012 r. wyniosła zł, co stanowiło 100,5% średniej wartości dla całego kraju. Ponadto, przewiduje się, że do 2020 roku PKB per capita 4 województw Polski, w tym woj. Wielkopolskiego, przekroczy próg 75% średniej wartości PKB per capita UE, co wskazuje na dynamiczny rozwój regionu w tym apskecie; źródło: Ekspertyza dotycząca projekcji PKB per capita (według PPS) na poziomie województw (NUTS-2) oraz wybranych podregionów (NUTS-3) do 2020 roku wraz z analizą konsekwencji ewentualnych zmian klasyfikacji NUTS dla polityki spójności po 2020 roku, E. Kusideł, K.Lewandowska-Gwarda. 7

8 p.c. województwa, 116,7% PKB p.c. kraju). W każdym z pozostałych podregionów wartość PKB na mieszkańca wyniosła mniej niż 86% wartości krajowej (leszczyński 85,3%, kaliski 80,7%, koniński 77,4%, pilski 74,7%), co potwierdza znaczne zróżnicowanie województwa pod kątem poziomu rozwoju (dysproporcje między biegunem wzrostu, jakim jest aglomeracja poznańska, a pozostałymi częściami regionu). Analiza dynamiki danych historycznych lat potwierdza dalszą polaryzację rozwoju Wielkopolski. Rycina 2.1. Wielkość PKB per capita w województwie wielkopolskim w 2011 roku na tle pozostałych województw i jego dynamika w okresie MAZOWIECKIE DOLNOŚLĄSKIE ŚLĄSKIE WIELKOPOLSKIE POMORSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE OPOLSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE PODLASKIE LUBELSKIE zł PODKARPACKIE zł Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Łącznie w 2011 roku w regionie wytworzono PKB o wartości 142,4 mld zł, co stanowiło 9,3% wartości dla całego kraju 3. Blisko połowa PKB została wytworzona w stolicy województwa i podregionie poznańskim (29,5% w m. Poznaniu i 19,4% w podregionie poznańskim), natomiast pozostała część w 4 pozostałych podregionach, co także potwierdza dysproporcje w rozkładzie potencjału gospodarczego na obszarze województwa. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w 2011 roku wyniosła zł, co stanowiło 95,3% średniej wartości dla kraju. Wśród poszczególnych podregionów Poznań także wyróżniał 3 Zgodnie z opracowaniem: Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2012 r. (opracowanie eksperymentalne), Główny Urząd Statyczny, 2014, w województwie wielkopolskim wytworzono łącznie PKB o wartości 150,3 mld zł, co stanowiło 9,4% wartości dla całego kraju. 8

9 się z wartością 120,8% średniej krajowej i podregion poznański z wartością 106,7, podczas gdy wśród pozostałych jednostek analogiczna wartość wahała się od 79,4% w podregionie kaliskim do 85,0% w podregionie pilskim. Rozkład wartości dodanej w województwie (łączna wartość: 125,2 mld zł) na poszczególne sektory gospodarki wskazuje, iż największe znaczenie przy jej wytworzeniu odgrywa sektor usług (58,2%), następnie przemysł (27,5%), budownictwo (8,6%) i rolnictwo (5,6%). Odnosząc te wartości do danych dla kraju należy stwierdzić, iż zdecydowanie niższy przy wytworzeniu wartości dodanej brutto w Wielkopolsce jest udział usług (62,4% dla kraju), zaś udział pozostałych sektorów jest nieznacznie wyższy (przemysł 25,6 dla kraju, budownictwo 8,0%, rolnictwo 4,0%) Przedsiębiorczość 4 Rozwój przedsiębiorczości w Wielkopolsce cechują zjawiska pozytywne i negatywne. Wśród pozytywnych, które zdecydowanie przeważają, wyróżnić można: szybki przyrost liczby podmiotów sektora MŚP, korzystną strukturę rodzajową firm, ich rosnący potencjał ekonomiczno-wytwórczy, długotrwałe tradycje wielu branż i działalności, wysoką produktywność przedsiębiorstw (wzrost jej dynamiki), wysoki poziom nakładów inwestycyjnych (w tym dalsze angażowanie kapitału zagranicznego), wysokie kwalifikacje pracowników i relatywnie niskie koszty pracy, stopniowy rozwój podmiotów sektora kreatywnego, wzrost zaangażowania samorządów w rozwój firm, a także umiejętność wykorzystania funduszy unijnych, w tym również wsparcia w ramach instrumentów zwrotnych. Wśród zjawisk negatywnych na uwagę zasługują: niedostateczne wyposażenie kapitałowe i dekapitalizacja majątku dużej części firm, mała liczebność firm wysokiej technologii, niska innowacyjność przedsiębiorstw (z czym łączą się niskie nakłady inwestycyjne), słabe wykorzystanie miejscowego potencjału badawczo-rozwojowego, niewystarczające powiązania między przedsiębiorstwami, opór społeczny przed nowymi inwestycjami oraz słaby rozwój wyspecjalizowanych instytucji otoczenia biznesu. Województwo wielkopolskie należy do regionów o największej atrakcyjności inwestycyjnej. Zgodnie z opracowaniem Atrakcyjność inwestycyjna regionów 2012 przygotowanych przez Centrum Analiz Regionalnych i Lokalnych z siedzibą w Warszawie, Wielkopolskę, obok takich województw jak mazowieckie, dolnośląskie, śląskie i łódzkie, zaliczono do grona pięciu regionów o największej rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej. Za główne jego atuty uznano m.in.: równomierny rozwój gospodarczy przy znacznym stopniu uprzemysłowienia oraz wysokim poziomie technologicznym, wysoki potencjał kapitału ludzkiego, kształtowany dzięki obecności w województwie najlepszych uczelni wyższych w Polsce (według kategorii 1 Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego), takich jak: Politechnika Poznańska, Uniwersytet Ekonomiczny, Uniwersytet Medyczny, Uniwersytet Przyrodniczy, dobre połączenia komunikacyjne m.in. w postaci autostrady A2, która po zrealizowaniu odcinka do granicy wschodniej kraju łączyć będzie Europę Zachodnią z Rosją i krajami wschodnimi oraz dobre połączenia lotnicze (lotnisko krajowe i międzynarodowe) oraz wodne (odrzańska trasa wodna), Poznań jako jedno z najstarszych i największych miast Polski, będący historyczną stolicą regionu wielkopolskiego, stanowiący ważny ośrodek przemysłu, handlu, 4 Informacje na temat samozatrudnienia przedstawiono w rozdziale Rynek pracy, niniejszej diagnozy, natomiast informacje na temat cyfryzacji przedsiębiorstw zostały zawarte w rozdziale Cyfrowy rozwój. 9

10 jednostek gospodkarczych na 10 tys. osób DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO kultury, szkolnictwa wyższego i nauki, należący do wiodących w Polsce miast pod względem ekonomicznym. Charakterystyka gospodarki Wielkopolski pod względem przedsiębiorczości jej mieszkańców opiera się na analizie kilku składowych dotyczących takich wielkości jak: dynamika liczby podmiotów gospodarczych i ich rozmieszczenie, charakterystyka sektora MŚP, poziom nakładów inwestycyjnych i jego zmiany, a także wskazanie wartość syntetycznego wskaźnika przedsiębiorczości. W 2012 roku na Wielkopolskę przypadało około 9,7% podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w całym kraju w rejestrze REGON (tj. 387,9 tys. jednostek, z czego ponad 50% stanowiły tzw. przedsiębiorstwa aktywne), co pod tym względem sytuowało region na 3. miejscu w Polsce. Średnio na mieszkańców w województwie przypadało podmiotów gospodarki narodowej (5. miejsce wśród województw), podczas gdy średnio w kraju podmioty. Rycina Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON przypadająca na 10 tys. mieszkańców w okresie w województwie wielkopolskim w układzie podregionów 1635,9 1748, Podregion pilski Podregion koniński Podregion kaliski Podregion leszczyński Podregion poznański Podregion m. Poznań WIELKOPOLSKIE jednostek gospodkarczych na 10 tys. osób Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego Rozmieszczenie podmiotów na obszarze województwa cechowało duże zróżnicowanie: najwięcej występowało w mieście Poznań (1 861jednostek/ mieszkańców) i podregionie poznańskim (1 255 jednostek), zaś zdecydowanie mniej, poniżej średniej krajowej, w pozostałych podregionach pilskim (823), konińskim (872), kaliskim (912) i leszczyńskim (1009) większość podmiotów skupiona była w największych ośrodkach miejskich. W ostatnich latach zauważalne jest pogłębianie się zaprezentowanych dysproporcji. Zdecydowanym walorem gospodarki regionu jest dynamicznie rozwijający się sektor małych i średnich przedsiębiorstw, wywierający pozytywny wpływ na sytuację społeczno- 10

11 gospodarczą regionu. Cechą charakterystyczną sektora MŚP w Wielkopolsce jest wysoka wydajność pracy, ponadprzeciętna produktywność, duża elastyczność i mobilność gospodarcza, wysoka kultura organizacyjna oraz oparcie na lokalnych zasobach. Wśród cech negatywnych wyróżnić można niewielką innowacyjność (choć akurat w tym obszarze dostrzec można pozytywne zmiany, spowodowane w dużym stopniu interwencją WRPO ), dużą energochłonność technologii produkcyjnych, a w ujęciu finansowym wysokie zadłużenie i koszty własne oraz niską rentowność. Rycina 2.3. Rozmieszczenie przedsiębiorstw sektora MŚP w układzie podregionów województwa w roku % Podregion kaliski 26% Podregion koniński 15% Podregion leszczyński Podregion pilski 20% 9% 14% Podregion poznański Podregion m. Poznań Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W 2012 roku w województwie zarejestrowanych było 387,5 tys. podmiotów gospodarczych sektora MŚP, co stanowiło 99,89% podmiotów w rejestrze REGON. Wśród nich dominowały podmioty zatrudniające do 9 pracowników (95,1%), a następnie osób (4,1%) i osób (0,8%). Dynamika liczby przedsiębiorstw sektora MŚP w okresie była zróżnicowana w zależności od grupy wielkości w grupie zatrudniającej do 9 pracowników liczba podmiotów gospodarczych w analizowanym okresie systematycznie wzrastała, w grupie zatrudniającej osób liczba przedsiębiorstw stale malała, natomiast w przypadku grupy zatrudniającej osób zmiany liczby przedsiębiorstw nie wykazują wyraźnego trendu. Pod względem liczby zatrudnionych, sektor MŚP dominuje w strukturze podmiotów gospodarczych - 72% ogółu zatrudnionych w regionie należało do sektora MŚP 6, z czego około 40% w przedsiębiorstwach mikro, 13% w małych (bez mikro) i 19% w średnich. Bez względu na przynależność do wskazanych grup, sektor MŚP w Wielkopolsce cechuje nierównomierne rozmieszczenie przedsiębiorstw blisko ¼ wszystkich podmiotów zlokalizowana jest w mieście Poznaniu, a np. tylko niecałe 9% w podregionie pilskim. Nakłady inwestycyjne w województwie wielkopolskim wyniosły w 2012 roku 21,1 mld zł, co stanowiło 8,9% nakładów inwestycyjnych w całym kraju. Pod względem dynamiki zmian 5 6 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju w zakresie innowacji przedsiębiorstw dla perspektywy finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, Dane z 2011 roku. 11

12 zł zł DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO wielkości nakładów inwestycyjnych w latach obserwuje się wzrost wielkości tego wskaźnika na średnim poziomie 6,8% rocznie, podczas gdy w kraju na poziomie 9,2%. Zdecydowana większość nakładów inwestycyjnych Wielkopolski, tj. 13,2 mld zł (62,6%), dotyczyła sektora prywatnego, w tym 8,5 mld (40,4%) przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób. Aż 60,3% nakładów poniesiono w przemyśle i budownictwie, 36,2% w sektorze usług, zaś w rolnictwie 3,5%. W stosunku do roku poprzedniego zaobserwowano wzrost udziału nakładów inwestycyjnych w usługach (1,7%) i rolnictwie (1,5%) kosztem nakładów w sektorze przemysłu i budownictwa (3%). Rycina Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim w 2012 roku na tle pozostałych województw i kraju nakłady w sektorze publicznym nakłady w sektorze prywatnym WIELKOPOLSKIE POLSKA Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w 2012 roku wyniosły 6,1 tys. zł, z czego 3,8 tys. zł przypadało na sektor prywatny, a 2,3 tys. zł na sektor publiczny. W przypadku analogicznego 12

13 wskaźnika dla kraju wielkość nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca wyniosła 6,2 tys. zł, z czego 3,6 tys. zł pochodziło z sektora prywatnego i 2,6 tys. zł z publicznego. W porównaniu z latami poprzednimi obserwowany jest w Wielkopolsce rokroczny wzrost wskaźnika nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca, za wyjątkiem roku 2009, w którym to nastąpił zdecydowany spadek wartości, będący efektem osłabienia gospodarczego okresu (podobnego zjawiska nie zaobserwowano w przypadku wskaźnika krajowego). Obecny poziom nakładów inwestycyjnych to po części pochodna inwestycji zagranicznych, które doprowadziły do powstania wielu nowych oraz rozwoju istniejących podmiotów gospodarczych. Główną zaletę inwestycji zagranicznych w regionie stanowi nie tylko tworzenie nowych miejsc pracy oraz transfer nowych technologii, ale również przyczynianie się do tzw. efektu mnożnikowego. Województwo wielkopolskie cechuje się znaczącym zaangażowaniem tego typu kapitału. Według danych GUS na koniec 2012 roku w Wielkopolsce funkcjonowało około 6,3 tys. spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego (tj. 8,5% podobnych podmiotów Polski), co stanowiło 19,2% ogólnej liczby zarejestrowanych spółek handlowych województwie. W 2012 roku w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego pracowało 220 tys. osób, które wytworzyły przychody na poziomie 176,5 mld zł. Wydatki inwestycyjne w tych podmiotach wyniosły 9,9 mld zł. Analizując przestrzenne rozmieszczenie inwestycji z udziałem kapitału zagranicznego należy zwrócić uwagę na ich koncentrację w stolicy województwa blisko 70% podmiotów z kapitałem zagranicznym zlokalizowało swoją siedzibę w mieście Poznań, bądź w podregionie poznańskim. Czynnikiem istotnie wpływającym na zwiększenie poziomu nakładów inwestycyjnych w regionie jest oferta preferencji przygotowanych dla przedsiębiorstw (szczególnie dla tych, którzy wprowadzają nowoczesne technologie, generują duże zatrudnienie i wykorzystują rozwiązania proekologiczne), dotycząca zarówno instrumentów ekonomicznych, jak i finansowych. Najważniejszym z nich, poza narzędziem zwolnień z płacenia podatków stosowanym przez gminy, jest działalność Specjalnych Stref Ekonomicznych. Preferencyjne warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze regionu zapewnione zostały w podstrefach sześciu Specjalnych Stref Ekonomicznych: SSE Kamiennogórskiej (w Odolanowie i Ostrowie Wielkopolskim), SSE Kostrzyńsko Słubickiej (w Buku, Chodzieży, Krobi, Nowym Tomyślu, Poznaniu, Przemęcie, Stęszewie, Swarzędzu i Wronkach), SSE Łódzkiej (w Kole, Nowych Skalmierzycach, Opatówku, Ostrzeszowie, Przykonie, Słupcy i Turku), SSE Pomorskiej (w Pile), SSE Słupskiej (w Rogoźnie) i SSE Wałbrzyskiej (w Jarocinie, Kaliszu, Kościanie, Krotoszynie, Lesznie, Rawiczu, Śremie i Wrześni). Niezbędne są inwestycje w uzbrajanie terenów specjalnych stref ekonomicznych, a także innych terenów inwestycyjnych gmin. O potrzebie świadczą m.in. informacje pochodzące ze specjalnych stref ekonomicznych. Przykładowo tereny Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Kaliszu, Kole, Opatówku i Nowych Skalmierzycach zagospodarowane są w 100%, natomiast w Ostrzeszowie w 40%, gdzie istnieje potrzeba uzbrojenia. Natomiast tereny Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Krotoszynie zagospodarowane są w 100%, w Kościanie w 96%, Śremie 78%, Wrześni 68%, czy w Kaliszu w 56%. W najbliższym czasie tereny te ulegną dalszemu zagospodarowaniu ze względu na występujące zainteresowanie ze strony inwestorów. Wskaźnik syntetyczny rozwoju przedsiębiorczości 7 w województwie wielkopolskim opracowany został na podstawie miejsca zajmowanego przez region w 26 podrankingach województw, które obrazują kształtowanie się zmiennych dotyczących rozwoju przedsiębiorczości. Do wskaźników tych zaliczono: 7 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2013 (dane dla 2011 r.). 13

14 liczbę przedsiębiorstw aktywnych na 1000 mieszkańców (dla przedsiębiorstw mikro, małych i średnich), liczbę pracujących na aktywny podmiot w firmach mikro, małych i średnich, pracujących w przedsiębiorstwach aktywnych (mikro, małych i średnich) na 1000 mieszkańców, przychody na aktywne przedsiębiorstwo mikro, małe i średnie, przychody na pracującego w aktywnej firmie mikro, małej, średniej, udział kosztów w przychodach w aktywnych przedsiębiorstwach mikro, małych i średnich, przeciętne wynagrodzenie w przedsiębiorstwach aktywnych, małych i średnich, nakłady inwestycyjne na mikro, małe i średnie przedsiębiorstwo aktywne, nakłady inwestycyjne na pracującego w aktywnym przedsiębiorstwie mikro, małym i średnim. Województwo wielkopolskie zgodnie z obliczonym wskaźnikiem przedsiębiorczości 66,92, uplasowało się na 3. miejscu, za województwem mazowieckim (83,08) i pomorskim (71,28), wyprzedzając województwo małopolskie (64,10) i śląskie (63,33). Należy wskazać, że ranking przedsiębiorczości sporządzany na podstawie powyższego wskaźnika od wielu lat prezentuje zbliżoną sytuację - województwo mazowieckie jest niezmiennym liderem rankingu, natomiast województwo wielkopolskie utrzymuje się w ścisłej czołówce, zajmując drugie, trzecie i czwarte miejsce. Miara przedsiębiorczości regionu oraz umiejętności nawiązywania współpracy w celu dalszego rozwoju jest również liczba funkcjonujących aktywnych inicjatyw klastrowych. Poprzez termin klaster rozumie się znajdującą się w geograficznym sąsiedztwie grupę przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji zajmujących się określoną dziedziną, połączoną podobieństwami i wzajemnie się uzupełniającą. 8 W województwie wielkopolskim w 2014 roku zlokalizowane były inicjatywy klastrowe różnych branż: zarówno tradycyjnych (m.in. spożywczej, meblarskiej, tworzyw sztucznych) jak i nowoczesnych (m.in. reklamy, ICT, lotnictwo, biotechnologia). Pierwsze zorganizowane inicjatywy klastrowe w Wielkopolsce zaczęły powstawać sukcesywnie od 2007 roku. Na początku 2014 roku, wg ekspertyzy opracowanej na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, na obszarze województwa funkcjonowało 12 aktywnych inicjatyw klastrowych (patrz: tab. 2.1.). W porównaniu do danych z 2013 roku, liczba klastrów funkcjonujących w Wielkopolsce ulega stopniowemu zmniejszeniu. Ma na to wpływ kilka czynników, które określić można jao bariery rozwojowe dla inicjatyw klastrowych. Wyróżnia się cztery grupy barier: systemowe (braki w sferze legislacyjnej, słaba współpraca przedsiębiorców z sektorem B+R), instytucjonalne (niezreformowany sektor B+R, niedostateczny rozwój instytucji otoczenia biznesu), rynkowe (ograniczone środki finansowe, niski poziom innowacyjności gospodarki, uzależnienie od środków publicznych) i mentalne (deficyt zaufania społecznego w sferze publicznej, niezrozumienie idei klasteringu). Do najbardziej istotnych barier dla rozwoju klastrów w regionie należą wyzwania mentalne i systemowo- instytucjonalne. Według ekspertyzy, największy problem dla tworzenia i rozwoju struktur klastrowych stanowi nieufność przedsiębiorców do siebie oraz niewielkie zaangażowanie przedsiębiorców we współpracę. Ponadto, wiedza o klasteringu jest wśród przedsiębiorców wciąż nieznaczna. Duże znaczenie dla rozwoju klastrów w regionie mają 8 The Competitive Advantage of Nations, 1990, M.E. Porter, [w:] Analiza sytuacji klastrów w województwie wielkopolskim, T. Stryjakiewicz, W. Dyba, opracowanie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań,

15 również bariery systemowe, przede wszystkim brak uregulowania statusu klastrów w ustawodawstwie i problemy z zastosowaniem ustawy Prawo zamówień publicznych w tym zakresie. Co więcej, wciąż dużą barierą rozwojową jest bariera finansowa. Zapewnienie wkładu własnego dla realizacji projektów inwestycyjnych czy zapewnienie wynagrodzenia koordynatorowi projektów stanowi duże wyzwanie dla wielu mikro i małych przedsiębiorstw. Tabela 2.1. Aktywne klastry w województwie wielkopolskim [stan na początek 2014 r.] L.p. Nazwa Klastra Lokalizacja 1. Bio Region Wielkopolska Suchy Las 2. Klaster Poligraficzno-Reklamowy Leszno 3. Klaster Spożywczy Leszczyńskie Smaki Leszno 4. Klaster Spożywczy Południowej Wielkopolski Kalisz 5. Klaster Technologii Niskoenergetycznych Konin 6. Leszczyński Klaster Budowlany Leszno 7. Stowarzyszenie Klaster Kotlarski Pleszew 8. Swarzędzki Klaster Producentów Mebli Swarzędz 9. SynergIT Klaster Informatyczny [wcześniej ITeligence Technology] Poznań 10. Wielkopolski Klaster Lotniczy Kalisz 11. Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny Poznań 12. Zachodni Klaster Tworzyw Sztucznych Plastopolis Poznań Źródło: opracowanie na podstawie: Analiza sytuacji klastrów w województwie wielkopolskim, T. Stryjakiewicz, W. Dyba, opracowanie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, W świetle tak przedstawionych barier rozwoju struktur klastrowych w Wielkopolsce. polityka regionalna powinna stosować i racjonalnie łączyć instrumenty twarde i miękkie. Podstawę w pierwszej grupie wciąż stanowić powinny środki finansowe, które zapewnią koordynatorom stabilność działań i uniknięcie funkcjonowania w horyzoncie projektowym. Równie ważne jest przygotowanie dokumentów prawnych i schematów postępowania w przypadku realizacji projektów przez inicjatywy klastrowe. Do instrumentów miękkich natomiast zaliczyć można takie działania jak rozpowszechnianie wiedzy na temat zalet inicjatyw klastrowych i korzyści współpracowania przy wspólnych projektach badawczo- rozwojowych, wspólnej promocji czy przekazywaniu informacji na temat rozwiązań stosowanych w branży. Dotychczasowe wsparcie środkami wspólnotowymi wielkopolskiej przedsiębiorczości w perspektywie finansowej odegrało pozytywną rolę dla rozwoju gospodarki regionu. Beneficjenci programu zanotowali poprawę wskaźników dot. konkurencyjności i innowacyjności w stosunku do roku bazowego 2007 (dodatni efekt brutto). Ponadto przedsiębiorstwa realizujące projekty współfinansowane ze środków WRPO wskazały na większy przyrost wskaźników aniżeli przedsiębiorstwa o podobnym profilu i skali, nie korzystające ze wsparcia w ramach programu (dodatni efekt netto). Porównanie wartości wskaźników dla obu tych grup przedstawia tabela

16 Tabela 2.2. Porównanie wskaźników konkurencyjności i innowacyjności wśród przedsiębiorstw korzystających ze wsparcia w ramach programu i grup kontrolnych Wskaźnik Grupa interwencji Grupa kontrolna W zakresie konkurencyjności Wzrost liczby klientów 80,1% 55,6% Wejście na nowe rynki 72,1% 42% Wzrost przychodów ze sprzedaży produktów i usług 76,2% 59,2% W zakresie innowacyjności Wzrost zatrudnienia 71,4% 36,5% Wzrost wydajności pracy 70,3% 59,7% Obniżenie jednostkowych kosztów pracy 11,9% 9,6% Źródło: opracowanie na podstawie: Badanie ewaluacyjne: Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju w zakresie innowacji przedsiębiorstw dla perspektywy finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, Istotnym impulsem dalszego rozwoju przedsiębiorczości powinno być także wsparcie w ramach kolejnego okresu programowania , zarówno w ramach dotacji Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata oraz Programu Operacyjnego Innowacyjny Rozwój, jak również z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Szczególne znaczenie odgrywa tu wsparcie dla przedsiębiorców w formie pożyczek, poręczeń i kredytów na preferencyjnych warunkach. Jak rekomendują autorzy raportu z badania ewaluacyjnego Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju w zakresie innowacji przedsiębiorstw dla perspektywy finansowej UE , należy kontynuować wsparcie aktywności inwestycyjnej MŚP, które okazało się skuteczne i efektywne w przypadku interwencji WRPO , w szczególności w odniesieniu do podnoszenia konkurencyjności, zatrudnienia i przedsiębiorczości Instytucje Otoczenia Biznesu Stan sektora MŚP w pewnym stopniu uzależniony jest od systemu instrumentów i instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości. Dla podmiotów aktywnych w obszarze wsparcia przedsiębiorczości, innowacyjności i konkurencyjności w ostatnim czasie najczęściej używa się w kraju nazwy ośrodki innowacji i przedsiębiorczości. Nie ma jednoznacznej i jednorodnej definicji dla tego typu instytucji, jednak analizując różnorodność podejmowanych zadań, docelowe grupy odbiorców usług, czy też potrzebne kompetencje kadr, można dokonać klasyfikacji instytucji wsparcia na: Ośrodki przedsiębiorczości szeroka promocja i inkubacja przedsiębiorczości (często w grupach dyskryminowanych), dostarczanie usług wsparcia do małych firm i 9 Rekomendacja oparta o wyniki badania przy użyciu metody kontrfaktycznej pozwalającej oszacować efekt netto interwencji, czyli zmianę sytuacji grupy objętej interwencją, która zaszła wyłącznie w wyniku interwencji, w szczególności po odjęciu efektu jałowej straty, czyli tych zmian, które i tak by zaszły, nawet gdyby interwencji nie było. 16

17 aktywizacja rozwoju regionów peryferyjnych lub dotkniętych kryzysem strukturalnym; Ośrodki innowacji szeroka promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości, transfer technologii i dostarczanie usług proinnowacyjnych, aktywizacja przedsiębiorczości akademickiej i współpracy nauki z biznesem; Instytucje finansowe ułatwienie dostępu do finansowania działalności nowo powstałych oraz małych firm bez historii kredytowej, dostarczanie usług finansowych dostosowanych do specyfiki innowacyjnych przedsięwzięć gospodarczych. W każdej z tych grup można wyróżnić określone co do sposobu i zakresu funkcjonowania kategorie instytucji wsparcia charakteryzujące się specyficzną misją, celami działania i strukturą: Ośrodki przedsiębiorczości: Ośrodki szkoleniowo-doradcze, Ośrodki przedsiębiorczości, centra biznesu, kluby przedsiębiorczości, punkty konsultacyjne, punkty konsultacyjno-doradcze, preinkubatory, inkubatory przedsiębiorczości Ośrodki innowacji: Centra Transferu Technologii, Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, Inkubatory Technologiczne, e inkubatory, Parki technologiczne, naukowe, badawcze, przemysłowo-technologiczne, technopolie, Instytucje finansowe: Regionalne i lokalne fundusze pożyczkowe, Fundusze Poręczeń Kredytowych, Fundusze kapitału zalążkowego, Sieci Aniołów Biznesu W Wielkopolsce występuje duże nasycenie ośrodków innowacji i przedsiębiorczości 72 ośrodki (w tym blisko 40% to ośrodki innowacji), zajmując 3. miejsce w kraju po województwach śląskim (96) i mazowieckim (92). Takie samo miejsce wśród województw region zajmuje analizując dostępność usług ośrodków przez zestawienie liczby firm z liczbą ośrodków 5,3 tys. firm. Natomiast gorzej region wypada analizując dostępność usług ośrodków przez zestawienie liczby mieszkańców w regionie z liczbą ośrodków na jeden ośrodek w regionie przypada 48,2 tys. mieszkańców (7. miejsce w kraju) 10. Instytucje otoczenia biznesu mają swoje siedziby w większych miastach województwa wielkopolskiego, w tym prawie połowa zlokalizowana jest w Poznaniu, w pozostałych większych miastach (Ostrów Wlkp., Piła, Kalisz, Konin) jest po kilka instytucji otoczenia biznesu. Natomiast w mniejszych ośrodkach zlokalizowane jest po jednej instytucji tego typu. Sytuacja ta, jak pokazują analizy nie zmienia się od kilku lat 11. Największą grupę ośrodków innowacji i przedsiębiorczości od lat stanowią ośrodki szkoleniowo-doradcze zapewniające dostęp do wiedzy i umiejętności poprzez doradztwo, szkolenia oraz przekaz informacji. W Wielkopolsce w 2012 roku funkcjonowało 28 takich ośrodków. Ośrodki szkoleniowo doradcze prowadzą aktywność głównie w spieraniu istniejących firm, zarówno właścicieli jak i pracowników, początkujących przedsiębiorców oraz bezrobotnych i poszukujących pracy. Wśród ośrodków przedsiębiorczości funkcjonujących w Wielkopolsce wymienić można m.in. Poznański Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości, Kaliski Inkubator Przedsiębiorczości, Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości w Kościanie, Śremski Ośrodek Wspierania Małej Przedsiębiorczości, Ostrowskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości, Ostrzeszowskie Centrum Przedsiębiorczości czy SpeedUp Iqbator w Poznaniu Ośrodki innowacyjności i przedsiębiorczości w Polsce Raport Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, Ośrodki innowacyjności i przedsiębiorczości w Polsce Raport Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa,

18 Rycina 2.5. Rozmieszczenie instytucji otoczenia biznesu na obszarze województwa wielkopolskiego w 2012 roku Źródło: opracowanie na podstawie danych Państwowej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości [stan na 2012 r.]. Wśród ośrodków innowacyjności w Wielkopolsce występują m.in. parki technologiczne. Występują one przede wszystkim na obszarze miasta Poznania i w okolicach, np. Poznański Park Technologiczno-Przemysłowy, Poznański Park Naukowo-Technologiczny, Park Przemysłowy Luvena w Luboniu czy Nickel Technology Park w Poznaniu, ale również na obszarze miast subregionalnych i innych większych miast: Park Technologiczny DELPHI w Ostrowie Wielkopolskim, Ostrowski Park Przemysłowy, Śremski Park Inwestycyjny, Ośrodek Innowacji NOT w Kaliszu, Park Przemysłowy w Kostrzynie Wielkopolskim. Obok parków technologicznych w Wielkopolsce funkcjonuje także kilka centrów transferu technologii, wśród których znajdują się m.in. Wielkopolski Klub Techniki i Racjonalizacji, Wielkopolski Instytut Jakości, Instytut Logistyki i Magazynowania oraz jednostki funkcjonujące przy uczelniach wyższych - Centrum Innowacji, Rozwoju i Transferu Technologii Politechniki Poznańskiej oraz Uczelniane Centrum Innowacji i Transferu Technologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Ponadto w województwie zlokalizowana jest znaczna liczba instytutów naukowo-badawczych, mieszczących się 18

19 przede wszystkim w Poznaniu, m.in.: Instytut Logistyki i Magazynowania, Instytut Obróbki Plastycznej, Instytut Ochrony Roślin, Instytut Technologii Drewna. Obok ośrodków przedsiębiorczości i innowacyjności funkcjonują instytucje finansowe, umożliwiające uzyskanie środków finansowych na realizowane badania i projekty oraz udzielających poręczeń i gwarancji kredytowych podmiotom sektora MŚP, które ze względu na brak lub krótką historię kredytową nie mają możliwości pozyskania funduszy dla rozwoju firmy. W województwie wielkopolskim występuje 18 takich instytucji, wśród których wyróżnić można fundusze pożyczkowe: Subregionalny Fundusz Pożyczkowy Wielkopolska Północ (oddział w Pile i w Poznaniu), Wielkopolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości w Poznaniu, Ostrzeszowskie Centrum Przedsiębiorczości, Ostrowskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości, Fundacja Kaliski Inkubator Przedsiębiorczości oraz Fundusz Rozwoju Przedsiębiorczości w Śremie; fundusze poręczeń kredytowych: Samorządowy Fundusz Poręczeń Kredytowych w Gostyniu, Powiatowy Fundusz Poręczeń Kredytowych w Gnieźnie, Jarociński Fundusz Poręczeń Kredytowych, Poznański Fundusz Poręczeń Kredytowych oraz Fundusz Promocji Rozwoju Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu; ponadto fundusze kapitału zalążkowego z siedzibami w Poznaniu: BIB Seed Capital, SpeedUp, Inkubator Innowacji (funkcjonujący w strukturze Poznańskiego Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości), Inkubator w ramach Wielkopolskiego Instytutu Jakości w Poznaniu, LMS DigitalFarm i Inkubator Technologiczny Fundacji UAM. Wymienione instytucje często wchodzą w skład większego ośrodka wspierania przedsiębiorczości lub centrum transferu technologii. Mimo znaczącej ilości wymienionych wyżej ośrodków na pozostałych województw, w gospodarce Wielkopolski szczególnie odczuwany jest brak odpowiedniej liczby dobrze przygotowanych instytucji otoczenia biznesu, w szczególności działających na zasadach non profit, zakładanych przez samorządy oraz organizacje pozarządowe, a także instytucji finansowych zajmujących się funduszami pożyczkowymi, poręczeniowymi, gwarancyjnymi, kapitału początkowego i podwyższonego ryzyka. Wśród instytucji istniejących dostrzegalne jest niedopasowanie ofert do potrzeb rynkowych (dominacja podstawowych usług doradczych przy ograniczonej ofercie specjalistycznych). Podobnie niewystarczająca jest oferta instytucji świadczących usługi szkoleniowe, doradcze, marketingowe, finansowe itp. oraz instytucji pośredniczących we współpracy nauki z biznesem. Przedsiębiorcy wskazują na słabości usług świadczonych przez IOB, tj. na niedostateczne dostosowanie oferty do potrzeb firmy (brak elastyczności w zakresie oferowanej usługi), niską zdolność usługodawcy do rozpoznania potrzeb firmy oraz niewielkie kompetencje pracowników usługodawcy. W szczególności brak wiedzy branżowej i specyfiki rynku, na którym działa usługodawca były wskazywane jako najsłabsze strony 12. Innym problemem jest lokalizacja instytucji otoczenia biznesu funkcjonujących w Wielkopolsce w większości skupiona w Poznaniu, co dodatkowo pogłębia dysproporcje w rozwoju poszczególnych części województwa Sektor badawczo-rozwojowy i innowacje Podstawę dla szeroko rozumianego rozwoju przedsiębiorczości stanowi działalność innowacyjna. W warunkach rynkowych to właśnie innowacyjność jest czynnikiem decydującym o sile nie tylko przedsiębiorstw, ale i całej gospodarki, na którą się one składają. 12 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju w zakresie innowacji przedsiębiorstw dla perspektywy finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań,

20 Zgodnie z metodologią przyjętą przez Bank Danych Lokalnych GUS (metodologia oparta na Oslo Manual w całej UE) innowacyjność wielkopolskich firm opiera się głównie na wprowadzaniu na rynek nowych lub istotnie ulepszonych procesów bądź nowych lub istotnie ulepszonych produktów, sprowadzając się do nakładów ponoszonych w pierwszej kolejności na zakup wiedzy, oprogramowania, środków trwałych (maszyny i urządzenia, budynki), szkoleń personelu i działań marketingowych, zaś dopiero w dalszej kolejności na prace badawczorozwojowe i inne działania związane z fazami przygotowawczymi wprowadzania innowacji. Analiza przeprowadzona na potrzeby badania ewaluacyjnego WRPO wskazała, że pozycja województwa wielkopolskiego na tle kraju w zakresie potencjału i zdolności innowacyjnych, sytuuje się generalnie na poziomie średnim i wyższym (w stosunku do średnich krajowych). W 2012 roku w województwie wielkopolskim według danych GUS funkcjonowało około 11,6% przedsiębiorstw innowacyjnych z sektora usług (kraj 12,4%) i 12,0% przedsiębiorstw innowacyjnych z sektora przemysłu (kraj 16,5%). W przypadku innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych obserwuje się gwałtowny spadek ich udziału w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych (6,0% w okresie ). Województwo wielkopolskie dystansuje się wobec średniej krajowej ze względu na udział przedsiębiorstw innowacyjnych z sektora usług, a także udział przedsiębiorstw innowacyjnych przemysłowych, które wprowadziły nowe lub istotnie ulepszone produkty dla rynku. Ponadto w regionie niższy jest również odsetek przedsiębiorstw usługowych i przemysłowych, które wdrożyły innowacje marketingowe. Rycina 2.6. Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie wielkopolskim na tle kraju w okresie PRZEDSIĘBIORSTWA USŁUGOWE PRZEDSIĘBIORSTWA PRZEMYSŁOWE 11,6 12, ,0 16, % ,2 16, ,8 21, % Wielkopolska Polska Wielkopolska Polska Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 20

21 w tys zł. DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO W 2012 roku w Wielkopolsce nakłady inwestycyjne na działalność innowacyjną poniosło 6,9% podmiotów sektora usług oraz 9,6% w przypadku sektora przemysłu (w kraju odpowiednio 9,8% dla sektora usług i 12,9% dla sektora przemysłu, przy czym w obu przypadkach częściej wydatki na innowacje ponoszone były przez podmioty należące do sektora publicznego. W przypadku sektora prywatnego największe nakłady ponoszone były w przedsiębiorstwach cechujących się zaangażowaniem kapitału zagranicznego. Zjawiskiem niepokojącym jest rokroczny spadek wymienionych wskaźników pokazujący, iż często ważniejszą kwestią od nakładów na podniesienie innowacyjności przedsiębiorstw stają się wydatki służące podtrzymaniu szeroko rozumianej egzystencji podmiotów. Owa sytuacja szczególnie uwidacznia się w grupie przedsiębiorstw małych, gdzie nakłady na innowacje z roku na rok ponosi coraz mniej podmiotów, podczas gdy w grupie średnich i dużych podmiotów obserwowana jest względna stabilizacja w tym zakresie. W przypadku nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną regułą w przypadku zarówno przedsiębiorstw z sektora usług, jak i przemysłu jest częstsze ponoszenie owych wydatków przez przedsiębiorstwa duże (prawie 60% podmiotów), a następnie przez średnie (powyżej 25%) i małe (poniżej 5%). Rycina 2.7. Nakłady na działalność innowacyjną w województwie wielkopolskim w okresie ,0 2500,0 500,0 1838,0 2000,0 400,0 300,0 200,0 100,0 555,6 1615,3 300,1 1500,0 1000,0 500,0 w tys. zł 0, ,0 Przedsiębiorstwa usługowe Przedsiębiorstwa przemysłowe Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Pod względem wielkości nakładów na działalność innowacyjną w roku 2012 sytuacja województwa przedstawia się znacznie korzystniej niż w latach poprzednich w przypadku przedsiębiorstw usługowych i mniej korzystnie w przypadku przedsiębiorstw przemysłowych. W 2012 roku nakłady przedsiębiorstw usługowych na innowacyjność wyniosły około 300,1 mln zł (2,0% tego typu nakładów poniesionych w kraju), co w porównaniu z rokiem poprzednim wskazuje na wzrost o 212%. W przypadku sektora przemysłu sytuacja przedstawia się nieco odmiennie. W 2012 roku odnotowano tu nakłady na poziomie 1 837,9 mln zł, co stanowiło 8,5% wartości dla Polski. Jednakże, pomimo względnie wysokiego stanu nakładów na innowacje w przemyśle, notuje się tendencje spadkową 18% w stosunku do roku 2011 i 20% do roku Jest to zjawisko niepokojące, przede wszystkim ze względu na systematyczny wzrost nakładów na innowacje w tym sektorze od roku 2009, o około 50% rocznie. 21

22 3,62 3,99 3,88 5,04 4,94 7,31 DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Pozytywne trendy dostrzec można natomiast analizując zmiany udziału przychodów przedsiębiorstw przemysłowych ze sprzedaży produktów innowacyjnych. Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych, w stosunku do 2007 roku, kiedy wskaźnik utrzymywał się na poziomie 7,61%, do 2012 roku wzrósł on o 4,74 p.proc. do poziomu 12,35. Jest to wynik bardzo dobry na tle pozostałych województw i kraju Wielkopolska pod tym względem zajęła w 2012 r. 2. miejsce, za województwem pomorskim, które znacznie zdystansowało od siebie pozostałe województwa (36,27%). Pozytywne zmiany w obrębie tego wskaźnika wystąpiły również w kontekście przychodów samych przedsiębiorstw w ciągu 5 lat zanotowano zmianę o 3,32 p.proc do poziomu 7,31 (również 2. miejsce za województwem pomorskim). W przypadku zmian tego wskaźnika w odniesieniu do zmian przychodów dla rynku i na eksportu, odnotowany wzrost był nieco mniejszy odpowiednio o 1,42 p.proc. i 1,06 p.proc. W przypadku każdego z tych wskaźników zauważa się znaczne obniżenie ich wartości na przełomie 2011 i 2012 roku. Związane to jest przede wszystkim z gwałtownym spowolnieniem aktywności gospodarki krajowej w 2012 r., w wyniku czego pogorszeniu uległy makroekonomiczne uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej 13. Rycina 2.8. % Udział przychodów netto przedsiębiorstw przemysłowych ze sprzedaży produktów innowacyjnych 15, , , udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych dla rynku w przychodach netto ze sprzedaży ogółem udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych tylko dla przedsiębiorstwa w przychodach netto ze sprzedaży ogółem udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych na eksport w przychodach netto ze sprzedaży ogółem udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto ze sprzedaży ogółem Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Na niski poziom innowacyjności wielkopolskich przedsiębiorstw ma wpływ wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W pierwszej kolejności bardzo istotne są wysokie koszty opracowania i wdrożenia innowacji, niski poziom współpracy jednostek z sektora nauki i B+R 13 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach , Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa,

23 z podmiotami gospodarczymi, tradycyjny charakter większości przedsiębiorstw, niskie kompetencje zarządcze wśród MŚP oraz duża awersja przedsiębiorców do ponoszenia ryzyka. Stosunkowo niską ocenę poziomu potencjału innowacyjnego firm potwierdza badanie ewaluacyjne 14, wskazując, iż tylko nieliczne przedsiębiorstwa w województwie posiadają własne zaplecze B+R, minimalne jest także zatrudnienie pracowników naukowych w firmach. Przedsiębiorstwa w niedostatecznym stopniu korzystają z możliwości powiększania swojego potencjału innowacyjnego na drodze współpracy z otoczeniem. W tej sytuacji, rekomenduje się w celu zwiększenia potencjału innowacyjnego szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw ułatwienie dostępu do zewnętrznych zasobów niezbędnych do realizacji procesów innowacyjnych. W szczególności należałoby wspierać współpracę firm z instytucjami sfery B+R, zapewnić dostęp do kapitału na działalność innowacyjną, a także stale podnosić kompetencje zasobów ludzkich. Wyniki badania ewaluacyjnego wskazują, iż uczestniczący w projektach stażowych B+R przedsiębiorcy oraz pracownicy naukowi i naukowo-dydaktyczni, pozytywnie ocenili zacieśnienie współpracy sfery nauki i biznesu. Większość przedstawicieli firm oraz stażystów pochodzących z jednostek naukowych, kontynuowała lub nawiązała współpracę z partnerami, odpowiednio, ze świata nauki lub biznesu. W ramach nawiązanej współpracy widać potrzebę realizacji projektów w większym stopniu ukierunkowanych na osiąganie konkretnych rezultatów i szerzej zakrojonych prac badawczo-rozwojowych. W celu zwiększenia skuteczności i efektywności projektów z zakresu współpracy B+R warto zwiększyć wykorzystanie przez przedsiębiorstwa wyników badań zrealizowanych w ramach projektu. Wiąże się to z zastosowaniem w projekcie pomocy publicznej/pomocy de minimis; zapewnieniem przekazania praw autorskich do wyników badań opracowanych przez pracowników naukowych w ramach projektu oraz z rozszerzeniem działań aktywizujących uczelnie i jednostki naukowe do udziału w projekcie. Przedsiębiorstwa, w ramach projektów B+R, zaspokajały główne potrzeby, które motywowały je do wzięcia udziału w projektach. Udział w projekcie przyczynił się w najwyższym stopniu do zmiany rynkowej przedsiębiorstw oraz ich zmiany techniczno-technologicznej. Natomiast do 2012 roku żadna jednostka naukowa nie wzięła udziału w projekcie stażowym B+R, co pokazuje ich raczej bierną postawę wobec współpracy z przedsiębiorstwami. Angażując indywidualnych naukowców, projekty przynoszą im i w pewnym zakresie ich jednostkom naukowym pewne korzyści, jednak nie przyczyniają się do wzrostu świadomości potrzeby współpracy z gospodarką wśród kadry kierowniczej uczelni i jednostkom naukowym. W przyszłości należałoby zagwarantować zaangażowanie obu sfer, tj. przedsiębiorstw i jednostek naukowych w projektach B+R wspieranych ze środków unijnych. W ocenie ekspertów formuła projektów wsparcia współpracy nauki i biznesu jest optymalna, ponieważ rozwija relacje międzyludzkie, przełamuje bariery i stereotypy, a zarazem jest znacznie bardziej efektywna niż odgórne działania instytucjonalne. Korzyści z przełamywania istniejących barier, zmiany postaw są pożądane i trudne do wyceny. Realizowane projekty stażowe były optymalne w odniesieniu do bardzo ograniczonych dotychczas kontaktów naukowców z przedsiębiorcami. Jednak w sytuacji, w której te kontakty zostały już nawiązane, potrzebne są formuły projektów, które będą w wyższym stopniu premiowały efektywność realizacji rzeczywistych, nakierowanych na osiągnięcie konkretnych rezultatów i szerzej zakrojonych prac badawczo-rozwojowych. W kontekście optymalizacji współpracy między sferą biznesu a sferą nauki wskazane byłoby też tworzenie centrów współpracy między nauką a biznesem oraz zaangażowanie we wspieranie tej współpracy publicznych służb zatrudnienia Badanie ewaluacyjne: Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju, badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, Wpływ projektów szkoleniowych oraz staży realizowanych w ramach Priorytetu VIII PO KL na regionalny rynek pracy, badanie zrealizowane na zlecenie WUP w Poznaniu, 2012, Poznań. 23

24 Cechą charakterystyczną Wielkopolski jest niewystarczająca baza, w tym zakres i standard usług, instytucji otoczenia biznesu pośredniczących we współpracy wskazanych sektorów oraz koncentracja przestrzenna istniejących podmiotów w poznańskim obszarze metropolitalnym, jak również małe dostosowanie ofert uczelni i jednostek B+R do potrzeb gospodarki (istnieje konieczność rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości w pozostałych częściach regionu). Jak wynika z badania 16 przedsiębiorcy nisko oceniają przydatność IOB w kontekście wsparcia procesów związanych z podnoszeniem poziomu innowacyjności, a za główną barierę we współpracy z instytucjami otoczenia biznesu uznają niedostosowaniu oferty do ich potrzeb. Ponadto Wielkopolanie prezentują bardzo specyficzne podejście charakteryzujące się brakiem potrzeby innowacyjności, czego przyczyn należy szukać w zakorzenieniu społeczeństwa w tradycyjnym podejściu do życia, w tym również do przedsiębiorczości. Wyzwaniem na przyszłość jest, więc promocja innowacyjności nie tylko wśród obecnych właścicieli podmiotów gospodarczych, ale i w gronie wszystkich mieszkańców, których innowacyjne podejście powinno stać się podstawą dla rozwoju gospodarki opartej na nowoczesnych standardach (tworzenie i rozszerzanie zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług). Potencjał naukowo-badawczy oraz naukowy województwa wielkopolskiego uznać można jako znaczący. Bazuje on w znacznej mierze na obecności renomowanych poznańskich uczelni wyższych, nastawionych nie tylko na działalność dydaktyczną, ale również badawczorozwojową (wielkopolskie uczelnie specjalizują się m.in. w takich dyscyplinach naukowych jak optoelektronika, nanotechnologia, matematyka, fizyka, chemia, biologia, biotechnologia, biochemia i nauki rolnicze). Wiedza i doświadczenie pochodzącej z nich kadry naukowobadawczej, a także dostępność infrastruktury jest dobrym punktem wyjścia do rozwoju zarówno strony badawczej, jak i wdrożeniowej sfery B+R w Wielkopolsce. Niestety, obecnie potencjał ten jest w bardzo małym stopniu wykorzystywany. Wpływ na to ma m.in. wysoki stopień zużycia aparatury naukowo-badawczej w działalności badawczej i rozwojowej w województwie, który w 2012 roku osiągnął poziom 60,2%. Brakuje przede wszystkim mechanizmów wspierających współpracę oraz odpowiedniej jakości instytucji pośredniczących we współpracy nauki z gospodarką, co odzwierciedla się w niskiej świadomości przedsiębiorców do wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Co więcej poziom nakładów na odpowiednie wykorzystanie istniejącego potencjału okazuje się dalece niewystarczający. Inną sprawą jest fakt, iż w strukturze prowadzonych badań dominują badania podstawowe, będące tak naprawdę punktem wyjścia do dalszych prac badawczych nad rozwiązaniami możliwymi do wykorzystania w działalności gospodarczej. W związku z powyższym w latach wsparcie w ramach WRPO skierowane zostanie na wsparcie działalności B+R jednostek naukowych w zakresie badań stosowanych i wdrożeniowych. Wsparcie dotyczyć będzie wyłącznie obszarów wskazanych w regionalnej strategii inteligentnych specjalizacji, wyłonionych w procesie przedsiębiorczego odkrywania. W Wielkopolsce prace mające na celu wyłonienie inteligentnych specjalizacji regionu powinny zakończyć się do końca 2014 roku. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań i analiz można wskazać wstępnie następujące obszary inteligentnej specjalizacji: I. Obszary wyłaniające się z tradycyjnych specjalizacji gospodarczych Wielkopolski i posiadające potencjał modernizacji i unowocześnienia dzięki stykowi ze specjalizacją naukową regionu: 1) Biosurowce i żywność dla świadomych konsumentów Wielkopolska jest regionem silnym w zakresie zarówno produkcji rolniczej, jak i przetwórstwa spożywczego. Obszar ten obejmuje produkcję biosurowców i żywności w ramach całego łańcucha wartości z dobrej jakości surowców, przy zastosowaniu nowocze- 16 Ibidem. 24

25 snych metod i technologii oraz sprzedaży i dystrybucji, a także zagospodarowanie odpadów poprodukcyjnych. Biosurowce pochodzenia naturalnego produkowane są z dedykowanych upraw lub odpadów poprodukcyjnych. Wzmacnianie całego łańcucha wartości powinno doprowadzić do zwiększenia wytwarzanej wartości dodanej i zatrzymania jej w regionie. 2) Wnętrza przyszłości branża meblarska oraz wyposażenia wnętrz ma w Wielkopolsce silny potencjał wytwórczy i produkcyjny oraz szybko rozwijające się obszary takie jak projektowanie i wzornictwo przemysłowe. Region specjalizuje się również w produkcji drewna, papieru i produktów pochodnych. Obszar ten obejmuje produkcję wyposażenia wnętrz odpowiadającego potrzebom i wyzwaniom stojącym przed współczesnym człowiekiem, w ramach dobrze współpracujących łańcuchów wartości w regionie, czyli silnie zakorzenionych w jego potencjale produkcji surowców komponentów i półproduktów, ale także konkurencyjnych międzynarodowo na bazie nowoczesnej i atrakcyjnej oferty. Źródłem inspiracji dla wnętrz przyszłości mogą być wyniki badań naukowych z obszaru m.in. psychologia, antropologia i socjologia oraz nauki techniczne, dzięki którym mogą powstawać produkty, które sprostają wymogom współczesnego użytkownika. Rozwój obszaru powinien prowadzić do budowy i rozwoju marek globalnych wywodzących się z Wielkopolski. 3) Przemysł jutra w Wielkopolsce koncentruje się branża produkcji i naprawy maszyn oraz urządzeń takich jak pojazdy i środki transportu, szczególnie przemysł motoryzacyjny. Rozwija się także branża lotnicza. Region ma tutaj znaczący potencjał produkcji wyspecjalizowanej oraz potencjał naukowo badawczy w zakresie nowych technologii i materiałów możliwych do wykorzystania w produkcji maszyn. Rozwój tego obszaru obejmuje stosowanie zawansowanych procesów produkcyjnych i procesów specjalnych oraz wdrażanie produkcji zrównoważonej II. Jakość życia: Obszary wyłaniające się z wyzwań stojących przed Wielkopolską obejmujące nowoczesne technologie, usługi i produkty przyjazne człowiekowi i poprawiające jakość życia, oparte na sektorach emergentnych i wyłaniającym się potencjale naukowym: 4) Nowoczesne technologie medyczne powolne starzenie się społeczeństwa oraz coraz częstsze występowanie chorób cywilizacyjnych obserwowane również w Wielkopolsce wymaga rozwoju nowych technologii w obszarze medycyny, farmacji, ochrony zdrowia i profilaktyki. Obszar ten obejmuje nowe technologie pomocne w walce z chorobami rzadkimi i cywilizacyjnymi takimi jak choroby układu krążenia, układu nerwowego i choroby nowotworowe, a także technologie farmaceutyczne wykazujące potencjał komercjalizacji i odpowiadające na popyt ze strony przedsiębiorstw. III. Część wspólna będąca połączeniem obszarów I i II, wyłaniająca się z tradycyjnych specjalizacji gospodarczych oraz z wyzwań stojących przed Wielkopolską. 5) Wyspecjalizowane procesy logistyczne logistyka, transport i gospodarka magazynowa są mocną stroną Wielkopolski, a branża logistyczna rozwija się w oparciu o dobrą lokalizację regionu zwiększającą jego atrakcyjność inwestycyjną. Obszar ten koncentruje się na wykorzystaniu tego potencjału do rozwoju wyspecjalizowanych usług i produktów logistycznych oraz zrównoważonych łańcuchów dostaw zwiększających poziom obsługi klientów biznesowych, a także procesów logistycznych wspierających mobilność regionalną, a w konsekwencji jakość życia mieszkańców. Rozwój obszaru obejmuje zarówno środki techniczne, jak i rozwój kadr i metod or- 25

26 ganizacji i zarządzania, szczególnie w zakresie wspierającym rozwój pozostałych specjalizacji regionu w kierunku zwiększania wartości dodanej w biznesie i podnoszenia jakości życia obywateli. 6) Rozwój oparty na ICT W Wielkopolsce dobrze rozwija się branża ICT, wykazując potencjał zarówno w produkcji komputerów i elektroniki, technologii informacyjno-komunikacyjnych, jak i zautomatyzowanych systemach dla biznesu. Obszar ten obejmuje dwie dziedziny: technologie dla innowacyjnych społeczności oraz biznesowe zastosowania ICT. Pierwsze z nich służą rozwojowi inteligentnego otoczenia człowieka w sferze prywatnej i publicznej. Wśród technologii dla innowacyjnych społeczności można wymienić zintegrowane systemy usług publicznych, np. inteligentne systemy transportowe, energetyczne, oświetleniowe oparte na wykorzystaniu Big Data, systemów zarządzania danymi, systemów osadzonych oraz działania w obszarze Smart City. Biznesowe zastosowania ICT odnoszą się w szczególności do wyspecjalizowanych produktów i usług informatycznych wspierających rozwój pozostałych specjalizacji regionu. Zgodnie z danymi GUS w 2012 roku w województwie wielkopolskim funkcjonowało 268 podmiotów prowadzących działalność badawczo-rozwojową (8,2% ogółu jednostek w kraju, 3. miejsce za mazowieckim i śląskim), skupionych przede wszystkim w aglomeracji poznańskiej, w zdecydowanej większości dotyczących działalności w sektorze przedsiębiorstw (220 jednostki 98,2%). W całej rozpatrywanej perspektywie następował rokroczny wzrost liczby jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową (71 podmiotów w 2004 roku, 88 w 2006, 112 w 2008, aż po 268 w 2012 roku). Wśród nich, według nomenklatury GUS, dominowały jednostki rozwojowe, oprócz których występowały również szkoły wyższe, a także jednostki naukowe oraz badawczo-rozwojowe (w tym placówki Polskiej Akademii Nauk). Wśród jednostek badawczo-rozwojowych oraz centralnych laboratoriów, znajdujących się na terenie województwa, większość stanowiły podmioty państwowe utworzone w celu prowadzenia działalności związanej ze ściśle określonymi dziedzinami (tzw. jednostki resortowe). Z punktu widzenia rozwoju województwa istotne wydają się również przedsięwzięcia wspierane przez władze województwa, a więc w pierwszej kolejności Wielkopolskie Centrum Designu, pełniące rolę inkubatora sektorów kreatywnych, ośrodka szkoleniowo-doradczego i parku technologicznego, oraz Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe przy Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN, stanowiące m.in. centrum integracyjne badań naukowych, a także ośrodek badawczo-rozwojowy w zakresie nowoczesnej struktury informatycznej. Wśród innych instytucji wspierających sferę B+R wyróżnić można następujące grupy: parki technologiczne, w tym naukowo-technologiczne i przemysłowotechnologiczne (m.in. Poznański Park Naukowo-Technologiczny Fundacji UAM w Poznaniu, Poznański Park Technologiczno-Przemysłowy), inkubatory technologiczne (w Poznaniu i Kaliszu), akademickie inkubatory przedsiębiorczości (przy poznańskich uczelniach), inkubatory przedsiębiorczości (m.in. Ostrowskie Centrum Wspierania Przedsiębiorczości, Kaliski Inkubator Przedsiębiorczości), centra transferu technologii (m.in. Wielkopolski Klub Techniki i Racjonalizacji, Wielkopolski Instytut Jakości), instytuty naukowo-badawcze (m.in. Instytut Obróbki Plastycznej, Instytut Logistyki i Magazynowania w Poznaniu) Szerzej na ten temat przedstawiono w podrozdziale Instytucje Otoczenia Biznesu ośrodki innowacyjności i przedsiębiorczości. 26

27 Rycina 2.9. Jednostki z działalnością badawczo-rozwojową według sektorów instytucjonalnych w 2012 roku WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE ŚREDNIA SEKTOR PRZEDSIĘBIORSTW POZOSTALE SEKTORY Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Cechą specyficzną kapitału intelektualnego Wielkopolski jest wysoka jakość i konkurencyjność w skali europejskiej, wynikająca przede wszystkim z wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności, a także wieloletnich tradycji naukowych w regionie. Ogólnie w całym sektorze B+R w 2012 roku zatrudnionych było 13,2 tys. osób, tj. 9,5% zatrudnionych w sektorze B+R w całym kraju (3. miejsce za mazowieckim i małopolskim). Liczba ta w całym okresie systematycznie wzrastała, z wyjątkiem roku 2012, kiedy odnotowano 3,6% spadek w stosunku do roku poprzedniego. Zdecydowaną większość zatrudnionych w sektorze stanowili pracownicy naukowobadawczy, tj. 8,5 tys. osób (64,2%), przy czym w ostatnich latach obserwuje się spadek udziału tej grupy. Najwięcej zatrudnionych w B+R związanych było z sektorem szkolnictwa wyższego (9,7 tys. osób, tj. 68,5%), a następnie z sektorem przedsiębiorstw (2,2 tys. osób 16,3%) i z sektorem przedsiębiorstw (2,0 tys. osób 15,2%). W przeliczeniu na mieszkańców wskaźnik zatrudnienia w sektorze badawczo-rozwojowym w Wielkopolsce wyniósł 38,2 i był wyższy niż analogiczny wskaźnik dla całej Polski, wynoszący 36,2. 27

28 Rycina Dynamika liczby zatrudnionych w sektorze B+R w stosunku do roku poprzedniego w okresie % 113% 111% 109% 107% 105% 103% 101% 99% 97% 95% 109% 104% 97% 97% Polska Wielkopolska Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Korzystne zmiany dotyczą natomiast nakładów na sferę B+R, co świadczy o coraz lepszym wykorzystywaniu dostępnych potencjałów. W 2012 roku Wielkopolska zanotowała ponadprzeciętne w skali kraju nakłady na rozwój sferę B+R, w wysokości 1 360,5 mln zł, co wskazywało na wzrost nakładów o 49,5% w stosunku do poprzedniego roku. Wskazana w 2012 roku wielkość nakładów stanowiła 9,5% nakładów poziomu krajowego, co dawało Wielkopolsce 3. miejsce wśród wszystkich województw za mazowieckim i małopolskim, wyprzedzając województwo śląskie, które rok wcześniej odnotowało wyższe nakłady na badania i rozwój. Dynamika wielkości nakładów na sferę B+R w okresie charakteryzowała się systematycznym wzrostem, wahaniami charakteryzował się natomiast udział nakładów na sferę B+R w Wielkopolsce w nakładach poziomu krajowego w latach W 2012 roku największe nakłady na sektor B+R w regionie dotyczyły: szkolnictwa wyższego (811,9 mln zł, 58,7% ogółu) oraz sektora rządowego (281,4 mln zł, 20,7%), a dopiero później sektora przedsiębiorstw (264,3 mln zł, 19,4%). Na względnie niższą aktywność inwestycyjną przedsiębiorstw, zwłaszcza sektora MŚP, wpływ mają w szczególności takie czynniki jak niedostateczne zasoby finansowe, brak strategicznego zarządzania rozwojem, a także ograniczone możliwości korzystania z regionalnego systemu innowacji. Z tego względu istotnym aspektem planowanej interwencji w obszarze B+R jest podniesienie potencjału innowacyjnego przedsiębiorstw poprzez stworzenie sprzyjających warunków dla podmiotów sektora prywatnego dla inwestowania w działalność badawczo-rozwojową, tworzenia infrastruktury badawczej oraz kreowania popytu na kadrę B+R. Wpływ na przedsiębiorczość i innowacyjność polskich przedsiębiorstw będzie miało również wsparcie rozwoju sieci powiązań w formie klastrów oraz usług instytucji IOB, które przyczyniają się do rozwoju współpracy między podmiotami gospodarczymi, zwłaszcza sektora MŚP, z nauką oraz transferu technologii i innowacji. 28

29 wielkość nakładów na B+R DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Rycina Wielkość i udział nakładów na sferę B+R w województwie wielkopolskim w okresie ,2% 9,5% ,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% udział nakładów na B+R w nakładach krajowych ,0% Wielkość nakładów na B+R Udział nakładów na B+R w nakładach krajowych Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Nakłady na B+R związane były w szczególności z naukami przyrodniczymi (23,0%), inżynieryjnymi i technicznymi (23%), a w dalszej kolejności z naukami medycznymi i naukami o zdrowiu, rolniczymi, społecznymi oraz naukami humanistycznymi. W ostatnich latach zauważalny jest zdecydowany wzrost udziału nakładów na nauki przyrodnicze i inżynieryjnotechniczne kosztem nauk społeczno-humanistycznych. Uwzględniając natomiast strukturę nakładów na B+R wielkopolskich uczeni, zauważyć można, iż największa ich część kumuluje się w naukach społeczno-humanistycznych (ponad 30%), w dalszej kolejności plasują się nakłady w dziedzinie nauk przyrodniczych oraz nauk inżynieryjnych i technicznych (mniej niż 25%). Doświadczenia europejskie i pozaeuropejskie dowodzą jednak, iż wyniki badań prowadzonych w ramach nauk społeczno humanistycznych, w dużo mniejszym stopniu niż w przypadku nauk inżynieryjno-technicznych i pozostałych, mają bezpośrednie zastosowanie w gospodarce. Można także konkludować, iż relatywnie duży udział nauk społeczno - humanistycznych sprawia, że potencjał wielkopolskich uczelni w zakresie wpływu na wzrost innowacyjności regionu nie jest wprost proporcjonalny do ich pozycji naukowej Badanie ewaluacyjne: Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata oraz potrzeby regionu jako źródła rekomendacji na rzecz inteligentnego rozwoju w zakresie innowacji przedsiębiorstw dla perspektywy finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań,

30 zł DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Rycina Nakłady na sferę B+R na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim w 2012 roku na tle pozostałych województw i kraju , WOJEWÓDZTWO WIELKOPOLSKIE Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. W 2012 roku średnio na działalność badawczo-rozwojową na 1 mieszkańca wydatkowano 393,3 zł, przy średniej wartości dla kraju na poziomie 372,5 zł. Dawało to Wielkopolsce 4. miejsce w kraju za mazowieckim, małopolskim i pomorskim. Tuż za nią na liście plasowały się województwa dolnośląskie, łódzkie, lubelskie i podkarpackie. Przeliczając wielkość nakładów na B+R na liczbę zatrudnionych w sektorze w 2012 roku województwo wielkopolskie z wartością 102,8 tys. zł zajęło również 4. miejsce w Polsce, przy średniej krajowej 102,8 tys. zł. Oba przedstawione powyżej wskaźniki cechuje stopniowy rokroczny przyrost wartości za wyjątkiem roku 2010, w którym zaobserwowano znaczny spadek bezwzględnej wartości nakładów na B+R. Kluczowym z punktu widzenia zobowiązań Polski wobec Komisji Europejskiej jest wskaźnik wydatków na B+R w stosunku do PKB (w kontekście realizacji Strategii Europa 2020). W ostatnim z lat wykazanym przez GUS (2011 rok) wartość tego wskaźnika w przypadku Wielkopolski wyniosła zaledwie 0,64%, co jest wartością dalece niesatysfakcjonującą przy średniej krajowej na poziomie 0,76% i wskaźniku 1,7%, który Polska zobowiązała się osiągnąć do 2020 roku (zgodnie z zapisami Krajowego Programu Reform). Wartości wyższe niż w przypadku Wielkopolski we wspomnianym roku 2011 osiągnęły województwa: mazowieckie (1,37%), małopolskie (1,06%), podkarpackie (0,95%), pomorskie (0,73%) i lubelskie (0,65%). Tak niska wartość wskaźnika dla Wielkopolski ma związek z drastycznym spadkiem wielkości nakładów na sferę B+R w 2010 roku, które wzrosły już w następnym roku do poziomu przekraczającego wartości z 2009 roku. Niestety, wartość nakładów na działalność badawczo-rozwojową dla Wielkopolski w relacji do PKB za 2012 rok opublikowane zostaną dopiero na początku 2015 roku. Reasumując, poszczególne wskaźniki poziomu rozwoju sektora badawczo-rozwojowego osiągają w analizowanej perspektywie coraz wyższe wartości, co świadczy o systematycznej poprawie w tym zakresie. W dalszym ciągu nie można ich jednak uznać za w pełni wystarczające i satysfakcjonujące, w związku z czym konieczna jest dalsza poprawa. Szczególnie znaczenie ma tu sektor prywatny (przedsiębiorstw), który w najbliższej perspektywie czasowej powinien 30

31 zwiększyć udział w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej w województwie. Inwestycje przedsiębiorstw powinny uwzględniać m.in. kwestię najnowocześniejszych rozwiązań sfery TIK (e-biznes, e-edukacja, e-learning itp.) Usługi, przemysł i rolnictwo Usługi Sektor usługowy, będący dominującym sektorem w gospodarce województwa wielkopolskiego, reprezentowany jest przede wszystkim przez branże związane z obsługą rynku nieruchomości, dynamicznie rozwijający się sektor usług finansowych, bankowych i ubezpieczeń, handel hurtowy i detaliczny, w tym sprzedaż samochodów, a także działalność profesjonalną i naukową oraz działalność w obszarze ochrony zdrowia. W 2012 roku w rejestrze REGON zarejestrowanych było podmiotów należących do sektora usługowego. Stanowiło to 73,2% ogółu zarejestrowanych podmiotów. Jest to wartość niższa od średniej kraju, która wyniosła 76,2% i pozostałych województw, wśród których województwo wielkopolskie zajęło ostatnie miejsce. W porównaniu do lat poprzednich bezwzględna liczba podmiotów sektora usługowego systematycznie wzrastała w 2012 roku zanotowano wzrost o 3,5% w stosunku do roku 2011 i 8,5% w stosunku do roku W odniesieniu do ogólnej liczby zarejestrowanych w województwie podmiotów gospodarczych, wzrost znaczenia sektora usługowego jest znacznie mniejszy ze względu na dużą liczbę nowozarejestrowanych podmiotów sektora przemysłowego. W ramach działalności usługowej, zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności wyróżnić możemy na usługi rynkowe (sekcje G-K i O-U) i nierynkowe (sekcje L, M, N). Zgodnie z takim podziałem w 2012 roku w Wielkopolsce wśród podmiotów gospodarczych dominowały działające w sferze rynkowej (78,9%). W strukturze podmiotowej gospodarki regionu w 2012 roku dominowała sekcja G - handel hurtowy i detaliczny, do której należało blisko 37% ogółu podmiotów funkcjonujących w sektorze usługowym. Znaczna liczba podmiotów należała także do sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (12,3%), sekcji H Transport i gospodarka magazynowa (8,1%) oraz sekcji Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna (7,0%). Łącznie, podmioty należące do sektora usługowego wytworzyły mln zł, tj. 58,2% wartości dodanej brutto w Wielkopolsce 19, z czego 20,7% w ramach samej sekcji G. Wskazuje to na niewielki spadek w stosunku do roku 2010, kiedy podmioty sektora usług wytworzyły 58,7% wartości dodanej brutto. Na tle kraju jest to wartość niska średnia wartość brutto w kraju wytworzona przed podmioty sektora usługowego wyniosła w 2011 roku 62,4%. Wśród województw Wielkopolska zajmuje pod tym względem 11. miejsce. 19 Dane z 2011 roku. 31

32 Rycina Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON w województwie wielkopolskim w 2012 roku 7% 2% 8% >1% 5% 37% 1% 4% 12% 5% 4% 4% 3% 8% Sekcja G Sekcja H Sekcja I Sekcja J Sekcja K Sekcja L Sekcja M Sekcja N Sekcja O Sekcja P Sekcja Q Sekcja R Sekcje S i T Sekcja U Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W porównaniu do całego kraju, struktura zatrudnienia w województwie charakteryzuje się stosunkowo niskim udziałem sektora usług, na poziomie 53,2% w 2012 roku (średnia kraju 55,9%). Pod tym względem województwo zajmuje 10. miejsce w kraju, daleko za województwami mazowieckim, zachodniopomorskim i pomorskim, które charakteryzują się znacznie wyższymi wskaźnikami zatrudnienia w sektorze usługowym (odpowiednio: 67,2%, 63,3% i 62,3%). Łącznie w sektorze usługowym w Wielkopolsce zatrudnionych było osób. Wskazuje to na wzrost zatrudnienia w sektorze w stosunku do lat poprzednich o 5,8% od roku 2009 oraz o 1,8% w stosunku do 2011 roku. Najwięcej osób znalazło zatrudnienia w sekcji G - handel hurtowy i detaliczny (31,4%), następne pod względem liczby zatrudnionych były sekcje P edukacja (14,1%) i Q - opieka zdrowotna i pomoc społeczna (8,8%). Pod względem zatrudnienia w 2012 roku przeważały usługi rynkowe skupiały 85,5% pracowników, zatrudnionych w sekcjach G-K, O-U. Przemysł i budownictwo Cechą charakterystyczną wielkopolskiej gospodarki jest jej znaczny stopień uprzemysłowienia. Dotyczy to przede wszystkim struktury zarejestrowanych w regionie przedsiębiorstw produkcyjnych, wielkości produkcji sprzedanej oraz wypracowanej przez podmioty wartości dodanej brutto. O przewadze wielkopolskiego przemysłu decyduje m.in. zróżnicowana struktura branżowa podmiotów gospodarczych oraz przewaga przedsiębiorstw małych i średnich, co wpływa na znaczną mobilność i elastyczność w dostosowywaniu się do reguł panujących na rynku przez wielkopolskich przedsiębiorców. W 2012 roku w Wielkopolsce w rejestrze REGON zarejestrowanych było przedsiębiorstw należących do sektora przemysłu i budownictwa 20. W stosunku do 2009 roku jest to 20 Według klasyfikacji PKD 2007 sektor przemysłu i budownictwa obejmuje sekcje: B (górnictwo i wydobywanie), C (przetwórstwo przemysłowe), D (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych), E (Dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywację oraz F (budownictwo). 32

33 mln zł DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO wzrost o 6,6%. Podmioty te stanowiły 23,3% ogółu podmiotów zarejestrowanych w województwie, a więc więcej niż średnia kraju wynosząca w 2012 roku 21,5%, co wskazuje na wysoki stopień uprzemysłowienia regionu. Wśród zarejestrowanych podmiotów dominowały przedsiębiorstwa sekcji F budownictwo (55,3%) oraz sekcji C przetwórstwo przemysłowe (42,0%). W obu tych sekcjach zanotowano nieznaczny spadek liczby podmiotów w stosunku do 2009 roku (sekcja F 0,2%, sekcja C 0,5%). Mniejsze udziały pod względem liczby podmiotów zanotowano w sekcji B górnictwo i wydobywanie (0,4%), sekcji D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (0,7%) i sekcji E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (1,6%). W przemyśle dominowały podmioty sektora prywatnego, stanowiące 99,5% ogółu zarejestrowanych podmiotów. W układzie poszczególnych sekcji udział podmiotów sektora prywatnego i publicznego jest zróżnicowany największy udział podmiotów publicznych zanotowano w sekcji E (44,2%) i sekcji D (32,9%), natomiast wśród podmiotów prywatnych największy udział zanotowano w sekcji F (55,5%) oraz sekcji C (42,1%), co związane jest z charakterem świadczeń jakie realizują podmioty tych sekcji. Pod względem wielkości, w strukturze podmiotów sektora przemysłu przeważają przedsiębiorstwa MŚP 99,9%. Wśród nich dominują mikroprzedsiębiorstwa, zatrudniające do 9 pracowników (95,0%), następnie małe przedsiębiorstwa zatrudniające do 49 pracowników (4,1%) i przedsiębiorstwa średniej wielkości, zatrudniające do 249 pracowników (0,8%). Mimo dominującej w sektorze przemysłu liczby podmiotów MŚP, ich udział w produkcji sprzedanej przemysłu jest stosunkowo niewielki, co związane jest z ich możliwościami przerobowymi w 2012 roku podmioty MŚP wytworzyły 42,7% produkcji sprzedanej przemysłu w tym 18,8% przez podmioty mikro i małe, a 23,9% przez podmioty średniej wielkości. Rycina Produkcja sprzedana w sektorze przemysłowym na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim w 2012 roku POLSKA WIELKOPOLSKIE Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 33

34 Łączna wielkość produkcji sprzedanej przemysłu w 2012 roku w Wielkopolsce wyniosła 125,1 mld zł. Wskazuje to na wzrost o 28,6% w stosunku do 2007 roku i o 20,5% w stosunku do roku W przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2012 roku w sektorze przemysłu wyprodukowano dobra o łącznej wartości zł o 30,9% więcej niż w 2007 roku. Na tle kraju ( zł/m.) i pozostałych województw Wielkopolska wypada pod tym względem pozytywnie zajęła 5. miejsce za województwami: mazowieckim ( zł/m.), śląskim ( zł/m.), dolnośląskim ( zł/m.) i pomorskim ( zł/m.). Wartość dodana brutto wytworzona przed podmioty sektora przemysłu i budownictwa wyniosła w 2011 roku mln zł, czyli 36,1% ogólnej wartości dodanej brutto regionu. Jest to wielkość powyżej średniej w kraju, która wyniosła 33,6%. Na tle pozostałych województw Wielkopolska wypada przeciętnie i zajmuje 8 miejsce. Pod względem struktury zatrudnienia województwo wielkopolskie prezentuje się jako region o dużym znaczeniu sektora przemysłu i budownictwa. W 2012 roku w Wielkopolsce w sektorze przemysłu pracowało osób (wzrost o osób, tj. 0,8% w stosunku do 2009 roku), którzy stanowili 31,3% ogółu zatrudnionych w regionie. Jest to udział wyższy niż średnie zatrudnienie w przemyśle w Polsce, które w 2012 roku wyniosło 26,8%. Pod względem udziału zatrudnionych w tym sektorze Wielkopolska zajęła 4. miejsce wśród województw, plasując się za województwami: śląskim (36,7%), opolskim (31,4%) i lubuskim (31,3%). Przemysł województwa wielkopolskiego charakteryzuje przede wszystkim duże zróżnicowaniem spośród gałęzi przemysłu dominują przemysł spożywczy, ale również farmaceutyczny, meblarski, odlewniczy, ceramiczny i szklarski, wyrobów z tworzyw sztucznych dla budownictwa, włókienniczy i odzieżowy, oponiarski i wiele innych. Także górnictwo węgla brunatnego, hutnictwo i wytwarzanie energii odgrywa w regionie znaczącą rolę, przede wszystkim w okręgu konińskim. Znaczna część produkowanych w regionie wyrobów przeznaczona jest na eksport na rynek krajowy i rynki zagraniczne. Świadczy to o wysokiej jakości wyrobów zlokalizowanych w Wielkopolsce przedsiębiorstw, do których zaliczyć można m.in.: silniki okrętowe i samolotowe, wagony osobowe i ich wyposażenie, obrabiarki skrawające do metali, maszyny i urządzenia dla leśnictwa, rolnictwa, budownictwa i górnictwa, łożyska toczne i opony do samochodów ciężarowych, akumulatory, baterie, żarówki i sprzęt oświetleniowy, głośniki, farby, nawozy sztuczne, środki i preparaty farmaceutyczne, przetwory mięsne, koncentraty spożywcze, wyroby czekoladowe, piwo, artykuły wyposażenia mieszkań, ceramikę stołową, pianina, odzież i tekstylia. Pomimo dominacji podmiotów sektora MŚP, region reprezentowany jest także przez duże zakłady z udziałem kapitału zagranicznego. Do największych pod względem wielkości produkcji i liczby zatrudnionych zaliczyć można przedsiębiorstwa motoryzacyjne Volkswagen Poznań sp. z o.o., Mahle Polska SP. z o.o., Skoda Auto Polska SA, Solaris Bus&Coach SA czy producenta opon Bridgestone Poznań Sp. z o.o., przedsiębiorstwo branży oświetleniowej Philips Lighting Poland S.A, wytwórców farmaceutyków GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A., a także Beiersdorf-Lechia S.A., oraz przedsiębiorstwa branży spożywczej: Kompania Piwowarska SA GK, Wrigley Poland Sp. z o.o, Nestle czy Hochland Polska Sp. z o.o. i inne 21. Rolnictwo Rolnictwo w województwie wielkopolskim stanowi jeden z jego ważnych potencjałów rozwojowych. Cechą charakterystyczna rolnictwa w Wielkopolsce jest wysoki wskaźnik jego wydajności oraz znaczna wysokość plonów na tle kraju. Korzystnym aspektem rolnictwa jest również optymalna wielkość gospodarstw rolnych, których średnia powierzchnia, choć wyższa od średniej kraju, jest optymalna na tle regionów Unii Europejskiej. 21 Wg Wielkopolskie Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. 34

35 Struktura użytkowania gruntów pod kątem przydatności dla rolnictwa przedstawia się w województwie wielkopolskim korzystnie. W 2012 roku użytki rolne zajmowały 1 800,1 tys. ha, co stanowiło 60% powierzchni województwa, z czego użytki rolne w dobrej kulturze rolnej stanowiły 98,8%. Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych wyniosła 1 489,4 tys. ha (blisko 50% powierzchni województwa). Powierzchnia zasiewów w całym regionie objęła 83,3% ogólnej powierzchni użytków rolnych, natomiast łąki i pastwiska obejmowały 13,9% użytków. Grunty ugorowe stanowiły 1,4% użytków rolnych. Rycina Struktura gospodarstw rolnych w województwie wielkopolskim w roku 2012 według kryterium wielkości 11% 40% 8% 22% 11% 15% 1% 3% 11% do 1 ha włącznie 1-2 ha 2-5 ha 5-15 ha ha ha ha powyżej 50 ha Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Ogółem w województwie funkcjonowało 123,2 tys. gospodarstw rolnych 22 (dla porównania w 2010 roku 125,7 tys.), co stanowiło ponad 8,3% gospodarstw w kraju, w tym 99,6% stanowiły gospodarstwa indywidualne. Najwięcej gospodarstw (33,2%) posiadało powierzchnię 5-10 ha, 17,0% gospodarstw powierzchnię 2-5 ha, 12,8% gospodarstw powierzchnię 1-2 ha, 11,8% powierzchnię ha, natomiast 9% powierzchnię ha. Gospodarstwa o powierzchni ha stanowiły 12,2%, ha 1,0%, natomiast powyżej 100 ha 0,9%. Wzrost zapotrzebowania na żywność ekologiczną powoduje, że na znaczeniu zyskuje produkcja rolna metodami ekologicznymi. W 2012 roku w Wielkopolsce zlokalizowanych było 651 gospodarstw ekologicznych posiadających certyfikat (kraj 18,2 tys.), o łącznej powierzchni użytków rolnych 29,2 tys. ha, oraz 323 ekologiczne gospodarstwa rolne w okresie przestawiania (kraj 7,8 tys.), o powierzchni 12,3 tys. ha. W strukturze zasiewów dominowały zboża 73,2% (pszenżyto, pszenica, żyto, jęczmień, owies), następnie rośliny przemysłowe 9,5%, rośliny pastewne 9,1%, strączkowe na ziarno 3,1%, ziemniaki 2,7%, pozostałe uprawy 2,4%. Wielkopolska wyróżnia się największą produkcją zbóż w kraju (15,5% udziału krajowego) oraz buraków cukrowych (23%). Jest jednym z największych producentów rzepaku i rzepiku (10,9% produkcji krajowej) i warzyw gruntowych o 14,1 procentowym udziale w produkcji krajowej (największe znaczenie w uprawach wa- 22 Począwszy od 2010 roku nastąpiła w GUS zmiana definicji gospodarstwa rolnego, zgodnie z którą, gospodarstwa rolne nie obejmują posiadaczy użytków rolnych nieprowadzących działalności rolniczej oraz posiadaczy do 1 ha użytków rolnych prowadzących działalność rolniczą o małej skali. 35

36 rzywniczych mają: cebula, kapusta, marchew, pomidory). Ponadto duży udział w produkcji krajowej ma produkcja ziemniaków w regionie (ok. 10,9% produkcji krajowej) 23. Wielkopolska od wielu lat jest czołowym w kraju regionem produkcji zwierzęcej. Zajmuje pierwsze miejsce pod względem pogłowia trzody chlewnej (33,4% w skali kraju 3,71 mln szt.), drugie miejsce pod względem pogłowia owiec (9,6% w skali kraju 21 tys. sztuk) oraz trzecie miejsce w pogłowiu bydła (15,6% w skali kraju 861,6 tys. sztuk). Region jest również obszarem dużej koncentracji hodowli drobiu. Liczba sztuk drobiu osiągnęła w 2012 roku wielkość 24,9 mln szt. stanowiąc 19,9% wielkości pogłowia krajowego 24. W województwie w 2012 roku skupiono produkty rolne o łącznej wartości 8,6 mld zł (według cen bieżących, bez podatku VAT), co stanowiło 17,5% krajowej wartości skupu produktów rolnych. Globalna produkcja rolnicza Wielkopolski osiągnęła wartość 12,1 mld zł (według cen z 2010 roku). Wartość produkcji roślinnej osiągnęła poziom 4,8 mld zł, natomiast wartość produkcji zwierzęcej 7,3 mld zł. Wnioski: Duży, jednak nie w pełni wykorzystany potencjał rozwoju gospodarczego Wielkopolski. Znaczna polaryzacja poziomu gospodarki regionu i przestrzenie zróżnicowanie pod względem lokalizacji działalności gospodarczej. Nieustanny wzrost znaczenia aglomeracji Poznańskiej jako lokomotywy rozwoju społeczno-gospodarczego województwa. Wysoka atrakcyjność inwestycyjna województwa wielkopolskiego. Dynamicznie rozwijający się sektor MŚP w regionie. Stały wzrost wielkości nakładów inwestycyjnych w regionie (ciągle na niesatysfakcjonującym poziomie). Znaczne zaangażowanie kapitału zagranicznego w gospodarkę (koncentracja w mieście Poznaniu). Wzrost popularności wsparcia przedsiębiorczości instrumentami zwrotnymi w ramach inicjatyw JEREMIE i JESSICA. Niewystarczająca liczba oraz niedopasowanie oferty instytucji otoczenia biznesu do realiów rynkowych. Niewystarczająca baza, w tym zakres i standard usług instytucji otoczenia biznesu pośredniczących we współpracy sektora nauki i przedsiębiorstw. Wzrost znaczenia klastrów w regionie. Obserwowany w ostatnich latach spadek udziału przedsiębiorstw innowacyjnych oraz podmiotów ponoszących nakłady inwestycyjne na działalność innowacyjną. Niesatysfakcjonujący poziom nakładów na działalność innowacyjną (szczególnie dramatyczny w sektorze usług). Niskie kompetencje MŚP w zakresie zarządzania innowacją. Niewystarczający poziom nakładów na sferę B+R (niższy niż średnio w kraju w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz w relacji do PKB), świadczący o problemach z wykorzystaniem dostępnego potencjału badawczo-rozwojowego Rolnictwo w województwie wielkopolskim w 2012 r. Główny Urząd Statystyczny, Ibidem. 36

37 Znaczący potencjał naukowo-badawczy oraz naukowy województwa bazujący na obecności renomowanych poznańskich uczelni (w dużej mierze niewykorzystany). Wysoka jakość i konkurencyjność kadry naukowo-badawczej Wielkopolski. związanej w większości z sektorem szkolnictwa wyższego. Dominacja badań podstawowych w strukturze prowadzonych badań. Dynamicznie rozwijający się sektor usług bankowych i finansowych. Znacząca rola sektora przemysłowego w regionie, charakteryzującego się dużym stopniem elastyczności i zróżnicowania branżowego. Wysoka efektywność i wydajność rolnictwa przy względnie niskiej chemizacji upraw - czołowe miejsce województwa pod względem produkcji zwierzęcej oraz roślinnej. Rekomendacje: Konieczność uwzględnienia we wsparciu projektów inwestycyjnych zróżnicowania gospodarczego Wielkopolski (kwestia polaryzacji rozwoju, specjalizacji poszczególnych części województwa, a także nierównomiernego rozmieszczenia MŚP, instytucji otoczenia biznesu oraz spółek z kapitałem zagranicznym) koncentracja wsparcia na obszary strategicznej interwencji. Wzmocnienie potencjału gospodarczego Wielkopolski poprzez wspieranie aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw w regionie, zwłaszcza przedsiębiorstw sektora usługowego. Promocja wielkopolskiej przedsiębiorczości w kraju i za granicą. Wsparcie tworzenia nowej i rozwój istniejącej infrastruktury terenów inwestycyjnych na rzecz rozwoju gospodarczego, skutkujące wzrostem atrakcyjności inwestycyjnej regionu. Zwiększenie konkurencyjności wielkopolskich przedsiębiorstw poprzez działalność promocyjną na rynkach międzynarodowych oraz wsparcie dla procesów internacjonalizacji w zakresie nawiązywania współpracy z partnerami zagranicznymi, przyswajania nowych modeli zarządczych oraz wprowadzanie i promocji na rynku międzynarodowym produktów i usług. Koncentracja wsparcia na rozwój instytucji otoczenia biznesu, w tym przede wszystkim na współpracę sfery nauki z biznesem, transfer wiedzy i technologii oraz profesjonalizację usług. Wspieranie tworzenia sieci powiązań i synergii między przedsiębiorstwami, instytucjami badawczo-rozwojowymi i ośrodkami szkolnictwa wyższego, w tym wspieranie tworzenia i rozwoju klastrów. Wzmocnienie infrastruktury badań i innowacji. Koncentracja adresowanego wsparcia na wzrost innowacyjności przede wszystkim w kierunku sektora usług. Promowanie postaw przedsiębiorczych i innowacyjnych, wspieranie inkubatorów przedsiębiorczości i inkubatorów akademickich. Promocja innowacyjności nie tylko wśród obecnych właścicieli podmiotów gospodarczych, ale i w gronie wszystkich mieszkańców, których innowacyjne po- 37

38 dejście powinno stać się podstawą dla rozwoju gospodarki opartej na nowoczesnych standardach. Podniesienie kompetencji MŚP w zakresie strategicznego zarządzania innowacją. Wsparcie działalności B+R przedsiębiorstw, w tym wdrożenia własnych lub zakupionych wyników badań i technologii, wzmocnienie badań stosowanych i prac badawczo-rozwojowych, wspieranie procesów unowocześniania produktów i usług, procesów produkcji i wdrażania systemów jakości oraz nowych modeli zarządzania. Systematyczne podnoszenie poziomu konkurencyjności międzynarodowej instytucji B+R oraz szkół wyższych (w tym wsparcie kapitału intelektualnego). Zacieśnienie współpracy sektora gospodarki z sektorem nauki poprzez stworzenie skutecznych mechanizmów komercjalizacji rezultatów badań oraz wsparcie wspólnych przedsięwzięć B+R przedsiębiorstw i jednostek naukowych. Koncentracja wsparcia na badaniach możliwych do wykorzystania w działalności gospodarczej (a nie na badaniach podstawowych). Wsparcie instrumentami zwrotnymi i bezzwrotnymi (oraz pozafinansowymi - system zachęt) sektora prywatnego w finansowaniu działalności badawczorozwojowej. Wprowadzenie specjalizacji regionalnych Wielkopolski. 38

39 3. Rozwój cyfrowy Dla gospodarki opartej na wiedzy oraz dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego zasadnicze znaczenie ma powszechność i dostępność usług telekomunikacyjnych. Podstawowym problemem związanym z rozwojem technologii TIK na obszarze Wielkopolski jest stosunkowo słabo rozwinięta infrastruktura, zarówno dostępowa, jak i szkieletowa. Jest to szczególnie zauważalne na obszarach wiejskich regionu. Koszt inwestycji na tych terenach jest wysoki i komercyjni operatorzy przejawiają nikłe zainteresowanie inwestowaniem na nich. Inwestycją mającą pomóc zwalczyć braki w infrastrukturze jest projekt kluczowy WRPO mający na celu wybudowanie sieci szerokopasmowej obejmującej obszar całego regionu. Projekt polega na stworzeniu sieci szkieletowej i dystrybucyjnej oraz punktów dostępowych, po co najmniej jednym, w każdym mieście lub gminie Wielkopolski. Będzie to sieć świadcząca usługi wyłącznie dla operatorów telekomunikacyjnych (usługi hurtowe) bez sieci dostępowych. Zdaniem spółki Wielkopolska Sieć Szerokopasmowa S.A. projekt swym zasięgiem ma objąć 258 jednostek administracji publicznej na poziomie gminnym, powiatowym i wojewódzkim, 1,1 mln gospodarstw domowych oraz ok. 311 tys. firm. Sieć będzie posiadała możliwości techniczne przesyłu zarówno dla klientów indywidualnych, jak i instytucjonalnych na poziomie 30 Mbit/s. Uzupełnieniem sieci szerokopasmowej w regionie będzie sieć WiMAX na którą w listopadzie 2012 roku składało się 65 stacji bazowych i obejmowała swoim zasięgiem ponad 2 mln ludzi. Wybudowanie sieci szybkiego Internetu pozwoli z jednej strony wyrównać szanse mieszkańców wsi i małych miejscowości w dostępie do zasobów sieci, z drugiej natomiast na budowę gospodarki opartej na wiedzy oraz wzmocni konkurencyjność wielkopolskich firm i pracowników na rynku europejskim. Usługi dostępu do Internetu w województwie wielkopolskim są świadczone przez operatorów telekomunikacyjnych w technologiach przewodowych oraz przez operatorów sieci komórkowych. Znaczną pozycję mają również lokalni operatorzy telekomunikacyjni. W miastach usługi dostępu do Internetu świadczą też operatorzy telewizji kablowej. Województwo ma dostęp także do krajowej sieci naukowo-badawczej PIONIER oraz sieci metropolitalnej w Poznaniu, których operatorem jest wyspecjalizowana jednostka realizująca zaawansowane technologicznie projekty informatyczne Poznańskie Centrum Superkomputerowo Sieciowe. Dostępność mieszkańców województwa do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych jest zróżnicowana. Statystyka prezentująca wyniki badań wyposażenia gospodarstw domowych w komputery i dostępność Internetu dla tych gospodarstw wskazuje na stałą poprawę sytuacji w tym zakresie. O ile w roku 2004 zaledwie 34% wielkopolskich gospodarstw domowych posiadało komputery, to w roku 2012 takich gospodarstw było już ponad 72%. W Polsce wielkości te kształtowały się odpowiednio na poziomie 32,9% (2004 rok) i 73,4% (2012 rok) 25. Ponad 68,5% gospodarstw domowych wyposażonych w komputery w Wielkopolsce dysponuje dostępem do Internetu (Polska 70,5%), w tym 58% szerokopasmowym dostępem do Internetu (Polska 67%). Jednakże, badanie ewaluacyjne WRPO wskazuje, że dostęp do sieci NGA 27 jest ograniczony. 99,4% miejscowości w Wielkopolsce (tj miejscowości), za Społeczeństwo informacyjne w liczbach, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa, Badanie ewaluacyjne: Włączenie społeczne jako przesłanka dla polityki samorządu województwa wielkopolskiego w realizacji celów Strategii Europa 2020 w perspektywie finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, NGA - sieć, której minimalna przepływność54 wynosi 30 Mb/s. 39

40 mieszkiwanych przez ok osób (68% ludności Wielkopolski) nie ma dostępu do tej usługi. Oferta sieci NGA istnieje tylko w 33 miejscowościach i to tylko na części ich obszaru. Znaczna część miejscowości (3 309, tj. 60% ogółu miejscowości) pozbawiona jest dostępu do Internetu o przepływności minimum 2 Mb/s, natomiast w miejscowościach (blisko 40% miejscowości) dostępne są usługi tylko jednego operatora. Wskazuje to na niekorzystną sytuację Wielkopolski w aspekcie zapewnienia mieszkańcom dostępu do usług internetowych. Nadal istnieją duże różnice, które dzielą Wielkopolskę od poziomu krajów UE, jeśli chodzi o dostępność Internetu w gospodarstwach domowych. Według opracowania dotyczącego rozwoju społeczeństwa informacyjnego przygotowanego przez Departament Społeczeństwa Informacyjnego Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji średnia UE-27 pod tym względem jest wyższa od wskaźnika dla Wielkopolski o ponad 19 punktów procentowych: 70% unijnych gospodarstw domowych dysponuje komputerami z dostępem do Internetu. Jeśli weźmie się pod uwagę szerokopasmowy dostęp do Internetu, to różnice nie są już tak znaczne i oscylują wokół 4%. Najwyższe wskaźniki w zakresie dostępu do Internetu szerokopasmowego w gospodarstwach domowych charakteryzują takie kraje jak: Szwecja (83%), Dania (80%), Finlandia (76%) czy Niemcy (75%), czyli generalnie kraje północnej Europy. Chociaż bardzo silna jest zależność między dostępem do Internetu i korzystaniem z niego, nie zawsze większa dostępność przekłada się na większą liczbę osób korzystających. Przykładem jest tu m.in. województwo wielkopolskie, gdzie użytkowników jest mało jak na liczbę gospodarstw domowych posiadających dostęp. W 2013 roku z Internetu korzystało 62% osób w wieku 16 lat i więcej (11. miejsce wśród województw). Najwięcej użytkowników jest obecnie w województwach śląskim i pomorskim, nieznacznie mniej w lubuskim i dolnośląskim. Występuje duża zależność w korzystaniu z Internetu od wykształcenia i wieku. Można zauważyć, iż najwięcej korzystających jest w grupie lat, gdzie odsetek korzystających kształtuje się na poziomie 93,1% i wielkość ta maleje w kolejnych grupach wiekowych (25-34 lata 85,9%; lata 75,7%; lata 49,9%; lata 29,2%; ,6%). Biorąc pod uwagę wykształcenie, należy zauważyć kolosalne różnice w korzystaniu z Internetu. Najwięcej korzystających jest wśród populacji osób z wyższym wykształceniem (89% osób z wyższym wykształceniem). Z sieci korzystają także prawie wszystkie osoby uczące się (97% uczniów i studentów). Wśród osób z wykształceniem podstawowym ten wskaźnik oscyluje wokół 10%, z wykształceniem zasadniczym/gimnazjalnym 41,7%, natomiast z wykształceniem średnim 66,5%. 28 Na poziomie kraju w 2012 roku wśród osób w wieku lata odsetek osób regularnie korzystających z komputera był bardzo niski i wynosił zaledwie 14,9%, lepiej sytuacja przedstawia się w grupie wiekowej lata, bowiem na poziomie 31,5% populacji przedziału wiekowego. Najwyższe odsetek jest oczywiście w najmłodszej grupie (16-24 lata), gdzie wynosił 95,2%. Podobnie wygląda kwestia dostępności do Internetu, tj. wraz z wiekiem spada odsetek osób posiadających do niego dostęp. Dostęp do Internetu jest zróżnicowany również w zależności od typu gospodarstwa domowego, klasy i stopnia urbanizacji miejsca zamieszkania. Zdecydowanie częściej dostęp do Internetu w domu posiadały gospodarstwa domowe z dziećmi, zamieszkałe w dużych miastach i na obszarach wysoko zurbanizowanych. Odsetek gospodarstw domowych z Internetem najbardziej zwiększył się na obszarach wiejskich, na których dostęp do Internetu jest najniższy. Zagrożone wykluczeniem cyfrowym są w Polsce, a w tym i w Wielkopolsce, przede wszystkim osoby starsze i słabiej wykształcone. Niewątpliwie większe trudności spotykają rów- 28 Diagnoza społeczna 2011 warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa,

41 nież osoby mieszkające w mniejszych miejscowościach 29 i o niższych dochodach w gospodarstwie domowym. Co więcej, różnice te nie dotyczą wyłącznie samego faktu korzystania, ale również umiejętności, wszechstronności korzystania, szczególnie jeśli chodzi o bardziej instrumentalne sposoby użycia komputerów i Internetu. Najważniejszymi barierami upowszechnienia wykorzystania komputerów i Internetu to przede wszystkim brak motywacji do korzystania, wynikający po części również z braku wiedzy i umiejętności. Ograniczenia finansowe, brak sprzętu, a także brak możliwości technicznych założenia stałego łącza są istotne, ale dla znacznie mniejszej części osób niekorzystających 30.. W 2012 roku w Wielkopolsce 92,7% przedsiębiorstw wykorzystywało komputery, co wskazuje na nieznaczny spadek w stosunku do roku poprzedniego. Jest to wynik nieznacznie niższy niż średnia krajowa, która w 2012 roku wyniosła 94,7% (spadek o 1 p. proc. w stosunku do 2011 roku). Wzrasta natomiast odsetek pracowników, dla których komputer staje się narzędziem pracy. W 2012 roku udział pracowników wykorzystujących komputery w pracy w regionie wyniósł 1,2 p.proc. więcej niż w roku poprzednim, osiągając wartość 39,2% (kraj 42,8%) 31. Rycina 3.1. Udział pracowników wykorzystujących komputery w pracy w ogólnej liczbie pracowników w województwie w okresie % ,8 39, ,3 40,1 38,0 36, Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Wykluczenie cyfrowe jako czynnik warunkujący wyniki egzaminów zewnętrznych, M. Tyszko (red.), OKE w Poznaniu, Poznań, Diagnoza społeczna 2011 warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa, Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat , Główny Urząd Statystyczny, Warszawa,

42 Udział przedsiębiorstw mających dostęp do Internetu wynosił w 2012 roku w Wielkopolsce 92,1%, a w Polsce 93,2%. Dostęp do Internetu jest najbardziej powszechny w dużych i średnich przedsiębiorstwach oraz tych, których działalność związana jest z finansami, mediami, produkcją, sprzedażą internatową oraz informatyką. Szerokopasmowy dostęp do Internetu w Wielkopolsce posiadało w 2012 roku ok. 79% przedsiębiorstw (w kraju 82%). Pomimo znacznego dostępu do Internetu wielkopolskie przedsiębiorstwa charakteryzują się niewystarczającą aktywnością w sieci oraz niewystarczającym poziomem wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w swojej działalności. Własną stronę internetową w 2012 roku posiadało w Wielkopolsce 68,2% przedsiębiorstw, a więc nieco więcej niż w kraju (67,6%). Ponad połowa firm wykorzystywała stronę internetową w celu prezentacji katalogów wyrobów i usług (56,3% przy średniej w kraju 51,4%). Przedsiębiorstwa prowadzą również zakupy i sprzedaż przez Internet. W 2012 roku blisko 19% przedsiębiorstw składała zamówienia (średnia kraju 19%), a co dziesiąte otrzymywało zamówienia w ten sposób (średnia kraju 11%) 32. Ważnym wskaźnikiem potwierdzającym dojrzałość i głębokość zastosowań TIK w przedsiębiorstwach jest udział systemów ERP (zarządzanie zasobami przedsiębiorstwa) oraz CRM (zarządzanie relacjami z klientami). W 2012 roku tylko 14% wielkopolskich przedsiębiorców posiadało systemy ERP. Lepiej kształtuje się udział systemów CRM w działalności wielkopolskich przedsiębiorstw i wynosi on 16% 33. Rycina 3.2. Udział przedsiębiorstw prowadzących zakupy i sprzedaż przez Internet w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w województwie w 2012 roku % e-zakupy e-sprzedaż Źródło: opracowanie na podstawie danych Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji Ibidem. Społeczeństwo informacyjne w liczbach, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa,

43 W ostatnich latach w Wielkopolsce następuje rozwój e-usług administracji publicznej. Brak aktualnych szczegółowych danych, charakteryzujących sferę e-administracji w Wielkopolsce uniemożliwia precyzyjną diagnozę sytuacji w tym zakresie. Zaznaczyć jednak należy, że 88% przedsiębiorstw wykorzystywało w 2012 roku Internet w kontaktach z administracją publiczną 34. Najczęściej przedsiębiorstwa wykorzystywały Internet do kontaktu z administracją w celu odsyłania wypełnionych formularzy, natomiast najrzadziej do uzyskiwania dokumentów przetargowych i specyfikacji. Badania GUS wykazały ponadto, że odsetek osób korzystających z usług e-administracji wzrósł w skali roku. Co czwarta osoba za pomocą Internetu wyszukiwała informacje na stronach administracji publicznej, natomiast najrzadziej korzystano z usług e- administracji w celu wysyłania wypełnionych formularzy. Ważnym ogniwem kontaktu administracji z obywatelami jest dysponowanie elektroniczną skrzynką podawczą (ESP), która umożliwia przekazywanie urzędom dokumentów w formie elektronicznej. W 2012 roku taką funkcjonalnością dysponowało 96% ankietowanych ośrodkach administracji publicznej w całym kraju. Województwo wielkopolskie pod tym względem zajmowało 8. miejsce z 96% urzędów dysponujących ESP (liderzy: zachodniopomorskie, małopolskie i świętokrzyskie blisko 100%) 35. Korzystanie z systemów elektronicznego zarządzania dokumentacją ciągle nie jest powszechne w Polsce w 2012 roku systemy tego typu zostały wprowadzone w ponad 46% urzędach, jednak efekty ich działania nie są jeszcze widoczne. W zdecydowanej większości urzędów, bez względu na szczebel, funkcjonuje podwójny obieg dokumentów, tzn. te same dokumenty są przetwarzane zarówno w ramach tradycyjnego obiegu papierowego, jak i systemu elektronicznego zarządzania dokumentacją. Wśród nich, w 72% urzędów sytuacja taka występuje bardzo często dotyczy to ponad połowy spraw. Również w Wielkopolsce, która zajęła pod tym względem 7. miejsce (59% urzędów), sytuacja wymaga poprawy (systemy tego typu są najczęściej wykorzystywane w województwach śląskim 83% oraz lubelskim na poziomie ok. 76%). Ograniczenie w dostępie do usług publicznych świadczonych drogą elektroniczną przyczynia się do rozpowszechniania zjawiska wykluczenia cyfrowego 36. Wskaźnikiem, który wskazuje na zdolność administracji do tworzenia i udostępniania usług elektronicznych, odpowiadających potrzebom obywateli jest wskaźnik świadczenia i rozwijania usług e-administracji. Ostateczna wartość wskaźnika jest wynikiem oddziaływania następujących czynników: 1) udostępnianie usług elektronicznych, 2) wprowadzanie nowych lub ulepszanie istniejących usług elektronicznych, 3) informowanie i zachęcanie do korzystania z usług e-administracji, 4) monitorowanie satysfakcji klientów z obsługi, 5) monitorowanie zainteresowania e-usługami, 6) finansowanie rozwoju usług elektronicznych z funduszu UE. Wartość wskaźnika dla województwa wielkopolskiego wyniosła w 2012 roku według szacunków Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji 25%, co jest wartością niższą od średniej kraju (34%). Na tle pozostałych województw Wielkopolska wypadał niekorzystnie, zajmując 14. miejsce (przed łódzkim i podkarpackim). Skuteczne i oparte na racjonalnych przesłankach procesy decyzyjne realizowane przez administrację publiczną wymagają dostępu do zintegrowanych i zharmonizowanych zbiorów danych tworzących regionalną infrastrukturę informacji przestrzennej. Brak w regionie niezbędnych narzędzi informatycznych w zakresie informacji przestrzennej istotnie ogranicza prowadzenie racjonalnej gospodarki przestrzennej, planowania i realizacji inwestycji oraz zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Ponadto, nie ma efektywnych narzędzi zarządzania prze Ibidem. Wpływ cyfryzacji na działanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2012 r., Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa, Ibidem. 43

44 strzenią geograficzną w skali ponadlokalnej, wspomagających współdziałanie jednostek administracji samorządowej w procesach: planowania przestrzennego, ochrony środowiska, inwestycji infrastrukturalnych, zarządzania kryzysowego i ochrony ludności, turystyki i transportu. Priorytetem w tym obszarze jest stworzenie systemu informacji przestrzennej województwa wielkopolskiego 37 służącego do gromadzenia, przetwarzania, analizowania i udostępniania informacji przestrzennych w celu wsparcia zadań Samorządu Województwa Wielkopolskiego, zarówno tych wynikających z przepisów prawa, jak i potrzeb administracji samorządowej ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb mieszkańców województwa i innych interesantów. Konieczne jest także wsparcie pozostałych jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności powiatów, w budowie lokalnych systemów informacji przestrzennej, które będą realizowały zasadę komplementarności i wejdą w interakcję z systemem tworzonym na poziomie regionalnym. Potrzeby finansowe powiatów w tym zakresie są ogromne. Stworzenie w powiatach baz Ewidencji Gruntów i Budynków szacuje się na 68 mln zł. Ponadto ustawa wymaga stworzenia baz: Geodezyjnej ewidencji sieci uzbrojenia terenu (GESUT) oraz Bazy danych topograficznych (BDOT500) o szczegółowości zapewniającej tworzenie standardowych opracowań kartograficznych w skalach 1:500 1:5000, których utworzenie w powiatach szacuje się na 87 mln zł 38. Rycina 3.3. Wskaźnik świadczenia i rozwijania usług e-administracji w województwie wielkopolskim w 2012 roku na tle pozostałych województw ŚLĄSKIE MAŁOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE MAZOWIECKIE POLSKA OPOLSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODLASKIE POMORSKIE LUBELSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBUSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ŁÓDZKIE PODKARPACKIE 25% 34% Źródło: opracowanie na podstawie danych Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. % Ustawa o Infrastrukturze Informacji Przestrzennej, stanowiąca transpozycję Dyrektywy INSPIRE, jest podstawą do tworzenia infrastruktury informacji przestrzennej w Polsce i nakłada ona na marszałków województw: tworzenie, aktualizację i udostępnianie zbiorów metadanych infrastruktury informacji przestrzennej; wprowadzenie w zakresie swojej właściwości rozwiązań technicznych zapewniających interoperacyjność zbiorów i usług danych przestrzennych oraz harmonizację tych zbiorów; utworzenie i obsługę, w zakresie swojej właściwości, sieci usług dotyczących zbiorów i danych przestrzennych. Źródło: dane Wojewódzkiego Inspektora Nadzoru Geodezyjnego i Kartograficznego, Poznań. 44

45 Równie istotne jest stosowanie technik cyfrowych dla dokumentowania dziedzictwa kulturowego w regionie. Ma ono na celu z jednej strony zachowanie zasobów dziedzictwa kulturowego, z drugiej natomiast zapewnienie całemu społeczeństwu, poprzez zbudowanie odpowiednich zasobów cyfrowych, jak najszerszego dostępu do obiektów dziedzictwa kulturowego i dorobku naukowego. Dostosowania sektora opieki zdrowotnej do wymogów dynamicznie rozwijającej się gospodarki elektronicznej i społeczeństwa informacyjnego oraz przyjęcie ustawy o Elektronicznej Dokumentacji Medycznej, nakładającej na placówki medyczne nowe wymogi do spełnienia 39, spowodowało, że znacznych nakładów wymagają placówki medyczne w regionie, zarówno publiczne, jak i prywatne. Potrzeby inwestycyjne podmiotów leczniczych Samorządu Województwa Wielkopolskiego w zakresie wprowadzenia elektronicznej dokumentacji medycznej szacuje się na ponad 50 mln zł (zakup systemów informatycznych, urządzeń, oprogramowania, szkolenia pracowników). Również podmioty lecznicze, dla których organem założycielskim są powiaty, posiadają duże potrzeby w zakresie infrastruktury teleinformatycznej, szacowane na 40 mln zł. Pomimo braków informacji o pozostałych podmiotach leczniczych funkcjonujących w województwie można zakładać, że również one mają duże potrzeby w zakresie infrastruktury teleinformatycznej 40. W 2012 roku po raz pierwszy badano korzystanie z Internetu w sprawach związanych ze zdrowiem. Udział osób korzystających z Internetu w ciągu ostatnich 12 miesięcy w celu umówienia się na wizytę lekarską wyniósł ok. 4% badanej populacji. Na podobnym poziomie kształtował się odsetek osób korzystających z Internetu w celu zamówienia produktów związanych ze zdrowiem. Natomiast największy odsetek osób (ok. 25%) korzystał z Internetu w celu wyszukiwania informacji o chorobach i ich symptomach 41. E-zdrowie to także coraz większa popularność aptek internetowych - według ekspertów w ten sposób kupuje się już około 10% leków. Taka forma sprzedaży jest wygodniejsza, dyskretniejsza i tańsza - ale może prowadzić do nadużyć, chociażby dostarczania leków o wątpliwej użyteczności (na przykład przewożonych w niewłaściwej temperaturze). Rośnie popularność kursów prowadzonych przez Internet, czyli tzw. e-learningu, które umożliwiają naukę w dogodnym czasie i miejscu. Pozwalają także na uniknięcie wad tradycyjnych form kształcenia. Jego uczestnik nie jest uzależniony od innych kursantów oraz ograniczany przez ich poziom wiedzy. Co czwarty internauta zainteresowany kursami w Internecie, czyli tzw. e-learningiem, pochodzi z Mazowsza, co ósmy z Wielkopolski, a co dziesiąty ze Śląska. Najrzadziej z tej formy nauki korzystają mieszkańcy województw opolskiego i świętokrzyskiego. Osoby poszukujące kursów w Internecie najczęściej pochodzą z wielkich miast jak Warszawa, Poznań, miasta aglomeracji śląskiej, czy inne wojewódzkie. Najczęściej poszukują szkoleń językowych (10,5%), z zakresu informatyki (9,2%) i zarządzania (5,8%). Wśród języków, których polscy internauci najczęściej uczą się on-line, najpopularniejszy jest angielski, następnie niemiecki, a potem hiszpański. Najczęściej poszukiwane są kursy, które umożliwiają regularne, zdalne konwersacje z lektorem. Informatycy poszukują szkoleń prezentujących obsługę programów oraz uczących programowania. Natomiast osoby zainteresowane tematyką zarządzania szukają najczęściej kursów na temat technik sprzedaży, metod rozwiązywania konfliktów oraz projektowania własnego przed Podmioty prowadzące działalność leczniczą mają obowiązek wytwarzania, przechowywania i udostępniania dokumentacji medycznej w postaci elektronicznej. Więcej informacji na temat informatyzacji służby zdrowia ujęto w dokumencie Zdrowie i ochrona zdrowia w województwie wielkopolskim (dokument roboczy na potrzeby WRPO 2014+) Społeczeństwo informacyjne w Polsce, Główny Urząd Statystyczny, Szczecin,

46 sięwzięcia. Popularne są również kursy zawodowe np. dla agentów ubezpieczeniowych lub obowiązkowe kursy BHP, wykupywane przez firmy dla pracowników 42. Mimo wyraźnej tendencji wzrostowej rynku e-usług i wielu zachęt ekonomicznych oraz psychologicznych dla małych i mikro przedsiębiorców rozpoczynających działalność w sektorze e-usług istnieje też wiele barier rozwoju tego rynku. Badanie przeprowadzone w 2009 roku na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości nt. zapotrzebowania na działania wspierające rozwój e-usług świadczonych przez mikro i małe przedsiębiorstwa wskazało bariery mające wpływ na rozwój tych usług, do których zaliczyć należy m.in.: Wnioski: koszty rozpoczęcia działalności gospodarczej, które są jedną z podstawowych barier rozwoju e-usług, problemy z zatrudnieniem fachowców i elastycznością w zatrudnienia, brak zaufania społeczeństwa do e-przedsiębiorców, które wymagałoby wytworzenia pewnego etosu przedsiębiorcy w ogóle, a w szczególności przedsiębiorcy działającego w Internecie, zagrożenia płynące z Internetu, które spowalniają rozwój rynku e-usług, albowiem obawy klientów przekładają się na częstość korzystania z serwisów świadczących takie usługi, bariery technologiczne i wykluczenie cyfrowe wynikające wprost z braku zasięgu Internetu na pewnych obszarach. Społeczeństwo zaczyna się dzielić na osoby z dostępem do sieci internetowej i nowoczesnych form komunikacji oraz na osoby bez takich możliwości. Powoduje to, że przedsięwzięcia w obszarze e-usług mogą powstawać przede wszystkim w ośrodkach silnie zurbanizowanych, bariery związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, na które składają się m.in. brak wiedzy na temat prowadzenia działalności, niedostatek wiedzy o dostępnych technologiach, brak możliwości finansowania przedsięwzięć przez kredyty bankowe. Dynamiczny rozwój telefonii komórkowej i usług telekomunikacyjnych. Niedostatecznie rozwinięta infrastruktura związana z dostępem do technologii TIK, zwłaszcza na terenach wiejskich. Inwestycje w projekt kluczowy WRPO Wielkopolska Sieć Szerokopasmowa - odpowiedzią na konieczność rozwoju szerokopasmowego Internetu w Wielkopolsce. Znaczny wzrost w ostatnich latach wykorzystania komputerów w tym z dostępem do Internetu w regionie, choć nadal w mniejszym stopniu niż w Europie Zachodniej, Niska liczba korzystających z komputerów i Internetu mimo znacznego wzrostu ich dostępności. Nadal dość niski poziom umiejętności cyfrowych, zwłaszcza w wyższych grupach wiekowych oraz osób z niższym wykształceniem, a także na terenach wiejskich. Wysoki odsetek wielkopolskich przedsiębiorców z dostępem do Internetu i ich codziennym wykorzystywaniu jako narzędzia pracy. 42 Dane z Internetowej bazy kursów i szkoleń Edustacja: 46

47 Niewystarczający poziom wykorzystania Internetu do prowadzenia działalności gospodarczej (np. wsparcia sprzedaży lub biznesu elektronicznego). Niski poziom wykorzystywania przez wielkopolskich przedsiębiorców zaawansowanych systemów informatycznych takich jak ERP (zarządzanie zasobami przedsiębiorstwa) oraz CRM (zarządzanie relacjami z klientami). W dalszym ciągu słaby poziom rozwoju e-usług administracji publicznej w regionie. Niski poziom wykorzystywania przez mieszkańców regionu e-usług m.in. w dziedzinach związanych z e-zdrowiem. Wzrost zainteresowania kursami prowadzonymi w systemie e-learningu - zwłaszcza kursów języków obcych oraz informatycznych. Rekomendacje: Konieczność dalszych inwestycji w sieci dostępowe i w tak zwane odcinki ostatniej mili, zwłaszcza na terenach wiejskich województwa. Konieczność dalszego upowszechniania wykorzystywania komputerów i Internetu wśród mieszkańców regionu m.in. przez inwestycje w umiejętności cyfrowe. Konieczność dalszych inwestycji w zwiększanie dostępności komputerów i Internetu. Upowszechnianie wśród wielkopolskich przedsiębiorców zaawansowanych systemów informatycznych takich jak ERP oraz CRM oraz wykorzystania Internetu do prowadzenia działalności gospodarczej. Poprawa kompetencji przedsiębiorstw w zakresie technologii informacyjnokomunikacyjnych. Konieczność inwestycji w rozwój i upowszechnianie wykorzystywania e-usług w regionalnej administracji publicznej. Konieczność dalszego rozwoju wszelkiego rodzaju e-usług w Wielkopolsce. Zwiększanie zasobów zdigitalizowanych. 47

48 4. Energia Województwo wielkopolskie charakteryzuje się dodatnim bilansem energetycznym regionu (produkcja energii jest wyższa od jej zużycia). Wielkopolska gospodarka jest jednak bardziej energochłonna w porównaniu do średniej UE jest jednym z czterech województw, które wyróżniają się w skali kraju większym zużyciem energii, zwłaszcza w sektorach przemysłowym i energetycznym, a także, jako jedno z pięciu województw odznacza się największym zużyciem energii w rolnictwie. Na terenie województwa wielkopolskiego głównymi źródłami energii elektrycznej są trzy elektrownie wchodzące w skład Zespołu Elektrowni Pątnów (I i II) Adamów Konin (PAK) pracujące na potrzeby krajowego systemu elektroenergetycznego. Elektrownie produkują energię elektryczną z węgla brunatnego wydobywanego w położonych niedaleko kopalniach odkrywkowych. Do produkcji energii wykorzystywana jest też biomasa. Elektrownie wytwarzają także energię cieplną i parę technologiczną na potrzeby pobliskich miast i zakładów. Znacznymi źródłami energii na terenie województwa wielkopolskiego są także elektrociepłownie Karolin i Garbary w Poznaniu wytwarzające energię elektryczną w kogeneracji z produkcją cieplną (moc cieplna osiągana 979 MW; moc elektryczna osiągana 276 MW). Do istotnych źródeł ciepła i energii elektrycznej na terenie województwa zaliczyć należy Energa Elektrociepłownia Kalisz SA. Część producentów wytwarza energię w systemie kogeneracji. Jest to skojarzone wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej przy maksymalnym ograniczeniu strat przesyłu i transformacji tej energii. Systemy kogeneracyjne wykorzystują agregaty zasilane najczęściej biomasą lub konwencjonalnymi paliwami gazowymi. Wielkość produkcji energii elektrycznej w Wielkopolsce od 2004 roku oscyluje wokół tys. GWh, z lekką tendencją zniżkową. Łączna ilość wyprodukowanej w 2012 roku w regionie energii osiągnęła wielkość 13,1 tys. GWh, co stanowiło około 8% krajowej produkcji energii elektrycznej. Zużycie energii elektrycznej w regionie ma generalnie tendencję zwyżkową, od 9,8 tys. GWh w 2004 roku do 11,2 tys. GWh w 2012 roku. Na przestrzeni ostatnich kilku lat wskaźnik zużycia w stosunku do produkcji wzrastał systematycznie do 2007 roku (w 2004 roku zużycie stanowiło tylko 70,5% produkcji, a w 2007 roku 85,4%), po czym w kolejnych latach wahał się, osiągając w 2012 roku 85,5%. Przez teren Wielkopolski przebiegają linie elektroenergetyczne krajowego systemu przesyłowego, do których należą linie 400 kv (Krajnik Poznań Plewiska, Ostrów Wlkp. Pasikurowice oraz Poznań Plewiska Ostrów Wlkp.) i linie 220 kv (Poznań Plewiska Piła Krzewina Żydowo, Poznań Plewiska Pątnów, Poznań Plewiska Konin, Poznań Plewiska Polkowice, Pątnów Jasieniec, Pątnów Konin, Pątnów Włocławek Azoty, Pątnów Podolszyce, Konin Adamów, Konin Sochaczew, Adamów Zgierz, Adamów Pabianice). W skład systemu wchodzą również linie 110 kv, 9 stacji elektroenergetycznych (3 stacje przy elektrowniach ZE PAK S.A., Poznań Plewiska, Ostrów Wlkp., Czerwonak, Poznań Południe, Piła Krzewina, Leszno Gronowo) oraz rozbudowany system głównych punktów zasilania 43. Na terenie województwa występują znaczne dysproporcje w wyposażeniu w infrastrukturę elektroenergetyczną. Wiele rejonów Wielkopolski cechuje niedobór energii elektrycznej. Problemem jest stan techniczny linii elektroenergetycznych średnich i niskich napięć, niejednokrotnie będący przyczyną awarii i przerw w dostawach energii elektrycznej, szczególnie na obszarach wiejskich. 43 Raport o stanie zagospodarowania i rozwoju województwa wielkopolskiego, WBPP, Poznań,

49 W ostatnich latach następuje wzrost zapotrzebowania na energię elektryczną w regionie, a także możliwość przyłączania nowych jednostek wytwórczych OZE do sieci. Możliwości te są jednak ograniczone. Wynika to ze stanu technicznego sieci elektroenergetycznych, o którym wspomniano wcześniej, a także z niedostatecznej sieci linii przesyłowych wewnątrz obszaru Wielkopolski oraz łączących region z elektrowniami zlokalizowanymi na południu i w centrum kraju. Efektywność energetyczna jest kategorią sytuującą Wielkopolskę na niskiej pozycji wśród innych regionów Unii Europejskiej. Pomimo znacznego postępu dokonanego w ostatnich 20 latach, wciąż konieczne jest usprawnienie efektywności energetycznej, ponieważ budynki nadal charakteryzują się wysokim wskaźnikiem utraty ciepła m.in. z uwagi na słabą izolację termiczną oraz niską wydajność źródeł ciepła. Średnie zużycie energii w polskim budownictwie w ciągu ostatnich lat jest znacznie niższe niż w poprzedzających okresach, wciąż jednak wyższe niż w niektórych państwach Europy Zachodniej 44. Budynki mieszkalne, komercyjne i publiczne odpowiadają za niemal 40% zużycia energii i mają bardzo duży potencjał w zakresie oszczędności energii. Stan spełniania wymagań energetycznych budynków określonych przy użyciu wskaźnika EP nie jest zadawalający. Prawie 2/3 budynków nie spełnia warunku dotyczącego wartości wymaganej referencyjnej wskaźnika EP 45. Poza sektorem mieszkaniowym i komunalnym również w sektorze przedsiębiorstw należy prowadzić działania mające na celu poprawę efektywności energetycznej, ponieważ energochłonność jest jednym z kluczowych czynników wpływających na pozycję konkurencyjną danego przedsiębiorstwa na rynku. Przyjmuje się, że im mniejsza firma, tym rzadziej podejmuje się w niej działania prowadzące do poprawy efektywności energetycznej. Innym dobrym sposobem na poprawę efektywności energetycznej regionu jest wysokosprawna kogeneracja, co w konsekwencji wpłynie na poprawę stanu środowiska i przeciwdziałania zmianom klimatu. Umożliwi ona znaczące zwiększenie sprawności wytwarzania i tym samym powoduje oszczędność w zużyciu energii pierwotnej. Kogeneracja ciepła i energii elektrycznej jest technologią względnie dobrze rozwiniętą w Polsce. Ponad 15% całości produkowanej energii elektrycznej i ponad 60% ciepła pochodzi z kogeneracji, jednak nieefektywne kotły dostarczające ponad jedną trzecią ciepła w sieciach ciepłowniczych mogą być w wielu przypadkach zastąpione wydajniejszymi systemami kogeneracyjnymi 46. Energia cieplna przesyłana jest sieciami cieplnymi przesyłowymi, mającymi na terenie województwa łączną długość około 710 km (4,6% długości takich sieci w kraju), oraz sieciami rozdzielczymi o długości 467 km. Sprzedaż energii cieplnej w Wielkopolsce w roku 2009 osiągnęła wielkość ponad 21,3 mln GJ, co stanowiło około 10,1% całości sprzedaży energii cieplnej w Polsce. Wnioski: Wzrastające zapotrzebowanie na energię elektryczną. Dodatni bilans energetyczny Wielkopolski wyrażony udziałem wielkości zużycia energii elektrycznej w stosunku do wielkości jej produkcji. 44 Polityki energetyczne państw MAE: Przegląd Polska 2011 [Energy Policies of IEA Countries: Poland 2011 Review], Międzynarodowa Agencja Energetyczna, Analiza wymagań techniczno-budowlanych w zakresie ochrony cieplnej i energooszczędności budynków wykonana na potrzeby Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej przez Instytut Techniki Budowlanej. 46 Polityki energetyczne państw MAE: Przegląd Polska 2011 [Energy Policies of IEA Countries: Poland 2011 Review], Międzynarodowa Agencja Energetyczna,

50 Dominująca rola węgla kamiennego i brunatnego w produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Znaczne dysproporcje w wyposażeniu i stanie technicznym infrastruktury elektroenergetycznej obszaru województwa, zwłaszcza na terenach wiejskich. Potrzeba zwiększenia wytwarzania energii elektrycznej jak najbliżej wzrastającego zapotrzebowania, wraz z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii. Niewystarczająca efektywność energetyczna w sektorze mieszkaniowym i publicznym oraz w sektorze przedsiębiorstw. Rekomendacje: Konieczność nowych inwestycji w źródła odnawialne energii i źródła wysokosprawnej kogeneracji w tym źródeł lokalnych z wykorzystaniem naturalnych preferencji i czynników wzrostu, Wykorzystanie urządzeń i technologii energooszczędnych, Wspieranie wzrostu efektywności energetycznej w procesie użytkowania energii w sektorze publicznym i mieszkalnictwie, Konieczność inwestowania przede wszystkim w infrastrukturę sieciową energetyczną oraz gazową i cieplną Infrastruktura odnawialnych źródeł energii Na obszarze Wielkopolski udział produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych w produkcji energii elektrycznej ogółem systematycznie rośnie i osiągnął w 2012 roku 10,1% (w 2005 roku 0,7%) 47. Należy jednak pamiętać, że bardzo duże znaczenie w energetyce Wielkopolski stanowią konwencjonalne źródła energii, jakim jest węgiel brunatny. Podstawowym odnawialnym źródłem w regionie jest biomasa, spalana w specjalnych kotłach wytwarzających przede wszystkim energię cieplną na zaspokojenie własnych potrzeb takich obiektów, jak szkoły, świetlice wiejskie, ośrodki zdrowia itp. Na terenie województwa działają następujące instalacje OZE 48 : 88 elektrowni wiatrowych o mocy 253,48 MW, 24 elektrownie wodne przepływowe do 0,3 MW o sumarycznej mocy 1,73 MW, 2 elektrownie wodne przepływowe do 1 MW o sumarycznej mocy 1 MW, 5 elektrowni wodnych przepływowych do 5 MW o sumarycznej mocy 8,7 MW, 4 instalacje realizujące technologię współspalania (paliwa kopalne i biomasa), 7 instalacji produkcji energii elektrycznej z biogazu z oczyszczalni ścieków o sumarycznej mocy 5,3 MW, 3 instalacje produkcji energii elektrycznej z biogazu rolniczego o sumarycznej mocy 2,8 MW, 7 instalacji produkcji energii elektrycznej z biogazu składowiskowego o sumarycznej mocy 5,1 MW, Źródło: Mapa odnawialnych źródeł energii, Urząd Regulacji Energetyki [ r.]. 50

51 2 instalacje produkcji energii elektrycznej z biomasy mieszanej o sumarycznej mocy 50,5 MW. Technologia współspalania realizowana jest w regionie przez 4 elektrownie. W zespole Elektrowni PAK S.A. wykorzystywana do produkcji energii elektrycznej biomasa stanowi 10% spalanego paliwa w elektrowni Adamowów i 30% w elektrowni Konin. Ponadto biomasa współspalana jest w elektrowni Pątnów. W Zespole Elektrociepłowni Dalkia w Poznaniu od 2006 roku współspalana jest biomasa z węglem. Wagowo biomasa stanowi tu około 6,5% zużywanego paliwa. Spalane są głównie pellety ze słomy zbożowej, siana i wierzby energetycznej. W regionie funkcjonuje 88 elektrowni wiatrowych o łącznej mocy szacowanej na około 253,5 MW. Pod względem liczby zainstalowanych urządzeń Wielkopolska zajmuje 3. miejsce w kraju za województwami kujawsko-pomorskim i łódzkim (odpowiednio około 207 i 134 instalacje). 3. miejsce w kraju region zajmuje również pod względem zainstalowanej mocy elektrowni, za województwem zachodniopomorskim, gdzie zainstalowano urządzenia o mocy 726,4 MW, oraz województwem pomorskim (272,1 MW). Małe elektrownie wodne funkcjonują głównie w północnej części województwa, na rzekach o największych zasobach wodnych. Wielkopolska z uwagi na dobrze rozwiniętą produkcję roślinną i zwierzęcą ma duży potencjał do rozwoju biogazowni rolniczych, który oszacowano na około biogazowni do 2020 roku. Wody geotermalne występujące na terenie województwa nie są obecnie wykorzystywane w energetyce. Aktualnie wykorzystywana jest jedynie tzw. płytka geotermia (do głębokości 30 m), przy pomocy pomp ciepła, lokalnie do ogrzewania obiektów użyteczności publicznej. W coraz większym stopniu na terenie Wielkopolski wykorzystuje się energię słoneczną. Kolektory słoneczne i ogniwa fotowoltaiczne zainstalowane są w ponad połowie gmin województwa. Większość z zainstalowanych urządzeń służy do ogrzewania budynków mieszkalnych i letniskowych oraz użyteczności publicznej (np. w Szpitalu Zespolonym w Śremie). Mają one również zastosowanie w przetwórstwie rolno-spożywczym i suszarnictwie. Zaznaczyć jednak należy, że sektor mieszkaniowy i publiczny, a także przedsiębiorstwa, posiadają nadal duże możliwości wykorzystania energii słonecznej, jak również innych odnawialnych źródeł energii. Wielkopolska należy do województw o potencjalnie dużych możliwościach wykorzystywania odnawialnych źródeł energii, szczególnie energii wiatrowej, geotermalnej, wód powierzchniowych, słonecznej oraz biomasy i biogazu. Wnioski: Niski udział produkcji elektrycznej i ciepłowniczej z odnawialnych źródeł energii. Zwiększający się udział energetyki wiatrowej. Region dzięki dobrze rozwiniętemu rolnictwu posiada wysoki potencjał dla rozwoju energii opartej na biomasie. Dobre warunki do produkcji energii wiatrowej, geotermalnej i słonecznej. Niewystarczająco wykorzystywany potencjał dla rozwoju energetyki opartej na wodzie. Rekomendacje: Konieczność zwiększenia produkcji energii odnawialnej w skojarzeniu z energią cieplną. 51

52 Konieczność dalszej budowy instalacji do produkcji energii w OZE w układach rozproszonych. Konieczność dalszego rozwoju energetyki opartej na elektrowniach wodnych. rozwój energetyki rozproszonej poza istniejącą siecią energetyczną z wykorzystaniem lokalnych odnawialnych źródeł. Rozbudowa infrastruktury energetycznej i ciepłowniczej dla przyłączenia i dystrybucji energii z OZE. Inwestowanie w obiekty OZE powiązane z siecią w miejscach o niewystarczającej podaży energii elektrycznej ze źródeł lokalnych (eliminujące przesył na dużą odległość) Infrastruktura gazownicza i rurociągi paliwowe Gazownictwo w województwie wielkopolskim bazuje zarówno na złożach własnych, jak i na zaopatrzeniu z systemu krajowego. Na terenie Wielkopolski największe złoża gazu zaazotowanego znajdują się w rejonie Międzychodu, Zbąszynia i Nowego Tomyśla, Grodziska, Stęszewa i Kościana, Jarocina, Lipna i Rawicza oraz Kleszczewa. Gaz z eksploatowanych złóż jest rozprowadzany odrębną siecią przesyłową gazu zaazotowanego z centralnym węzłem w Krobi oraz węzłem w Snowidowie. Natomiast gaz wysokometanowy z okolic Odolanowa przesyłany jest do odbiorców gazociągami systemu krajowego. Zasoby gazu występujące w południowej i środkowej części Wielkopolski stanowią około 28% zasobów w kraju. Przez Wielkopolskę przebiegają najważniejsze gazociągi tranzytowe (krajowe i międzynarodowe), połączone ze sobą systemowymi węzłami przesyłowymi: gazociąg tranzytowy wysokiego ciśnienia płw. Jamał Europa Zachodnia, jedna nitka o średnicy 1400 mm, oraz gazociągi magistralne (500 mm) przebiegające przez południową część województwa. Niezależnie od gazociągów tworzących krajowy system przesyłowy (głównie dla gazu wysokometanowego), na terenach północno-zachodnich kraju, w tym w znacznej mierze na terenie województwa wielkopolskiego, rozbudowywany jest system przesyłu gazu zaazotowanego. Zaopatrzenie województwa wielkopolskiego w gaz sieciowy jest zróżnicowane. W rejonach zachodnim, północnym i południowym, w gminach położonych w bezpośrednim sąsiedztwie istniejących gazociągów wysokiego ciśnienia, zaopatrzenie w gaz jest na dobrym poziomie. Występują jednak znaczne obszary, szczególnie we wschodniej i środkowo-wschodniej części województwa, pozbawione dostaw gazu przewodowego. W 60% powiatów z instalacji gazowej korzysta mniej niż połowa ludności. Do powiatów o najmniejszej liczbie ludności korzystającej z instalacji gazowej zaliczyć należą powiaty słupecki (0,1% w 2012 roku), koniński (2,9%), kolski (3,1%), turecki (5,2%), pleszewski (7,8%), kaliski (8,4%), czarnkowsko-trzcianecki (16,7%) oraz złotowski (11,0%). Taka sytuacja ma oczywisty związek z rozmieszczeniem sieci przesyłowej gazu na terenie województwa. Długość sieci gazowej w województwie na koniec 2012 roku wynosiła ,9 km, co stanowiło około 9,9% ogólnej długości takiej sieci w kraju. W stosunku do 2004 roku długość sieci gazowej w Wielkopolsce wzrosła o około 2 827,5 km, co stanowi 16,8% wzrostu w skali kraju. Najdłuższa sieć znajduje się na terenie podregionów poznańskiego, leszczyńskiego i kaliskiego, czego przyczyną jest zarówno dość duże zaludnienie, jak i bliskość eksploatowanych złóż gazu oraz gazociągów przesyłowych. Najmniejszą długością sieci gazowej dysponuje podregion pilski, koniński i miasto Poznań. Wskaźnik gęstości sieci gazowej wynosił na koniec 2012 roku dla województwa 45,8 km/100 km2 (w 2004 roku 36,3) i był nieco wyższy niż dla całego kraju 43,9 km/100 km2 52

53 (w 2004 roku 38,6). Wielkość wskaźnika gęstości sieci gazowej na 100 km2 potwierdza słaby stopień gazyfikacji sieciowej podregionów pilskiego i konińskiego, w których współczynnik ten osiągnął na koniec 2012 roku odpowiednio 19,3 km/100 km2 i 21,5 km/100 km2. W znacznie lepszej sytuacji są podregiony kaliski, leszczyński i poznański, gdzie wskaźnik ten wynosi od 46,7 km/100 km2 w kaliskim, do 76,7 km/100 km2 w podregionie poznańskim. Najwyższy wskaźnik nasycenia siecią gazową występował w podregionie miasto Poznań, osiągając 481,3 km/100 km2, ale jest to związane z wysoką gęstością zaludnienia i powszechną dostępnością mieszkańców do gazu przewodowego. Przez środkową część województwa przebiega tranzytowy rurociąg Przyjaźń, relacji Rosja Niemcy. Z Płocka do bazy paliw zlokalizowanej w Rejowcu (gmina Skoki) przebiega rurociąg paliwowy. Planuje się przedłużenie tego rurociągu w kierunku zachodniej granicy oraz do Międzychodu. Kolejny rurociąg paliwowy z Płocka przebiega w kierunku południowowschodniej części województwa i prowadzi do bazy paliw zlokalizowanej w Ostrowie Wielkopolskim. Planuje się przedłużenie tego rurociągu do Wrocławia. Wnioski: Znaczne zasoby gazu ziemnego na obszarze województwa, jednak niewystarczająco wykorzystywane. Niewystarczająca długość sieci gazowej, zwłaszcza w podregionach konińskim i pilskim oraz na obszarach wiejskich. Wyższy niż średnio w kraju wskaźnik gęstości sieci gazowej. Rekomendacje: Konieczność zwiększenia wydobycia i eksploatacji gazu ziemnego ze złóż położonych na terenie Wielkopolski. Konieczność budowy nowych odcinków sieci gazowych na terenach województwa, gdzie sieć ta nie występuje. Konieczność rozbudowy systemu przesyłowego gazu zaazotowanego. Budowa źródeł wysokosprawnej kogeneracji. 53

54 5. Środowisko przyrodnicze i zmiany klimatu 5.1. Klimat 49 Obszar województwa wielkopolskiego znajduje się pod wpływem oceanicznych mas powietrza, co powoduje, że klimat jest dość łagodny. We wschodniej części zaznacza się wpływ mas kontynentalnych. W regionie występuje klimat umiarkowany z długim i ciepłym latem, łagodną zimą oraz najniższym w Polsce, poniżej 550 mm, poziomie opadów atmosferycznych (we wschodniej części województwa spadają do ok. 450 mm, natomiast w północnych i południowych krańcach wzrastają do ponad 650 mm). Średnia roczna temperatura wynosi 8,2 ºC. Średnio w ciągu roku występuje 50 dni słonecznych i 130 dni pochmurnych; dni z mrozem, dni z przymrozkami. Okres wegetacyjny należy do najdłuższych w Polsce i wynosi średnio dni. Niskie sumy opadów atmosferycznych oraz stosunkowo ciepły klimat są przyczyną dużych deficytów wodnych. Spowodowało to, że obszar zlewni Warty jest terenem w Polsce najbardziej dotkniętym przez suszę. Przeważająca część regionu należy do I i II kategorii największych potrzeb w zakresie małej retencji. Analizując temperatury średnie roczne z lat obserwujemy trend wzrostowy. Średnia roczna temperatura powietrza, na posterunku Poznań-Ławica, w okresie , poza 2010 rokiem, była wyższa od średniej z wielolecia 50 wynoszącej 8,3ºC, natomiast wysokość opadu atmosferycznego w tym samym okresie wahała się od 408 do ponad 700 mm, przy średniej z wielolecia wynoszącej 508 mm. Rycina Średnia roczna temperatura powietrza w latach (posterunek Poznań-Ławica) C 10,5 10 9,5 9 8, Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu. 49 Opracowano na podstawie publikacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska: Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2010; Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2011; Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2012; Stan wód Warty na terenie województwa wielkopolskiego w latach Wielolecie wg Atlasu klimatu województwa wielkopolskiego to lata

55 2010 rok, wg klasyfikacji Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), był najchłodniejszym rokiem w kraju od 1966, na co wpływ miała mroźne miesiące zimy oraz grudzień 2010 roku. Natomiast kolejne lata należy określić już jako ciepłe. Wysoka średnioroczna temperatura powietrza w 2011 roku spowodowana była m.in. wysokimi temperaturami w kwietniu, czerwcu oraz grudniu, określonymi jako ekstremalnie ciepłe. Również w 2012 roku roczne wartości temperatury powietrza przekroczyły średnie z wielolecia na większości stacji meteorologicznych. W lutym odnotowano niskie temperatury, a miesiąc określono jako anomalnie chłodny był to najzimniejszy miesiąc w roku, natomiast marzec był miesiącem anomalnie ciepłym. Miesiące: kwiecień, maj, lipiec, sierpień i wrzesień z wysokimi temperaturami powietrza określono jako bardzo ciepłe, natomiast listopad określono jako ekstremalnie ciepły, bez temperatury ujemnej. Rycina 5.2. mm Wysokość opadu atmosferycznego w latach (posterunek Poznań- Ławica) Źródło: opracowanie własne na podstawie publikacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu. W latach 2010 oraz 2012 odnotowano ponadnormatywne ilości opadów w regionie. W 2010 roku w skrajnie mokrym grudniu, sierpniu i maju, w regionie zanotowano opady stanowiące powyżej 200% przeciętnych, często intensywne. W 2012 roku obserwowano przewagę opadów występujących w ciepłej połowie roku nad opadami w chłodnej połowie roku, co jest typowe dla warunków klimatycznych środkowej Europy. Duże opady, często intensywne (najczęściej były to opady burzowe), zanotowano w miesiącu czerwcu i lipcu. Wywołały one duże wzrosty poziomu wody w rzekach nawet powyżej stanów ostrzegawczych, jednak ze względu na dużą intensywność i nierównomierny rozkład przestrzenny nie dawały możliwości uzupełnienia zasobów wód powierzchniowych i gruntowych. Według danych z wielolecia na obszarze województwa przeważają wiatry zachodnie, jednak w styczniu, lutym i kwietniu odnotowywane są wiatry z kierunku zachodniego. Wiatrów z kierunków północnego i północno-wschodniego stwierdza się niewiele. Należy pamiętać, że miasta, czyli obszary o odmiennym sposobie zagospodarowania i zabudowy, modyfikują kierunek i prędkość wiatru, co ma niebagatelny wpływ na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń na ich obszarze. 55

56 W klimacie Polski od zawsze pojawiały się tzw. zjawiska ekstremalne na tle średnich warunków klimatycznych, do których zaliczyć można m.in. silne wiatry, ulewne deszcze, silne mrozy, intensywne opady śnieżne, fale upałów lub okresowe susze. Jednak ze względu na obserwowane zmiany klimatyczne należy się spodziewać wzrostu częstotliwości Potencjał zasobów odnawialnych wykorzystywanych na cele energetyczne Wielkopolska jest regionem dysponującym sprzyjającymi warunkami dla rozwoju energetyki bazującej na źródłach odnawialnych. Udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem w 2012 roku wyniósł 10, 1%, natomiast wartość docelowa w 2023 roku została określona na 15,1%. Przejście na gospodarkę niskoemisyjną jest coraz bardziej widocznym kierunkiem działań województwa na najbliższe lata, który daje szanse na wzmocnienie bezpieczeństwa energetycznego. Pod względem zasobów energii wiatru województwo wielkopolskie na tle kraju zalicza się do rejonów o uwarunkowaniach korzystnych i bardzo korzystnych. Na większości obszaru województwa przeważają wiatry zachodnie. Specjalne programy symulacyjne szacują, że na wysokości 100 m n.p.m. średnie prędkości wiatru przekraczają 6,5 m/s. Możliwości wykorzystania energii wiatru jako odnawialnego źródła energii na terenie województwa są jednak zróżnicowane. Pod tym względem region można podzielić na 4 obszary: słabych możliwości część północno-zachodnia województwa, średnich możliwości północna, północno-wschodnia i południowa część regionu, dobrych możliwości obszar centralny i zachodni województwa, bardzo dobrych możliwości wschodnia część regionu, położona na wschód od Słupcy. Ze względu na konieczność zachowania wystarczającej odległości od zabudowy mieszkaniowej, należy liczyć się z praktycznym ograniczeniem zastosowania dużych instalacji wykorzystujących energię wiatru w pobliżu terenów zurbanizowanych. Województwo wielkopolskie jest terenem nizinnym, z niewielkimi wzniesieniami w południowej części. Zróżnicowanie rocznej sumy promieniowania słonecznego na terenie regionu jest niewielkie i dla większości obszaru wynosi kwh/m2/rok. Średnie roczne wartości usłonecznienia wahają się od godzin w latach o największym zachmurzeniu do godzin w latach słonecznych. Średnio w ciągu roku wynoszą około godzin. Największe nasłonecznienie występuje z reguły od maja do sierpnia. Na obszarze województwa, pomimo że nie dysponuje ono aż tak korzystnymi warunkami solarnymi jak inne obszary kraju, mogą być wykorzystane takie sposoby pozyskania energii słonecznej, jak konwersja fototermiczna czy konwersja fotowoltaiczna, które ze względu na ograniczone możliwości zastosowania biogazu, biomasy oraz energii wiatru i wody mogą stanowić realną alternatywę na obszarach miejskich o zabudowie mieszkaniowej. Mimo dobrze rozwiniętej sieci rzecznej województwo wielkopolskie dysponuje niewielkimi zasobami wodnymi. Od lat obserwowany jest niekorzystny bilans wodny opady i spływ jednostkowy są poniżej średniej krajowej. Rzeki województwa wielkopolskiego mają charakter nizinny (z wyłączeniem rzeki Drawy) i w związku z tym spadki rzek są niewielkie. Największe zasoby wody i najbardziej ustabilizowane przepływy posiadają rzeki położone w północnej części województwa: Gwda, Drawa i Łobżonka, natomiast najmniejsze w centralnej i południowo- 56

57 wschodniej części województwa. Wielkopolskie rzeki charakteryzują się dużymi amplitudami wielkości przepływu wód w zależności od pory roku, na co głównie mają wpływ wiosenne roztopy (od stycznia do kwietnia) oraz pojedyncze wezbrania w okresie maj lipiec, powodujące wysokie stany wód. Wielkopolskę, można zaliczyć do obszarów z perspektywicznymi możliwościami rozwoju energii geotermalnej. Obecnie nie ma szczegółowych, w pełni wiarygodnych danych o stanie wód geotermalnych, w związku z czym ocena ich zasobów możliwa jest jedynie na podstawie różnych opracowań geologicznych. Cały obszar województwa jest regionem o znaczących, możliwych do wykorzystania zasobach wód geotermalnych. Jednym z najbardziej perspektywicznych regionów, gdzie możliwy jest rozwój energetyki geotermalnej, jest obszar Niecki Mogileńsko-Łódzkiej, który w dużej części obejmuje województwo wielkopolskie. Okolice Turku, Kłodawy, Konina, Ślesina, Strzelna, Mogilna, Gniezna, Janowca Wielkopolskiego, Damasławka i Wągrowca (na granicy z województwem kujawsko-pomorskim) oraz nieco dalej w kierunku południowym, a także okolice Poznania i Kalisza, są bogate w wody geotermalne o temperaturze C, związane ze zbiornikiem dolnej kredy, dlatego na tle kraju to właśnie województwo wielkopolskie i lubuskie są najbardziej predysponowane do eksploatowania tych zasobów. Z kolei na głębokości ok m p.p.m. spodziewana temperatura wód utrzymuje się na poziomie C województwo wielkopolskie jest jednym z czterech województw (obok mazowieckiego, małopolskiego i zachodniopomorskiego), w którym występują najwyższe temperatury z tego przedziału. Poza tym wydajność poszczególnych ujęć ocenia się jako wysoką (lokalnie do 200 m 3 /h i mocy cieplnej powyżej 2,5 MW 51 ).. W województwie wielkopolskim, tak jak w całej Polsce, znaczny potencjał do wykorzystania jako źródło energii odnawialnej stanowi biomasa. Najważniejszymi źródłami, z których można pozyskiwać biomasę do celów energetycznych w województwie są: rolnictwo (np. słoma, gnojowica, obornik), leśnictwo oraz wytwórcy lub inni posiadacze odpadów ulęgających biodegradacji (np. odpadów przemysłu spożywczego komunalnych osadów ściekowych, odpadów komunalnych). Wielkopolska, po województwie lubelskim, charakteryzuje się największymi zasobami słomy w kraju. Ponadto w regionie istnieją specjalne plantacje upraw energetycznych, do których zaliczyć można uprawę: miskantusa, wierzby oraz topinamburu w okolicach kopalni węgla brunatnego Konin. Dzięki temu Wielkopolska, po województwie mazowieckim, posiada największe możliwości w pozyskaniu energii z tego źródła. Jednakże praktyczne zastosowanie biomasy na obszarach zwartej zabudowy mieszkaniowej podlega ograniczeniu, ponieważ użyta w obiektach niskiej emisji przyczynia się do istotnego wzrostu emisji pyłów drobnych (PM10 i PM2,5). W takim przypadku możliwe jest wykorzystanie biomasy w instalacjach profesjonalnych, wyposażonych w bardzo wysoki stopień odpylania oraz przy ewentualnej kompensacji emisji pochodzącej z konwencjonalnego paliwa stałego. Z uwagi na dobrze rozwiniętą produkcję zwierzęcą i roślinną województwo posiada duży potencjał do rozwoju biogazowni rolniczych, gdzie składnikami do produkcji biogazu mogą być pozostałości po zbiorze roślin, czy odchody zwierzęce. Wykazano, że Wielkopolska charakteryzuje się największym potencjałem ekonomicznym do produkcji biogazu rolniczego (13,5 PJ, co odpowiada 24% krajowego potencjału) 52. Ponadto biogaz w regionie może być produkowany na składowiskach odpadów komunalnych, czy w komorach fermentacyjnych osadów ścieko- 51 Określenie potencjału energetycznego regionów Polski w zakresie odnawialnych źródeł energii - wnioski dla Regionalnych Programów Operacyjnych na okres programowania , Instytut Energii Odnawialnej, Ibidem. 57

58 wych w komunalnych oczyszczalniach ścieków lub też w instalacjach do fermentacji selektywnie zebranych bioodpadów Różnorodność biologiczna oraz ochrona przyrody Różnorodność biologiczna to zróżnicowanie genów, gatunków i ekosystemów, które tworzą życie na Ziemi. Obecnie obserwuje się stałą jej utratę, przez zmiany w siedliskach naturalnych, co wywołuje poważne konsekwencje w świecie przyrody. Wpływ na to ma m.in. rozrastanie się miast, intensywna produkcja rolna, budownictwo, kopalnictwo, nadmierna eksploatacja lasów, rzek, jezior i gleb oraz wszelkie zanieczyszczenia środowiska. W związku z tym, w celu ochrony różnorodności biologicznej, w województwie wielkopolskim tworzone są obszary prawnie chronione jak: parki narodowe, krajobrazowe, rezerwaty przyrody, czy obszary Natura Szczególne miejsce w ochronie różnorodności biologicznej zajmuje także ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Obszary prawnie chronione, mające na celu ochronę wartości przyrodniczych i różnorodności biologicznej kraju, w 2012 roku zajmowały 948,3 tys. ha, co stanowiło 31,8% całkowitej powierzchni województwa wielkopolskiego. Składają się na nie następujące formy ochrony przyrody: 2 parki narodowe (0,3% powierzchni województwa), 13 parków krajobrazowych (6,0%), 98 rezerwatów przyrody (0,1%), 37 obszarów chronionego krajobrazu (25,4%), 8 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, 185 użytków ekologicznych, 2 stanowiska dokumentacyjne oraz 3843 pomników przyrody. Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody oraz parków krajobrazowych ustanawia się plany ochrony, które są podstawowymi dokumentem planującym ochronę przyrody na tych obszarach. Dla Wielkopolskiego Parku Narodowego obecnie opracowywany jest plan ochrony na lata Spośród 13 parków krajobrazowych plany ochrony posiadają jedynie 3 parki: Park Krajobrazowy Promno, Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka oraz Pszczewski Park Krajobrazowy, natomiast spośród 98 rezerwatów przyrody plany ochrony posiadają 44 rezerwaty. System krajowych form ochrony przyrody w województwie uzupełnia Europejska Sieć Obszarów Natura 2000, obejmująca tereny najważniejsze dla zachowania zagrożonych lub bardzo rzadkich gatunków roślin, zwierząt czy charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych i różnorodności biologicznej Europy. Sieć Natura 2000 stanowią obszary specjalnej ochrony ptaków oraz obszary o znaczeniu wspólnotowym, wyznaczane ze względu na występowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk istotnych dla ochrony określonych gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki. W ramach Europejskiej Sieci Obszarów Natura 2000 na terenie województwa wielkopolskiego wyznaczono 19 obszarów specjalnej ochrony ptaków (zajmujących 14,3% powierzchni regionu) oraz 58 obszarów specjalnej ochrony siedlisk (zajmujących 8,1% powierzchni). W ciągu 6 lat od dnia zatwierdzenia obszarów Natura 2000 przez KE, jako obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty lub od dnia wyznaczenia specjalnego obszaru ochrony ptaków, należy opracować dla nich plany zadań ochronnych. Ustanowiono dotąd 24 plany zadań ochronnych dla następujących obszarów Natura 2000 położonych w regionie: Dąbrowy Obrzyckie, Rogalińska Dolina Warty, Jezioro Brenno, Dolina Małej Wełny pod Kiszkowem, Jezioro Kubek, Biedrusko, Glinianki w Lenartowicach, Puszcza Bieniszewska, Pojezierze Sławskie, Torfowisko Rzecińskie, Puszcza Notecka, Ostoja Nadwarciańska, Dolina Cybiny, Bagno Chlebowo, Ostoja Zgierzyniecka, Dąbrowy Krotoszyńskie, Ostoja koło Promna, Zachodnie Pojezierze Krzywińskie oraz Pojezierze 58

59 Gnieźnieńskie, Zbiornik Jeziorsko, Pradolina Bzury-Neru, Jezioro Gopło, Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry oraz Dolina Noteci 53. W strukturze sieci ekologicznej województwa, służącej zachowaniu cennych walorów przyrodniczych i różnorodności biologicznej, wyróżnia się obszary węzłowe i korytarze ekologiczne, stanowiące szkielet całego systemu. Do obszarów węzłowych zaliczyć można wymienione wyżej elementy systemu obszarów chronionych, czyli parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty i obszary Natura Natomiast funkcję korytarzy ekologicznych pełnią lub powinny pełnić po rekonstrukcji: korytarze rzeczne o zróżnicowanej randze, a także doliny rzeczne przewidziane do budowy przepławek zapobiegających zaburzeniu ciągłości ekologicznej rzek i zapewniających migracje organizmów w profilu podłużnym rzeki, zieleń przydrożna, nierzadko zabytkowa, stanowiąca antropogeniczne korytarze ekologiczne, pierścieniowo-klinowe systemy zieleni miasta Poznania, korytarze migracji ptaków związane z większymi dolinami rzecznymi (Ner Warta Obra, Noteć, Barycz), główne korytarze migracji dużych zwierząt lądowych (naziemnych) stanowiące potencjalne drogi wędrówki zwierząt w skali kraju i kontynentu europejskiego, krajowe korytarze migracyjne zapewniające wariantowość dróg migracji oraz umożliwiające rozprzestrzenianie i wymianę genetyczną roślin i zwierząt. Na zachowanie różnorodności biologicznej oraz ochronę przyrody w regionie istotny wpływ mają lasy. Wielkopolska należy do regionów o niskiej lesistości, wynoszącej 25,7% (Polska 29,2%). Największe kompleksy leśne znajdują się w północno-zachodniej części województwa. Powiatami charakteryzującymi się największą lesistością są: czarnkowsko-trzcianecki, złotowski, międzychodzki i nowotomyski, natomiast najmniej zalesione są powiaty: kolski i kościański oraz tereny powiatów grodzkich. Ogólna kondycja zdrowotna drzewostanów utrzymuje się na wysokim poziomie i jest stabilna. Zakłada się, że ogólny stan drzewostanów regionu w najbliższych latach nie powinien ulec zmianie. Jednak ze względu na obserwowane zmiany klimatyczne należy się spodziewać wzrostu częstotliwości występowania zjawisk ekstremalnych, takich jak: silne wiatry, ulewne deszcze, silne mrozy, intensywne opady śnieżne lub okresowe susze, powodujących istotne szkody w drzewostanach w skali regionalnej lub lokalnej. Poważnym zagrożeniem ekosystemów leśnych Wielkopolski są pożary. W 2012 roku odnotowano 566 pożary, które objęły łączną powierzchnię 219 ha. Podstawową przyczyną pożarów jest nadal czynnik ludzki, jak np. nieostrożność dorosłych (338 pożarów) czy celowe podpalenia (135 pożarów). Pożary lasów stanowią ok. 5% wszystkich pożarów w regionie (łącznie 10,3 tys.). Prowadzeniu akcji gaśniczych nie sprzyjają braki sprzętowe oraz dekapitalizujący się sprzęt służb ratowniczych, co jest niezbędnym elementem warunkującym sprawne i skuteczne realizowanie zadań nałożonych na państwową i ochotniczą straż pożarną. Zagrożeniem dla zachowania bioróżnorodności biologicznej, poza utratą siedlisk, są inwazyjne gatunki obce sprowadzone przez człowieka do kraju celowo lub nieświadomie. Stanowią one problem, szczególnie na obszarach chronionych, gdzie wypierają rodzime gatunki roślin, dla ochrony których te obszary utworzono. 53 Biuletyn Informacji Publicznej Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu 59

60 5.4. Gleby Gleby województwa wielkopolskiego charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem, ze względu na ich jakość i zasobność. Dominują gleby słabej i średniej jakości. Użytki rolne zajmują 65,0% powierzchni województwa, a udział niskourodzajnych klas V, VI jest wysoki i wynosi ponad 40%. Najlepsze gleby tworzą zwarty kompleks w południowej części województwa, rozciągający się między Lesznem na zachodzie i gminą Ceków Kolonia na wschodzie, w części obszarów powiatów: gostyńskiego, krotoszyńskiego, leszczyńskiego i rawickiego. Znaczne, jednak bardziej rozczłonkowane, kompleksy gleb wysokiej jakości znajdują się w części środkowej województwa, po zachodniej i wschodniej stronie Poznania, tj. na terenie powiatów: szamotulskiego, grodziskiego, nowotomyskiego i kościańskiego oraz gnieźnieńskiego, poznańskiego, średzkiego i wrzesińskiego. Większość gruntów ornych województwa, zajmująca 78% powierzchni tych gruntów, pod względem przydatności rolniczej zalicza się do kompleksów żytnich. Mały udział 15% stanowią grunty orne najwyższej jakości zaliczone do kompleksów pszennych. Pozostałe 7% gruntów ornych zalicza się do kompleksów zbożowo-pastewnych. Wieloletnie badania wykazują, że w województwie przeważają gleby o odczynie kwaśnym (gleby kwaśne, gleby bardzo kwaśne, gleby lekko kwaśne), stanowiące 75% gleb użytkowanych rolniczo, natomiast 15% gleb wykazuje odczyn obojętny, a 10% zasadowy. Zawartość metali ciężkich (kadmu, ołowiu, cynku, miedzi, niklu) i zanieczyszczenie nimi gleb Wielkopolski jest stosunkowo niewielkie i kształtuje się na poziomie zawartości naturalnej. W regionie erozją wietrzną potencjalnie zagrożonych jest nieco ponad 8 tys. km 2 gleb użytkowanych rolniczo, z czego znaczna część, blisko 6,3 tys. km 2, jest słabo zagrożona. Silnie zagrożonych jest 528 km 2 takich gleb w województwie. Z kolei erozją wodną zagrożonych jest ponad 5 tys. km 2 gruntów rolnych i leśnych, głównie w słabym (2,6 tys. km 2 ) i średnim stopniu (2,3 tys. km 2 ). Województwo wielkopolskie ma największą w skali kraju powierzchnię gruntów zdewastowanych i zdegradowanych - 9,8 tys. ha (w 2011 roku 9,7 tys. ha), głównie w wyniku działalności górnictwa i kopalnictwa surowców. Największe obszary przeobrażone antropogenicznie występują w rejonie eksploatacji złóż węgla brunatnego w okolicach Konina i Turku. Na zlecenie Ministra Środowiska w całym kraju realizowany jest projekt pod nazwą System Osłony Przeciwosuwiskowej, który ma na celu udokumentowanie na mapach w skali 1: wszystkich osuwisk oraz terenów potencjalnie zagrożonych ruchami masowymi w Polsce. Kartowanie terenowe oraz wykonanie map osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi dla województwa wielkopolskiego przewidziano w III etapie prac tj. w latach Zasoby i gospodarka wodna Województwo należy do dorzecza Odry. Około 88% obszaru odwadniane jest przez system rzeczny Warty, 12% przez obszar Odry środkowej oraz w znikomym procencie 0,06% przez dorzecze Wisły (region środkowy Wisły) 54. Łączna długość rzek i kanałów w Wielkopolsce wynosi ponad 7 tys. km. Do głównych rzek regionu należą Warta i Noteć. 54 Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2012, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań,

61 Obiekty małej retencji DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Na pojezierzach, głównie w części północnej i środkowej regionu, występują 62 jeziora o powierzchni powyżej 100 ha, 58 jezior o powierzchni ha i 679 o powierzchni do 50 ha. Do gmin, w których jeziora zajmują największą powierzchnię należą: Chrzypsko Wielkie, Powidz, Ostrowite, Skulsk, Sieraków, Trzemeszno. Natomiast do największych zbiorników sztucznych należą: zbiornik Jeziorsko o pojemności całkowitej 202,8 hm 3 (przeważająca część na terenie województwa łódzkiego), Słupca (6,4 hm 3 ), Jastrowie (6,2 hm 3 ), Szałe (4,4 hm 3 ), Ptusza (4 hm 3 ), Podgaje (3,9 hm 3 ), Koszyce (2,6 hm 3 ), Dobrzyca (2,2 hm 3 ) oraz Jutrosin (2,1 hm 3 ). Znaczna część Wielkopolski jest uboga w wodę. Od lat obserwowany jest niekorzystny bilans wodny opady i spływ jednostkowy są poniżej średniej krajowej. Najmniejsze zasoby wody występują w centralnej i południowo-wschodniej części województwa, w pasie terenu od Poznania do Kalisza, obejmującym zlewnie rzek Prosny, Rgilewki, Kiełbaski, Meszny, Powy, Wrześnicy i Czarnej Strugi. Z kolei największe zasoby wody występują w zlewniach rzek położonych w północnej części województwa: Gwdy, Drawy i Łobżonki. Według Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Poznaniu obszar zlewni Warty jest terenem w Polsce najbardziej dotkniętym przez suszę. Przeważająca część regionu należy do I i II kategorii największych potrzeb w zakresie małej retencji. Pomimo, że w województwie wielkopolskim realizowane są inwestycje związane z małą retencję wodną, nadal poziom tych inwestycji jest niewystarczający w celu poprawy bilansu wodnego regionu. W 2012 roku w Wielkopolsce zlokalizowanych było 6,3 tys. obiektów małej retencji wodnej o pojemności łącznej 185 mln m 3, w tym sztucznych zbiorników wodnych, stawów rybnych. W porównaniu do roku 2005, w 2012 roku liczba takich obiektów wzrosła o 538, a ich pojemność uległa zwiększeniu o ponad 58 mln m 3. Powierzchnia nawodnień w 2012 roku wyniosła 53,9 tys. ha, co stanowi niecałe 2% województwa. Jest to zdecydowanie zbyt mało w stosunku do potrzeb. W związku z powyższym konieczna jest dalsza realizacja projektów małej retencji oraz rozwijanie także nietechnicznych metod retencjonowania wód i ochrony ich jakości (agrotechniczne i planistyczne). Należy także wspierać rozwój naturalnej retencji wodnej. Rycina Obiekty małej retencji wodnej w okresie roku w województwie wielkopolskim liczba obiektów Źródło: opracowanie na podstawie: Ochrona środowiska, Główny Urząd Statystyczny,

62 Negatywny wpływ na ilość zasobów wodnych mają jednostronne melioracje rolne, które są jedną z głównych przyczyn pogłębiania się deficytu wody. Stosowanie zabiegów odwadniających prowadzi do uszczuplenia wód dyspozycyjnych w okresie suszy na dużych obszarach i obniżenia w efekcie poziomu wód gruntowych. Z drugiej strony, rowy odwadniające w niewłaściwym stanie oraz niedrożne urządzenia melioracji wodnej powodują liczne podtopienia, szczególnie w okresie roztopów wiosennych, czy ulew letnich. Sprzyjać to może długiemu zaleganiu wody w zastoiskach, a w efekcie pojawianiu się deficytu tlenowego w rzekach o zbyt wolnych przepływach. Województwo charakteryzuje się średnim w skali kraju zagrożeniem powodziowym, wynikającym z sezonowego wysokiego stanu wody niektórych rzek. Ok. 4% ogólnej powierzchni województwa znajduje się w obszarze bezpośredniego zagrożenia powodzią, wraz z obszarami zalewowymi - zagrożenie powodziowe występuje szczególnie na obszarach położonych wzdłuż dolin największych rzek regionu, czyli Warty, Prosny i Noteci, a także w dolinach rzek o mniejszych przepływach. System ochrony przeciwpowodziowej tworzą m.in. wały przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne, kanały ulgi i inne budowle hydrotechniczne. Ogólna długość wałów w regionie wynosiła w 2011 roku 774 km, dzięki którym chroniony jest obszar 774 tys. ha. Wpływ na stan techniczny wałów przeciwpowodziowych ma ich wieloletnia eksploatacja, a także zniszczenia spowodowane ostatnimi wezbraniami. Prac modernizacyjnych wymaga ponad 300 km wałów. Należy pamiętać, że w Wielkopolsce do chwili obecnej obwałowania są praktycznie jedynym elementem ochrony przeciwpowodziowej, chroniącym tereny przed powodzią. Występuje niedobór odpowiedniej retencji zbiornikowej i polderowej. Obecnie nie istnieje w regionie żaden polder stanowiący formalnie urządzenie hydrotechniczne w rozumieniu prawa. Potencjalnym kluczowym elementem ochrony przeciwpowodziowej jest dolina konińsko-pyzderska, o istotnym znaczeniu dla ochrony miejscowości i obszarów położonych poniżej, w tym dla miasta Poznania. Obecnie trwają prace zmierzające do budowy polderu przeciwpowodziowego na tym obszarze, tzw. polderu Golina. Wobec faktycznego braku polderów jako urządzeń hydrotechnicznych głównym obiektem przeciwpowodziowym na rzece Warcie jest zbiornik Jeziorsko. Realny wpływ tego zbiornika nie eliminuje jednak całkowicie zagrożenia powodziowego, jednak ma zasadniczy wpływ na przebieg fali kulminacyjnej rzeki Warty, co najmniej do miasta Konina. Tak jak polderów, brakuje również w regionie zabudowy zbiornikowej na głównych rzekach, takich jak Warta i Prosna, jak również na ich dopływach. W związku z tym szczególnie ważna jest budowa zbiorników przeciwpowodziowych, w tym zbiornika Wielowieś Klasztorna, który zabezpieczy przed powodzią miasto Kalisz oraz będzie stanowił element bezpieczeństwa powodziowego dla doliny Warty, a także budowa i modernizacja wałów przeciwpowodziowych oraz polderów zalewowych. Odnośnie ochrony przeciwpowodziowej w regionie należy wspomnieć również o obecnie prowadzonych pracach związanych z wdrożeniem nowoczesnego systemu monitorowania i sterowania urządzeniami przeciwpowodziowymi, który pozwoli na wdrożenie zaleceń tzw. dyrektywy powodziowej oraz wzmocni system prognoz i ostrzeżeń przez zagrożeniami. Prace obejmą 205 najważniejszych obiektów ochrony przeciwpowodziowej, tj. zbiorniki wodne, pompownie, budowle piętrzące oraz wały przeciwpowodziowe na terenie całego województwa. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w województwie wielkopolskim, będące podstawą zaopatrzenia ludności regionu w wodę pitną, wynosiły w 2012 roku 1 636, hm 3.W stosunku do roku poprzedniego przybyło 12,6 hm 3. Największe zasoby występują w utworach czwartorzędowych (992,7 hm 3 ). Są one najłatwiej odnawialne, ale zarazem najbardziej narażone na zanieczyszczenia antropogeniczne. Podstawowym zadaniem w odniesieniu do zasobów zwykłych wód podziemnych jest ich ochrona przed degradacją jakościową i ilościową oraz tworzenie warunków dla ich racjonalnej gospodarki. Na obszarze województwa występują także wody termalne i mineralne o zasobach eksploatacyjnych 546,7 m 3 /h (10 złóż). 62

63 Stan wód jest wypadkową wielu czynników, zarówno wynikających z działalności człowieka (pobór wód, punktowe zrzuty ścieków, powierzchniowe spływy zanieczyszczeń), jak i od niego niezależnych (warunki klimatyczne). W województwie wielkopolskim najistotniejszymi przyczynami zanieczyszczeń są: Rycina 5.4. wprowadzanie do wód niedostatecznie oczyszczonych lub nieoczyszczonych ścieków bytowych i przemysłowych oraz wód opadowych i odwodnień z dróg, punktowe źródła zanieczyszczeń, zanieczyszczenia obszarowe z rolnictwa. Zasoby eksploatacyjne wód podziemnych w hm 3 w województwie wielkopolskim w 2012 roku hm hm Wielkopolska Polska Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W ramach prowadzonego w 2012 roku monitoringu wód 55 oceniano 65 jednolitych części wód płynących (JCW) oraz 20 JCW stojących. Monitoring wód obejmuje ocenę stanu ekologicznego (dla 21 naturalnych JCW) lub potencjału ekologicznego (dla 28 silnie zmienionych lub sztucznych JCW) oraz ocenę stanu chemicznego. Wyniki badań wskazują na dominację umiarkowanego (49%) i dobrego (28,6%) stanu/potencjału ekologicznego, podczas gdy słaby i zły stan odnosił się kolejno do 18,4% i 4% JCW. Zły potencjał ekologiczny odnotowano dla Obrzańskiego Kanału Południowego oraz Dopływu ze Zbiornika Słupca, żadna JCW nie charakteryzowała się bardzo dobrym stanem ekologicznym. Oceną stanu chemicznego objęto 34 JCW przy czym 19 jednostek objęto pełnym zakresem badań a 15 ograniczonym (substancje dla których w poprzednich latach odnotowano nadwyżki). Stanem poniżej dobrego charakteryzowało się 71% JCW a dobrym 29%. Również badanie jezior wykazało, że stan wód, określony dla Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2012, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań,

64 JCW, był zły. Biorąc pod uwagę stan chemiczny 63% JCW wykazało stan poniżej dobrego, pozostałe 37% stan dobry. Natomiast pod względem stanu/ potencjału ekologicznego 45% JCW wykazało umiarkowany stan, 20% dobry, 10% bardzo dobry a 15% i 10% charakteryzowało się stanem słabym i złym. Badania jakości wód podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych prowadzone na obszarach szczególnie narażonych (10 obszarów w 21 punktach pomiarowo-kontrolnych 56 ) w 2012 roku wykazały zanieczyszczenie azotanami pochodzenia rolniczego wód podziemnych w zlewniach rzek Ciemnej (w Kucharkach - powyżej 50 mg/l), Rowu Polskiego (w Bukownicy - powyżej 50 mg/l) i Rowu Racockiego (w Mórce - powyżej 100mg/l). Odnotowywane wartości średnioroczne azotanów wykazują tendencję wzrostową. Ponadto badania stanu jednolitych części wód podziemnych (109 punktów pomiarowych), wykonane w 2012 roku przez Państwowy Instytut Geologiczny, wykazały: brak wód bardzo dobrej jakości, 10,1% dobrej, zadowalającej 67,9% stanowisk, niezadowalającej jakości na 17,4% stanowisk, a złej na 4,6% stanowisk 57. Na stan wód wpływa również wielkość poboru wody, zarówno powierzchniowej, jak i podziemnej. Pobór wody na potrzeby gospodarki i ludności Wielkopolski w 2012 roku wyniósł 1 739,5 hm 3 (dla por. w 2011 roku 1 841,5 hm 3 ). Zużycie wody wyniosło 1 698,2 hm 3, z czego zdecydowaną większość, bo 83,6% zużyto na potrzeby przemysłu, 9,4 % na potrzeby gospodarki komunalnej, a 7,1 % do nawadniania w rolnictwie i leśnictwie oraz napełniania i uzupełniania stawów rybnych. W porównaniu do 2004 roku zużycie wody zmalało o 8,8%, jednak w porównaniu do 2010 roku (w którym odnotowano w analizowanym okresie najwyższy spadek zużycia wody) wzrosło o 9,4%. Największe ilości wody (głównie wody powierzchniowe) zużyło miasto Konin. W 2012 roku zużyto tu 1 388,5 hm 3 (dla por. w 2011 roku 1 494,7), z czego 99,8% na potrzeby przemysłu. Stanowiło to około 97,6% wody pobieranej na potrzeby przemysłu w całej Wielkopolsce. Woda ta w większości wykorzystywana jest do specyficznego systemu chłodzenia Elektrowni Pątnów i Konin, polegającego na włączeniu do obiegu naturalnych zasobów wodnych ciągu Jezior Ślesińskich. Zasoby wód podziemnych przeznaczone są przede wszystkim na zaopatrzenie ludności w wodę pitną. Niewielka ilość wód podziemnych wykorzystywana jest na cele produkcyjne w takich gałęziach przemysłu, w których do procesów technologicznych wymagana jest woda wysokiej jakości, np. w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym. W 2012 roku z sieci wodociągowej korzystało 93,0%, tj. 3,2 mln mieszkańców (dla por. w 2004 roku 91,5%) ludności Wielkopolski. Z kolei, mimo systematycznego wzrostu, nadal zbyt mało mieszkańców regionu ma możliwość korzystania z sieci kanalizacyjnej 63,9% (tj. 2,2 mln mieszkańców, dla por. w 2004 roku 56,6%). Miasta w regionie obsługiwane są przez sieć kanalizacyjną, która zaspokaja potrzeby w tym zakresie 87,7% ich mieszkańców, natomiast miejskie sieci wodociągowe obsługują 96,8% ludności. Znaczne różnice w dostępie do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej widoczne są na wsi, gdzie z sieci tych korzysta odpowiednio 88,2% i 34,2% ludności. Taki stan wynika z faktu, że rozwój sieci wodociągowej stoi wyżej w hierarchii potrzeb ludności. Ponadto inwestycje z zakresu kanalizacji i oczyszczalni ścieków wymagają większych nakładów i postrzegane są przez część społeczności, szczególnie wiejskiej, jako dodatkowe obciążenia finansowe, a nie jako element podnoszący standard życia i ograniczający degradację środowiska naturalnego Badane parametry: temperatura, odczyn, tlen rozpuszczony, azotany, azotyny, amoniak, przewodność w 20 C. Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2012, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań,

65 % ogółu ludności 85,5 88,2 91,5 93,0 95,9 96,8 20,1 34,2 56,6 63,9 % ogółu ludności 87,7 83,9 DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Rycina 5.5. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej w województwie wielkopolskim w 2012 roku WIELKOPOLSKA w miastach na wsi Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W przypadku osób korzystających z sieci wodociągowej Wielkopolska sytuuje się powyżej średniej dla kraju wynoszącej 87,6%, natomiast pod względem osób korzystających z sieci kanalizacyjnej region wypada gorzej (kraj 64,3%). Niewystarczająca infrastruktura kanalizacyjna w obszarach intensywnie zmieniającej się zabudowy mieszkaniowej przyczynia się do wzrostu niekontrolowanej presji na środowisko szczególnie na położone w zlewni zbiorniki wodne. Rycina 5.6. Ludność korzystająca z sieci wodociągowej w województwie wielkopolskim w 2012 roku Wielkopolska ogółem w miastach na wsi Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 65

66 W 2012 roku z terenu województwa wielkopolskiego odprowadzono do wód powierzchniowych lub do ziemi 1 621,2 hm 3 ścieków (dla por. w 2011 roku 1 713,6, hm 3 ), z czego 1 513,1 hm 3 pochodziło bezpośrednio z zakładów (w tym 1383,2 hm 3 to wody chłodnicze umownie czyste), natomiast 108,1 hm 3 odprowadzono siecią kanalizacyjną. Z 238,0 hm 3 ścieków komunalnych i przemysłowych wymagających oczyszczenia oczyszczono 99,7%. Z tego tylko 39% ścieków oczyszczonych zostało z podwyższonym usuwaniem biogenów, natomiast 52,2% oczyszczono mechanicznie, 8,7% biologicznie, a 0,2% chemicznie. W porównaniu do 2004 roku ilość ścieków przemysłowych i komunalnych wymagających oczyszczenia wzrosła o 24,4%. W 2012 roku w regionie funkcjonowało łącznie 327 oczyszczalni ścieków komunalnych (dla por. w 2011 roku 315), w tym 226 biologicznych i 99 z podwyższonym usuwaniem biogenów. Z oczyszczalni ścieków w całym województwie korzystało prawie 2,3 mln osób, tj. 66,2% ludności regionu (kraj 68,6%). W miastach z oczyszczalni korzystało 90,5% ludności, natomiast na wsi tylko 35,8%. Za pomocą oczyszczalni biologicznych i z podwyższonym usuwaniem biogenów oczyszczono 99,8% ścieków komunalnych. Ponadto w województwie funkcjonowało 97 (w 2011 roku 102) oczyszczalni ścieków przemysłowych (z czego większość ścieków oczyszczana była przez 34 oczyszczalnie mechaniczne) oraz 50 podczyszczalni ścieków przemysłowych. Rycina % Udział liczby ludności korzystającej z oczyszczalni według jej rodzaju 76% 80% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 18% 19% 10% 0% 6% <1% mechaniczne biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego Jakość powietrza Sytuacja meteorologiczna oraz zagospodarowanie terenu w znacznym stopniu wpływają na rozkład emisji substancji gazowych i pyłowych do powietrza. Największa emisja ze źródeł punktowych oraz znacząca emisja liniowa związane są z obszarami zurbanizowanymi miast oraz z dominacją energetyki i przemysłu wydobywczego w części wschodniej województwa. W 2012 roku emisja substancji gazowych do powietrza z zakładów mogących znacząco oddziaływać na środowisko wyniosła 16,8 mln t (dla por. w 2004 roku 17,73 mln t), z czego po- 66

67 nad 99,5 % to dwutlenek węgla. Natomiast emisja substancji pyłowych wyniosła 4,6 tys. t, w tym pyłów ze spalania paliw 4,6 tys. t (w 2004 roku 10,3 tys. t) emitowanych głównie z sektorów: energetycznego, przemysłowego oraz górnictwa i kopalnictwa. Większość zanieczyszczeń powietrza, zarówno emisja substancji pyłowych, jak i gazowych, pochodziła z zakładów zlokalizowanych na terenie dużych miast Konina, Kalisza, Poznania, Piły i Leszna. Zdecydowanie wyróżniał się pod tym względem podregion koniński, czego główną przyczyną jest obecność na jego obszarze Zespołu 3 Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin oraz Poznań (Dalkia Poznań ZEC S.A.) i Kalisz (Energa Elektrociepłownia Kalisz S.A.). Względnie dobrze rozwinięta jest kogeneracja ciepła i energii elektrycznej, jednak 1/3 ciepła dostarczanego do sieci ciepłowniczych może być produkowana przy użyciu wydajniejszych systemów kogeneracyjnych. W ostatnich latach w całym województwie obserwuje się regularny spadek wielkości emisji zanieczyszczeń pyłowych. Przyczynia się do tego m.in. wzrost ilości zanieczyszczeń pyłowych zatrzymywanych w urządzeniach odpylających, wprowadzanie nowych technologii oraz zmiana nośnika energii i likwidacja starych kotłowni lokalnych. W 2012 roku zatrzymano lub zneutralizowano w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń 99,7% pyłów (wzrost o 0,5 p.proc. w stosunku do 2006 roku). Natomiast poziom zatrzymywania lub zneutralizowania zanieczyszczeń gazowych w urządzeniach do redukcji zanieczyszczeń wynosił 61,3% (wzrost o 53,8 p.proc. w stosunku do 2006 roku). Wpływ na to w ostatnich latach miała budowa instalacji odsiarczania spalin, poprawa parametrów stosowanych paliw oraz zastosowanie wysokosprawnych urządzeń odpylających. Źródłem zanieczyszczeń powietrza jest również tzw. niska emisja, pochodząca z lokalnych kotłowni węglowych i indywidualnych palenisk domowych (piece, kominki), opalanych paliwami stałymi (zazwyczaj węglem o gorszych parametrach, który jest zastępowany coraz częściej biomasą), co skutkuje wzrostem emisji zanieczyszczeń pyłowych, benzo(a)pirenu oraz dwutlenku siarki. Charakterystyczne są wyraźne wzrosty stężeń zanieczyszczeń pyłami drobnymi oraz benzo(a)pirenem w okresie sezonu grzewczego i duża poprawa w miesiącach letnich, co jednoznacznie wskazuje na związek ze spalaniem paliwa stałego do celów grzewczych. Zasadnicza przyczyna koncentracji zanieczyszczeń z niskiej emisji wynika ze spalania paliwa stałego przy niekorzystnych układach pogodowych (inwersja temperaturowa, brak wiatru). Źródłami emisji niskiej w formie zapylenia, są również kopalnie odkrywkowe, składowiska odpadów oraz niektóre wielkie zakłady przemysłowe i przeładunkowe. W Wielkopolsce występuje również znaczna emisja komunikacyjna oraz z ogrzewania budynków indywidualnych. W wyniku spalania paliw do atmosfery dostają się zanieczyszczenia gazowe, pyły oraz sadza. W celu przeciwdziałania powyższym zjawiskom uchwalono Program Ochrony Powietrza dla strefy wielkopolskiej 58, którego celem jest poprawa stanu jakości powietrza na terenie strefy wielkopolskiej ze względu na pył i benzo(a)piren, utrzymywanie substancji w powietrzu na poziomie niepowodującym przekroczeń poziomów dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM10 oraz poziomu docelowego dla benzo(a)pirenu. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu dokonał oceny jakości powietrza za rok Pod kątem ochrony roślin strefę wielkopolską należy zaliczyć do klasy A 59 dla dwutlenku siarki i tlenków azotu, dla ozonu, stwierdzono natomiast przekroczenie wartości normatywnej wyznaczonej jako poziom celu długoterminowego (na rok 2020); pod kątem ochrony zdrowia należy wyróżnić: wszystkie strefy w klasie A ze względu na dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, ołowiu, benzenu, tlenku węgla oraz arsenu, kadmu i niklu) Uchwała Sejmiku Województwa Wielkopolskiego XXXIX/769/13 z dnia 25 listopada 2013 r. Na potrzeby tej klasyfikacji obszar województwa podzielono na trzy strefy: aglomeracja poznańska (miasto Poznań), miasto Kalisz oraz strefa wielkopolska (reszta województwa). 67

68 w klasie A aglomerację poznańską oraz strefę wielkopolską - ze względu na dopuszczalny poziom pyłu PM2,5 oraz strefę miasto Kalisz do klasy C; w klasie C: strefę aglomeracji poznańskiej, miasto Kalisz i strefę wielkopolską ze względu na przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu PM10 i przekroczenia poziomu docelowego benzo(a)pirenu; w klasie D2 wszystkie strefy ze względu na poziom celu długoterminowego dla ozonu, dla poziomu docelowego wszystkie strefy zaliczone zostały do klasy A; W związku z powyższym uchwalony został Program Ochrony Powietrza dla strefy wielkopolskiej za względu na ozon 60, którego celem jest poprawa stanu jakości powietrza i utrzymywanie substancji w powietrzu na poziomie niepowodującym przekroczeń poziomu docelowego dla ozonu. Zaznaczyć należy, że występowanie przekroczeń dopuszczalnych stężeń ozonu jest problemem także w skali kraju. Przekroczenia poziomu dopuszczalnego dla pyłu PM10 dotyczą wyłącznie stężeń 24-godzinnych (nie są przekraczane stężenia średnie dla roku). Ponadto stężenia pyłu wykazują wyraźną zmienność sezonową przekroczenia dotyczą tylko sezonu zimnego (grzewczego). Przewiduje się, że poziom emisji substancji zanieczyszczających powietrze i gazów cieplarnianych będzie się regularnie zmniejszał. Średnioroczne tempo spadku poszczególnych emisji wynosi: 0,4% dla dwutlenku węgla, 4,1% dla dwutlenku siarki, 1,3% dla tlenków azotu oraz 1,8% dla pyłu. Duże znaczenie dla redukcji emisji CO 2 będzie miało wdrożenie nowoczesnych, niskoemisyjnych technologii wytwarzania energii oraz wykorzystanie potencjału tkwiącego w poprawie efektywności energetycznej. Niewykluczone, że obniżenie przemysłowych emisji SO 2, NOx i pyłów będzie musiało być wyższe niż przewidywania. Od stycznia 2011 roku obowiązuje dyrektywa 2010/75/UE o emisjach przemysłowych, która m.in. od 2016 roku znacznie zaostrzy standardy emisyjne dla tych zanieczyszczeń Gospodarka odpadami Województwo jest zobowiązane do uporządkowania gospodarki odpadami zgodnie z zapisami Dyrektywy 2008/98/WE oraz Dyrektywy 1993/31/UE, według których do 2020 roku niezbędne jest przygotowanie do ponownego użycia i recyklingu odpadów, przynajmniej takich frakcji jak: papier, metal, tworzywa sztuczne i szkło z gospodarstw domowych, wagowo na poziomie minimum 50% oraz redukcja udziału odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania, do poziomu 35% w 2020 roku w stosunku do całkowitej ilości (wagi) tych odpadów wytworzonych w Ponadto poprawa gospodarki odpadami ma nastąpić zgodnie z hierarchią postępowania z nimi, tj. w pierwszej kolejności zapobieganie powstawaniu odpadów, a następnie przygotowanie do ponownego użycia, recykling, odzysk energii i unieszkodliwianie. Gospodarka odpadami w Wielkopolsce nadal nie odpowiada wymogom prawa unijnego. Plan gospodarki odpadami dla województwa wielkopolskiego na lata do najważniejszych problemów w regionie w tym zakresie zaliczył m.in.: unieszkodliwianie odpadów komunalnych, przede wszystkim przez ich składowanie (na składowiskach zdeponowano 88% odpa- 60 Uchwała Sejmiku Województwa Wielkopolskiego Nr XXIX/565/12 z dnia 17 grudnia 2012 r. w sprawie Programu ochrony powietrza dla strefy wielkopolskiej ze względu na ozon. 61 Projekt Strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko. Perspektywa do 2020, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa,

69 dów zmieszanych zebranych w 2012 roku), a także brak zorganizowanego systemu zbierania odpadów ulegających biodegradacji. W 2012 roku eksploatowano na terenie województwa wielkopolskiego 74 (dla por. w 2004 roku zewidencjonowano 159 czynnych składowisk 62 ) składowiska odpadów, w tym 2 składowiska odpadów niebezpiecznych, 6 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, które nie przyjmują odpadów komunalnych, 58 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, przyjmujących odpady komunalne oraz 8 składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, które przyjmowały odpady komunalne, a zaprzestały eksploatacji w ciągu roku W latach zaprzestano eksploatacji 119 składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych. Na koniec roku 2012 zrekultywowanych składowisk było 54, w trakcie rekultywacji 48, natomiast w przypadku 17 składowisk nie podjęto jeszcze prac rekultywacyjnych Nieeksploatowane składowiska objęte są monitoringiem poeksploatacyjnym w celu kontroli oddziaływania składowiska na środowisko gruntowo-wodne. W roku 2012, w województwie eksploatowano 64 : 32 sortownie niesegregowanych odpadów komunalnych i/lub odpadów z selektywnego zbierania; 22 kompostownie służące do przetwarzania odpadów ulegających biodegradacji; 6 instalacji służących do termicznego przekształcania odpadów z odzyskiem lub bez odzysku wytwarzanej energii, w tym: 2 spalarnie odpadów niebezpiecznych, 4 współspalarnie - obiekty energetycznego spalania paliw (instalacje współspalające odpady z paliwem tradycyjnym); 16 biogazowni wykorzystujących odpady do produkcji energii elektrycznej i/lub cieplnej, w tym: 5 ujmujących biogaz z odgazowania składowisk odpadów, 1 pracująca w oparciu o biogaz z instalacji suchej fermentacji odpadów oraz biogaz pochodzący z odgazowania zamkniętego składowiska, 7 z fermentacji osadów ściekowych w oczyszczalniach ścieków, 3 biogazownie rolnicze, z czego 2 uruchomione w 2012 roku w powiecie ostrzeszowskim i powiecie kaliskim. W ostatnich latach liczba instalacji do odzysku lub unieszkodliwienia odpadów poza składowaniem znacznie się zwiększyła. Instalacje te są rozmieszczone w miarę równomiernie na terenie województwa, tylko na obszarze powiatów: złotowskiego, wągrowieckiego, czarnkowskotrzcianeckiego, gnieźnieńskiego i kępińskiego ich liczbę można uznać za niewystarczającą. Zgodnie z przyjętym w 2012 roku Planem Gospodarki Odpadami dla Województwa Wielkopolskiego na lata na tych terenach przewidziane jest wybudowanie instalacji do odzysku i unieszkodliwienia odpadów 65. Ponadto, zgodnie z przyjętym Planem, województwo zostało podzielone na 10 regionów, w których prowadzona będzie kompleksowa, regionalna gospodarka odpadami komunalnymi, przy wykorzystaniu regionalnych instalacji do ich przetwarzania. 62 Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2004, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań, Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2012, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań, Ibidem. Ibidem. 69

70 w tysiącach ton DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO W województwie wielkopolskim w 2012 roku wytworzonych zostało łącznie 7,1 mln t odpadów, z czego 6,0 mln t to odpady pochodzące z działalności gospodarczej, natomiast ok. 1,1 mln t to odpady komunalne (314 kg odpadów komunalnych/mieszkańca). Zebrano 933,9 tys. t odpadów komunalnych, co w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosło 270 kg odpadów (kraj 248,6 kg). W regionie 83,1% ludności objętych jest zbiórką odpadów komunalnych (kraj 80,4%). Odpady komunalne w województwie nadal w zdecydowanej większości deponowanie są na składowiskach, w niewielkim stopniu stosuje się unieszkodliwianie biologiczne, natomiast brak jest termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych. Sytuacja ta ulegnie zmianie w 2016 roku, po oddaniu do użytku budowanej obecnie Instalacji Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych w Koziegłowach. Rycina 5.8. Odpady komunalne zebrane w ciągu roku w województwie wielkopolskim 1200,0 1000,0 800, ,7 933,9 600,0 700,1 659,1 400,0 200,0 0, Ogółem Gospodarstwa domowe Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Szczególnym rodzajem odpadów, na który należy zwrócić uwagę, są osady ściekowe powstające podczas oczyszczania ścieków. W 2012 roku powstało łącznie 79 tys. t suchej masy tych odpadów, z czego 61,4 tys. t pochodziło z oczyszczalni komunalnych, natomiast 17,6 tys. t z oczyszczalni przemysłowych. Najwięcej osadów wykorzystanych zostało w rolnictwie (30%), natomiast 3,8% do rekultywacji terenów, 1,8% wytworzonych osadów składowano, a jedynie 0,1% osadów poddano przekształceniom termicznym. Należy pamiętać, że od 1 stycznia 2016 roku praktycznie nie będzie możliwe ich stosowanie ze względu na zaostrzenie kryteriów przyjęcia tych odpadów na składowisko. Do najważniejszych, zidentyfikowanych problemów w gospodarowaniu odpadami komunalnymi należą 66 : odpady komunalne unieszkodliwiane są przede wszystkim przez ich składowanie; 66 Plan gospodarki odpadami dla województwa wielkopolskiego na lata , Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań,

71 brak zorganizowanego systemu zbierania odpadów ulegających biodegradacji; odpady wielkogabarytowe oraz niebezpieczne były zbierane selektywnie w niewielkich ilościach. W zakresie gospodarowania odpadami powstającymi w przemyśle wśród problemów wymienić należy: nieprzestrzeganie przez część przedsiębiorców obowiązków w zakresie gospodarowania odpadami wynikających z przepisów prawa; wysokie koszty nowoczesnych rozwiązań technologicznych prowadzących do minimalizacji wytwarzanych odpadów. Do problemów w zakresie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi zaliczyć należą przede wszystkim: odpady niebezpieczne wytwarzane przez mieszkańców zbierane są selektywnie, w niewystarczającym zakresie; wysokie koszty wprowadzania nowoczesnych rozwiązań technologicznych mogących przyczynić się do minimalizacji ilości wytwarzanych odpadów oraz zwiększenia stopnia ich odzysku. Rycina 5.9. % 14,0 12,0 Odpady zebrane selektywnie w województwie wielkopolskim w % relacji do ogółu odpadów 11,8 10,0 10,5 8,0 6,0 4,0 3,5 2,0 0,0 3, Polska Wielkopolska Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Innym ważnym problem w regionie jest azbest. Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest dla województwa wielkopolskiego zakłada do końca 2012 roku bezpieczne usunięcie i unieszkodliwienie około 20% zinwentaryzowanej ilości wyrobów zawierających azbest. Dane w Bazie Azbestowej ( ) wskazują 382,9 tys. t całkowitej masy wyrobów zawierających azbest, zabudowanych jako pokrycia dachowe i elewacje, na terenie województwa wielkopolskiego. Unieszkodliwiono 15,0 tys. t, co stanowi zaledwie 3,9% zinwentaryzowa- 71

72 nych wyrobów azbestowych. Oznacza to, że w najbliższych latach należy zintensyfikować prace w tym zakresie Klimat akustyczny Hałas jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń środowiska, szczególnie środowiska życia człowieka. Głównym źródłem emisji hałasu są przede wszystkim środki transportu, a także różnego rodzaju maszyny i urządzenia. Ze względu na postępującą urbanizację oraz stałą rozbudowę sieci dróg i lotnisk zapewnienie właściwych warunków akustycznych staje się zadaniem priorytetowym i równocześnie coraz bardziej skomplikowanym. Problem nadmiernego hałasu dotyczy głównie mieszkańców wielkich aglomeracji oraz obszarów w ciągach głównych tras komunikacyjnych. Często bywa także uciążliwy dla mieszkańców mniejszych miejscowości. Największy wpływ na klimat akustyczny wywiera hałas komunikacyjny, w szczególności drogowy. W roku 2012 pomiary hałasów drogowych prowadzone były w 18 punktach, w tym w 16 punktach w rejonie budynków mieszkalnych, w 2 punktach przy szkołach, w 14 badania przeprowadzał WIOŚ i 4 GIOŚ. W wyniku przeprowadzonych pomiarów przekroczenie dopuszczalnych wartości dla poprawnych warunków akustycznych 68. Degradację klimatu akustycznego środowiska w wyniku oddziaływania hałasów drogowych potwierdzają wykonane w roku 2011 mapy akustyczne obszarów położonych w otoczeniu odcinków dróg wojewódzkich i linii kolejowych, w przypadku których podane w przepisach graniczne parametry hałasu zostały przekroczone. Znaczny wpływ na niekorzystny klimat akustyczny w Wielkopolsce ma również: hałas lotniczy związany z funkcjonowaniem lotniska wojskowego Krzesinach, Portu Lotniczego Poznań Ławica w Poznaniu oraz lotniska wojskowego w Powidzu. Emisja hałasu lotniczego obejmuje znaczne obszary wokół lotnisk. Możliwości stosowania skutecznych zabezpieczeń akustycznych są w tych przypadkach bardzo ograniczone; hałas kolejowy, którego zasięg oddziaływania uzależniony jest od natężenia ruchu pociągów, jakości infrastruktury kolejowej i jakości taboru. Subiektywnie hałas ten oceniany jest jako mniej uciążliwy od hałasów drogowych; hałas przemysłowy oddziaływanie zakładów przemysłowych na klimat akustyczny ma zwykle charakter lokalny. Wnioski: Podstawowym źródłem energii odnawialnej w Wielkopolsce jest biomasa, jednakże powinna być zastosowana w sposób niegenerujący wzrostu emisji pyłów z niskiej emisji w obszarach zurbanizowanych. Dobre warunki rozwoju odnawialnej energetyki wiatrowej. 67 Raport o stanie środowiska przyrodniczego w Wielkopolsce w roku 2012, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Poznań, Ibidem: dopuszczalne wartości poziomu hałasu w środowisku 65 db w porze dziennej i 56 db w porze nocnej dla zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego, zabudowy mieszkaniowo-usługowej oraz odpowiednio 61 db i 56 db dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. 72

73 Znaczne możliwości rozwoju energii geotermalnej oraz pozyskania energii słonecznej. Znaczna powierzchnia regionu objęta różnymi formami ochrony przyrody. Brak planów ochrony dla wszystkich obszarów chronionych, zwłaszcza dla obszarów Natura Niska lesistość. Wzrost częstotliwości występowania zjawisk ekstremalnych. Występowanie zagrożeń różnorodności biologicznej regionu. Niedrożność części lądowych i wodnych korytarzy ekologicznych. Niekorzystny bilans wodny opady i spływ jednostkowy są poniżej średniej krajowej. Niewystarczająca retencja wodna. Niewystarczający system ochrony przeciwpowodziowej. Zagrożenie zanieczyszczeniami głównych zbiorników wód podziemnych. Dysproporcje dostępu mieszkańców do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Niewystarczający stopień oczyszczania ścieków. Znaczny wzrost stopnia zatrzymywania zanieczyszczeń gazowych w urządzeniach oczyszczających. Występowanie zanieczyszczeń pochodzących z niskiej emisji na terenach miejskich. Unieszkodliwianie odpadów komunalnych głównie przez ich składowanie. Brak zorganizowanego systemu zbierania odpadów ulegających biodegradacji. Niewystarczająca skala usuwania azbestu. Wysoka emisja hałasu oraz emisja spalin do atmosfery generowana przez środki transportu, szczególnie na obszarach dużych miast. Powiększanie się obszarów, na których występują przekroczenia dopuszczalnych wartości hałasu w środowisku pochodzącego głównie od ruchu drogowego. Rekomendacje: Rozwój energetyki odnawialnej. Prowadzenia dalszych zalesień oraz dalszego dostosowywania składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk. Wsparcie systemów minimalizujących skutki oddziaływania zjawisk ekstremalnych. Opracowane planów ochrony dla obszarów chronionych, zwłaszcza dla obszarów Natura Zachowanie drożności korytarzy ekologicznych oraz zwiększanie rangi obszarów chronionych. Przeciwdziałanie zagrożeniom różnorodności biologicznej regionu. Rekultywacja i zagospodarowanie terenów zdewastowanych i zdegradowanych. Racjonalizacja gospodarowania zasobami wód powierzchniowych i podziemnych oraz ich ochrony przed zanieczyszczeniami. Zwiększenie retencji wodnej regionu. 73

74 Poprawa systemu ochrony przeciwpowodziowej. Zwiększenie liczby osób korzystających z sieci kanalizacyjnej. Zapewnienie pełnej zdolności przejmowania ścieków sanitarnych przez systemy kanalizacyjne. Zwiększenie ilości ścieków oczyszczanych z podwyższonym usuwaniem biogenów oraz biologicznie. Wsparcie kompleksowej gospodarki odpadami komunalnymi obejmującej m.in. efektywne systemy selektywnego zbierania odpadów i ich recyklingu oraz przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych w sposób maksymalnie ograniczający ilość składowanych odpadów i zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami. Wprowadzanie rozwiązań technologicznych prowadzących do minimalizacji wytwarzanych odpadów. Zwiększenie poziomu usuwania azbestu. Zmniejszenie ilości zanieczyszczeń powietrza m.in. przez wdrożenie nowoczesnych, niskoemisyjnych technologii wytwarzania energii, czy przez poprawę efektywności energetycznej. Zmniejszenie emisji niskiej oraz emisji transportowej do atmosfery. Działania informacyjne/promocyjne/edukacyjne skierowane do mieszkańców województwa. 74

75 6. Kultura, turystyka i sport 6.1. Kultura i dziedzictwo kulturowe Wielkopolska jest jednym z bardziej znaczących regionów na kulturalnej mapie Polski. Wpływ na to ma m.in. miejsce regionu w ważnych wydarzeniach związanych z państwem i narodem polskim. Symbolami początku państwa polskiego są: Gniezno (uznane za pierwotną stolicę kraju i miejsce koronacji pierwszych władców), Kalisz (miasto wymieniane w dokumentach pisanych już w II wieku), Poznań (siedziba najstarszego biskupstwa) oraz Giecz i Lednica. Liczne pomniki i miejsca upamiętniają wydarzenia związane z okresem zaborów (m.in. Muzeum im. Dzieci Wrzesińskich strajkujących w obronie języka polskiego), okresem II wojny światowej (np. pomnik pamięci pomordowanych w byłym niemieckim Obozie Zagłady w Chełmnie nad Nerem w gminie Dąbie), czy miejsca bitew narodowo wyzwoleńczych. W województwie wielkopolskim oferowana jest szeroka skala działalności i usług kulturalnych. Działalność kulturalna prowadzona jest nie tylko przez instytucje budżetowe i organizacje pozarządowe, ale także przez stowarzyszenia kulturalne, związki twórcze, szkoły i uczelnie wyższe, fundacje, kościoły i związki wyznaniowe, firmy oraz osoby prywatne. Wśród ważnych instytucji kultury w województwie wielkopolskim znajdują się: 87 muzeów, w tym Muzeum Narodowe w Poznaniu, 12 teatrów i jednostek muzycznych, 2 filharmonie, Teatr Wielki Opera w Poznaniu, Wojewódzka Biblioteka Publiczna oraz Biblioteki: Uniwersytecka i Raczyńskich w Poznaniu. Najwięcej ośrodków kulturalnych znajduje się w Poznaniu, następnie w Kaliszu, Koninie oraz Lesznie. Wśród instytucji kultury o dużym znaczeniu regionalnym wyróżnić można m.in. Państwowy Teatr im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie, Państwowy Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego oraz Filharmonię w Kaliszu, Centra Kultury i Sztuki w Lesznie, Koninie i w Kaliszu. Wielkopolskie muzea, prowadzące działania o charakterze naukowo-badawczym i edukacyjnym, szczycą się atrakcyjną ofertą dla miłośników malarstwa, rzeźby, sztuki użytkowej, designu, zabytkowych samochodów, archeologii, fotografii, czy militariów. Liczba zwiedzających placówki muzealne wyniosła w 2012 roku 2,2 mln osób, gdy rok wcześniej było ich 666,2 tys. mniej. Natomiast teatry i instytucje muzyczne, dysponujące łącznie miejscami na widowni, odwiedziło w 2012 roku osób, tj. 190,05 osób na ludności (w 2011 roku było to 176,49 osób na ludności). W muzeach i innych instytucjach kultury niezbędne jest, ze względu na rosnące oczekiwania zwiedzających, wprowadzanie niekonwencjonalnych sposobów prezentacji eksponatów połączenie historii z nowoczesnością przy wykorzystaniu współczesnych środków prezentacji. Przykładem takiej instytucji kultury, bazującej na innowacyjnych multimedialnych technikach audiowizualnych, wykorzystaniu makiet, plansz i wizualizacji oraz aranżacji przestrzennych, jest Brama Poznania ICHOT, której celem działania jest szeroko pojęta promocja dziedzictwa kulturowego na przykładzie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Pomimo tego, że coraz więcej mieszkańców Wielkopolski korzysta z dóbr kultury za pośrednictwem mediów elektronicznych, a dla niektórych jest to jedyna forma kontaktu z kulturą, to w dalszym ciągu chętnie korzysta się z takich form rozrywki, jak kino i teatr. Na terenie województwa wielkopolskiego w 2012 roku znajdowały się 42 kina stałe oraz 5 multipleksów z 53 salami projekcyjnymi. Liczba widzów w kinach na ludności wyniosła 837 osoby tj. o 205 osób mniej niż w 2011 roku. Należy zaznaczyć, że wielkopolskie kina są coraz nowocześniejsze, postępuje ich cyfryzacja, w czym znaczący udział mają inwestycje realizowane dzięki środkom wspólnotowym w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata

76 Ofertę kulturalną regionu wzbogacają organizowane krajowe i międzynarodowe wydarzenia, które przyciągają widzów z kraju i zagranicy oraz przynoszą sławę wielkopolskiej kulturze w całej Europie. Do takich wydarzeń kulturalnych zaliczyć należy m.in.: Międzynarodowy Festiwal Teatralny Malta, Festiwal Animator, Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy i Lutniczy im. H. Wieniawskiego, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych w Kaliszu, Międzynarodowy Festiwal Filmów Młodego Widza Ale Kino, Festiwal Teatralny Maski, Międzynarodowe Warsztaty Tańca Współczesnego, Festiwal Jarocin oraz wiele innych, różnorodnych inicjatyw. Na terenie województwa wielkopolskiego, głównie w jego środkowej i południowej części, znajduje się wiele cennych kulturowo obiektów i obszarów objętych różnymi formami ochrony, tj.: wpisanych do rejestru zabytków, uznanych za pomniki historii, czy utworzenie parku kulturowy. Do Rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na koniec grudnia 2012 roku wpisanych było w Wielkopolsce zabytków nieruchomych 2. miejsce w kraju po województwie dolnośląskim (tj. np.: pałace, dwory, zieleń, obiekty obronne, obiekty sakralne, cmentarze). Do najważniejszych z nich zalicza się m.in. katedry w Poznaniu i Gnieźnie, poznańską farę i ratusz, bazylikę w Gostyniu, zespół klasztorny w Lądzie, ratusz w Lesznie, pałac i park w Rogalinie, zamki i parki w Gołuchowie oraz Kórniku. Wielkopolski rejestr zabytków w 2012 roku obejmował również zabytków ruchomych, czyli dzieł sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcji, numizmatów, pamiątek historycznych, czy materiałów bibliotecznych. Do największych zespołów zabytków ruchomych w Wielkopolsce należy wyposażenie katedry w Gnieźnie liczące 280 pozycji. Do trzeciej kategorii zabytków zalicza się zabytki archeologiczne będące w szczególności: pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Według stanu na do rejestru zabytków wpisanych zostało 663 zabytków archeologicznych. Kolejną formą ochrony najcenniejszych zabytków w Polsce są pomniki historii, do których zalicza się obiekty i obszary reprezentujące najwybitniejszą grupę zabytków. Oprócz pojedynczych obiektów należą do nich także zespoły staromiejskie, komponowane krajobrazy kulturowe, budowle obronne, tereny pól bitewnych, kanały, zespoły budowlane, czy zespoły klasztorne. W całym kraju 54 obiektów zostało uznanych przez Prezydenta RP za pomniki historii - wśród nich aż 7 zlokalizowanych jest na obszarze województwa wielkopolskiego. Należą do nich: Katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Gnieźnie, Wyspa w Ostrowie Lednickim, Zespół Klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri Gostyń Głogówko, Poznań historyczny zespół miasta, Kórnik zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym nekropolią właścicieli, Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą, Zespół opactwa benedyktynów w Lubiniu. Odnośnie trzeciej formy ochrony tworzenia parków kulturowy w województwie jak na razie utworzono jeden park (w kraju 24 parki kulturowe). W 2007 roku, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, utworzono Mickiewiczowski Park Kulturowy. Obszar parku tworzą miasto Żerków oraz wsie Brzostków, Gęczew, Lgów i Śmiełów. 76

77 Nie należy także zapominać o szczególnie cennych miejscach i obiektach istotnych dla tożsamości europejskich, które obejmowane są najwyższą ochroną przez wpisanie na listę Dziedzictwa Europejskiego. Na liście znajduje się od 2007 roku Wzgórze Lecha w Gnieźnie z katedrą p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha, kościołem p.w. św. Jerzego, pałacem arcybiskupim, pałacem biskupim, zespołem kanonii i ogrodami. Jest to jedyne w Wielkopolsce i jedno z czterech miejsc w Polsce, którym przyznano Znak Dziedzictwa Europejskiego. Aktualnie trwa ponowna weryfikacja poszczególnych kandydatur z całej Europy w kontekście nowej listy obiektów po roku Bogata przeszłość historyczna i kulturowa spowodowała powstanie kilku szlaków kulturowych wpływających na rozwój turystyki w regionie. Do najważniejszych szlaków w województwie zaliczyć należy Szlak Piastowski, prowadzący przez miejsca związane z początkami państwa polskiego, Szlak Cysterski, prowadzący przez miejsca związane z zakonem cysterskim, prekursorów zjednoczenia Europy, Piastowska Droga Romańska, prowadzący przez miejscowości, gdzie zachowały się elementy architektury i sztuki romańskiej (w części pokrywający się ze Szlakiem Piastowskim), Ziemiański Szlak Rowerowy, łączący ciekawostki krajoznawcze, architektoniczne i przyrodnicze między Poznaniem i Rawiczem, czy Droga Świętego Jakuba, prowadząca do grobu św. Jakuba w Hiszpanii. W przypadku szlaków kulturowych konieczne są inwestycje mające na celu rozwój infrastruktury szlaków i ich obiektów, oznakowanie tras przebiegu szlaków, a także edukacja oraz promocja, zarówno krajowa, jak i zagraniczna. Nie ma danych dotyczących aktualnego stanu technicznego wszystkich obiektów zabytkowych w regionie. Kompleksowa analiza stanu zachowania zabytków nieruchomych 69 przeprowadzona została w 2004 roku na podstawie raportów przygotowanych przez wojewódzkie urzędu ochrony zabytków. Według stanu w 2004 roku zaledwie 12,6% wszystkich obiektów zabytkowych w Wielkopolsce nie wymagała podejmowania prac konserwatorskich, a 37% wymagało drobnych napraw. Natomiast remontów zabezpieczających lub remontów kapitalnych wymagało ponad 50% całości zasobu zabytkowego. Od 2009 roku Narodowy Instytut Dziedzictwa prowadzi ogólnopolski program weryfikacji rejestru zabytków, którego celem jest określenie faktycznego stanu chronionych prawem obiektów nieruchomych. Zakłada on przede wszystkim określenie faktycznego stanu obiektów, tj. stwierdzenie faktu ich istnienia, bądź nie, a także wytypowanie obiektów, które utraciły wartości uzasadniające wpis do rejestru. Jednak w ramach tej weryfikacji nie jest wykonywana pogłębiona analiza aktualnego stanu technicznego wszystkich obiektów. Najpoważniejszym problemem dotyczącym obiektów kultury, w tym obiektów wpisanych do rejestru zabytków, nadal jest postępujący proces ich dekapitalizacji, spowodowany wieloletnimi zaniedbaniami. Ponadto infrastruktura obiektów kultury i ich wyposażenie często jest niedopasowanie do potrzeb i oczekiwań odbiorców. Wnioski: Zróżnicowana skala usług działalności kulturalnej. Duża liczba instytucji kultury. Spadek osób odwiedzających teatry i instytucje muzyczne. 69 Zabytków z wyłączeniem zabytków wielkoobszarowych, archeologicznych, przeniesionych do skansenów oraz nieistniejących. 77

78 Rekomendacje: Większa promocja kultury regionu i upowszechnienie dostępu do niej. Upowszechnienie cyfryzacji zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym zabytków, obiektów muzealnych, bibliotecznych, archiwalnych Turystyka Turystyka, będąca wartościową formą rekreacji, służyć ma rozwojowi społeczeństwa, zachowaniu przez obywateli zdrowia, a także zagospodarowaniu czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz osób starszych i niepełnosprawnych. Podporządkowana jest ona w pewny stopniu warunkom środowiska przyrodniczego i środowiska kulturowego, a także innym dziedzinom, m.in.: leśnictwu, czy wyposażeniu w usługi. Wielkopolska mimo nizinnego charakteru posiada różnorodne walory krajobrazowe i przyrodnicze, co sprzyja rozwojowi rozmaitych form turystyki i rekreacji np. krajoznawczej, pieszej, wodnej, rowerowej, religijnej i agroturystyki. Rozwojowi turystyki sprzyja znaczna ilość obszarów objętych prawną ochroną w województwie, które, poza wyjątkowymi cechami środowiska przyrodniczego, charakteryzują się niskim stopniem zurbanizowania, co wpływa na stosunkowo małe zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego oraz niewielki hałas. Na rozwój turystyki w województwie wielkopolskim wpływają ponadto liczne jeziora i lasy, w szczególności w części północnej i zachodniej regionu, rzeki regionu tworzące Wielką Pętlę Wielkopolski 70, a także środowisko kulturowe. Do najważniejszych elementów środowiska kulturowego należą najcenniejsze zabytki, miejsca związane z historią Polski, obiekty ujęte w Kanonie Krajoznawczym Polski, miejsca koncentrujące wydarzenia kulturalne, historyczne szlaki kulturowe, miejsca kultu religijnego oraz regiony kulturowe, czyli regiony nagromadzenia znacznej ilości rozproszonych zabytków 71. Na uwagę w regionie zasługuje gęsta sieć szlaków turystycznych wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Należą do nich m. in.: szlaki kulturowe: Piastowski, Cysterski, Bursztynowy, Szlak kościołów drewnianych wokół Puszczy Zielonka, szlaki rowerowe międzynarodowe: Międzynarodowa Trasa Rowerowa EuroRoute R1 i R9 oraz szlaki wchodzące w skład Wielkopolskiego Systemu Szlaków Rowerowych (Pierścień Rowerowy dookoła Poznania, Nadwarciański Szlak Rowerowy /odcinek wschodni i zachodni/, Piastowski Trakt Rowerowy, Transwielkopolska Trasa Rowerowa /odcinek północny i południowy/, Szlak Stu Jezior, Ziemiański Szlak Rowerowy, Bursztynowy Szlak Rowerowy), szlaki piesze: Szlak Nadnotecki, Wielkopolska Droga Św. Jakuba, szlaki wodne: Wielka Pętla Wielkopolski, szlaki kajakowe na jeziorach: Wolsztyńskim, Popielewskim i Chrzypskim, Jeziorach Przemęckich oraz na rzekach: Gwdzie, Rurzycy, Piławie, Płytnicy, Dobrzycy, Drawie, Łobżonce, Prośnie i Wełnie. W przypadku szlaków turystycznych konieczne są inwestycje mające na celu poprawę atrakcyjności danych miejsc czy obiektów na szlaku. Ponadto konieczna są inwestycje w oznakowanie tras przebiegu szlaków, a także edukacja oraz promocja, zarówno krajowa, jak i zagraniczna Więcej na temat Wielkiej Pętli Wielkopolski w rozdziale 7.4. Więcej na temat kultury oraz dziedzictwa kulturowego w rozdziale

79 W celu wyróżnienia unikatowych walorów turystycznych województwa wielkopolskiego w regionie zidentyfikowano kilka markowych produktów turystycznych, do których zaliczyć należy: Szlak Piastowski, Poznań jako biznesowy markowy produkt turystyczny oraz markowy produkt kulturowy, Poznań i bliskie okolice jako krajoznawczy markowy produkt turystyczny, Gniezno oraz Kalisz wraz z okolicą jako markowe produkty turystyczne, Lednogóra Lednica Ostrów Lednicki, a także Sanktuarium w Starym Licheniu. Niezbędnym elementem rozwoju turystyki w regionie jest również baza noclegowa. W 2012 roku na terenie województwa wielkopolskiego funkcjonowały 703 obiekty zbiorowego zakwaterowania (o 90 więcej niż rok wcześniej i o 163 więcej niż w 2004 roku). Bazę turystyczną tworzyły 338 obiekty hotelowe (w tym 216 hoteli, 18 moteli oraz 22 pensjonaty), 365 pozostałych obiektów hotelowych, 25 pokoi gościnnych oraz 64 kwater agroturystycznych posiadających 10 i więcej miejsc noclegowych. Wzrosła natomiast liczba miejsc noclegowych, których do dyspozycji korzystających łącznie pozostawało na koniec lipca 2012 roku (w tym miejsc w obiektach indywidualnego zakwaterowania, czyli pokojach gościnnych i kwaterach turystycznych). Według danych z GUS w całym 2012 roku wielkopolskie obiekty zbiorowego zakwaterowania udzieliły noclegów (o 1,9% mniej w stosunku do 2011 roku). Skorzystało z nich osób osób (w tym turystów zagranicznych), tj. o 11,1% więcej niż w roku poprzednim. Ogólna tendencja wzrostowa korzystających z noclegów zmieniła się w 2009 roku, kiedy to nastąpił spadek liczby osób korzystających z bazy noclegowej (o 3,1% w porównaniu z 2008 rokiem). Liczba korzystających z obiektów zbiorowego zakwaterowania jest sezonowa, a największa amplituda obserwowana jest dla regionu północnego. Turyści zagraniczni stanowili 16,7% ogółu korzystających z bazy noclegowej w Wielkopolsce (w 2011 roku było to 14,7%). Udzielono im noclegów tj. o 6,2% więcej niż przed rokiem. W strukturze narodowościowej turystów zagranicznych odwiedzających województwo wielkopolskie od lat niezmiennie dominują Niemcy. W 2012 roku z noclegów w turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania skorzystało turystów narodowości niemieckiej (30,1% ogółu turystów zagranicznych wobec 36,1% rok wcześniej). Ponadto Wielkopolskę licznie odwiedzali również goście z Irlandii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Włoch oraz Francji. Baza noclegowa w Wielkopolsce nie jest w pełni wykorzystywana. W 2012 roku stopień wykorzystania miejsc noclegowych mierzony stosunkiem liczby udzielonych noclegów do nominalnej liczby miejsc noclegowych wyniósł 24,9%. Pod względem wykorzystania miejsc noclegowych w 2012 roku województwo wielkopolskie zajęło ostatnią pozycję wśród województw. W 2011 roku Wielkopolskę odwiedziło ponad 3 mln osób, natomiast największy ruch turystyczny przypadł na III kwartał, kiedy to region odwiedziło ponad 1/3 ogólnej liczby turystów korzystających z noclegów. Do podstawowych celów przyjazdu do Wielkopolski zaliczono: zwiedzanie zabytków, czynny wypoczynek oraz zakupy. Najbardziej popularnym środkiem transportu do i po Wielkopolsce był samochód. Większość respondentów źle oceniło stan dróg w województwie oraz wzmożony ruch samochodowy w większych miastach (głównie w Poznaniu), natomiast pozytywnie ocenione zostało lotnisko i dworzec w Poznaniu 72. Wnioski: Rozmaitość walorów turystycznych. Niewystarczający stan infrastruktury turystycznej. 72 Badanie ruchu turystycznego w Wielkopolsce w roku 2011 i 2013 wielkość, struktura oraz ocena jakości usług turystycznych i określenie turystycznego wizerunku Wielkopolski - Wielkopolska Organizacja Turystyczna;

80 Spadek liczby osób korzystających z bazy noclegowej. Niedostateczny poziom wykorzystania bazy noclegowej w województwie. Rekomendacje: Inwestycje poprawiające stan infrastruktury turystycznej. Promocja walorów turystycznych regionu, zwłaszcza poza granicami kraju Kultura fizyczna i sport Sport jako forma aktywności człowieka ma na celu doskonalenie jego sił psychofizycznych. Zadaniem władz samorządowych jest upowszechnienie kultury fizycznej i sportu przez budowę obiektów sportowych i zapewnienie obsługi logistycznej tych obiektów, organizację imprez sportowych. Według danych Urzędu Statystycznego w Poznaniu na terenie województwa wielkopolskiego w 2012 roku znajdowało się 209 stadionów (w tym 76 dostosowanych do osób niepełnosprawnych), 91 hal sportowych (z tego 71 dostosowanych do osób niepełnosprawnych) oraz 61 pływalni (z tego 38 dostosowanych do osób niepełnosprawnych). W województwie wielkopolskim w latach realizowany był rządowy Program Moje Boisko Orlik 2012, który zakładał budowę w każdej gminie ogólnodostępnych, bezpłatnych kompleksów boisk sportowych wraz z szatniami i zapleczem socjalnym. W skład kompleksu wchodzą dwa boiska: piłkarskie ze sztuczna trawą o wymiarach 62m x 30 m oraz wielofunkcyjne z nawierzchnią poliuretanową do piłki ręcznej 50m x 30m lub koszykówki 32 m x 19 m, a także budynek szatniowo-sanitarny (opcjonalny możliwość adaptacji istniejącego zaplecza). W ramach 5 edycji w województwie powstało 300 kompleksów boisk sportowych wraz z szatniami i zapleczem socjalnym, dzięki czemu Wielkopolska stała się liderem w Programie. Orliki powstały na terenie 202 spośród 226 wielkopolskich gmin, co stanowi 89%. 24 gminy nie zdecydowały się na wzięcie udziału w programie z uwagi m.in. na brak ośrodka w gminie, w którym mógłby powstać taki kompleks lub też na brak potrzeby dalszego rozwoju istniejącej już infrastruktury sportowej 73 Należy również wspomnieć o innych programach rządowych, w ramach których jednostki samorządu terytorialnego oraz inne podmioty pozyskały środki finansowe na realizację własnych zadań w zakresie budowy boisk: BLISKO BOISKO oraz WIELOFUNKCYJNE BOISKO dla DZIECI I MŁODZIEŻY. W latach wybudowano 60 obiektów w ramach ww. programów. Na podstawie ww. informacji można stwierdzić, że Wielkopolska posiada dobrze przygotowane obiekty zarówno dla rozwoju sportu profesjonalnego, jak i amatorskiego. Można tu wymienić nowopowstały kompleks basenów Termy Maltańskie, Tor Samochodowy Poznań, Tor Regatowy Malta, czy kryte pływalnie/aquaparki m.in. w Kaliszu, Lesznie, Obornikach, Pile, Wrześni i Krotoszynie. Wciąż jednak istnieje potrzeba budowy nowych, nowoczesnych obiektów sportowych, w tym sal gimnastycznych przy szkołach. W Wielkopolsce wciąż pozostaje 5 powiatów, na terenie których nie wybudowano dotychczas krytej pływalni (z niecką o wymiarach 25 x 12,5 m): czarnkowsko-trzcianecki, grodziski, kępiński, nowotomyski oraz słupecki. Najnowszą pływalną, otworzoną w 2014 roku, jest pływalnia w Kole. Ponadto 6 wielkopolskich gmin nie posiada podstawowej sali gimnastycznej o wymiarach 24 x 12 m. Wśród nich gminy Bralin, Zaniemyśl, Chrzypsko Wielkie oraz Gmina Miej- 73 Raport o stanie sportu w województwie wielkopolskim UMWW Departament Sportu i Turystyki;

81 ska Sulmierzyce takich sal nie posiadają, a w ich budżetach nie przewiduje się zabezpieczenia środków na ten cel 74. W pozostałych 2 gminach, Rokietnica i Mikstat, sytuacja w najbliższym czasie powinna ulec zmianie. W gminie Rokietnica budowę sali gimnastycznej dla szkoły rolniczej w Rokietnicy wstrzymano, gdy placówka ta z rąk resortu rolnictwa trafiła do Ministerstwa Edukacji. W 2012 roku podjęto decyzję o wykorzystaniu już rozpoczętej inwestycji pod budowę hali widowiskowo-sportowej, której otwarcie planowane jest w 2014 roku. Również w 2014 roku planowane jest otwarcie sali sportowej w gminie Mikstat. Odnośnie już istniejących obiektów sportowych, należy pamiętać, że stan techniczny niektórych z nich jest niezadowalający. Często wymagają one modernizacji oraz dostosowania dla osób niepełnosprawnych. Na uwagę zasługują także obiekty i urządzenia lekkoatletyczne, które stanowią podstawową bazę do uprawiania wielu dyscyplin sportu. To właśnie lekka atletyka przynosi województwu wielkopolskiemu największą liczbę punktów w systemie sportu młodzieżowego, dlatego też stworzenie dobrych warunków jest kluczowym przedsięwzięciem do dalszego rozwoju wielkopolskiego sportu 75. Zadania z zakresu sportu dzieci i młodzieży szkolnej realizowane są m.in. przez stowarzyszenia kultury fizycznej. Działalność tą prowadzą małe jedno i kilku sekcyjne Uczniowskie Kluby Sportowe, kluby sportowe oraz stowarzyszenia interdyscyplinarne na szczeblu powiatowym i wojewódzkim. W środowisku miejskim i małych miast działalność w zakresie upowszechniania sportu (poprzez m.in. organizację imprez w zakresie sportu masowego oraz wyczynowego dzieci i młodzieży, turystyki i rekreacji, czy szkolenie dzieci i młodzieży, mające na celu wyselekcjonowanie najbardziej uzdolnionych sportowo mieszkańców wielkopolskiej wsi) prowadzi w szczególności Wielkopolskie Zrzeszenie Ludowe Zespoły Sportowe (WZ LZS), którego członkami są kluby sportowe (ludowe zespoły sportowe, ludowy klub sportowy, uczniowskie kluby sportowe, ludowe uczniowskie kluby sportowe), gminne oraz powiatowe Zrzeszenia LZS. Na koniec 2012 roku WZ LZS zrzeszało 191 klubów, a także 12 gminnych oraz 25 powiatowych Zrzeszeń LZS. Natomiast upowszechnianiem kultury fizycznej w środowisku akademickim zajmują się: Organizacja Środowiskowa AZS w Poznaniu zrzeszający 28 klubów z terenu całego województwa (Poznań, Gniezno, Leszno, Kalisz, Konin i Piła) oraz 26 klubów uczelnianych. 2 kluby (AZS AWF Poznań i OŚ AZS Poznań) działają głównie w obszarze sportu dzieci i młodzieży oraz sportu wyczynowego. Łącznie w ww. klubach funkcjonuje 309 sekcji sportowych, rekreacyjnych i turystycznych zrzeszających 5,2 tys. członków z opłaconymi składkami 76. Łącznie na obszarze województwa wielkopolskiego w 2012 roku funkcjonowały kluby sportowe (łącznie z klubami wyznaniowymi i uczniowskimi klubami sportowymi), tj. o 51 więcej w stosunku do 2010 roku, w których ćwiczyło osób. Liczba trenujących stale wzrasta, jednak wciąż zbyt mało jest wśród nich kobiet. W 2012 roku stanowiły one zaledwie 25,3% ogółu ćwiczących w klubach sportowych. Wnioski: Duża liczba obiektów sportowych w województwie. Niezadowalający stan techniczny części obiektów sportowych. 74 Ibidem 75 ibidem 76 ibidem 81

82 Rekomendacje: Poprawia stanu infrastruktury sportowej, w tym likwidacja barier architektonicznych dla osób starszych i niepełnosprawnych. Realizacja działań zachęcających mieszkańców regionu do aktywności fizycznej. 82

83 7. Spójność komunikacyjna Charakterystyczną cechą Wielkopolski jest jej korzystne usytuowanie względem ogólnokrajowych i europejskich powiązań komunikacyjnych. Zgodnie z ustaleniami Paneuropejskich Konferencji Transportu (w 1994 roku na Krecie oraz 1997 roku w Helsinkach) przez obszar Wielkopolski przebiegają dwa z 10 transeuropejskich korytarzy transportowych, zaliczane jednocześnie do sieci TEN-T (Trans European Network Transport): Korytarz nr II: Berlin Poznań Warszawa Mińsk Moskwa Niżnyj Nowgorod. Wypełnienie tego korytarza stanowią: modernizowana trasa kolejowa E-20 o docelowej maksymalnej prędkości 160 km/h i nacisku 225 kn/oś oraz autostrada A2; Korytarz nr VIa: Grudziądz Świecie Gniezno Poznań, będący odgałęzieniem korytarza nr VI Gdańsk Katowice Żylina. Wypełnienie tego odgałęzienia stanowi obecna droga krajowa nr 5 Bydgoszcz Poznań, docelowo przebudowana tak, by posiadała parametry drogi ekspresowej, oraz linia kolejowa Poznań Inowrocław. Wspólnotowa sieć TEN-T obejmuje linie kolejowe, autostrady, drogi ekspresowe, drogi wodne oraz infrastrukturę transportu lotniczego. Obecnie na terenie województwa wielkopolskiego do tej sieci zaliczane są wyżej wymienione trasy oraz linie kolejowe Poznań Szczecin, Poznań Wrocław, a także lotnisko Poznań Ławica Infrastruktura drogowa Sieć dróg w województwie wielkopolskim jest stosunkowo dobrze rozwinięta. Ze względu na tranzytowy charakter regionu szczególne znaczenie dla Wielkopolski odgrywa autostrada A2, przebiegająca w kierunku zachód-wschód. W 2011 roku oddano do użytkowania brakujący jej odcinek łączący Poznań z granicą z Niemcami, w wyniku czego autostrada przebiega równoleżnikowo przez cały obszar województwa, osiągając w jego granicach długość 210,4 km. Ukończenie budowy autostrady na obszarze województwa wpłynęło na zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej terenów w jej sąsiedztwie, szczególnie wokół węzłów autostradowych. Jest to zwłaszcza widoczne w gminach Stare Miasto i Września, a także wokół Poznańskiego Węzła Autostradowego. Autostrada A2 jest istotnym czynnikiem rozwojowym dla centralnej części Wielkopolski. Istotną rolę w systemie drogowym Wielkopolski pełni równoległy do autostrady A2 i niejako ją uzupełniający ciąg komunikacyjny, obejmujący drogi krajowe nr 2 i nr 92. Obszar regionu powiązany jest z autostradą A2 drogowymi połączeniami, do których zaliczyć należy drogi ekspresowe (wybudowane lub planowane do realizacji), drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe oraz gminne. Drogi ekspresowe w regionie występują jedynie na krótkich odcinkach, co jest zdecydowanie niewystarczające i wpływa negatywnie na dostępność komunikacyjną północnej i południowej części regionu, w tym aglomeracji Kalisko-Ostrowskiej oraz Piły. Całkowita długość dróg ekspresowych w 2012 roku wynosiła zaledwie 92,7 km. Najdłuższym odcinkiem drogi ekspresowej jest tzw. Wschodnia Obwodnica Poznania w ciągu drogi S5 o długości 35 km; Zachodnia Obwodnica Poznania liczy natomiast 21,9 km. Pozostałymi odcinkami dróg ekspresowych w Wielkopolsce są: I część obwodnicy Ostrowa Wielkopolskiego o długości 5,98 km, 14,81 km drogi Poznań-Kórnik w ciągu drogi S11 oraz 7,8 km obwodnicy Wyrzyska w ciągu drogi S-10. W 2013 roku oddano również 32 km w ciągu drogi S8 wraz z obwodnicą Kępna. Poza wymienionymi drogami ekspresowymi, przez województwo wielkopolskie przebiegają również inne drogi krajowe, które oprócz znaczenia tranzytowego pełnią funkcje szkieletu, 83

84 na którym opiera się układ drogowych powiązań wewnątrzregionalnych Wielkopolski. Do tych dróg należą: DK 8, DK 10, DK 12, DK 15 i DK 25. Łączna długość siedemnastu odcinków dróg krajowych na terenie województwa, zarządzanych przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Poznaniu, wynosi około km, z czego tylko około 120 km posiada drugie jezdnie. W układzie drogowym Wielkopolski istotne znaczenie, również pod względem połączeń z autostradą i drogami ekspresowymi, mają drogi wojewódzkie, którymi administruje Samorząd Województwa poprzez Wielkopolski Zarząd Dróg Wojewódzkich w Poznaniu. W 2012 roku długość dróg wojewódzkich o nawierzchni twardej lub twardej ulepszonej wynosiła 2685 km. Drogi te łączą wszystkie ważniejsze ośrodki miejskie województwa. Województwo wielkopolskie dysponuje ponadto znacznie rozwiniętą siecią dróg powiatowych i gminnych, odgrywających istotną rolę w dostępie ludności i podmiotów gospodarczych do ośrodków ponadlokalnych i sieci dróg o znaczeniu regionalnym, krajowym czy europejskim. W 2012 roku w województwie istniało ,3 km dróg powiatowych o twardej nawierzchni (w tym 98,7% dróg posiadało nawierzchnię ulepszoną) oraz ,5 km dróg gminnych o twardej nawierzchni (w tym 83,5% o nawierzchni ulepszonej). Długość tych dróg zwiększa się z każdym rokiem, choć ich stan techniczny jest zróżnicowany. W porównaniu do lat poprzednich, wskaźnik gęstości dróg publicznych o twardej nawierzchni w województwie wielkopolskim w roku 2012 wzrósł i wyniósł 91,8 km/100 km 2 (dla porównania w 2004 roku wynosił 83,2/100 km 2 ). Wskaźnik dla Wielkopolski w 2012 roku osiągnął wartość wyższą niż średnia dla całego kraju, gdzie zanotowano go an poziomie 89,8 km/100 km 2 (w 2004 roku 80,6/100 km 2 ). Ze względu na stan nawierzchni, sieć drogowa w Wielkopolsce nie jest dostatecznie dobrej jakości. Szczególne nasilenie dróg o złej nawierzchni występuje na odcinku północ południe regionu. W 2010 roku prawie połowa długości dróg krajowych w województwie znajdowała się w stanie dobrym, a tylko 24,4% posiadało stan niezadowalający w przypadku dróg wojewódzkich sytuacja wyglądała gorzej stan około 44% dróg wojewódzkich określono jako dobry, a 29% jako zły. Zauważyć można prawidłowość wskazującą na to, że niższa jest kategoria dróg, tym gorszy ich stan techniczny 77. Niska jakość nawierzchni dróg w Wielkopolsce, jak i w całej Polsce, negatywnie wyróżnia je na tle innych państw Unii Europejskiej. Niezadowalający stan nawierzchni drogowej wpływa negatywnie na bezpieczeństwo użytkowników i stanowi istotną barierę rozwoju poszczególnych obszarów województwa powoduje obniżenie aktywności gospodarczej, atrakcyjności inwestycyjnej oraz ich konkurencyjność. Chociaż z publikowanych przez Komendę Główną Policji dokumentów wynika, że tylko w nielicznych przypadkach jako przyczynę wypadków wskazuje się: zły stan techniczny dróg i zły stan oznakowania, to jednak specjaliści wskazują m. in. na kwestie właściwego oznakowania na drogach, które musi być widoczne, czytelne, zrozumiałe, zgodne z logiką i wiarygodne. Często zarządcy dróg (szczególnie gminni i powiatowi) postrzegają problem niewłaściwego oznakowania dróg jako mało istotny. W powiązaniu ze stanem technicznym dróg jest to jednak kwestia znacząca, mająca istotny wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego 78. W Polsce na drogach ginie najwięcej osób spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej. W 2012 roku odnotowano wypadków drogowych, w których 315 osoby poniosły śmierć, a prawie osób zostało rannych. Wskaźnik ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych na 100 tys. ludności zarówno w kraju, jak i Wielkopolsce, po okresie wahań zmniejszył się do około 9 osób na 100 tys. ludności Stan techniczny dróg według SOSN w 2010 r., Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, Informacja o wynikach kontroli organizacja sieci dróg powiatowych i gminnych z uwzględnieniem efektów realizacji Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych. 84

85 System transportowy Wielkopolski, tak jak i całego kraju, jest niewystarczający dla obecnego oraz przewidywanego natężenia ruchu. Badanie średniego dobowego natężenia ruchu wykonane w 2010 roku przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad wykazało, że średni dobowy ruch na drogach krajowych w Wielkopolsce wyniósł poj./dobę. Był to wzrost o 18% w stosunku do ostatniego badania z 2005 roku. Na drogach międzynarodowych średnie dobowe natężenie ruchu wynosiło poj./dobę, co stanowi wzrost o 22% w tym samym okresie. W 2010 roku w stosunku do badań w 2005 roku - wzrósł zdecydowanie udział w ruchu samochodów ciężarowych 79. Badania prowadzone w 2010 roku na drogach wojewódzkich regionu także wskazują na znaczne, wzrastające obciążenie średnim ruchem dobowym na tego rodzaju drogach w Wielkopolsce co jest wynikiem rosnącej liczby pojazdów oraz zwiększającej się roli drogowego transportu dóbr. Na tych drogach omawiany wskaźnik wyniósł średnio poj./dobę i wzrósł w stosunku do 2005 roku o 26%. Jest to jeden z najwyższych wzrostów w kraju. Na drogach wojewódzkich zdecydowanie przeważał ruch samochodów osobowych i dostawczych, których łączny udział w ruchu wynosił ponad 90%. Jednak utrzymuje się prawidłowość polegająca na tym, że drogi wojewódzkie są w znacznie mniejszym stopniu wykorzystywane przez ciężki ruch towarowy, niż drogi krajowe 80. Według danych GUS na koniec 2012 roku zarejestrowanych było w województwie ponad 1,89 mln samochodów osobowych (10,1% stanu krajowego). Liczba ta zwiększyła się o 46% w latach W wartościach względnych w województwie wielkopolskim w 2012 roku na 1000 mieszkańców przypadało 546,2 samochodów osobowych. Jest to wynik znacznie wyższy od średniej kraju (486,6) oraz od wyników innych województw - pod tym względem Wielkopolska od 2008 roku plasuje się na 1 miejscu wśród województw kraju. Z uwagi na lawinowo rosnące natężenie ruchu na polskich drogach wybudowanie dobrze rozwiniętej dróg jest zadaniem niezwykle istotnym. W świetle tak przedstawionego stanu infrastruktury drogowej w Wielkopolsce, konieczne jest odpowiednie ukierunkowanie wsparcia na obszary, które wymagają tego najpilniej. Przedsięwzięciami o istotnym znaczeniu dla Wielkopolski są przede wszystkim: dokończenie budowy drogi ekspresowej S5 (Poznań Wrocław Boboszów (granica Państwa) oraz Gniezno Bydgoszcz węzeł Nowe Marzy autostrady A1), dzięki czemu S5 stanowić będzie łącznik pomiędzy autostradami A1, A2 i A4 oraz budowa drogi ekspresowej S11, która, w układzie regionalnym, poprawi dostępność północnej oraz południowej części województwa do stolicy regionu, natomiast w układzie europejskim połączy transgranicznie regiony Skandynawii przez Pomorze Środkowe, Wielkopolskę, Śląsk, Bratysławę, Budapeszt z bałkańskim obszarem gospodarczym. Poza brakiem sieci dróg ekspresowych województwo charakteryzuje się niedostateczną liczbą obwodnic miejscowości w ciągach dróg obciążonych intensywnym ruchem tranzytowym, brakiem dogodnych połączeń drogowych wielu obszarów województwa z ośrodkami wzrostu, niedostosowanymi parametrami technicznymi znacznej części dróg, a także niewystarczającą liczbą drogowych przepraw mostowych. Ponadto, na podstawie analizy stanu technicznego dróg i obiektów mostowych zlokalizowanych w ciągach dróg wojewódzkich ustalono, iż gruntownej modernizacji wymaga ponad 40 % ciągów dróg wojewódzkich oraz wiele obiektów mostowych. W kontekście konieczności dostosowania nośności dróg wojewódzkich do obciążeń 11,5 t na oś oraz nośności obiektów mo Źródło danych na podstawie publikacji: Generalny Pomiar Ruchu w 2010 roku (GPR 2010), Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, Synteza wyników pomiaru ruchu na drogach wojewódzkich w 2010 roku, Wielkopolski Zarząd Dróg Wojewódzkich, Poznań,

86 stowych do 50 t niezbędne środki finansowe na realizację tych zadań w latach szacuje się na poziomie ok. 45 mld zł 81. Duże potrzeby inwestycyjne występują również na drogach powiatowych i gminnych. O skali potrzeb na drogach lokalnych świadczy np. liczba projektów zgłaszanych przez jednostki samorządu terytorialnego w latach w ramach Narodowego Program Przebudowy Dróg Lokalnych. W ramach 3 naborów w latach o dofinansowanie swoich zadań ubiegały się wszystkie powiaty oraz 77% gmin wielkopolskich. Gminy złożyły łącznie 344 wnioski (na kwotę 295,3 mln zł), z których dofinansowanie otrzymało niespełna 40%, natomiast spośród 166 wniosków (na kwotę 264,9 mln zł) zgłoszonych przez powiaty wsparto blisko 50%. Wśród wspartych zadań zdecydowanie dominowały inwestycje polegające na przebudowie, zarówno jeśli chodzi o liczbę zrealizowanych zadań, jak i poniesione wydatki. Ok. 1/5 stanowiły zadania dotyczące budowy, natomiast najmniejszy udział miały zadania remontowe 82. Natomiast w trakcie 3 naborów w latach złożono łącznie 304 wnioski, z czego tylko 106 otrzymało dofinansowanie (z tego 31% zadań zgłoszonych przez gminy oraz 43% zadań zgłoszonych przez powiaty). Wśród wspartych zadań w lata również zdecydowanie dominowały inwestycje polegające na przebudowie, a w następnej kolejności na remoncie i budowie 83. Pomimo podejmowanych działań mających na celu poprawę stanu dróg lokalnych nadal potrzeby są ogromne, w związku z czym nadal wiele z nich wymaga modernizacji. Ponadto, na podstawie analizy stanu technicznego dróg i obiektów mostowych zlokalizowanych w ciągach dróg wojewódzkich ustalono, iż gruntownej modernizacji wymaga ponad 40 % ciągów dróg wojewódzkich Wielkopolski oraz wiele obiektów mostowych. W kontekście konieczności dostosowania nośności dróg wojewódzkich do obciążeń 11,5 t na oś oraz nośności obiektów mostowych do 50 t niezbędne środki finansowe na realizację tych zadań w latach szacuje się na poziomie ok. 45 mld zł 84. brak sieci dróg ekspresowych, niedostateczną liczbę obwodnic miejscowości w ciągach dróg obciążonych intensywnym ruchem tranzytowym, brak dogodnych połączeń drogowych wielu obszarów województwa z ośrodkami wzrostu, niedostosowanie parametrów technicznych znacznej części dróg oraz niewystarczającą liczbę drogowych przepraw mostowych Wnioski: Wzrost znaczenia tranzytowości województwa związany przede wszystkim z istnieniem autostrady A2 (wschód zachód). Niedostatecznie rozwinięta sieć dróg ekspresowych, zwłaszcza na obszarze północnym i południowym regionu. Niedostateczna liczba obwodnic miejscowości w ciągach dróg obciążonych intensywnym ruchem tranzytowym. Niewystarczająca liczba dogodnych połączeń wielu peryferyjnych obszarów województwa z ośrodkami wzrostu. 81 Dane średnie dla kraju: Ocena stanu istniejącego oraz perspektywy i bariery rozwoju dróg samorządowych w Polsce, G. Stech, I. Gęsiarz-Nowak, Zarząd Dróg Wojewódzkich w Krakowie, Kraków, Raport zamykający wdrażanie programu wieloletniego pod nazwą Narodowy Program Przebudowy Dróg Lokalnych w województwie wielkopolskim. 83 Według stanu na 28 stycznia 2013 roku. Źródło: 84 Dane średnie dla kraju Ocena stanu istniejącego oraz perspektywy i bariery rozwoju dróg samorządowych w Polsce G. Stech, I. Gęsiarz-Nowak, Zarząd Dróg Wojewódzkich w Krakowie,

87 Znaczne różnice w dostępie do sieci drogowej wewnątrz województwa Słaby stan techniczny części dróg wraz z narastającym ich przeciążeniem. Znaczne obciążenie średnim ruchem dobowym na drogach krajowych i wojewódzkich. Wysoki stopień spowalniania ruchu wynikający z bardzo dużego wzrostu w ostatnich latach liczby pojazdów indywidualnych w szczególności w dużych miastach. Utrzymujący się wysoki wskaźnik ofiar śmiertelnych, związany często ze złym stanem dróg oraz lekkomyślnością kierowców oraz pieszych. Rekomendacje: Prowadzenie dalszych inwestycji w budowę nowych odcinków dróg ekspresowych i wojewódzkich oraz w poprawę stanu technicznego tych dróg. Prowadzenie dalszych inwestycji w budowę nowych obwodnic miast, zwłaszcza na drogach krajowych i wojewódzkich. Poprawa dostępności drogowej wewnątrz województwa przez inwestycje w nowe drogi. Wzmocnienie powiązań drogowych obszarów zmarginalizowanych z obszarami węzłowymi dla ich włączenia w regionalny układ powiązań transportowych z systemami krajowym i europejskim. Poprawa bezpieczeństwa na drogach przez inwestycje w urządzenia bezpieczeństwa ruchu drogowego. Konieczność inwestowania w Inteligentne Systemy Transportowe (ITS), zwłaszcza na terenach miast Infrastruktura kolejowa Istotnym elementem systemu transportowego Wielkopolski jest infrastruktura kolejowa. Przez obszar Wielkopolski przebiegają odcinki linii kolejowych o znaczeniu międzynarodowym, łączących zachód ze wschodem Europy oraz północ kontynentu z południem, o strategicznym znaczeniu dla kraju i regionu: E-20 w ramach II Paneuropejskiego Korytarza Transportowego Berlin Warszawa Mińsk Moskwa Niżnyj Nowgorod. Jest to linia kolejowa nr 3 Kunowice Poznań Warszawa Zachodnia, której odcinek przebiegający przez województwo ma długości 217,7 km, E-59 łączący Szczecin i Świnoujście z południową częścią Europy. Są to linie kolejowe nr 271 Wrocław Poznań o długości 103,2 km oraz linia nr 351 Poznań Szczecin, o długości 87,8 km w granicach województwa wielkopolskiego. Innymi ważnymi elementami sieci kolejowej Wielkopolski o znaczeniu państwowym są linie kolejowe nr: 14, 18, 131, 203, 272 i 355, które stanowią również szkielet powiązań międzyregionalnych Wielkopolski. Istotną rolę dla funkcjonowania transportu kolejowego o charakterze międzyregionalnym i wewnątrzregionalnym oraz lokalnym na obszarze Wielkopolski pełnią także linie kolejowe nr 281, 354, 356, 357, 359, 360 i 450. Linie te łączą główne ośrodki miejskie województwa ze stacjami węzłowymi w regionach sąsiednich. Umożliwiają także mieszkańcom 87

88 województwa dojazdy do miejsc pracy i nauki, zlokalizowanych w ośrodkach ponadlokalnych i subregionalnych. Najważniejszym węzłem kolejowym w Wielkopolsce jest m. Poznań. Poznański węzeł kolejowy stanowi bowiem ważny punkt na kolejowej mapie Polski. Krzyżują się w nim 2 ważne ciągi komunikacyjne łączące wschód i zachód oraz północ i południe Europy. Obsługuje on ruch międzynarodowy, krajowy oraz regionalny. Średnio w ciągu doby na stacji Poznań Główny przyjmowanych i odprawianych jest 450 pociągów. Kolej w aglomeracji poznańskiej pełni istotną rolę w kwestii codziennych dojazdów do pracy i szkół. Szacuje się, że Poznań Główny jest stacją docelową dla około 50 tys. pasażerów kolei regionalnych na dobę 85. Pod względem gęstości sieci kolejowej województwo wielkopolskie prezentuje się korzystnie dysponuje bowiem dość gęstą z wyjątkiem środkowo-wschodniej części regionu, w której w ogóle brak jest linii kolejowych siecią dróg żelaznych. Całkowita długość linii kolejowych w regionie w 2012 roku wynosiła km, co stanowiło około 10,3% ogólnej długości linii kolejowych w Polsce. Wskaźnik gęstości sieci kolejowej w 2012 roku wyniósł w Wielkopolsce 6,9 km/100 km 2 i był wyższy niż w kraju 6,4 km/100 km 2, a także wyższy od wskaźnika dla krajów UE, gdzie wynosił około 5 km/100 km 2. Linii normalnotorowych było km, tj. 96,7% ogólnej długości linii kolejowych, w tym 837 km to linie jednotorowe, a km linie dwu- i więcej torowe. Zelektryfikowanych było 63,5% linii normalnotorowych. Pod względem stanu infrastruktury kolejowej w Wielkopolsce najlepiej utrzymane są linie o znaczeniu międzynarodowym. Gorsze standardy ruchu panują na liniach kolejowych międzywojewódzkich i regionalnych. W ogólnej ocenie stan sieci kolejowej w Wielkopolsce ocenia się jako wyższy od średniej krajowej, jednak wiele elementów infrastruktury kolejowej (tory, podtorza, rozjazdy, urządzenia sterowania ruchem, mosty, wiadukty, tunele, przepusty) jest w złym stanie technicznym i wymaga natychmiastowej naprawy lub wymiany. Jest to istotne ze względu na fakt, iż stan techniczny infrastruktury kolejowej ma wpływ na prędkość przejazdową pociągów, częstotliwość kursowania, czas podróży i bezpieczeństwo ruchu. Zmniejszanie standardów utrzymania sieci kolejowej pogłębia jej dekapitalizację. Dotychczas w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata zmodernizowane zostały linie kolejowe nr 356 oraz 357. Pozwalają uzyskać prędkość eksploatacyjną pociągów do 120 km/h. Również linia E-20 na odcinku między Warszawą a Poznaniem została już na znacznej części zmodernizowana. Zakończenie modernizacji zaplanowano w ciągu kilku następnych lat. Najważniejszymi inwestycjami w najbliższych latach, z punktu widzenia Wielkopolski, są: dokończenie modernizacji należącej do sieci TEN-T linii E-59 na odcinku z Wrocławia do Szczecina (modernizowane są obecnie na tej linii odcinki: Czempiń Poznań oraz Wrocław granica województwa dolnośląskiego), modernizacja linii kolejowej 354 Poznań Piła, modernizacja linii kolejowej Poznań Inowrocław oraz dalsza rozbudowa Poznańskiego Węzła Kolejowego. Dalsza modernizacja Poznańskiego Węzła Kolejowego przyczyni się do rozwiązania najważniejszych problemów węzła kolejowego, jakimi są: zły stan techniczny oraz nadmierny stopień obciążenia, czyli stosunek natężenia do przepustowości. Dzięki inwestycjom w tym zakresie skróceniu ulegnie czas przejazdu i poprawi się komfort jazdy. Niezbędna jest również pilna modernizacja linii kolejowej 354 Poznań Piła, mającej pierwszorzędne znaczenie dla poprawy dostępności transportowej północnej części województwa do stolicy regionu. Obecny stan techniczny ww. linii jest niezadowalający. Z uwagi na stan 85 Strategia rozwoju aglomeracji poznańskiej, Centrum Badań Metropolitalnych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,

89 techniczny nawierzchni i obiektów technicznych obowiązuje szereg ograniczeń prędkości, co skutkuje brakiem możliwości skonstruowania odpowiedniej i atrakcyjnej dla klientów oferty przewozowej. Prędkość obowiązująca wynosi od 50 do 100 km/h, a na niektórych odcinkach tylko 20 km/h. Aktualnie prowadzone są prace nad wykonaniem studium wykonalności dla tego przedsięwzięcia. Będący własnością Samorządu Województwa tabor kolejowy nie posiada odpowiedniego zaplecza technicznego dla serwisowania jednostek trakcyjnych. Posiadanie zaplecza technicznego dla taboru o zróżnicowanym stopniu uzbrojenia technicznego oraz zlokalizowanych w różnych częściach regionu wymuszają rosnące wymogi w zakresie bezpieczeństwa w ruchu kolejowym, a także pozyskiwany coraz nowocześniejszy tabor. Ponadto posiadanie zaplecza technicznego umożliwiającego przeprowadzanie przeglądów technicznych od podstawowego (P1), przeprowadzanego w taborze kolejowym co dwa dni, poprzez P2 (co miesiąc), do poziomu piątego jest niezbędne w związku z obowiązującą pragmatyką świadczenia usług publicznego, pasażerskiego transportu kolejowego, a także obowiązującymi przepisami prawnymi m.in. Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie ogólnych warunków technicznych eksploatacji pojazdów kolejowych, a także obowiązującą w spółkach kolejowych, w tym spółce Koleje Wielkopolskie, Dokumentacją Systemu Utrzymania taboru kolejowego, zatwierdzoną przez Urząd Transportu Kolejowego. Na terenie województwa do niedawna nie istniał żaden punkt spełniający w pełnym zakresie ww. funkcje. Pierwszy punkt został uruchomiony w minimalnym zakresie na początku 2013 roku w miejscowości Zbąszynek (województwo lubuskie) i wymaga on pilnej rozbudowy i modernizacji, natomiast pozostałe: w miejscowości Wągrowiec i Gniezno budowy od postaw na terenie pozyskiwanym przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego i spółkę Koleje Wielkopolskie. Bez budowy zaplecza technicznego, a także modernizacji oraz zakupu taboru kolejowego, wykonywanie zadań własnych Samorządu Województwa Wielkopolskiego w zakresie publicznego transportu kolejowego zgodnie z oczekiwaniami będzie bardzo utrudnione lub wręcz niemożliwe. Problemem w Wielkopolsce jest również stan infrastruktury dworcowej. W wielu przypadkach dworce kolejowe, przejmowane przez samorządy lokalne od kolei, znajdują się w bardzo złym stanie technicznym i wymagają modernizacji oraz remontów, wręcz kompleksowej rewitalizacji, a koszty przekraczają możliwości samorządów. Dla poprawy bezpieczeństwa ruchu kolejowego i ruchu drogowego oraz jego płynności, konieczna jest budowa dwupoziomowych skrzyżowań głównych dróg z liniami kolejowymi. Na skrzyżowaniach mniej uczęszczanych szlaków kolejowych z drogami o mniejszym natężeniu ruchu pilne są działania modernizacyjne w obrębie przejazdów kolejowych oraz ich wyposażenie w nowoczesne urządzenia sygnalizacyjne. Dla pełnego wykorzystania infrastruktury kolejowej należałoby dążyć do integracji tras PKP z transportem miejskim i lokalizowania miejsc przesiadkowych wraz z parkingami P&R i B&R przy dworcach PKP oraz na styku gmin ościennych i Poznania jako stolicy Metropolii, a także innych ośrodków w regionie. Konieczne są także inwestycje mające na celu likwidację wąskich gardeł (kolizji) na skrzyżowaniach linii kolejowych z drogami publicznymi, w tym na obszarze Poznańskiego Węzła Kolejowego (m.in. rozbudowa bezkolizyjnego węzła na przecięciu linii kolejowej E-59 Poznań Główny-Szczecin z drogą krajową nr 92 w rejonie stacji Poznań Wola, czy likwidacja kolizji na linii kolejowej E-20 w rejonie stacji Poznań - Junikowo). 89

90 Wnioski: Dobrze rozwinięta sieć kolejowa, o gęstości linii kolejowych wyższej niż średnia w kraju i UE, z wyjątkiem centralnego obszaru wschodniej części województwa. Niezadowalający stan infrastruktury kolejowej, zwłaszcza na odcinkach krajowych i regionalnych; wiele elementów wymaga naprawy, wymiany bądź modernizacji. Bardzo zły stan części infrastruktury dworcowej i na przyległych terenach, wymagającej modernizacji i remontów. Rekomendacje: Modernizacja linii kolejowej 354 Poznań Piła o pierwszorzędnym znaczeniu dla poprawy dostępności transportowej północnej części województwa. Dalszy rozwój sieci kolejowej należącej do TEN-T dla zwiększenia atrakcyjności i dostępności regionu. Wsparcie realizacji idei kolei metropolitalnej dla zwieszenia integracji poszczególnych środków transportu oraz poprawy dostępności wewnętrznej metropolii poznańskiej. Modernizacja i rewitalizacja sieci linii kolejowych, zwłaszcza na obszarach obsługiwanych przez linie kolejowe o znaczeniu regionalnym. Inwestowanie w wielopoziomowe skrzyżowania głównych dróg z liniami kolejowymi dla poprawy bezpieczeństwa ruchu kolejowego i dla zapewnienia jego płynności. Inwestowanie w integrację regionalnego transportu kolejowego i komunikacją miejską poprzez budowę miejsc przesiadkowych z parkingami typu P&R i B&R. Rewitalizacja terenów dworcowych oraz terenów przyległych m.in. poprzez komunalizację tych terenów. Inwestowanie w zaplecze techniczne o wysokim standardzie dla serwisowania regionalnego taboru kolejowego. 90

91 7.3. Infrastruktura transportu lotniczego Na terenie województwa wielkopolskiego znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Poznań Ławica im. Henryka Wieniawskiego. Obsługuje on ruch pasażersko-towarowy w relacjach krajowych i międzynarodowych. Ponadto w regionie znajdują się 3 małe lotniska cywilno-sportowe: lotnisko w Kobylnicy, w Michałkowie k. Ostrowa Wielkopolskiego oraz lotnisko Strzyżewice k. Leszna. Istnieje także lądowiska, w tym lądowisko w Pile (byłe lotnisko wojskowe). Infrastruktura tych lotnisk (i lądowiska w Pile) po rozbudowie i modernizacji może być wykorzystana do obsługi lotów biznesowych. Funkcjonują także 23 lądowiska, należące przeważnie do aeroklubów, stanowiące bazę sportowo-treningową oraz obsługujące cywilne przeloty prywatne, a także szpitale. Na terenie województwa zlokalizowane są czynne 2 lotniska wojskowe: w Powidzu oraz w Poznaniu Krzesinach. W 2012 roku w Porcie Lotniczym im. H. Wieniawskiego Poznań - Ławica zostało obsłużonych pasażerów, co stanowi wzrost w stosunku do 2010 roku o ok. 11%. Wykonano przy tym operacji lotniczych. W ruchu regularnym obsłużono 1,19 mln pasażerów, a w czarterowym 0,39 mln. Dodatkowo 7,0 tys. pasażerów obsłużono w ramach ruchu General Aviation 86. Port lotniczy w Poznaniu stale wzbogaca ofertę przelotów regularnych i charterowych. Dominującą rolę w 2012 roku odgrywają tzw. przewoźnicy niskokosztowi: Ryanair, Wizzair i Germanwings oraz tradycyjni: Lufthansa, Scandinavian Airlines czy PLL LOT. W ramach przewozów czarterowych w roku 2006 z Poznania można było wylecieć do 14 miejscowości turystyczno-wypoczynkowych w Europie Południowej i Afryce, w roku 2007 do 15, zaś obecnie liczba połączeń czarterowych wzrosła do 34. W 2011 roku port obsłużył ton ładunków (2913 ton cargo i 945 ton poczty) oraz wykonanych zostało 23 tys. operacji startów i lądowań. Pod względem dynamiki wzrostu przewozów towarowych w latach Port Lotniczy w Poznaniu wyprzedza wszystkie pozostałe polskie lotniska. Według prognoz liczba pasażerów Portu Lotniczego Poznań Ławica będzie systematycznie wzrastać. Aktualnie na lotnisku prowadzone są inwestycje mające zwiększyć jego przepustowość do 3,5 mln pasażerów rocznie oraz zwiększyć liczbę wykonywanych operacji lotniczych w ciągu godziny. W celu dalszego rozwoju lotniska koniczne są dalsze inwestycje zarówno w zakresie modernizacji już istniejącej infrastruktury i budowy nowej, a także zakupu sprzętu. Konieczne są inwestycje dot. m.in. zakupu sprzętu specjalistycznego oraz środków transportu, które pozwolą na bezpieczne realizowanie zadań związanych z funkcjonowaniem Portu Lotniczego Poznań- Ławica czy budowa bazy technicznej, której funkcją będzie garażowanie, naprawa, konserwacja i mycie sprzętu utrzymania lotniska oraz sprzętu obsługi naziemnej. Rozwój przewozów towarowych nie jest tak dynamiczny, jak ruchu pasażerskiego. Na przeszkodzie w rozwoju przewozów cargo w Polsce, w tym w Wielkopolsce, stoją długie procedury odpraw celnych, brak odpowiednich połączeń intermodalnych między polskimi portami lotniczymi a siecią transportową Polski i Europy, czy globalna recesja gospodarcza Portal internetowy Portu Lotniczego Ławica w Poznaniu: [ ]. Działalność polskich portów lotniczych w 2011 roku, Urząd Lotnictwa Cywilnego,

92 Wnioski: Systematyczny wzrost ilości przewożonych pasażerów oraz rozwój siatki połączeń Portu Lotniczego Poznań Ławica. Ograniczenia możliwości dalszego rozwoju Portu Lotniczego Poznań Ławica. Możliwość wykorzystania infrastruktury lotnisk lokalnych do obsługi lotów biznesowych. Rekomendacje: Konieczność dalszych inwestycji w Porcie Lotniczym Poznań Ławica, zwłaszcza w urządzenia poprawienia bezpieczeństwa ruchu lotniczego. Konieczność dalszego rozwoju siatki połączeń. Zarówno w ruchu lotniczym regularnym, jak i przewozach czarterowych. Konieczność dalszych inwestycji w rozwój przewozów cargo i w ruchu general aviation Żegluga śródlądowa Transport wodny śródlądowy w systemie transportowym oraz gospodarce Wielkopolski odgrywa mało istotną rolę. Wpływ na to ma przede wszystkim silna konkurencja ze strony transportu drogowego i kolejowego, a także ciągle pogarszający się stan torów wodnych, infrastruktury żeglugowej oraz urządzeń hydrotechnicznych. Układ dróg wodnych śródlądowych na terenie Wielkopolski jest korzystny, zarówno pod względem rozwoju transportu śródlądowego, jak i pod kątem rozwoju usług turystycznych. Tworzy go na terenie województwa tzw. Wielka Pętla Wielkopolski, około 690 km drogi wodnej, na którą składają się: rzeka Noteć, droga wodna Warta Kanał Bydgoski i rzeka Warta. Wielka Pętla Wielkopolski przebiega Wartą z Konina przez Poznań do ujścia Noteci w miejscowości Santok (woj. lubuskie), następnie Notecią przez Czarnków do kanału Górnonoteckiego i dalej tym kanałem przez jezioro Gopło i Kanał Ślesiński do Warty, zamykając się w Koninie. Poszczególne elementy Wielkiej Pętli Wielkopolski przedstawiają się następująco 88 : Rzeka Warta rzeka nizinna, swobodnie płynąca, uregulowana ostrogami i tamami równoległymi. Dzieli się na trzy odcinki, klasy poszczególnych odcinków to: Ia, Ib oraz II: Odcinek od km 0,0 do km 68,2 znajduje się w kl. II. Szerokość szlaku wynosi 65 m. Głębokość tranzytowa: przy SNW 1,00 m oraz przy SW 1,80 m. Okres nawigacji: od marca do listopada. Odcinek od km 68,2 do km 252,0 znajduje się w kl. Ib. Szerokość szlaku wynosi od 36 do 40 m. Głębokość tranzytowa wynosi: przy SNW 0,90 oarz przy SW 1,60 m. Okres nawigacji: od kwietnia do listopada. Odcinek od km 252,0 do km 406,6 znajduje się w kl. Ia. Szerokość szlaku wynosi 30 m. Głębokość tranzytowa wynosi: przy SNW 0,50 m oraz przy SW 1,10 m. Okres nawigacji: od kwietnia do listopada. 88 Program rozwoju infrastruktury transportu wodnego śródlądowego w Polsce; Część 1. Analiza funkcjonowania transportu wodnego śródlądowego oraz turystyki wodnej w Polsce;

93 Kanał Ślesiński sztuczny kanał łączący rzekę Wartę z Jeziorem Gopło, utworzony z połączenia przekopami łańcucha jezior konińsko ślesińskich, zaliczony do II kl. drogi wodnej. Posiada cztery śluzy żeglugowe - komorowe. Szerokość szlaku wynosi od 22 do 25 m. Głębokość wody w kanale waha się od 1,30 do 2,20 m. Okres nawigacji: od trzeciej dekady kwietnia do listopada. Jezioro Gopło szlak żeglowny na Jeziorze Gopło, o długości 27,5 km, (km 32,000 59,500) zaliczony został do III klasy drogi wodnej. Posiada wystarczające głębokości tranzytowe dla tej klasy (2,20 m), ale nie jest w pełni oznakowany (są tylko bakeny kierunkowe). Wykonanie pełnego oznakowania jest niezbędne z uwagi na rosnący ruch żeglugowy na jeziorze. Noteć górna skanalizowana droga wodna nie posiada pełnych parametrów klasy Ia. Odcinek ten rozciąga się od Jeziora Gopło do połączenia z Kanałem Górnonoteckim (59, ,600 km drogi wodnej) i wraz z Kanałem Górnonoteckim ma długość 87,1 km. Kanał Górnonotecki (121, ,600 km drogi wodnej) jest kanałem sztucznym łączącym Noteć górną z Kanałem Bydgoskim. Posiada sześć śluz żeglugowych jednokomorowych o wymiarach komór 42,0 x 5,00 m wykonanych z betonu, cegły klinkierowej i ciosów kamiennych. Kanał Górnonotecki jest jednocześnie źródłem, zaopatrującym w wodę Kanał Bydgoski. Głębokość tranzytowa nie zawsze jest spełniona np. występują wypłycenia w awanportach śluz Antoniewo i Frydrychowi oraz w km 130,4 i 131,4 oraz 138,5. Z uwagi na zwiększający się ruch żeglugowy na kanale, konieczne jest utrzymanie jego parametrów techniczno-eksploatacyjnych. Najważniejszą arterią dla żeglugi regionu jest droga wodna Wisła Odra, będąca odcinkiem europejskiej śródlądowej drogi wodnej E70, która łączy systemy żeglugowe Europy Zachodniej i Wschodniej. Fragmentem tej drogi wodnej jest rzeka Noteć, której wielkopolski odcinek ma długość około 118 km. Zabudowa hydrotechniczna koryta Noteci, składająca się z 22 śluz oraz toru wodnego wymagającego pogłębienia, są w nienajlepszym stanie technicznym. Żeglugowy ruch barek handlowych na Noteci występuje jedynie na odcinku Ujście Krzyż Wlkp. rzeka Odra. W Ujściu 89 i Krzyżu 90 znajdują się porty śródlądowe, w bardzo złym stanie technicznym. Na terenie nieczynnego od kilkunastu lat poru rzecznego w Czarnkowie powstała nowa marina. Również Warta, przepływająca przez centrum regionu, jest drogą wodną o słabych parametrach technicznych. Droga wodna E-70 jest w stanie przejąć część ładunków obsługiwanych do tej pory transportem drogowym w relacjach międzynarodowych między Europą Zachodnią a obwodem Kaliningradzkim (przewożonych drogą krajową nr 6), Europą Zachodnią a Ukrainą (przewożonych drogą krajową nr 2), a także część ładunków w relacjach między Szczecinem, Świnoujściem, Gdynią i Gdańskiem, a leżącymi wzdłuż tej drogi wodnej ośrodkami gospodarczymi: Piłą, Gorzowem Wielkopolskim i aglomeracją bydgosko-toruńską Port handlowy o powierzchni 8,1 ha, w tym basen portowy o powierzchni 4,2 ha, długość nabrzeża wynosi 580 m, nabrzeże przeładunkowe o długości 120 m, place składowe maja powierzchnię m 2, obiekty magazynowe m 2, szerokość nabrzeża wynosi 6m. 90 Port handlowy o powierzchni 9,4 ha, w tym basen portowy o powierzchni 1,8 ha, długość nabrzeża przeładunkowego wynosi 481 m, zaś jego szerokość równa jest 6 m, place składowe maja powierzchnię m 2, obiekty magazynowe m Program rozwoju infrastruktury transportu wodnego śródlądowego w Polsce;

94 Śródlądowe szlaki żeglugowe, pomimo, że z punktu widzenia przyjętej polityki transportowej Unii Europejskiej, opartej za zasadach zrównoważonego rozwoju, są istotne w całym systemie transportowym, nie odgrywają w regionie znaczącej roli gospodarczej. W Wielkopolsce, podobnie jak w kraju, udział transportu towarów drogą wodną wynosi mniej niż 1% ogółu wykonywanych przewozów, na co wpływ ma zaniedbana i niedofinansowana infrastruktura. Wykorzystanie transportowe dla przewozu ładunków w większej skali wydaje się w najbliższej perspektywie mało realne, bowiem jest to uwarunkowane relatywnie znacznymi nakładami finansowymi na regulację dróg wodnych, pogłębienie, modernizację urządzeń i budowli hydrotechnicznych, przebudowę i rewitalizację portów rzecznych oraz odnowę i zakup nowego taboru żeglugowego. Z drugiej strony transport wodny jest uznawany za proekologiczny, m. in. przez niskie emisje hałasu i zanieczyszczeń, stąd nie należy wykluczać wykorzystania tej formy transportu w przyszłości. Drogi wodne Wielkopolski mogą być jednak wykorzystywane do celów turystycznych. Do tego celu konieczne jest zagospodarowanie turystyczne w rejonach nadbrzeżnych, budowa przystani i stanic wodnych, urządzeń ułatwiających turystom dostęp do atrakcji, nie tylko w bezpośredniej okolicy szlaków wodnych. Działania te będą miały na celu również kanalizowanie ruchu turystycznego na obszarach cennych przyrodniczo. W okresie w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego realizowano projekty związane z turystycznym wykorzystaniem dróg wodnych w Wielkopolsce. Wnioski: Korzystny układ dróg wodnych śródlądowych w Wielkopolsce, przy bardzo złym ich stanie technicznym. Niewystarczające wykorzystanie dobrego układu dróg wodnych w celach transportowych i turystycznych. Ciągle pogarszający się, mimo wielu inwestycji stan torów wodnych, infrastruktury żeglugowej i urządzeń hydrotechnicznych. Rekomendacje: Konieczność dalszych inwestycji w poprawę stanu technicznego torów wodnych i infrastruktury hydrotechnicznej. Zwłaszcza na międzynarodowej drodze wodnej E70. Konieczność inwestowania i promocji szlaków wodnych, dla większego ich wykorzystania w celach transportowych i turystycznych Infrastruktura przewozów intermodalnych Problem rosnącej kongestii 92 ruchu oraz poprawy bezpieczeństwa na drogach stwarza konieczność poszukiwania oraz zwiększenia udziału alternatywnych dla transportu drogowego rodzajów transportu, takich jak przewozy kolejowe, czy intermodalne, czyli takie, gdzie transport 92 Zatłoczenie lub przeciążenie dróg. 94

95 towarowy odbywa się przy użyciu więcej niż jednego środka transportu, a ładunki przewożone są w jednostkach, takich jak kontenery, czy wymienne nadwozia. Wielkopolska, dzięki swojemu położeniu, może wykorzystywać do realizacji przewozów intermodalnych praktycznie wszystkie gałęzie transportu. Jednak w praktyce, głównie ze względu na zły stan wielkopolskich dróg wodnych śródlądowych, do przewozów intermodalnych stosowane są jedynie rozwiązania łączące transport kolejowy, drogowy i lotniczy. Niezbędnymi elementami dla organizacji przewozów intermodalnych są dobra infrastruktura transportowa (kolejowa, drogowa) oraz terminale kontenerowe i centra logistyczne. W Wielkopolsce funkcjonuje siedem terminali kontenerowych (na 36 występujących w Polsce). Są to: Poznań Garbary (o powierzchni 0,62 ha, dysponujący 3 torami), Kobylnica (o powierzchni 0,43 ha, dysponujący 2 torami), Gądki (o powierzchni 1,43 ha, z 1 torem) Swarzędz-Jasin (o powierzchni 0,65 ha, z 1 torem). Pozostałe to Terminal Loconi Intermodal S.A. Poznań, Terminal Poznań Franowo oraz HUB Terminal Poznań. Liczba terminali w Wielkopolsce na tle Polski i Europy jest niewielka, niekorzystny jest również fakt, że w większości są to obiekty o małej powierzchni i standardach znacznie niższych niż europejskie. W Polsce istnieją cztery Centra Logistyczne 93 odpowiadające standardom zachodnioeuropejskim, z tego dwa znajdują się na terenie Wielkopolski. Są to Centrum Logistyczno- Inwestycyjne Poznań (CLIP Logistic sp. z o.o.) w Swarzędzu oraz Wielkopolskie Centrum Logistyczne Konin Stare Miasto S.A. Dla rozwoju transportu intermodalnego w Wielkopolsce konieczna jest budowa typowej infrastruktury logistycznej oraz rozbudowa i modernizacja infrastruktury drogowej i kolejowej, w tym terminali przeładunkowych. Wnioski: Słabo rozwinięty system transportu intermodalnego mimo sprzyjającemu jego rozwojowi położeniu Wielkopolski na tle kraju i Europy. Mała liczebność, niewielkie powierzchnie oraz niski w stosunku do Europy Zachodniej standard terminali kontenerowych oraz centrów logistycznych. Rekomendacje: Lepsze wykorzystanie i promocja dobrego położenia regionu na tle kraju i Europy w kontekście wykorzystania potencjału przewozów intermodalnych. Konieczność inwestycji w systemy transportowe dla rozwoju przewozów intermodalnych. Konieczność inwestycji w nowe centra logistyczne oraz terminale kontenerowe, w tym terminale kontenerowe na obrzeżach miast z przeznaczeniem na organizację stref pobliskich dostaw transportem ekologicznym Transport zbiorowy Dynamiczny rozwój indywidualnej komunikacji samochodowej w regionie (w 2006 roku było zarejestrowanych w Wielkopolsce prawie 1,7 mln pojazdów, w 2012 roku ich liczba prze- 93 Źródło: Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań,

96 kroczyła już 2,5 mln) i wynikające z niego uciążliwości, w porównaniu z niedostatkiem ilościowym i jakościowym istniejącej infrastruktury drogowej i ograniczeniami jej rozwoju, wskazują na celowość i konieczność rozwoju transportu zbiorowego dla przewozów w relacjach wewnątrzregionalnych, miejskich oraz podmiejskich. Przewozy wewnątrzregionalne Do kategorii publicznych przewozów wewnątrzregionalnych zalicza się regionalne przewozy kolejowe i regionalny transport autobusowy. Ponadto, w planach jest również stworzenie sieci Kolei Metropolitalnej, obsługującej miasto Poznań i jego obszar funkcjonalny. Regionalne przewozy kolejowe należą do kompetencji Samorządu Województwa Wielkopolskiego. Obsługiwane są przez utworzoną przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego dla realizacji przewozów pasażerskich wewnątrz województwa spółkę Koleje Wielkopolskie oraz samorządową spółkę Przewozy Regionalne sp. z o.o., w której Wielkopolska posiada prawie 10% udziałów. Koleje Wielkopolskie prowadzą przewozy kolejowe na kilku liniach 94 : - Poznań Główny Wągrowiec Gołańcz, - Poznań Główny Gniezno, - Zbąszynek Poznań Główny Kutno, - Poznań Główny Luboń Grodzisk Wlkp. Wolsztyn, - Leszno Wolsztyn Zbąszynek, - Leszno Kąkolewo Krotoszyn Ostrów Wlkp., - Leszno Kąkolewo, - Wągrowiec Rogoźno Wlkp. Obie spółki w roku 2012 wykonały pracę eksploatacyjną o wielkości pociągokilometrów. Przewozy Regionalne sp. z o.o. w 2012 roku przewiozły prawie 13,5 mln pasażerów, natomiast Koleje Wielkopolskie ok. 3,35 mln pasażerów. Łącznie w przewozach wewnątrzwojewódzkich przewieziono 80,6% ogółu pasażerów podróżujących na obszarze Wielkopolski. Na realizację zadań w 2012 roku spółki otrzymały z budżetu Samorządu Województwa dofinansowanie w wysokości blisko 126 mln zł. Województwo Wielkopolskie jest właścicielem 22 autobusów szynowych o napędzie spalinowym oraz 12 (w tym 6 po gruntownej modernizacji) elektrycznych zespołów trakcyjnych starego typu EN 57. Ponadto od grudnia 2012 roku był realizowany projekt w ramach WRPO na lata , polegający na dofinansowaniu zakupu 22 niskopodłogowych zespołów trakcyjnych typu Elf (EN 76), które już zostały dostarczone. Jednostki te oddano w użytkowanie na zasadzie dzierżawy Kolejom Wielkopolskim, a 4 autobusy szynowe Przewozom Regionalnym. Tabor ten wykorzystywany jest do obsługi ruchu regionalnego i aglomeracyjnego. Jednak ze względu na wzrastający odsetek pasażerów korzystających z przewozów na zmodernizowanych liniach do Wągrowca i Wolsztyna (nawet ok. 70 % rocznie), a także przejętych do obsługi od PKP liniach zelektryfikowanych do Zbąszynia, Kutna i Gniezna, spółka nie jest w stanie zrealizować całej pracy przewozowej na tych liniach. W kontekście ustawowych zadań Samorządu Województwa w zakresie prowadzenia przewozów regionalnych, a także chęci, w porozumieniu z jednostkami samorządu terytorialnego skupionych w obszarze funkcjonalnym Poznania, stworzenia kolei metropolitalnej, istotny jest zakup i wymiana na nowoczesny taboru będącego 94 Transport publiczny w Wielkopolsce. Departament Transportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego,

97 w dyspozycji Województwa. Przewiduje się, że przejęcie przez podmiot wewnętrzny samorządu, tj. Koleje Wielkopolskie, w perspektywie dziesięcioletniej, całego rynku przewozów wojewódzkich wymagać będzie zakupu ok. 40 elektrycznych zespołów trakcyjnych i 10 autobusów szynowych 95. Skala potrzeb w tym zakresie jest na tyle duża, że bez dofinansowania zewnętrznego czy to w ramach środków unijnych czy z budżetu państwa, nie jest możliwe zrealizowanie nawet najpilniejszych zamierzeń. Zakup nowych pociągów, w powiązaniu z utworzeniem przez samorząd województwa własnej spółki przewozowej i wzrostem nakładów budżetowych na funkcjonowanie regionalnego transportu kolejowego, wnosi nową jakość usług transportowych w Wielkopolsce, stwarzając warunki zachęcające do wzrostu mobilności mieszkańców regionu. Przyczynia się także do zmniejszenia negatywnego oddziaływania na środowisko, pozwalając na wycofanie z eksploatacji części przestarzałego taboru. W kompetencji Samorządu Województwa Wielkopolskiego leży również publiczny regionalny transport autobusowy. W tym celu Marszałek Województwa oraz pozostałe organy samorządowe wydają zezwolenia na funkcjonowanie w regionie regularnych linii publicznej komunikacji autobusowej, które obsługują profesjonalne firmy przewozowe. Publicznemu regularnemu transportowi autobusowemu w Wielkopolsce sprzyjają korzystne warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie przewozu osób. Należą do nich przede wszystkim relatywnie gęsta sieć dróg, dobrze wykształcona sieć osadnicza oraz infrastruktura ok. 9 tys. przystanków autobusowych przy drogach publicznych. Regularna komunikacja autobusowa odbywa się (kwiecień 2013 r.) na liniach, z czego dla 778 zezwolenie wydał Marszałek Województwa. Najwięksi przewoźnicy w regionie, do których należy 8 przedsiębiorstw PKS, przewieźli w 2012 roku niecałe 24 mln osób (o ok. 9% mniej niż w roku poprzednim). Pozostali, mniejsi przewoźnicy, przewieźli w tym samym czasie łącznie ok. 10,5 mln pasażerów (ponad 30% wzrost do roku poprzedniego). Ogólna liczba przewiezionych pasażerów komunikacji autobusowej w Wielkopolsce zmniejszała się z 50 mln w roku 2007 do 35,9 mln w roku Praca przewozowa osiągnęła wielkość prawie 1,3 mln pasażerokilometrów, przy średniej odległości przewozu 1 pasażera wynoszącej 35 km (średnia krajowa 39 km). Pomimo relatywnie gęstej sieci dróg nie wszystkie obszary w województwie wielkopolskim posiadają jednakowy dostęp do najważniejszych ośrodków miejskich. Pod względem dostępności do miast powiatowych najwięcej połączeń autobusowych występuje w gminach sąsiadujących z dużym ośrodkiem miejskim rekordowa liczba w Suchym Lesie (94 w dni robocze). Poza bezpośrednim otoczeniem największych miast sytuacja wygląda zdecydowanie gorzej. W województwie wskazać można jedną gminę, Wielichowo, która nie posiada bezpośrednich połączeń z miastem powiatowym (Grodziski Wielkopolski). Sytuacja wygląda znacznie gorzej w przypadku dostępności do miast subregionalnych i do stolicy województwa. Gminy położone w bliskości tras kolejowych posiadają również względnie atrakcyjne połączenia autobusowe; na pozostałych obszarach liczba połączeń jest niewielka. Ciekawym faktem jest, iż gminy leżące w blisko Poznania, jednak poza granicami subregionu poznańskiego, (np. grodziski, nowotomyski, gnieźnieński, wolsztyński, ale także położony nieco dalej międzychodzki) posiadają zazwyczaj więcej połączeń ze stolicą województwa niż ze stolicą subregionu 96. W ostatnich latach obserwowana jest ponadto zmiana struktury przewozów autobusowych: zmniejsza się znaczenie dużych przedsiębiorstw przewozowych, następuje intensywny rozwój małych, lokalnych przewoźników. Od 2010 roku dostrzega się powolny, ale regularny wzrost Szczegółowe analizy zapotrzebowania na tabor przeprowadzone zostaną w ramach projektu współfinansowanego ze środków Pomocy Technicznej WRPO Wpływ dostępności komunikacyjnej na rozwój społeczno-gospodarczy województwa wielkopolskiego, opracowanie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań,

98 poziomu usług świadczonych przez przewoźników autobusowych, będący efektem zastępowania starszych pojazdów nowymi (w tym pojazdami niskopodłogowymi). Kolej metropolitalna Rozwój przestrzenny aglomeracji poznańskiej, połączony ze wzrostem codziennej mobilności, powoduje coraz większe zapotrzebowanie mieszkańców aglomeracji na przewozy pasażerskie. Ważne jest bowiem zapewnienie im jak najlepszego dostępu nie tylko do miejsc pracy, nauki i specjalistycznych zakładów opieki lekarskiej, lecz także do placówek kultury, ośrodków sportu i rekreacji oraz atrakcyjnych miejsc spędzania wolnego czasu. Dużym wyzwaniem w kontekście inwestowania w transport publiczny jest mentalność mieszkańców aglomeracji, związana z preferencją transportu indywidualnego nad publicznym. Wskazać należy, iż obecnie jedynie co trzeci mieszkaniec Poznania, a co czwarty mieszkaniec w powiecie poznańskim korzysta z środków transportu publicznego. Niepokojący jest również wzrost takich wskaźników jak liczba samochodów osobowych w przeliczeniu na mieszkańców wartość wskaźnika dla Poznania (554,3) i powiatu poznańskiego (545,0) od dłuższego czasu przewyższa wskaźniki osiągane tak w dużych metropoliach europejskich, jak i w całej Unii Europejskiej (486,0) 97. Jednym ze wspólnych celów Samorządu Województwa Wielkopolskiego i samorządów jednostek terytorialnych należących do Stowarzyszenia Metropolia Poznań, stanowiących odpowiedź na tak zdiagnozowane problemy, jest stworzenie Kolei Metropolitalnej. W tym celu jednostki te podpisały list intencyjny, w którym zadeklarowały ścisłą współpracę nad przygotowaniem tzw. Masterplanu dla Poznańskiej Kolei Metropolitalnej. W dokumencie tym zostanie dokonana analiza istniejącej infrastruktury kolejowej pod kątem możliwości uruchomienia regularnych połączeń metropolitalnych, ze wskazaniem zakresu niezbędnych inwestycji, ponadto analiza zapotrzebowania PKM na tabor kolejowy uwzględniający specyfikę ruchu metropolitalnego, a także analiza wpływu funkcjonowania PKM na metropolitalny rynek pracy oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Masterplan będzie jednak jedynie dokumentem koncepcyjnym dla funkcjonowania transportu publicznego w metropolii poznańskiej. Dokumentem o umocowaniu prawnym będzie natomiast Zintegrowanego Planu Rozwoju Transportu Publicznego Aglomeracji Poznańskiej na lata z prognozą zmian do 2030 roku, zwany potocznie planem transportowym. Plan transportowy stanowić ma wspólne przedsięwzięcie pilotowane przez Miasto Poznań we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Poznaniu oraz burmistrzami i wójtami gmin powiatu poznańskiego. Będzie on wskazywał kierunki rozwoju transportu w aglomeracji, zgodne z ideą rozwoju zrównoważonego, a ponadto pozwoli w przyszłości aplikować o kolejne fundusze unijne na budowę nowych tras tramwajowych i kolejowych, intermodalnych węzłów przesiadkowych, parkingów Park&Ride w pobliżu stacji kolejowych i pętli tramwajowych oraz nowoczesnych systemów informacji pasażerskiej. Projekt planu transportowego został ukończony w marcu, obecnie znajduje się na poziomie składania uwag i opinii do projektu planu. Transport miejski 98 Długość sieci komunikacji miejskiej w województwie wielkopolskim w 2012 roku wynosiła km, na co złożyło się km linii autobusowych i 204 km linii tramwajowych. Pod względem długości miejskich linii komunikacyjnych województwo zajmuje 4. miejsce w kraju Transport. Wyniki działalności w 2012 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Transport. Wyniki działalności w 2012 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa,

99 (po śląskim, mazowieckim i małopolskim). Linie te stanowią ok. 7,6% długości wszystkich linii miejskich w Polsce. Z sieci komunikacji miejskiej w 2012 roku skorzystało 268,5 mln pasażerów, co stanowiło prawie 6,9% ogółu pasażerów przewiezionych w Polsce komunikacją miejską (4. miejsce wśród województw kraju pod tym względem). Jest to wielkość zbliżona do osiągniętej w 2008 roku, kiedy przewieziono 270 mln osób. W 2012 roku tabor komunikacji miejskiej w województwie dysponował 778 autobusami (6,5% stanu krajowego) i 320 tramwajami (9,4% taboru tramwajowego w kraju). W autobusach było ogółem 80,7 tys. miejsc dla pasażerów, natomiast w tramwajach zapewniono 66,3 tys. miejsc. Do przewozu osób niepełnosprawnych przystosowanych było ponad 74,6% autobusów i 25,9% tramwajów. Autobusy miejskie wykonały łączną pracę przewozową w wielkości 43,1 mln wozokilometrów (6,0% krajowej pracy przewozowej w tym zakresie), a tramwaje 13,9 mln wozokilometrów (7,9% wielkości krajowej). Największy udział w komunikacji zbiorowej (biorąc pod uwagę wszystkie parametry ją charakteryzujące) w miastach Wielkopolski ma aglomeracja poznańska. Równocześnie skala występujących problemów transportowych jest na tym obszarze największa w regionie. Konieczne są niebagatelne inwestycje w każdej dziedzinie związanej z funkcjonowaniem transportu aglomeracyjnego. Do najistotniejszych należą: rozbudowa układu linii tramwajowych, przebudowa systemu drogowego z preferencjami dla transportu zbiorowego, tworzenie zaawansowanych systemów sterowania ruchem i informacji, integracja różnych rodzajów transportu, budowa centrów przesiadkowych, systemów parkingów park&ride, bike&ride i innych. Podobne problemy związane z funkcjonowaniem miejskiego i podmiejskiego transportu zbiorowego dotyczą również innych dużych wielkopolskich miast, a także, choć w mniejszej skali, ośrodków powiatowych. System komunikacji tramwajowej w regionie wykorzystywany jest w stolicy województwa. Składa się z 20 linii dziennych i jednej nocnej. Ze środków unijnych perspektywy wybudowano m.in. trasę tramwajową na Franowo (ponad 2 km) oraz przedłużono tzw. Pestkę do Dworca Zachodniego w Poznaniu (2 km). Trasy tramwajowe wymagają jednak nadal dalszych inwestycji w celu poprawy stanu technicznego. Ponadto planowana jest także budowa nowych tras jak np. tramwaj w ulicy Ratajczaka, który ułatwi oraz skróci czas przejazdu między Wildą a Centrum miasta, a także poprowadzenia nowej trasy (tramwajowej bądź autobusowej) w ciągu ul. Naramowickiej, co polepszy komunikację w szybko rozwijającej się północnej części Poznania. W ostatnich latach zakupiono z WRPO lata autobusów (103 w Poznaniu) oraz 45 tramwajów w ramach POiIŚ. Pomimo tego nadal występuje konieczność zwiększania ilości nowego taboru zwłaszcza autobusowego do obsługi transportu zbiorowego w największych miastach regionu i ich obszarów funkcjonalnych. Jest to spowodowane tym, że mimo dokonanych zakupów nadal występuje konieczność uzupełniania i wymieniania sporej ilości przestarzałego i zużywającego się taboru, konieczność wypełnienia norm emisji spalin Euro 6, czy ciągle zwiększająca się mobilność i ilość pasażerów korzystających z komunikacji publicznej. Zapewnienie możliwości sprawnego poruszania się w mieście wymaga uwzględnienia faktu, że każda podróż składa się z łańcucha elementarnych przemieszczeń wykonywanych pieszo lub przy użyciu środków transportowych, zaś podróże w miastach składają się z jednego bądź wielu przemieszczeń 99. Właśnie dlatego zintegrowane węzły przesiadkowe stanowią tak ważny element systemu transportu w dużych aglomeracjach. W związku z tym, w regionie należy 99 Rola węzłów przesiadkowych na przykładzie węzła Gdańsk Wrzeszcz J. Bernat, F. Djebaili,

100 wspierać budowę centrów przesiadkowych. Centra te, integrujące różne środki transportu takie jak transport indywidualny samochodowy, transport publiczny, czy rowerowy, przyczynią się do zmniejszenia zatłoczenia miast oraz zmniejszenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Ponadto budowa zintegrowanych centrów przesiadkowych w jeszcze większym stopniu zachęci mieszkańców regionu do korzystania z transportu publicznego. Nienajlepszy stan oraz niedostatek inwestycji w transport zbiorowy wpływa negatywnie na konkurencyjność aglomeracji poznańskiej i innych ośrodków miejskich regionu oraz na spójność i integralność regionu. Bez szybkich linii tramwajowych, kolei aglomeracyjnej, rozwiniętej infrastruktury autobusowej narastać będzie chaos komunikacyjny obniżający jakość życia i działalność gospodarczą w centrach miast, wzmacniając jednocześnie negatywne procesy suburbanizacji. Sama odnowa istniejącej infrastruktury nie jest wystarczająca. Konieczne są nowe inwestycje: w nowe trasy, tabor czy zaplecze dla funkcjonowania komunikacji zbiorowej. Ich realizacja jest niemożliwa bez zewnętrznego wsparcia finansowego. System regionalnego transportu publicznego musi zapewnić optymalne pokrycie regionu siecią połączeń wszystkich jego rodzajów. Powinien być postrzegany jako czynnik wzmacniania konkurencyjności Wielkopolski oraz spójności społecznej i terytorialnej regionu. Ponadto rozwój miejskich i podmiejskich systemów transportu zbiorowego, jako przeciwwaga motoryzacji indywidualnej w zatłoczonych miastach, ma też wyraźny aspekt ekologiczny. Wnioski: Dynamiczny rozwój komunikacji samochodowej w województwie, prowadzący do narastającej kongestii i niedostatku ilościowego i jakościowego infrastruktury drogowej. Przestarzały i niewystarczająco ilościowo, mimo dużych inwestycji, tabor kolejowy dla przewozów regionalnych i aglomeracyjnych. Znaczne zróżnicowania pod względem dostępności komunikacji autobusowej w poszczególnych częściach województwa. Pogarszające się warunki komunikacyjne w miastach. Brak kolei aglomeracyjnej zintegrowanej z innymi środkami transportu miejskiego. Niezadowalający stan taboru transportu miejskiego. Brak kompleksowych węzłów przesiadkowych umożliwiających sprawne poruszania się przy wykorzystaniu wielu środków transportu. Brak zaawansowanych systemów sterowania ruchem i systemów informacji. Rekomendacje: Inwestowanie w rozwój transportu zbiorowego w celu odciążenia infrastruktury drogowej od nadmiernego ruchu pojazdów samochodowych komunikacji indywidualnej. Konieczność zwiększenia zainteresowania pasażerów publiczną komunikacją, tak kolejową, jak autobusową m.in. poprzez zmiany taryfowe, zwiększenie częstotliwości i powtarzalności (stałe godziny kursowania pociągów), podnoszenie standardu przejazdu oraz łatwość dojazdu i pozostawienia pojazdu indywidualnego w 100

101 pobliżu źródła podróży i dogodność przesiadania się na komunikację publiczną u celu. Inwestycje w celu poprawy spójności i integralności systemu komunikacyjnego w województwie, zwłaszcza poprawa dostępności komunikacyjnej gmin na obszarach peryferyjnych województwa do ośrodków subregionalnych i do stolicy regionu. Niezbędne dalsze zakupy taboru dla kolejowych przewozów aglomeracyjnych i regionalnych oraz modernizacja regionalnych linii kolejowych, zwiększenie przepustowości poznańskiego węzła kolejowego oraz zaplecza technicznego dla taboru będącego własnością Województwa Wielkopolskiego. Integracja komunikacji w obszarze aglomeracji poznańskiej poprzez inwestycje w kolej metropolitalną, ale również w zintegrowane centra przesiadkowe, systemu parkingowe typy P&R i B&R. Inwestowanie w niskoemisyjne systemy transportowe w obszarze aglomeracji poznańskiej i innych ośrodkach miejskich regionu. Poprawa warunków sterowania systemami ruchu poprzez inwestycje w zaawansowane systemy informacji Kształtowanie systemów transportu zbiorowego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju Infrastruktura rowerowa W Wielkopolsce wytyczono ok szlaków i dróg rowerowych. Ok. 25% z nich tworzy tzw. Wielkopolski System Szlaków Rowerowych, koordynowany już od 2001 roku przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego. Obecnie obejmuje on 9 transwojewódzkich tras rowerowych o łącznej długości ok km. System ten został oznakowany zgodnie z wymogami Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego. W dużej części zostały poprowadzone łatwo przejezdnymi drogami o słabym natężeniu ruchu, umożliwiającymi dotarcie do najdalszych zakątków województwa. Do systemu należy m. in Nadwarciański Szlak Rowerowy, częściowo poprowadzony wałami przeciwpowodziowymi wzdłuż rzeki Warty. Tak rozbudowana sieć wymaga jednak kolejnych inwestycji, polegających przede wszystkim na odnawianiu istniejących tras, doposażeniu ich w infrastrukturę okołoszlakową, taką jak miejsca postojowe czy tablice informacyjne, a także kolejne inwestycje wydłużające ww. sieć. Mając na uwadze zmniejszenie zatłoczenia miast, zmniejszenie zanieczyszczeń powietrza, a także podniesienia jakości życia mieszkańców miast, jak i obszarów wiejskich, czynione są również inwestycje w drogi rowerowe wykorzystywane nie tylko do rekreacji, ale także do innych celów, w tym m.in. jako dojazdy do pracy. Ilość tych dróg jest jednak niewystarczająca do zwiększających się potrzeb w tym zakresie, dlatego należy inwestować w nowe trasy rowerowe a także poprawę już istniejących, przede wszystkim w miastach i ich obszarach funkcjonalnych. Należy pamiętać, że nie tylko sama długość sieci warunkuje przesiadanie się mieszkańców na rowery. Potrzebny jest również łatwy dostęp do pojazdów. Przykładowym rozwiązaniem w tym zakresie jest tworzony w Poznaniu system tzw. rowerów miejskich, które można w łatwy sposób wypożyczyć i odbywać na nich przede wszystkim krótkie podróże. W Poznaniu powstało do tej 101

102 pory 16 takich stacji, wyposażonych w 170 rowerów 100, tj. o 9 stacji i 90 rowerów więcej niż zanotowano w 2013 roku. Liczba stacji ma dalej wzrastać w następnych latach. Wnioski: Dość mocno rozbudowana sieć turystycznych szlaków rowerowych, ale niewystarczająca oraz w kiepskim stanie długość dróg rowerowych w miastach służących m.in. dojazdom do pracy. Rekomendacje: Konieczność inwestowania w szlaki ścieżki i drogi rowerowe, systemy rowerów miejskich oraz parkingi bike & ride. 100 Źródło:portal internetowy Zarządu Transportu Miejskiego, dane na 2014 rok: 102

103 8. Rynek pracy 8.1. Sytuacja i zmiany na rynku pacy Województwo wielkopolskie na tle kraju dysponuje znacznymi zasobami pracy, skupiając w 2012 roku 9,8% ogółu pracujących w Polsce (3. miejsce w kraju za woj. mazowieckim: 16,4% i śląskim: 11,9%) oraz 10,1% zatrudnionych ogółem w kraju (3. miejsce w kraju za woj. mazowieckim: 22,3% i śląskim: 12,5%). Na koniec grudnia 2012 roku liczba pracujących wyniosła osób - pracujący stanowili 39,2% ogółu mieszkańców województwa. Jeżeli chodzi o liczbę zatrudnionych w 2012 roku wynosiła ona osób, czyli 28,3% ogółu mieszkańców Wielkopolski. Najwięcej osób w 2012 roku pracowało w mieście Poznań (22,3% ogółu pracujących w regionie) oraz powiatach poznańskim (10,2%), ostrowskim (4,3%), pilskim (3,5%) i Kaliszu (3,3%). Najmniej zaś w powiatach obornickim, wągrowickim (po 1,3% ogółu pracujących w regionie), chodzieskim (1,2%) i międzychodzkim (0,8%). Do jednego z podstawowych mierników sytuacji na rynku pracy zalicza się wskaźnik aktywności zawodowej 101, który w 2012 roku wynosił 57,3%. Liczba aktywnych zawodowo zwiększyła się w stosunku do 2011 roku o 10 tys. osób, tj. o 0,7 p.proc, natomiast w porównaniu do roku 2004 aż o 9,6 p.proc. W 2012 roku aktywnych zawodowo było 73,2% ludności województwa w wieku produkcyjnym. Innym miernikiem opisującym sytuację na rynku pracy jest wskaźnik zatrudnienia 102. W województwie wielkopolskim wskaźnik ten systematycznie wzrasta. Poziom zatrudnienia zwiększył się z 46,8% w 2004 roku do 52,4% w 2012 roku. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata, będący jednym z mierników Strategii Europa 2020, w województwie wielkopolskim kształtował się w 2012 roku na poziomie 65,9% i był wyższy o 2 p.proc od wartości w kraju. Struktura zatrudnienia w województwie wielkopolskim w 2012 roku przedstawiała się następująco: w przemyśle oraz budownictwie pracowało łącznie 31,3% ogółu pracujących, w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie 15,7%, zaś najwięcej osób było zatrudnionych w sektorze usług (rynkowych i nierynkowych) łącznie ok. 53,1%. W ramach poszczególnych branż w sektorze usług najwięcej osób pracowało w handlu i naprawach - 16,7%, a następnie: 7,5% w edukacji, 5,6% w transporcie i gospodarce magazynowej, 4,7% w opiece zdrowotnej i pomocy społecznej, 3,6% w administracji publicznej, obronie narodowej i obowiązkowych ubezpieczeniach społecznych, 3,6% w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej, 3,0% w działalności w zakresie usług administrowania i działalności wspierającej, 2,0% w działalności finansowej i ubezpieczeniowej, 1,6% w informatyce i komunikacji, 1,6% w działalności związanej z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, 1,2% w obsłudze rynku nieruchomości. Na podstawie oceny kierunków oraz dynamiki rozwoju wielkopolskich przedsiębiorstw można wyodrębnić jednostki charakteryzujące się najszybszym tempem wzrostu tj. najwyższym potencjałem do generowania nowych miejsc pracy. W 2012 roku przedmiotowe przedsiębiorstwa stanowiły blisko 15% ogółu wielkopolskich przedsiębiorstw, z czego zdecydowaną większość stanowiły małe i średnie przedsiębiorstwa (co daje 13% ogółu). Biorąc pod uwagę podstawowy rodzaj działalności, przedsiębiorstwa tego typu w 2012 roku największy udział miały w transporcie, gospodarce magazynowej, przemyśle, budownictwie oraz informacji i komunikacji. 101 Udział ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej lub danej grupy. Pracujący i bezrobotni tworzą razem zbiorowość aktywnych zawodowo. Źródło: Udział pracujących w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej. Źródło: 103

104 Rycina 8.1. Struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki narodowej w województwie wielkopolskim w 2012 roku Handel i naprawy Przemysl 31,40% Rolnictwo 15,7% Usługi 53% 16,7 5,6 3,6 11,9 7,5 4,7 3,0 Edukacja Transport i gospodarka magazynowa Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Działalność naukowa i techniczna Administracja publiczna Inne Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wynosiło w 2012 roku 3 397,3 zł (charakterystyczne, że Wielkopolska znajduje się mniej więcej w połowie listy rankingowej wynagrodzeń według województw od kilku lat). Jednakże jest ono zróżnicowane w poszczególnych podregionach Wielkopolski średnio najwyższe wynagrodzenia otrzymuje się w mieście Poznań, tj ,7 zł, i podregionie Poznańskiem, tj ,8 zł; niższe zaś otrzymują mieszkańcy podregionu kaliskiego i leszczyńskiego odpowiednio 2 853,3 zł i 2 979,4 zł oraz pilskiego 3136,9 zł. Przestrzenne różnice w zarobkach są widoczne od 2004 roku. W grudniu 2012 roku w województwie wielkopolskim zarejestrowanych było bezrobotnych (koniec 2011 roku bezrobotnych). Stopa bezrobocia rejestrowanego zmniejszyła się z 15,9% w 2004 roku do 6,4% w 2008 roku, aby w następnym roku wzrosnąć do poziomu 9,1%. Znaczący wzrost liczby osób bezrobotnych pomiędzy 2008 a 2009 rokiem niewątpliwie związany był z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, który spowodował m.in. znaczący spadek inwestycji przedsiębiorstw, co z kolei negatywnie wpłynęło na rynek pracy 103. Od 2009 roku obserwuje się wyhamowanie tendencji wzrostowej bezrobocia rejestrowanego. Na koniec 2012 roku stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła 9,8%. Poziom bezrobocia w Wielkopolsce należał w 2012 roku do najniższych w kraju, jednak nie odzwierciedlał on w pełni sytuacji na wielkopolskim rynku pracy. Również pod tym względem obserwuje się znaczne zróżnicowanie wewnątrz regionu. Na koniec 2012 roku najniższą stopę bezrobocia, podobnie jak w latach poprzednich, zaobserwowano w mieście Poznań (4,2%) oraz w powiecie poznańskim (4,7%). Z kolei najwyższą zanotowano na koniec 2012 roku w powiatach wągrowieckim (22,0%), złotowskim (18,9%), konińskim (18,8%) 104. Od kliku lat na stosunkowo stałym poziomie utrzymuje się stopa bezrobocia (stopa bezrobocia według BAEL) na obszarach wiejskich. W 2010 roku wynosiła ona na wsi 8,6%, w ,8% a w 2012 roku 8,9%. Dla porównania w miastach Wielkopolski odpowiednio 8,8%, 8,5% i 8,2% Włączenie społeczne jako przesłanka dla polityki samorządu województwa wielkopolskiego w realizacji celów Strategii Europa 2020 w perspektywie finansowej UE , badanie zrealizowane na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Poznań, Biuletyn informacyjny WUP, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, grudzień, Dane z portalu STRATEG, 104

105 9,8 15,9 13,4 19,0 DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Rycina 8.2. % 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Stopa bezrobocia rejestrowanego w województwie wielkopolskim na tle kraju w okresie POLSKA WIELKOPOLSKIE Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Zróżnicowana terytorialnie jest również liczba ofert pracy w regionie (tj. ofert zgłoszonych do powiatowych urzędów pracy). Najmniej ofert pracy w 2012 roku zgłoszonych było w podregionie konińskim (tj ) i leszczyńskim (tj ). Na przestrzeni lat ( ) obserwuje się spadek liczby ofert pracy, szczególnie w podregionie pilskim, w którym nieprzerwanie od 2008 roku składano coraz mniej takich ofert. Do 2010 roku więcej nowych oferty pracy pojawiło się jedynie w podregionie kaliskim i w mieście Poznań. Przy średniorocznej liczbie 141 tys. zarejestrowanych bezrobotnych w powiatowych urzędach pracy województwa wielkopolskiego urzędy dysponowały 62 tys. ofert, co oznacza, że średnio na jedną ofertę przypadało w miesiącu 27 osób bezrobotnych 106. Oferty pracy, którymi dysponują powiatowe urzędy pracy nie zaspokajają potrzeb podażowych rynku pracy. Innym problemem jest niedopasowanie umiejętności i kwalifikacji bezrobotnych i poszukujących pracy do potrzeb pracodawców. Do zawodów nadwyżkowych w Wielkopolsce zaliczają się przede wszystkim sprzedawcy (wartość średniej miesięcznej nadwyżki 107 w 2012 roku wynosiła 1 099,1), technicy ekonomiści (402,3), ślusarze (333,6), krawcy (228,0), mechanicy samochodowi (212,8). Jednocześnie obserwuje się zawody deficytowe, na które zapotrzebowanie jest większe niż liczba osób zarejestrowana w urzędach pracy. Należą do nich m.in. specjaliści ds. sprzedaży, doradcy finansowi, przedstawiciele handlowi, opiekunowie osób starszych, kierowcy samochodów ciężarowych, spawacze, telemarketerzy 108. Powiatowe urzędy pracy nie są jedynymi instytucjami rynku pracy działającymi w Wielkopolsce. Charakterystyczny dla regionu jest dynamiczny rozwój innych instytucji rynku pracy, 106 Zapotrzebowanie wielkopolskiego rynku pracy na umiejętności i kwalifikacje, Wielkopolskie Obserwatorium Rynku Pracy, Jest to różnica średniej miesięcznej liczby zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie i średniej miesięcznej liczby zgłoszonych ofert pracy w zawodzie. Średnia miesięczna nadwyżka podaży siły roboczej informuje o aktualnym sytuacji zawodu na rynku pracy. Wartość ujemna tego wskaźnika informuje o niedostatecznej liczbie bezrobotnych mogących podjąć prace w tym zawodem aby wszystkie oferty zostały wykorzystane. Wartość dodatnia tego wskaźnika informuje o liczbie bezrobotnych mogących podjąć prace w tym zawodzie przewyższającej liczbę oferty pracy. Źródło: Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w Wielkopolsce 2012 rok, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w Wielkopolsce 2012 rok, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu,

106 w szczególności agencji zatrudnienia. W roku 2012 w Wielkopolsce funkcjonowało 395 agencji zatrudnienia, które dysponowały ponad 51 tys. ofert pracy, z czego 90% dotyczyło pośrednictwa krajowego. W ogólnej liczbie agencji zatrudnienia 118 agencji świadczyło usługi w zakresie pośrednictwa pracy na terenie województwa, 97 w zakresie pośrednictwa pracy za granicą, 173 w zakresie pracy tymczasowej, 143 w zakresie doradztwa personalnego, 123 w zakresie poradnictwa zawodowego. Agencje zatrudnienia zakładane są głównie przez osoby fizyczne (176 agencji), bardzo rzadko przez sektor pozarządowy (stowarzyszenia 16 agencji, funkcje 6, spółdzielnie 1). Liczba osób, które podjęły zatrudnienie lub inną pracę zarobkową za pośrednictwem agencji zatrudnienia oscylowała na poziomie ok. 8,5 tys. osób, w tym 5,1 tys. osób do 25 roku życia, 3,8 tys. kobiet, 3 tys. osób miedzy rokiem życia oraz 380 osób powyżej 50 roku życia 109. Rycina 8.3. Liczba poszukujących zatrudnienia za pośrednictwem agencji pracy w województwie wielkopolskim w 2012 roku w podziale na wiek do 25 roku od roku powyżej 50 roku Źródło: Opracowanie na podstawie Informacji o działalności agencji zatrudnienia w latach , Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2011 i Uwagę zwraca dynamiczny rozwój agencji pracy tymczasowej, które w 2012 roku zawarły ponad 37 tys. umów, tj. 71% ogółu umów zawartych przez wielkopolskie agencje zatrudnienia. O ile w 2010 roku w Wielkopolsce funkcjonowały 142 agencje pracy tymczasowej, o tyle w 2012 roku już 173. Ich wzrost sprzyja promowaniu modelu zatrudnienia na podstawie umowy prawa cywilnego (największa liczna zawartych umów tego typu). Coraz więcej osób poszukujących pracy docenia w pracy tymczasowej niezależność, czy możliwość gromadzenia doświadczenia zawodowego. Należy jednak podkreślić, że najliczniejszą grupę osób skierowanych do pracy tymczasowej w 2012 roku (podobnie jak w latach ubiegłych) stanowili robotnicy przy pracach prostych w przemyśle, magazynierzy oraz pracownicy przy prostych pracach. W 2012 roku skierowano do pracy za granicą za pośrednictwem tego typu agencji osób, głównie do krajów: Holandia, Niemcy, Austria, Wielka Brytania, Cypr 110. Osobnej uwagi wymagają takie instytucje rynku pracy jak instytucje dialogu społecznego. Dialog i współpracę z partnerami społecznymi na rynku pracy władze samorządowe województwa realizują poprzez działalność Wojewódzkiej Rady Zatrudnienia w Poznaniu (WRZ) 111, czy 109 Informacja o działalności agencji zatrudnienia w 2012 r., Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, Informacja o działalności agencji zatrudnienia w 2012, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, Organ opiniodawczo-doradczy marszałka województwa w sprawach polityki rynku pracy. 106

107 prowadzenie otwartych konkursów na realizację zadań publicznych w dziedzinie promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej w województwie. W ich wyniku w latach na ww. zadania przekazano 7 organizacjom pozarządowym kwotę 126 tys. zł. Elementem dialogu społecznego jest również zawarte w 2012 roku Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Wielkopolskiego Rynku Pracy. Celem Partnerstwa jest ograniczenie skutków bezrobocia, wzrost liczby miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości i elastyczności pracowników, a także wspieranie kształcenia zawodowego i ustawicznego w regionie. Liderem Partnerstwa został Marszałek Województwa Wielkopolskiego, zaś rolę koordynatora działań powierzono Wojewódzkiemu Urzędowi Pracy w Poznaniu. Sygnatariuszami Partnerstwa zostało 49 jednostek, w tym: organy administracji samorządowej, związki przedsiębiorców, organizacje pracodawców, organizacje pozarządowe, OHP w Poznaniu, szkoły i uczelnie wyższe, Kuratorium Oświaty w Poznaniu, instytucje naukowobadawcze i związki zawodowe. Partnerzy zobowiązali się do współdziałania i podejmowania różnorodnych inicjatyw wspierających rozwój zatrudnienia i wykształcenia mieszkańców województwa. W diagnozie sytuacji na wielkopolskim rynku pracy nie może zabraknąć opisu zjawiska migracji jej mieszkańców. Niewątpliwie jedną z przyczyn migracji może być poszukiwanie pracy. Oczywiście migracja zarobkowa na pobyt stały jest sytuacją skrajną, gdy lokalny rynek pracy i instytucje ryku pracy zawodzą. Czynnikami skłaniającymi Wielkopolan do wyjazdu zarobkowego są potrzeba poprawy ogólnego standardu życia (82% mieszkańców Wielkopolski), wyższych zarobków (81,7%). Istotne jest także przekonanie o większej atrakcyjności pracy poza miejscem zamieszkania (85%), pewność pracy (62%) oraz niezadowolenie z pozapłacowych warunków pracy oferowanych przez wielkopolskich pracodawców (np. czas pracy, wymagania przełożonych - ponad 60%) 112. Najbardziej powszechne wśród Wielkopolan są migracje cyrkulacyjne (niepełne). W 2005 roku saldo migracji zagranicznych na pobyt stały w Wielkopolsce wynosiło Rok później za granicę wyjechała spora liczba Wielkopolan (wskaźnik salda migracji zagranicznych wyniósł w 2006 roku ), choć od 2007 roku wartość tego wskaźnika zaczęła sukcesywnie spadać przyjmując w 2012 roku wartość W analizowanym okresie najpopularniejszym kierunkiem migracyjnym była Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia i Holandia. Najwyższe saldo migracji zagranicznych (saldo migracji stałych) zaobserwowano w 2012 roku w Poznaniu i powiecie poznańskim. Z kolei wskaźnik salda migracji wewnętrznych na pobyt stały w latach przyjmował w regionie wartości dodatnie: w 2005 roku wynosił osób, natomiast w 2012 roku: Najwyższą dodatnią wartość salda migracji wewnętrznej na pobyt stały odnotowano w powiecie poznańskim, najwyższą ujemną natomiast w Poznaniu. W ramach wewnętrznego ruchu wędrówkowego w miastach województwa wielkopolskiego w 2012 roku zanotowano napływ migracyjny obejmujący osoby, a na wsi osób. Odpływ migracyjny w miastach dotyczył osób, z których wyprowadziło się na wieś. Ze wsi wymeldowało się w tym czasie osób, a spośród nich przeniosły się do miast. W ruchu międzywojewódzkim najwięcej osób przyjechało z województw: kujawsko-pomorskiego (16,4% osób przybyłych na stałe), dolnośląskiego (14,5%) i zachodniopomorskiego (14,4%), natomiast wyjechało do województw dolnośląskiego (18,8%) i mazowieckiego (14,9%) 113. Województwo wielkopolskie od lat jest atrakcyjnym miejscem zamieszkania dla mieszkańców województw ościennych, ale jednocześnie o wysokiej stopie bezrobocia i niższych średnich zarobkach (tj. woj. kujawsko-pomorskie i zachodniopomorskie). 112 Zagraniczna i krajowa migracja zarobkowa w województwie wielkopolskim, badanie zrealizowane na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy, Poznań, Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie wielkopolskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Poznaniu,

108 Generalnie w przypadku migracji wewnętrznych uwagę zwraca jej niewielka dynamika, która wynika przede wszystkim z relatywnie dobrej sytuacji na regionalnym rynku pracy (zbyt daleko idącym stwierdzeniem byłoby natomiast określenie Wielkopolan jako mało mobilnych). Większość migrantów wewnętrznych migruje bowiem za pracą w ramach jednego powiatu czy nawet jednej gminy nie zmieniając miejsca zameldowania. Charakterystycznym jest jednak zjawisko większej skali zachowań migracyjnych na terenach wiejskich i oddalonych od centrów podregionów, na które bezpośrednio wpływa wysoka stopa bezrobocia i brak miejsc pracy Osoby w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy Brak pracy, szczególnie długotrwały brak pracy, wielokrotne porażki w jej pozyskaniu są źródłem wielu negatywnych uczuć, takich jak: obniżone poczucie własnej wartości, lęk o przyszłość, czy też bezradność. Bezrobotni często mają problemy z motywacją, brakuje im pozytywnych bodźców, ale też przyczynami bezrobocia są niskie kwalifikacje, brak doświadczenia, konieczność zapewnienia opieki dziecku, zły stan zdrowia czy złe warunki oferowane przez pracodawców 115. Przyczyny bezrobocia w poszczególnych kategoriach bezrobotnych będą odgrywały mniejszą lub większą rolę. W każdej kategorii bezrobotnych są czynniki (przyczyny bezrobocia) dla niej charakterystyczne, dominujące, stąd istnieje konieczność zindywidualizowanego podejście do wsparcia bezrobotnych. Osoby będące w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy precyzuje Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2004 roku 116. Jednakże te kategorie bezrobotnych identyfikuje się na podstawie czynników w najwyższym stopniu różnicujących sytuację osób na ryku pracy. Rycina 8.4. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w podziale na kategorie bezrobotnych w województwie wielkopolskim na koniec 2012 roku osoby bez wykształcenia średniego długotrwale bezrobotni osoby bez kwalifikacji zawodowych osoby do 25 r.ż. osoby powyżej 50 r.ż kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka osoby samotnie wychowujące co najmniej 1 dziecko do 18 r.ż. niepełnosprawni osoby, które po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęły zatrudnienia osoby po zakończeniu realizacji konktraktu socjalnego Źródło: oprac.na podst. Biuletynu informacyjnego WUP, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, grudzień, Zagraniczna i krajowa migracja zarobkowa w województwie wielkopolskim, badanie zrealizowane na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy, Poznań Model współpracy IRP i IPS narzędziem efektywnej aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych, Stowarzyszenie Ruch Społeczno-Samorządowy Nasza Metropolia w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Nasza Inicjatywa, Warszawa Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U nr 99 poz. 1001). 108

109 Niezmiennie od lat główną przyczyną bezrobocia w regionie jest brak odpowiedniego wykształcenia, czy odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Na koniec 2012 roku udział osób bezrobotnych bez wykształcenia średniego w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił 56,9% (z wykształceniem zasadniczym zawodowym 31,7%, z gimnazjalnym i niższym 25,2%), bez kwalifikacji zawodowych 26,4% 117. Generalnie liczba osób bezrobotnych z niskim wykształceniem spada i w Wielkopolsce jest zbliżona do średniej w kraju 118. Szerzej o poziomie wykształcenia Wielkopolan i ich potrzebach kształcenia się, podnoszenia kompetencji traktuje w Diagnozie rozdział edukacja. Rycina 8.5. Udział osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym i niższym oraz zasadniczym zawodowym w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wielkopolskim i Polsce w okresie Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Ponadto w 2012 roku w województwie wielkopolskim 63,0 tys. osób (tj. 42,6% ogółu bezrobotnych, dla por. w kraju 50,2%) należało do grupy długotrwale bezrobotnych 119. Generalnie długość pozostawania na bezrobociu w ostatnich latach w Wielkopolsce skróciła się (w porównaniu z latami ) i jest niższa niż średnio w kraju 120. Z drugiej strony, od 2009 roku liczba długotrwale bezrobotnych w Wielkopolsce wzrasta. W niekorzystnej sytuacji od wielu lat znajdują się osoby młode, starsze, kobiety i osoby z niepełnosprawnościami, zamieszkujące obszary wiejskie. Tutaj czynnikami determinującymi status na rynku pracy będą wiek, płeć, sprawność/zdrowie fizyczne i intelektualne, czy miejsce zamieszkiwania. O bezrobociu mieszkańców obszarów wiejskich wspomniano wcześniej (bez- 117 Biuletyn informacyjny WUP, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 119 Bezrobotny pozostający w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 m-cy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych. Źródło: Biuletyn informacyjny WUP, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 109

110 robotni mieszkańcy tych obszarów stanowią 47,3% ogółu bezrobotnych). W tym miejscu należałoby przyjrzeć się pozostałym kategoriom bezrobotnych. Rycina 8.6. Obraz bezrobocia długoterminowego w województwie wielkopolskim w okresie Liczba bezrobotnych ze względu na czas pozostawania bez pracy w województwie wielkopolskim w okresie % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 3 miesiące i mniej 3-6 miesięcy 6-12 miesięcy powyżej 12 miesięcy Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W Wielkopolsce wskaźnik zatrudnienia osób młodych do 30 roku życia wyniósł w 2012 roku 47%. Liczba bezrobotnych w wieku 24 lata i mniej wynosiła osób (tj. 22,7% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych) oraz w wieku lata (tj. 29,9% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych). W 2004 roku udział osób bezrobotnych w wieku 24 lata i mniej w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych kształtował się na poziomie 27,4% natomiast lata 110

111 na poziomie 27,9%. Generalnie udział osób młodych bezrobotnych w ogólnej liczbie bezrobotnych jest w Wielkopolsce wyższy niż w kraju. Ludzie młodzi od lat stykają się z problemem znalezienia zatrudnienia z powodu braku doświadczenia zawodowego, czy braku odpowiednich poszukiwanych w danym czasie kwalifikacji 121. Rycina % Udział bezrobotnych w wieku do 25 lat w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wielkopolskim i Polsce w okresie % 25% 20% 15% 24% 23% 20% 10% 5% 0% WIELKOPOLSKIE POLSKA Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W ostatnim czasie uwagę zwraca sytuacja na rynku pracy tzw. NEET (not in employment, education or training bez pracy, nauki czy szkolenia ), do której należą osoby między 15 a 24 rokiem życia i niezależnie od posiadanego wykształcenia nie pracujące i nie uczące się, w związku z czym bardziej zagrożone wykluczeniem z rynku pracy i wykluczeniem społecznym. Wartość wskaźnika dla tej grupy osób w Wielkopolsce w 2012 roku wynosiła 15,9%. W perspektywie czasowej wartość wskaźnika uległa zmniejszeniu (z poziomu 20,6% w 2004 roku do wspomnianego 15,9% w 2012), ale niepokojący jest fakt, że od 2008 roku wartości wskaźnika stale rosną (z poziomu 11,0% w 2008 roku). W przypadku osób starszych, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 50 lat i więcej wyniósł w 2012 roku 32,7%, zaś osób w wieku lata osiągnął w Wielkopolsce wartość 37,8%. Liczba bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej wynosiła osób (tj. 10,9% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych). W 2004 roku udział osób bezrobotnych w tej grupie wiekowej w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych kształtował się na poziomie 3,1%. Generalnie udział osób starszych bezrobotnych w ogólnej liczbie bezrobotnych jest w Wielkopolsce wyższy niż w kraju. Uwagę zwraca także szybki wzrost liczby bezrobotnych w wieku 55 lat i więcej. Do najczęstszych problemów związanych z zatrudnieniem osób w tej grupie wiekowej należą: mała 121 Wpływ dofinansowania z EFS w ramach Priorytetu IX PO KL na rozwój oferty edukacyjnej szkół i upowszechnienie edukacji przedszkolnej na terenach wiejskich i w gminach miejsko-wiejskich oraz miastach do 25 tys. mieszkańców w województwie wielkopolskim, badanie zrealizowane na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu,

112 liczba ofert, brak odpowiedniego wykształcenia lub kwalifikacji oraz nieprzychylne nastawienie pracodawców do zatrudniania osób starszych 122. Rycina 8.8. Udział bezrobotnych w wieku 55+ w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wielkopolskim i Polsce w okresie Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Starsi pracownicy (tj. powyżej 60 roku życia) postrzegani są jako osoby o mniejszych zdolnościach przystosowania się do zmian w pracy, mniej wydajne, częściej odczuwające stres związany z pracą oraz częściej i dłużej nieobecne w pracy z uwagi na zły stan zdrowia. Charakterystyczne jest, że niewiele przedsiębiorstw w Polsce (tj. 12%) posiada programy i zasady ułatwiające starszym pracownikom pracę lub jej kontynuowanie po osiągnięciu wieku emerytalnego, choć w połowie z nich (tj. 50% przedsiębiorstw) uważa się za zasadne wdrożenie tego typu rozwiązań 123. W regionie zauważalne są duże dysproporcje między poziomem zatrudnienia kobiet i mężczyzn. Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku produkcyjnym wynoszący w 2012 roku 59,0% kształtował się na znacznie niższym poziomie niż wskaźnik zatrudnienia mężczyzn (73,9%). Największe dysproporcje w poziomie zatrudnienia według płci uwidaczniają się w grupie wiekowej lata w 2012 roku wyniosły one 25 p. proc. na niekorzyść kobiet (w kraju wyniosły one 20 p.proc.). W 2012 roku wśród mężczyzn w wieku produkcyjnym aktywnych zawodowo było 79,2%, zaś kobiet 66,5%. Większą aktywność zawodową wykazują także mężczyźni zamieszkujący obszary wiejskie. Na przestrzeni ostatnich 10 lat ( ) ogólna liczba kobiet aktywnych zawodowo nie uległa znaczącej zmianie, zwiększyła się natomiast w tym okresie (o 2 p.proc.) liczba aktywnych zawodowo mężczyzn 124. Jeżeli chodzi o stopę bezrobocia - wśród kobiet wzrasta ona systematycznie od 2008 roku i w 2012 roku wyniosła 7,7% (dla porównania w 2008 roku 5,3%). W 2012 roku kobiety bezrobotne stanowiły 55,0% ogółu zareje- 122 Oblicza bezrobocia rejestrowanego w Wielkopolsce, badanie zrealizowane na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu, Ogólnoeuropejskie badania sondażowe dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy w 2011, Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA), Sytuacja kobiet na wielkopolskim rynku pracy wobec wyzwań demograficznych do 2030 roku, badanie zrealizowane na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy, Poznań,

113 strowanych bezrobotnych (w kraju 51,4%). W 2004 roku wskaźnik ten wynosił 55,1% osób. Generalnie udział bezrobotnych kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych jest w Wielkopolsce wyższy niż w kraju. W najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy znajdują się kobiety młode, kobiety po 45 roku życia oraz kobiety długotrwale bezrobotne 125. W 2012 roku, bez pracy powyżej 12 miesięcy częściej pozostawały kobiety (65%) niż mężczyźni (35%). W szczególnie trudnej sytuacji są także bezrobotne osoby samotnie wychowujące dzieci, których liczba w regionie systematycznie wzrasta i w 2012 roku wynosiła ok. 15 tys. osób. Rycina 8.9. Udział bezrobotnych kobiet w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wielkopolskim i Polsce w okresie Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W ostatnich latach obserwuje się rosnącą liczbę osób biernych zawodowo. Główną przyczyną nieposzukiwania pracy przez znaczną część zarejestrowanych bezrobotnych mężczyzn jest utrata wiary w możliwość znalezienia pracy, a w dalszej kolejności zły stan zdrowia. Główną przyczyną nieposzukiwania pracy przez znaczną część zarejestrowanych bezrobotnych kobiet jest opieka nad dziećmi i zaangażowanie w obowiązki domowe 126. W 2012 roku 6,7% kobiet zarejestrowało się w powiatowych urzędach pracy po urodzeniu dziecka 127. Niewykluczone, że obserwowana wzrastająca liczba kobiet nie poszukująca pracy może wynikać ze wzmożonych obowiązków opiekuńczych. Uwagę zwraca rosnąca liczba osób starszych i niewystarczająca dostępność do infrastruktury opiekuńczej dla tej kategorii osób. Co więcej, obserwuje się wzrost liczby dzieci do lat 4 i brak wystarczającej ilości placówek opieki nad dziećmi do lat 3. Słaby dostęp do usług opieki nad dziećmi do lat 3 uznawany jest przez kobiety za jedną z głównych barier funkcjonowania na rynku pracy 128. Innymi słowy istniejące instytucje nie są w stanie zaspo- 125 Biuletyn informacyjny WUP, Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu, Postawy bezrobotnych kobiet wobec poszukiwania pracy i rozwoju kariery zawodowej w Wielkopolsce, badanie zrealizowane na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu, Terytorialne zróżnicowanie bezrobocia w Polsce w 2012 roku, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, Sytuacja kobiet na wielkopolskim rynku pracy wobec wyzwań demograficznych do 2030 roku, badanie zrealizowane na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy, Poznań,

114 koić rosnącego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze 129. Dane odnośnie tych instytucji prezentowane są w Diagnozie w części edukacja oraz w rozdziale integracja społeczna. Zmiany sytuacji kobiet na rynku pracy nie ułatwiają dominujące na nim mało elastyczne formy zatrudnienia. Ponad połowa wielkopolskich pracodawców nie stosuje żadnych elastycznych form zatrudnienia, jednocześnie jest skłonna do zaakceptowania elastycznego zatrudnienia jedynie w przypadku specyficznych grup pracowników, a nie jako standardowego rozwiązania. Wśród najczęściej stosowanych przez pracodawców rozwiązań umożliwiających godzenie życia zawodowego z prywatnym są: równoważny czas pracy (22,8%), indywidualny rozkład czasu pracy (15,0%) oraz zadaniowy czas pracy (13,4%). Zdecydowanie mniej powszechna jest telepraca (3,5%), praca na wezwanie (3,1%) czy job sharing (2,8%) 130. Uwagę zwraca malejąca liczba osób, która wróciła do pracy (zatrudnienie na cały etat) po urlopie wychowawczym i bezpłatnym 131, co w pewnym stopniu jest zdeterminowane malejącym od 2010 roku wskaźnikiem dzietności. W 2004 roku do pracy po urlopie wychowawczym i bezpłatnym wróciło Wielkopolan; w 2008 roku osób, natomiast w 2012 roku osób. Wielkość wskaźnika zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami w Wielkopolsce od 2010 roku maleje. Najwyższy poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych w województwie osiągnięto w 2010 roku 22,6%. W 2012 roku wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych ukształtował się na poziomie 19,7% (w kraju 21,4%). Współczynnik aktywności zawodowej wynosił w 2011 roku 16%, czyli na 328 tys. osób niepełnosprawnych aktywnych zawodowo było 52 tys. osób. Najmniej pracowało osób młodych (16-34 lata) oraz starszych (50 i więcej lat), a szczególnie niską aktywnością zawodową wyróżniały się osoby niesprawne psychicznie i intelektualnie 132. W 2012 roku zarejestrowanych w wielkopolskich urzędach pracy było osób niepełnosprawnych (tj. 5,7% ogólnej liczby osób zarejestrowanych bezrobotnych, w tym 48% mężczyzn i 52% kobiet; dla por. w kraju 5,2%). W 2005 roku bezrobotne osoby niepełnosprawne stanowiły 2,9% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych w regionie. Generalnie udział bezrobotnych osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych jest w Wielkopolsce wyższy niż w kraju 133. Niestety więcej niż połowa niepełnosprawnych bezrobotnych to osoby długotrwale bezrobotne. Liczba bezrobotnych niepełnosprawnych kobiet wynosiła w 2012 roku osób i była zbliżona do liczby bezrobotnych niepełnosprawnych mężczyzn (tj osoby). Gotowość wielkopolskich pracodawców do zatrudniania osób z niepełnosprawnością zależy przede wszystkim od wcześniejszych doświadczeń w tym zakresie. Pracodawcy zatrudniający pracowników z niepełnosprawnością są częściej skłonni do ich zatrudniania, niż nieposiadający takich doświadczeń. Wśród osób z niepełnosprawnością największe szanse na zatrudnienie posiadają osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności oraz z niepełnosprawnością ruchową (najmniejsze - ze znacznym stopniem niepełnosprawności lub z zaburzeniami psychicznymi). Ważną barierą aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami jest ich postrzeganie przez pracodawców jako osób o niskich kompetencjach, niesamodzielnych, mniej wydajnych, wymagających dużych nakładów. Pracodawcy obawiają się również reakcji pozostałych pracowników na zatrudnienie osoby z niepełnosprawnością ze względu na wyobrażone przez nich przywileje 129 Postawy bezrobotnych kobiet wobec poszukiwania pracy i rozwoju kariery zawodowej w Wielkopolsce, badanie zrealizowane na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu, Oczekiwania kadrowe gospodarki i formy stymulowania zatrudnienia w Wielkopolsce, badanie zrealizowane na zlecenie Wielkopolskiego Obserwatorium Rynku Pracy, Poznań, Pracujący w gospodarce narodowej w latach , Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, Informacje o bezrobotnych i poszukujących pracy w okresie XII , Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, Informacje o niepełnosprawnych bezrobotnych podawane są od 2008 roku. 114

115 przysługujące pracownikom z niepełnosprawnością. Konsekwencją tego stereotypowego postrzegania jest proponowanie im stanowisk związanych z pracami prostymi, pomocniczymi, w zakładach produkcyjnych, ochronie czy gastronomii. Z tego powodu osoby z niepełnosprawnościami niejednokrotnie świadczą pracę niezgodną z ich aspiracjami. W przełamaniu tej niekorzystnej sytuacji może pomóc niwelowanie stereotypów i autostereotypów związanych z zatrudnieniem osób z niepełnosprawnością oraz odciążenie pracodawców w zakresie ponoszenia kosztów związanych z ich zatrudnianiem. Ważne jest także kompleksowe wsparcie aktywizacyjne dostosowane do potrzeb i możliwości osób z niepełnosprawnościami 134. Rycina Udział bezrobotnych niepełnosprawnych w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w województwie wielkopolskim i Polsce w okresie Źródło: opracowanie na podstawie Biuletynów informacyjnych WUP w okresie XII , Wojewódzki Urząd Pracy, Poznań, ; oraz Informacji o bezrobotnych i poszukujących pracy w okresie XII , Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, W strukturze bezrobotnych, osoby które po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęły zatrudnienia oraz osoby po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego stanowią zdecydowanie mniejszy odsetek zarejestrowanych bezrobotnych na koniec roku 2012 odpowiednio 1,8% i 0,1%. Problem bezrobocia osób, które zakończyły karę pozbawienia wolności oraz osób objętych pomocą społeczną został opisany szerzej w Diagnozie w rozdziale integracja społeczna. Należy wspomnieć, że w regionie obserwuje się systematyczny wzrost liczby osób bezrobotnych zwolnionych z przyczyn zakładu pracy (6 089 osób według stanu na koniec 2011 roku, według stanu na koniec 2012 roku). Wprawdzie w 2004 roku odsetek osób bezrobotnych zwolnionych z tych przyczyn w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych wynosił 6,4%, a w 2008 roku 3,9%, to w kolejnych latach rósł. Tak więc w 2011 roku notuje się 4,5% poziom tego wskaźnika, a w 2012 roku 5,6%. Najniższa stopa bezrobocia w Polsce, a z drugiej strony przeciętne wynagrodzenia i fakt, że coraz więcej rodzin w Wielkopolsce nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb (o czym wię- 134 Ocena możliwości aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w ramach komponentu regionalnego PO KL w województwie wielkopolskim, badanie zrealizowane na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Poznaniu,