WIELOJĘZYCZNE USŁUGI ELEKTRONICZNE W OBSZARACH KULTURY I EDUKACJI. DWA STUDIA PRZYPADKÓW W EUROPIE: MICHAEL I EURIDICE

Transkrypt

1 Antonella Fresa * Fratelli Alinari S.p.A. Włochy WIELOJĘZYCZNE USŁUGI ELEKTRONICZNE W OBSZARACH KULTURY I EDUKACJI. DWA STUDIA PRZYPADKÓW W EUROPIE: MICHAEL I EURIDICE [MULTILINGUAL E-SERVICES FOR CULTURE AND EDUCATION. TWO CASE STUDIES IN EUROPE: MICHAEL AND EURIDICE] Abstrakt: Scharakteryzowano dwa wielojęzyczne projekty e-usługowe, MICHAEL (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe Wielojęzyczny Rejestr Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego), zakładający stworzenie wielonarodowego portalu kulturalnego i promowanie wzajemnej zgodności operacyjnej krajowych serwisów zdigitalizowanych obiektów kultury; oraz EURIDICE (European Recommended Materials for Distance Learning Courses for Educators Europejska Kolekcja Zalecanych Materiałów Dydaktycznych do Kształcenia na Odległość dla Wykładowców) i jego cele: dostęp on-line do obrazów, wielojęzycznych metadanych i poradników metodycznych wspomagających wykładowców e-nauczania w korzystaniu z zasobów graficznych. e-ten EURIDICE e-usługi e-ten MICHAEL KULTURA - UNIA EUROPEJSKA Abstract: Two European multilingual e-services: MICHAEL (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe), multi-national cultural portal deployment, to encourage interoperability across national digital cultural heritage initiatives; EURIDICE (European Recommended Materials for Distance Learning Courses for Educators), online access to images, multilingual metadata and pedagogical guidelines to assist educators in using visual resources. CULTURE e-services e-ten EURIDICE e-ten MICHAEL EUROPEAN UNION * * * Wielojęzyczne usługi elektroniczne (e-usługi, ang. e-services) są dzisiaj realnym elementem wielu dziedzin gospodarki i świata biznesu. Ich wprowadzenie okazało się bardzo korzystne, a osiągane tą drogą przychody zdecydowanie rentowne. Proces ten rozpoczął się i z coraz lepszymi rezultatami przebiega także w tradycyjnych sektorach użyteczności publicznej. Administracja państwowa w rosnącym tempie zmierza ku formule e-rządów, system opieki zdrowotnej podnosi jakość swoich świadczeń wykorzystując aplikacje on-line (e-zdrowie), coraz bogatsza oferta usług na odległość udogadnia życie codzienne. W kontekście tych przeobrażeń kultura i edukacja * Ms. ANTONELLA FRESA, absolwentka informatyki (Turyn 1980). Doradca Italian Ministry of Culture oraz koordynator techniczny projektów UE: MICHAEL i MINERVA. Doradca naukowy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Polsce w ramach projektu EURIDICE. Członek rady redakcyjnej: Handbook of Good Practices fordigitization of Cultural Heritage, Quality Handbook for Cultural Web Sites, Multilingual Access to European Cultural Heritage, Study on Cost Reduction in Digitization of Cultural Content. Adres elektr.: fresa@promoter.it 130

2 są obszarami zasługującymi na szczególnie wnikliwą obserwację, jeśli wziąć pod uwagę społeczno-ekonomiczną wartość dodaną, której mogą być źródłem i tradycyjną renomę, jaką Europa cieszy się w tych dziedzinach na świecie. Dwa ważne projekty europejskie zostały wprowadzone na tym polu przy wsparciu Inicjatywy Komisji Europejskiej na rzecz Społeczeństwa Informacyjnego, skupiającej ważne publiczne i prywatne organizacje państw członkowskich UE: MICHAEL (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe Wielojęzyczny Rejestr Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego) i EURIDICE (European Recommended Materials for Distance Learning Courses for Educators Europejska Kolekcja Zalecanych Materiałów Dydaktycznych do Kształcenia na Odległość dla Wykładowców). Projekt MICHAEL dotyczy dużych narodowych przedsięwzięć digitalizacji dziedzictwa kulturowego, w których promuje wprowadzanie pełnej zgodności operacyjnej i jednolitych standardów opisu, umożliwiające w perspektywie otwarcie ogólnoświatowego dostępu do europejskiej spuścizny kulturowej. Projekt EURIDICE, adresowany do instytucji edukacyjnych, ma na celu stworzenie na ich użytek obszernej kolekcji wyselekcjonowanych obrazów opatrzonych staranną, wielojęzyczną charakterystyką w metadanych; materiały pozyskiwane są z wielu źródeł: archiwów, bibliotek, repozytoriów fotografii. Trzon kolekcji uzupełniają poradniki metodyczne dla nauczycieli/wykładowców, ułatwiające wykorzystanie grafiki w planowanych zajęciach. Użytkownik uzyskuje dostęp do zawartości zbioru przez wielojęzyczny interfejs www, z którym zintegrowano dynamiczny system znaków wodnych, mający zapewnić optymalną ochronę praw autorskich. Oba projekty współfinansuje Komisja Europejska w ramach programu eten powołanego do wspierania implementacji transeuropejskich usług pożytku ogólnego. Projekt MICHAEL: Wielojęzyczny Rejestr Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego U podstaw projektu leży wola podnoszenia wartości europejskiego dziedzictwa kulturowego oraz zachęta do stosowania wspólnych standardów w dużych przedsięwzięciach jego digitalizacji. MICHAEL jest międzynarodowym rozwinięciem platformy portalu kulturalnego, która od pewnego czasu funkcjonuje już we Francji; zmierza do integracji i zharmonizowania projektów digitalizacji obiektów kultury narodowej, wdrażanych w poszczególnych krajach. Efektem inicjatywy będzie osiągnięcie zgodności operacyjnej między krajowymi portalami kulturalnymi i podaż wysokiej jakości usługi dla użytkownika końcowego, a więc i dogodniejsze korzystanie z europejskich zasobów kulturalnych. Projekt zaowocuje stworzeniem międzynarodowego serwisu on-line, w ramach którego użytkownik będzie mógł wyszukiwać (search), przeglądać (browse) i eksplorować wiele różnych krajowych portali kulturalnych, a wszystko to z jednego punktu dostępu. Serwis ten będzie: czynnie wspierany i sankcjonowany przez rządy i krajowe agencje odpowiedzialne za pieczę nad dziedzictwem kulturowym (najczęściej ministerstwa kultury i specjalne agencje publiczne); oparty na standardach i technologiach open source, posadowiony na wcześniej istniejącej platformie; realizować nowoprzyjęte ogólnoeuropejskie standardy i wytyczne, odnoszące się do projektów digitalizacji dziedzictwa kulturowego, w takim kształcie, jaki wynika z uzgodnień eeurope National Repre- 131

3 sentatives Group (NRG) for the Digitisation of Cultural Heritage (Grupy Krajowych Przedstawicieli eeurope ds. digitalizacji dziedzictwa kulturowego). Dodatkowo, w projekcie przewiduje się, że we wszystkich krajach uczestniczących zostanie zainstalowana ta sama platforma techniczna dostosowana do wymagań lokalnych, co pozwoli udostępniać wszędzie podobną paletę usług. Oznacza to, że użytkownicy krajowych rejestrów i portali kulturalnych nie będą musieli przyswajać nowych paradygmatów i trybów obsługi, jeżeli zechcą posłużyć się wybranym serwisem zagranicznym. Wynika stąd również, że we wszystkich krajach partnerskich, w odniesieniu do serwisów zdigitalizowanych zasobów kultury przyjmować się będzie wspólne podejście i wspólny model, zgodny z rekomendacjami National Representatives Group. W budowie projektu MICHAEL posiłkowano się pewną liczbą istniejących elementów wyjściowych, a mianowicie: wspólnym, zatwierdzonym przez NRG standardem metadanych dla elektronicznych rejestrów stworzonych w toku projektów digitalizacji; metodologią i zasobami, powstałymi w efekcie programu Minerva oraz IST Coordination Action (Działania Koordynacyjnego Inicjatywy na rzecz Technologii Społeczeństwa Informacyjnego) łączącego Ministrów Kultury wielu państw europejskich, w tym również większości członków konsorcjum MICHAEL; stan zaawansowania projektu Minerva pozwolił już osiągnąć niektóre z celów Lund Action Plan; projekt MICHAEL zdąża w tym samym kierunku; platformą techniczną wykorzystywaną we francuskich projektach rejestrów cyfrowych, obejmującą: serwer aplikacji, wyszukiwarkę, strukturę publikacji i funkcje generowania aplikacji; platforma zbudowana jest w oparciu o komponenty nieformalnego standardu open source, m.in. system publikacji danych Apache Cocoon, kontener serwletów Apache Tomcat, wyszukiwarkę Jakrata Lucene i generator aplikacji webowych XtoGen. Serwis MICHAEL będzie służył do wyszukiwania i eksplorowania materiałów związanych z europejskim dziedzictwem kulturowym, dostępnych on-line. Trzonem zasobu będą zdigitalizowane obiekty kultury grafika, trójwymiarowe modele, wyrażone w metadanych opisy wykopalisk archeologicznych, budynków, obrazów malarstwa, rzeźb etc. jakkolwiek użytkownik znajdzie tu zapewne także pomoce dydaktyczne, linki do katalogów i charakterystyk zbiorów tradycyjnych. W systemie projektowana jest możliwość wyszukiwania według słów kluczowych, według kategorii, według kryterium metadanych, a także potencjalnie za pomocą nawigacji kartograficznej GIS (Geographic Information System), co pozwoliłoby uruchomić usługi oparte na technologiach lokalizacyjnych. Wyszukiwanie można ograniczyć do określonego kraju, kilku krajów lub rozszerzyć je na wszystkie ośrodki uczestniczące w projekcie MICHAEL. Wartość tych transgranicznych kwerend wzrośnie dzięki zastosowaniu wspólnego, uzgodnionego modelu metadanych, którego implementacja jest jednym z kluczowych zaleceń Lund Action Plan. Usługi serwisu będą dostępne w wielu językach, jako że platforma MICHAEL zostanie odpowiednio zaadaptowana i umiejscowiona we wszystkich teraźniejszych i przyszłych krajach członkowskich konsorcjum. Celem projektu jest zapewnienie dostępu do bogactw europejskiej spuścizny kulturowej wszystkim obywatelom kontynentu, niezależnie od społecznego rodowodu: młodzieży, osobom starszym, niepełnosprawnym, po- 132

4 chodzącym ze środowisk nieuprzywilejowanych, wykształconym, poważnym badaczom, ale też i takim, którzy po prostu trochę się interesują. Implementacja projektu będzie przebiegać w następujących etapach: skoordynowanie i zintegrowanie europejskich inicjatyw w zakresie digitalizacji dziedzictwa kulturowego, uzgodnienie i wprowadzenie wspólnych standardów i modeli technicznych, identyfikacja najlepszych praktyk i ośrodków kompetencji, inspirująca wymiana doświadczeń i wzajemna nauka na błędach, benchmarking i monitorowanie postępów prac w poszczególnych krajach członkowskich konsorcjum, wdrażanie wspólnych platform technicznych, uruchamianie rzeczywistych, użytecznych usług na tych platformach, wykorzystywanie Internetu, łączy szerokopasmowych, www i technologii powiązanych. W dążeniu do osiągnięcia tych celów, projekt MICHAEL nawiązuje do Zasad z Lund ( digicult/lund-principles/htm), kryteriów Dynamic Action Plan określonych przez Grupę Przedstawicieli NRG, a ponadto korzysta z dorobku wielu różnych przedsięwzięć i sieci badawczych, w szczególności projektu Minerva ( W świetle przyjętych założeń, najistotniejszą wagę mają następujące aspekty: implementacja wspólnego standardu metadanych, wprowadzenie wielojęzycznego tezaurusa, przyjęcie, we wszystkich cyfrowych rejestrach, jednolitego podejścia w kwestii metadanych, modeli danych i modeli usług, zapewnienie zgodności operacyjnej w skali ogólnoeuropejskiej, faktyczne uruchomienie serwisu o wysokich walorach użytkowych, który będzie namacalnym zwieńczeniem dotychczasowych i przykładem dla późniejszych działań. Szczegółowe cele projektu MICHAEL streszczają się w pięciu punktach: stworzyć otwarty dla wszystkich europejski rejestr dziedzictwa kulturowego oferujący dostęp do obszernego zasobu obiektów kultury, wspierać tworzenie coraz większej liczby narodowych rejestrów obiektów kultury, stosujących wspólne standardy, modele danych, usługi i wspólną platformę techniczną, która w razie potrzeby będzie adaptowana do warunków lokalnych, wypracować racjonalny model organizacyjny, umożliwiający rozwój i stabilną trwałość projektu, zadbać o ścisłe powiązanie projektu z oficjalną polityką rządową jako gwarancję płynności finansowania kolejnych faz przedsięwzięcia, przygotować zespół skutecznych metod skojarzonych z elastyczną platformą techniczną, która umożliwi swobodne dołączanie nowych partnerów krajowych, a tym samym wzrost liczby użytkowników i zasobności kolekcji. Oczekuje się, że wdrożenie projektu MICHAEL przyniesie wielorakie konkretne skutki w postaci: podniesienia wartości zasobów tworzących europejskie dziedzictwo kulturowe, 133

5 wzajemnego powiązania i zapewnienia zgodności operacyjnej poszczególnych inicjatyw krajowych, poprawy dostępności zasobów publicznych, konsolidacji i poszerzenia zasięgu krajowych inicjatyw kulturalnych poprzez nadanie im wymiaru transeuropejskiego, ułatwienia dostępu do edukacji, programów kształcenia ustawicznego, e-edukacji i nauczania na odległość, zachęty do uprawiania turystyki kulturalnej, stworzenia dogodnych warunków do kształcenia i wypoczynku, w perspektywie powszechnej dostępności, integracji społecznej, znoszenia izolacji geograficznej oraz dążenia do ekonomicznej i społecznej spójności, zbudowania zasobu treści kulturalnych, które w postaci pierwotnej lub po transformacji będą wykorzystywane przez innowacyjne MŚP, artystów, designerów i podmioty innych sektorów działalności; możliwość kreatywnego przetwarzania oferowanych źródeł jest szczególnie interesująca dla MŚP z peryferyjnych obszarów UE; powstawania rosnącej liczby zgodnych operacyjnie narodowych portali kulturalnych stosujących najlepsze praktyki zalecane w międzynarodowych standardach metadanych, modeli danych itd. Portal sieciowy MICHAEL będzie sam w sobie znaczącym osiągnięciem wyposażony w klarowną strukturę zarządzania i plan rozwoju na przyszłość, powinien rozwijać się i przyciągać coraz większe grono użytkowników. Serwis ten można traktować jako swoisty blueprint, tj. szczegółowy wzorzec organizacyjny dla implementacji innych serwisów w dziedzinie kultury. Rozwiązania techniczne Dzięki wysiłkom partnerów inicjatywy MICHAEL, krajowe rejestry obiektów cyfrowych zyskają podporę w postaci wspólnego modelu metadanych, modelu danych, wielojęzycznego tezaurusa i modelu serwisu. W projekcie MICHAEL będą implementowane następujące standardy metadanych, zaopiniowane jako najwłaściwsze przez Grupę Przedstawicieli NRG i uczestników projektu Minerva: metadane na poziomie obiektu: Dublin Core meta-data Element Set DCMES ( ten najbardziej obecnie rozpowszechniony zestaw metadanych, zaprojektowany pierwotnie do opisu dokumentów zwartych i innych źródeł piśmienniczych, został rozbudowany i przeformułowany, dzięki czemu okazuje się przydatny do niemal wszystkich typów źródeł i obiektów; DCMES składa się z 15 elementów składowych i może być w razie potrzeby rozszerzany, DC.Culture: pozwala przeszukiwać metadane obiektu według czterech kluczowych kryteriów: Kto? Co? Gdzie? Kiedy?; potencjalnie umożliwia wdrożenie systemów nawigacji kartograficznej GIS w ramach inicjatywy Geo-crosswalk ( metadane na poziomie kolekcji: model metadanych powstały w efekcie Research Support Libraries Programme ( będzie podstawowym narzędziem opisu kolekcji składowych serwisu MICHAEL; zawiera 28 elementów bazowych, z czego 13 ogólnych wiele z nich wzorowano na elementach Dublic Core. 134

6 Portale krajowe będą osadzone na wspólnej platformie technicznej open source, w razie potrzeby dostosowanej do warunków lokalnych. Platforma wyrasta ze stabilnego, elastycznego i podatnego na rozbudowę modelu bazującego na technologii XML. Oprogramowanie zostanie skonstruowane w oparciu o nieodpłatne produkty Apache Tomcat, Cocoon, XtoGen itd. Obok narodowych portali kulturalnych, MICHAEL zapewni poszczególnym partnerom europejskie interfejsy użytkownika, umożliwiające dostęp do zdigitalizowanych kolekcji. Metody, oprogramowanie, dokumentacja i modele danych zostały przygotowane tak, aby sprzyjać rozwijaniu projektu i implementacji jego replik w kolejnych krajach. Ogólną architekturę techniczną projektu MICHAEL ilustruje poniższy schemat: (arrows indicate flow of content). MICHAEL U SER PAN-EUROPEAN MICHAEL INST ANC E INTERNET CONT ENT CONT ENT CONT ENT NATIONAL MICHAEL INSTANCE NATIONAL MICHAEL INSTANCE NATIONAL MICHAEL INSTANCE Rys.1. Diagram rezultatów projektu MICHAEL Należy zwrócić uwagę, że użytkownik może penetrować zasoby via nadrzędny serwis transeuropejski bądź korzystając z serwisów krajowych, przy czym zawartość scalającego serwisu międzynarodowego pochodzi właśnie z poszczególnych baz krajowych. Projekt MICHAEL przekształci do własnych celów i nada międzynarodowy zasięg platformie technicznej, która służy obecnie za podstawę dla różnorodnych usług webowych udostępnianych przez francuskie Ministerstwo Kultury. Zasadniczym komponentem platformy jest system SDX (System for Documentation in XML), wysoce funkcjonalne środowisko edycji i obróbki dokumentów XML, bazujące na produktach Apache, światowego lidera w dziedzinie oprogramowania open source. Struktura ta została przetestowana i udoskonalona w pracy z wieloma innymi aplikacjami i jest obecnie gotowa do przyjęcia usług MICHAEL. Zaplecze projektu MICHAEL Konsorcjum MICHAEL dysponuje już teraz gotowymi elementami zaplecza, które posłużą projektowi za osnowę. Elementy te zostały stworzone w toku następujących inicjatyw wcześniejszych: prac Grupy Przedstawicieli Krajowych NRG (gremium reprezentantów oficjalnie desygnowanych przez Ministrów Kultury 25 państw członkowskich UE, z udziałem obserwatorów z ramienia Bułgarii, Izraela, Norwegii Rumunii i Rosji; grupa co sześć miesięcy spotyka się pod egidą aktualnej Prezydencji UE w celu omówienia mechanizmów koordynacji krajowych programów digitalizacji i ochrony dziedzictwa kulturowego), która sformułowała wytyczne i zalecenia w dziedzinie digitalizacji zasobów kultury, 135

7 projektu Minerva (IST Coordination Action działanie zmierzające do realizacji Zasad z Lund, z naciskiem na tworzenie standardów, zgodność operacyjną, promocję najlepszych praktyk i kompetencji, benchmarking i zachowanie jakości); w toku projektu sformułowano zalecenia dotyczące metadanych i modeli danych, inicjatywy eeurope, w szczególności działania na rzecz digitalizacji dziedzictwa kulturowego, przewidzianego na liście Zasad z Lund oraz następującego w ślad za nim projektu i2010, który zapisano w Dynamic Action Plan, a który stanowi płaszczyznę odniesienia dla wszystkich przedsięwzięć digitalizacji obiektów kultury, francuskiego projektu rejestru zdigitalizowanych zbiorów kultury (Catalogue des Fonds Culturels Numérisés) wraz ze skonstruowaną na jego potrzeby platformą techniczną. Krajowe inicjatywy digitalizacji są kontynuowane, a kolekcje cyfrowych zbiorów rozrastają do milionów jednostek. W kilku państwach projekty niebawem wejdą w kolejne, bardziej zaawansowane stadia, w związku z czym oczekuje się prawdziwie lawinowego przyrostu materiałów dostępnych on-line. Na rysunku poniżej przedstawiono powiązania projektu MICHAEL z inicjatywami stanowiącymi jego zaplecze. MEMBER MEMBER STATES MEMBER STATES STATES IST HEREIN OPEN SOURCE LUND PRINCIPLES NRG APACHE, TOMCAT, COCOON, etc. MINERVA SDX DYNAMIC LUND ACTION PLAN eeurope "Common Inventories" Requirement RECOMMENDATIONS METADATA DATA MODEL SERVICES BEST PRACTICE STANDARDS }Needed to implement inventories TECHNICAL PLATFORM MICHAEL Rysunek 2. Projekt MICHAEL w kontekście inicjatyw podporowych Projekt MICHAEL jest naturalnym przedłużeniem prac prowadzonych już wcześniej na poziomie krajowym. Jego wartość polega na tym, że kojarzy i zespala wysiłki poszczególnych partnerów konsorcjum, a ponadto umożliwia ich integrację na wspólnej platformie technicznej i we wspólnym modelu danych. 136

8 Środki na realizację projektu i rozciągnięcie go na wszystkie czternaście krajów partnerskich pochodzą z budżetów krajowych i funduszy Unii Europejskiej. Plan finansowania obejmuje okres około czterech lat, a całkowita wysokość przewidzianych nakładów sięga ponad 90 milionów euro. Trzeba jasno zaznaczyć, że inicjatywa MICHAEL nie jest przedsięwzięciem komercyjnym jej wartość nie będzie mierzona liczbą wykupionych subskrypcji, opłat za ściąganie materiałów, sprzedanych biletów bądź licencji na oprogramowanie. Wymierne korzyści projektu należy natomiast upatrywać w lepszym dostępie do wspólnego europejskiego dziedzictwa kultury, lepszej jakości życia i kształcenia, większym odsetku osób uczestniczących w kulturze i takich, które będą przyswajać jej dobra na własność. Wartość dodana i zysk ekonomiczny będą odczuwane właśnie jako efekty ogólnego poszerzenia dostępu. Olbrzymie zasoby unikalnych, pasjonujących treści kultury, jakimi może poszczycić się Europa, stanowią ważny składnik konstytutywny społeczeństwa informacyjnego i dają jej przewagę nad innymi globalnymi społeczeństwami opartymi na wiedzy. Europa posiada prawdopodobnie największe i najbardziej znaczące bogactwa kulturalne na świecie uważa się też powszechnie, że ma potencjał, by z nich korzystać. Europejska zbiornica kultury jest jednak konglomeratem kolekcji narodowych rozczłonkowanych granicami państw, co oznacza, że nie jesteśmy jeszcze optymalnie przygotowani do jej spożytkowania, a instytucje pamięci (w szerszym wymiarze: cała Europa) nie wydobywają z tego niepowtarzalnego kapitału wszystkich możliwych walorów. Realizacja projektu MICHAEL umożliwi łatwy dostęp do ogólnoeuropejskich zasobów kulturalnych w formacie cyfrowym. Za pośrednictwem międzynarodowego rejestru obiektów kultury każdy, kto tylko dysponuje łączem internetowym użytkownicy indywidualni, podmioty gospodarcze, MŚP będzie mógł korzystać z rozpowszechnianych zbiorów tak, jak gdyby stanowiły jedną kolekcję. Dogodny dostęp do tych materiałów znacznie usprawni ich zastosowanie w celach komercyjnych, kształceniowych i rekreacyjnych, czego przykłady można już znaleźć w przemyśle tekstylnym, w ilustracji książkowej, w projektowaniu mebli, w edukacji, w rzemiośle biżuteryjnym i innych, jak również w zwykłej sprzedaży druków, posterów etc. Wykorzystanie tych szczególnych zasobów wymaga kreatywności (np. w projektowaniu artystycznym typu design), dlatego też będą one szczególnie cenne dla małych i średnich przedsiębiorstw działających w niszowych branżach rynku. Projekt MICHAEL otworzy nieograniczony dostęp do osadzonej w logicznej strukturze kolekcji wytworów kultury, którymi odbiorcy będą mogli posłużyć się w najrozmaitszy sposób (kształcenie, działalność komercyjna, rozrywka). Ponieważ serwis będzie funkcjonował on-line, do jego wartościowych zasobów będzie mógł do nich dotrzeć każdy. Globalny dostęp jest fundamentem uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym, podobnie jak obalanie barier naruszających społeczną i geograficzną spójność. Bariery takie występują zarówno między poszczególnymi grupami w obrębie regionów, jak i między samymi regionami UE. W projekcie MICHAEL ludność marginalnych obszarów Unii i członkowie peryferyjnych grup społecznych uzyskają taki sam dostęp do usług serwisu, jak mieszkańcy europejskich metropolii. Konsorcjum MICHAEL Konsorcjum MICHAEL skupia przedstawicieli ministerialnych resortów kultury Włoch (MiBAC Ministero per i Beni e le Attività Culturali), Francji (ze wsparciem agencji kulturalnej Dédale) i Wielkiej Brytanii (członkowie Rady MLA Museums, Libraries and Archives Council, ciała rządowego powołanego do spraw integracji kulturowej), a także organizację Amité, jednego z największych dostawców usług pomocniczych dla 137

9 projektów w zakresie dziedzictwa kulturowego. Na zasadzie umowy o podwykonawstwo do konsorcjum włączono także firmę AJLSM, która ma zapewniać MiBAC, MLA oraz agencji Dédale wsparcie techniczne w implementacji centralnego serwisu europejskiego MICHAEL i poszczególnych serwisów krajowych. Główni członkowie konsorcjum mają za sobą owocne doświadczenia współpracy nad tworzeniem standardów i modeli najlepszych praktyk w dziedzinie digitalizacji dóbr kultury. Należą do Minerva Coordination Action i do National Representatives Group, która koordynuje ustalanie polityki w tym obszarze i pełni rolę doradczą na rzecz Komisji Europejskiej. W celu optymalizacji bieżącego zarządzania serwisem MICHAEL, konsorcjum zamierza ustanowić European Economic Interest Group (EEiG Europejskie Zgrupowanie Interesów Ekonomicznych), które będzie odpowiadać za działanie serwisu w perspektywie długoterminowej. Formalne utworzenie EEiG będzie oczywiście wymagać politycznej akceptacji poszczególnych Ministrów po zakończeniu projektu. Pierwszego lipca 2006 r. zainicjowano proces rozszerzania projektu MICHAEL. Akces zgłosiło 11 nowych państw członkowskich UE, skutkiem czego liczba wszystkich krajów europejskich zaangażowanych w implementację serwisu wzrosła do czternastu. Prócz trzech dotychczasowych członków, konsorcjum stowarzysza zatem: Czechy, Finlandię, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Maltę, Niemcy, Polskę, Portugalię, Szwecję i Węgry. Projekt EURIDICE: Europejska Kolekcja Zalecanych Materiałów Dydaktycznych do Kształcenia na Odległość dla Wykładowców EURIDICE jest drugim, obok projektu MICHAEL, przedsięwzięciem wspieranym przez program Komisji Europejskiej eten. Obie inicjatywy mają też jednakowe umocowanie w postaci Zasad z Lund, eeurope i późniejszych inicjatyw Komisji Europejskiej i2010, prac Grupy Przedstawicieli Państw Członkowskich UE do spraw koordynacji digitalizacji dziedzictwa kulturowego NRG oraz Dynamic Action Plan. Podczas gdy w projekcie MICHAEL rozpoczęto już fazę implementacji, EURIDICE jest wciąż jeszcze na etapie testowania rynku, które miejmy nadzieję potwierdzi, że projektowany serwis będzie w przyszłości zdolny do samodzielnego przetrwania. Projekt EURIDICE ma doprowadzić do stworzenia otwartego i przyjaznego środowiska dla europejskich instytucji kształcenia, opartego na połączeniu narzędzi technicznych, treści, platform sieciowych, grup użytkowników i dostawców. Ideą przedsięwzięcia jest zaoferowanie placówkom edukacyjnym obfitego zasobu treści pozyskiwanych z różnych źródeł, tj. archiwów, bibliotek i repozytoriów fotografii. Materiały te będą udostępniane w architekturze klient-serwer, za pośrednictwem wielojęzycznego interfejsu www. System zawiera moduł dynamicznych znaków wodnych oraz funkcję zoom-u optycznego dla obrazów w wielu rozdzielczościach. Przyjęte rozwiązania, odzwierciedlające aktualny stan zaawansowania wiedzy technologicznej, mają zapewnić optymalną ochronę praw autorskich oraz dostęp do grafiki cyfrowej najwyższej jakości. Do serwisu EURIDICE zostanie też wprowadzona technologia kompresji obrazu JPEG2000, która umożliwi redukcję objętości plików, pełną obsługę znaków wodnych i skali chromatycznej, indeksowanie zbiorów według kategorii i opisy w metadanych. 138

10 Usługi EURIDICE bazują wyłącznie na ogólnodostępnej technologii internetowej. Decyzje o wszelkich aktualizacjach i rozbudowach serwisu będą podejmowane w pełnej świadomości wagi i znaczenia oprogramowania open source i nieformalnych (niezastrzeżonych) standardów de facto. Jako uzupełnienie materiałów źródłowych, w serwisie zamieszczane będą również wskazówki metodyczne, opracowywane na podstawie własnych praktycznych doświadczeń przez instytucje kształcenia, a także rezultaty prób pilotażowych EURIDICE. Nadrzędnym celem projektu jest przetestowanie i ustalenie stopnia trafności (walidacja) zrównoważonych procedur regulujących udostępnianie w otwartym środowisku edukacyjnym materiałów chronionych prawami autorskimi. Szczególną uwagę poświęci się doskonaleniu tych procedur oraz prawidłowej ocenie przewidywanych trybów udzielania licencji. Tak właśnie definiuje się najważniejsze wymogi, jakie serwis w rodzaju EURI- DICE musi spełnić, by potwierdzić swoją celowość i zdolność do osiągnięcia zaplanowanych wyników. W projekcie EURIDICE zakłada się przetestowanie modelu trwałej stabilności, złożonego z trzech komponentów, a mianowicie: modelu non-profit, regulującego udział dostawców treści z sektora publicznego, modelu mającego regulować udział instytucji edukacyjnych (komercyjnego modelu for-profit lub nonprofit, w zależności od typu instytucji), obu tych modeli połączonych z komercyjnym (for-profit) modelem firmy rynkowej, który będzie regulował udział dostawców materiałów z sektora prywatnego. Wszystkie wymienione elementy muszą zostać zespolone i przekształcić się w innowacyjną formułę wspólnego biznesu. Wychodząc od paradygmatu PPP (sektor prywatny sektor publiczny partnerstwo), uczestnicy projektu EURIDICE chcą przetestować możliwość wzbogacenia tego paradygmatu o komponent E (edukacja), a tym samym stworzenia podwalin Partnerstwa PPE (sektor publiczny prywatny edukacja). Dziedziny edukacji i kultury są znakomitym polem dla kształtowania nowych form praktycznego partnerstwa i właśnie z tego względu w projekcie EURIDICE uczestniczą instytucje pełniące rolę archiwów kultury. Za kluczowy czynnik powodzenia projektu uważa się dostępność usług serwisu dla osób niewidomych. EURIDICE obejmuje proces testowania rynkowego całości projektu i ma na celu wypracowanie podstaw (biznes-plan i plan implementacji) do realizacji dalszych jego etapów. W fazie testowania rynkowego EURIDICE uruchomi w pełni funkcjonalne wielojęzyczne repozytorium fotografii on-line, rozbudowane o rozmaite funkcje doraźne ułatwiające interaktywną komunikację między użytkownikami i pracę w trybie e-learningu. Środowisko EURIDICE zapełni się materiałami dostarczonymi przez duże prywatne tudzież państwowe archiwa i biblioteki. Ocena serwisu będzie dokonana przez grupę liczących się europejskich uniwersytetów, które przeprowadzą u siebie sesje pilotażowe. W efekcie działań pilotażowych, których ciężar spocznie w głównej mierze na uniwersytetach, całościowy, zintegrowany system docelowy zostanie przetestowany w realnych warunkach życiowych, poddany procedurze benchmarkingu i oceniony przez wzgląd na korzyści/wady dla użytkowników i dostawców. Powstanie specjalny anglojęzyczny kwestionariusz ankietowy, pomyślany jako podstawowe narzędzie zbierania odzewu ze strony użytkowników kolekcji. Udostępnienie formularza on-line powinno przyspieszyć pozyskiwanie i analizę danych końcowych. Faza testowania rynkowego potrwa 18 miesięcy, podczas których zaplanowano kilkanaście projektów pilotażowych w całej Europie. 139

11 Próby te zostaną zorganizowane w następujący sposób: faza pierwsza, montażowa, zakłada utworzenie testowych baz obrazów, w razie potrzeby uzupełnionych o metadane, indeksy słów kluczowych wraz z tłumaczeniami i opisy obiektów, pięć uczestniczących w programie uniwersytetów (Austria, Belgia, Katalonia, Polska i Szwecja) zainstaluje system w swoich laboratoriach komputerowych; wyłonione w każdym z nich grupy studentów odbędą szkolenie w posługiwaniu się środowiskiem EURIDICE, dwa dodatkowe systemy w wersji pilotażowej będą zainstalowane we Włoszech, w siedzibie Alinari i w Grecji w e-isotis; obie instytucje będą informować o reakcjach uczestników sesji testowych przedstawiając stosowane raporty, raporty te posłużą za podstawę do oszacowania zakresu przyszłych udoskonaleń systemu, których wprowadzenie okaże się konieczne we wczesnej fazie implementacji, przed wejściem w etap komercyjny, zespół odpowiedzialny za biznes plan opracuje specjalny kwestionariusz, za pomocą którego uczestnicy przedsięwzięć pilotażowych przekażą informacje o poziomie akceptacji usług wśród użytkowników, korzyściach, wartości dodanej, rentowności itd. Początkową liczbę obrazów udostępnianych w okresie trwania projektu wyznaczono na 5 tysięcy. Główna baza on-line będzie zaopatrzona w interfejs dwujęzyczny (angielski i język dostawcy zawartości). Aby ułatwić przebieg samych testów i późniejszą analizę ich rezultatów (danych), słowa kluczowe i opisy obrazów będą wyrażone także w językach narodowych uniwersytetów prowadzących pilotaż (włoskim, polskim, greckim, niemieckim, szwedzkim i hiszpańskim). Wstępna analiza rynkowa i zarys biznes-planu zostaną przygotowane na początku fazy testowej. Wyniki pilotażu dostarczą przesłanki do opracowania wstępnego biznes-planu; zamierzenie jest takie, by na koniec projektu otrzymać solidny, pełny i przekonujący plan biznesowy, z którym będzie można przystąpić się do kolejnej fazy implementacji systemu. Przewiduje się, że faza ta będzie wymagać pozyskania dodatkowych partnerów (dostawców treści, inwestorów, decydentów politycznych itd.); kontakty z nimi oraz negocjacje zostaną nawiązane już w fazie testowania rynkowego. Faza ta przyniesie właściwe rezultaty tylko o ile partnerzy będą naprawdę zdeterminowani, by później faktycznie wdrożyć system. Spodziewamy się naturalnie, że próby pilotażowe ujawnią potrzebę dodania nowych funkcji. Udoskonalenia te będą częścią kolejnej fazy implementacji. Trwała stabilność projektu jest zasadniczym celem, który należy stale mieć na uwadze we wszystkich stadiach realizacji. Faza testowania musi wykazać, że system można ukształtować tak, by był w stanie samodzielnie przetrwać w złożonym otoczeniu biznesowym: prywatni partnerzy rynkowi powinni znaleźć drogę do osiągania zysków, lecz jednocześnie podmioty publiczne i organizacje non-profit należy chronić przed sytuacjami, w których byłyby zmuszone przyjąć podejście biznesowe, niezgodne z istotą ich powołania. Weryfikacja modelu trwałej stabilności jest zatem dla projektu prawdziwym wyzwaniem. Można mieć nadzieję, że zaangażowanie grupy europejskich uniwersytetów zapewni modelowi organizacyjnemu EURIDICE solidne podstawy w postaci konkretnych środków finansowych, jakimi realnie rozporządza system edukacji. 140

12 Pierwszoplanowym celem fazy testów rynkowych EURIDICE jest ocena trwałości i stabilności serwisu i, w oparciu o nią, stworzenie bazy dla późniejszej implementacji w 25 państwach członkowskich UE. Określono następujące kluczowe parametry oceny: stopień akceptacji usług, odpowiadający zdolności serwisu do zaspokojenia oczekiwań użytkowników co do użyteczność narzędzi wyszukiwania, kompletność zasobów i dostępność usług dla osób niepełnosprawnych, stabilna trwałość serwisu, to jest zdolność do zaspokojenia potrzeb klientów, a jednocześnie zachowanie zgodności z lokalnym środowiskiem e-kształcenia, reaktywność wobec zmian w potrzebach klientów, efektywność wykorzystania zasobów finansowych i możliwość znalezienia takiego modelu biznesowego, który wpasuje się w otoczenie biznesowe organizacji. Miarą sukcesu EURIDICE będzie zdolność projektu do zaspokojenia potrzeb użytkowników/klientów obecnych i do pozyskiwania nowych. W odniesieniu do fazy testów rynkowych, zestawiono listę kilku celów szczegółowych. Pierwszym z nich jest dostosowanie istniejących prototypów do zintegrowanego środowiska EURIDICE (system Alinari czyli techniczna infrastruktura dostępu do zawartości, platforma e-learnigowa Galatea oddana do dyspozycji przez Uniwersytet w Leuven i inne elementy oprogramowania open-souce, które partnerzy chcieliby przetestować, np. moodle). Kolejny cel to uruchomienie on-line zestawu kursów e-learningowych w naukach humanistycznych. Kursy składają się z dwóch członów: materiałów metodycznych dla prowadzących, wyboru zdigitalizowanych obiektów pochodzących z kolekcji archiwów (Polskie Archiwum Państwowe, Alinari Photographic Archive) i bibliotek (Książnica Kopernikańska w Toruniu), biorących udział projekcie. Najistotniejszym zamysłem EURIDICE jest wzajemne skorelowanie podaży i popytu na materiały do e- kształcenia w jednej określonej dziedzinie w naukach humanistycznych; każdy z uniwersytetów skonfiguruje własne ustawienia dostępu do zwartości serwisu i dostosuje wspólne metody do specyficznych cech swojego środowiska edukacyjnego. Systemy pilotażowe zostały uruchomione w pięciu uczelniach (Uniwersytet w Leuven, Uniwersytet Wiedeński, Uniwersytet Jagielloński, Wirtualny Uniwersytet w Barcelonie, Uniwersytet w Borås); cztery z nich zainstalują u siebie w pełni funkcjonalne wielojęzyczne archiwa fotografii, z możliwością interaktywnej komunikacji między użytkownikami i prowadzenia kursów e-learningowych; aktywność ta będzie monitorowana i poddawana analizie. Zintegrowany system EURIDICE będzie zatem testowany w rzeczywistych warunkach życiowych, podporządkowany procedurom benchmarkingu i oceniony przez wzgląd na korzyści/mankamenty dla użytkowników i dostawców materiałów. Sesje pilotażowe będzie również zakładać przetestowanie jakości dostępu do serwisu dla osób niepełnosprawnych. Grecka organizacja non-profit e-isotis zajmie się ewaluacją i oceną e-dostępności (ang. e- accessibility) usług EURIDICE w szczególności dla użytkowników z dysfunkcją zmysłów i narządu ruchu, przy czym ocena ta będzie przebiegać w sposób odpowiadający standardom, zaleceniom i ogólnie akceptowanym 141

13 wytycznym w dziedzinie najlepszych praktyk. W toku projektu zostaną także przeprowadzone testy dostępności serwisu dla osób niewidomych. Końcowy etap prac obejmie sporządzenie rzetelnego biznes-planu przygotowującego grunt dla późniejszej implementacji; w planie zostaną uwzględnione modele trwałej stabilności / działalności komercyjnej z myślą odpowiednio o organizacjach non-profit i for-profit. Oczekuje się, że rezultaty projektu dotrą do jak najszerszego grona zainteresowanych odbiorców. O sukcesie przedsięwzięcia przesądzi analiza, oceniająca w jakiej mierze serwis EURIDICE jest zdolny sprostać określonym wymogom, a mianowicie: zapewnić, na każdym etapie procesów e-kształcenia, dostęp on-line do maksymalnie obszernego zbioru zdigitalizowanych materiałów związanych z europejskim dziedzictwem kulturowym, zagwarantować, że obsługujące cyfrową kolekcję narzędzia opisu, dostępu i wyszukiwania w pełni odpowiadają potrzebom i specyficznym warunkom e-kształcenia w naukach humanistycznych, umożliwić dostawcom materiałów samodzielne sterowanie własną polityką digitalizacji i prowadzenie działalności, która ściśle korespondowałaby z tą polityką oraz potrzebami i oczekiwaniami odbiorców oferty e-kształcenia, zaręczyć, że udostępniane materiały cyfrowe są rzeczywiście chronione przed nieuprawnionym użyciem i służą wyłącznie celom edukacyjnym. W fazie testowania rynkowego EURIDICE, pod uwagę będą brane następujące główne wskaźniki: liczba instytucji kształcenia, z którymi skontaktowano się w czasie trwania projektu w celu demonstracji działania serwisu: liczba pozyskanych do współpracy uniwersytetów, szkół wyższych i ośrodków badawczych jest niezmiernie istotna dla stworzenia właściwej wspólnoty użytkowników, statystyka odwiedzin: liczba internautów wchodzących na stronę i liczba użytkowników zarejestrowanych, liczba sformułowanych zapytań wyszukiwawczych, liczba ściągniętych z repozytorium i wydrukowanych obrazów, odzwierciedlająca w istocie liczbę skutecznych wyszukiwań. W projekcie EURIDICE wyodrębniają się dwa segmenty: z jednej strony, jego celem jest nieodpłatne udostępnienie w całej Europie zdigitalizowanych obiektów rodzimego dziedzictwa kulturowego za pośrednictwem sieci organizacji pożytku publicznego, takich jak w biblioteki i archiwa. Z drugiej strony, cześć usług kierowana jest do środowisk profesjonalnych wydawnictw i uniwersytetów prowadzących nauczanie na odległość. Usługi te wymagają oferowania materiałów wysokiej jakości, z odpowiednim zabezpieczeniem praw własności intelektualnej do struktury graficznej zawartości bazy (content design). Ponadto, na użytek instytucji kształcenia, serwis wzbogaci się o obszerny wybór pomocy i poradników metodycznych, będący efektem współpracy z siecią prestiżowych europejskich uniwersytetów. Sieć tę uważa się za podstawowy komponent EURIDICE, który będzie w stanie skutecznie przyciągnąć użytkowników z sektora edukacyjnego i zapewnić im rzeczywistą wartość dodaną. W celu promowania usług EURIDICE w środowisku uczelni wyższych, nauczyciele akademiccy otrzymają ofertę udziału w specjalnych szkoleniach. Kadry dydaktycznej nie można szkolić razem ze studentami wykła- 142

14 dowcy są chętni pobierać naukę, lecz pod warunkiem, że kursy będą przebiegać w środowisku zaprojektowanym specjalnie dla nich. Dlatego właśnie szkolenia powinny być świetnie zorganizowane i atrakcyjnie zatytułowane, aby dać wykładowcom przekonanie, że uważa się ich za najistotniejszą grupę przyszłych użytkowników serwisu. Sieć uniwersytecka pozostanie otwarta dla nowych partnerów i oczekuje się, że ich liczba będzie wzrastać w miarę rozwoju projektu. EURIDICE znacząco przyczyni się do wykorzystania dóbr dziedzictwa kulturowego poprzez udostępnienie na poziomie ogólnoeuropejskim wielkiego zasobu cyfrowych obrazów i zdigitalizowanych dokumentów przechowywanych w polskich archiwach państwowych, archiwum elektronicznym Książnicy Toruńskiej, repozytorium Alinariego i innych archiwach, które zechcą kiedyś przystąpić do projektu. Inicjatywa EURIDICE zyska w ten sposób udział we wzbogacaniu i promowaniu wartości wspólnej, prawdziwie europejskiej spuścizny kulturowej. Konsorcjum EURIDICE Partnerzy EURIDICE reprezentują siedem państw członkowskich UE z południowej, środkowej, zachodniej i wschodniej części Europy. Taki skład zapewnia znakomitą podstawę do nadania projektowi w wymiaru transeuropejskiego. Komunikując się w ramach projektu, partnerzy będą mogli wzajemnie poznać swoje lokalne uwarunkowania, modele pracy, praktykowany tryb życia i organizacji wypoczynku. Uzmysłowią sobie, jakiego rodzaju materiały mogą być najistotniejsze dla każdej z krajowych wspólnot użytkowników. Ten aspekt współpracy nabiera szczególnego znaczenia, jeśli zważyć, że w projekcie biorą udział nowe państwa członkowskie UE: stara Europa zdobywa sposobność zrozumienia ich potrzeb i oferty kulturalnej, a nowo przybyli członkowie szansę lepszej orientacji w europejskim otoczeniem biznesowym. Rolę koordynatora projektu pełni Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych w Warszawie, która legitymuje się bogatym doświadczeniem udziału w różnorodnych przedsięwzięciach europejskich. Kustosz NDAP utrzymuje rozległe kontakty z potencjalnymi dostawcami materiałów (archiwa państwowe, prywatne, archiwa kościelne itd.), jak również ze środowiskami potencjalnych przyszłych użytkowników serwisu. NDAP łączą ścisłe więzy partnerstwa z archiwami narodowymi innych państw członkowskich UE, ale także krajów trzecich, zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej, regionu nadbałtyckiego, Bałkanów i byłych republik ZSSR. Polska Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych współpracuje także z grupami użytkowników, np. środowiskiem nauczycieli akademickich (historyków, archiwistów), badaczy, jak również z sieciami kulturalnymi o zasięgu ogólnokrajowym i regionalnym, organizacjami kształcenia i zrzeszeniami zawodowymi archiwistów, historyków i przedstawicieli dyscyplin pomocniczych historii. Niezwykle ważna jest także współpraca NDAP ze środowiskiem kustoszy postrzeganych jako przyszli użytkownicy serwisu. Konsorcjum EURIDICE skupia dziesięciu partnerów przedstawicieli archiwów, bibliotek i placówek kształcenia z siedmiu państw członkowskich UE: Polski, Włoch, Hiszpanii, Belgii, Szwecji, Austrii i Grecji. Za dostarczanie materiałów do serwisu odpowiada trzech członków, a wśród nich: jedno archiwum państwowe (polska NDAP), jedno prywatne repozytorium fotograficzne posiadające kolekcję ok. 3,5 obrazów (florencka firma Alinari) i jedna biblioteka wojewódzka, koordynująca projekt Polskiej Biblioteki Internetowej (Książnica Kopernikańska w Toruniu). 143

15 Pozostali członkowie konsorcjum to: cztery renomowane europejskie uniwersytety o długowiekowej historii z Polski, Szwecji, Austrii i Belgii (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Swedish School of Library and Information Science Uniwersytetu w Borås, Uniwersytet Wiedeński i Katholieke Universiteit w Leuven), innowacyjny ośrodek e-kształcenia w Katalonii (Universitat de Barcelona Virtual), partner grecki stowarzyszenie nonprofit e-isotis odpowiedzialne za przetestowanie dostępności usług serwisu dla osób niepełnosprawnych i wreszcie Centre for Information Management System and Services (ICIMSS), które zajmie się upowszechnianiem rezultatów projektu i kooptowaniem nowych uczestników. Warto zaznaczyć, że partnerzy już rozpoczęli współpracę: ICIMSS i Alinari kooperują w ramach sieci Minerva, Uniwersytet w Leuven połączył wysiłki z Alinari podczas operacji testowania modeli rozwiązań e- learningowych. W wielu międzynarodowych projektach, u boku ICIMSS występują w charakterze partnerów Swedisch School of Library and Information Science Uniwersytetu w Borås, Uniwersytet Wiedeński i Uniwersytet Jagielloński. Współpraca ta jest ważnym punktem wyjścia dla EURIDICE i będzie wykorzystywana w dalszych fazach rozwijania projektu. Wykorzystane źródła i opracowania MICHAEL Technical Annex (eten project number C Call 03/01). MICHAEL Plus Technical Annex (eten project number Call 05/01). EURIDICE Technical Annex (eten project number C Call 04/01). Dynamic Action Plan. 144