Narodowy Bank Polski Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego

Transkrypt

1 Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego NBP Adekwatność kapitału Fundusze własne Warszawa, kwiecień 2007

2 SPIS TREŚCI: WSTĘP ŹRÓDŁA KAPITAŁU OCENA ADEKWATNOŚCI KAPITAŁU USTALANIE WIELKOŚCI FUNDUSZY WŁASNYCH WSPÓŁCZYNNIK WYPŁACALNOŚCI KAPITAŁ WEWNĘTRZNY POZOSTAŁE NORMY OSTROŻNOŚCIOWE DOTYCZĄCE KAPITAŁU BANKÓW ANALIZA WSKAŹNIKOWA CZYNNIKI JAKOŚCIOWE NADZÓR SKONSOLIDOWANY PODSUMOWANIE CELE INSPEKCJI PROCEDURY INSPEKCJI WYMOGI PRAWNE ZAŁĄCZNIK NR

3 WSTĘP Fundusze własne, współczynnik wypłacalności i kapitał wewnętrzny to podstawowe kryteria ostrożnościowe dla banków, określone w ustawie Prawo bankowe. Szczegółowe zasady obliczania funduszy własnych i współczynnika wypłacalności zostały ustanowione w celu wyznaczania minimalnej wielkości kapitału zapewniającej bezpieczeństwo związane z prowadzoną działalnością przez bank, bank działający w holdingu, a także w konglomeracie. Podstawowe funkcje funduszy własnych to finansowanie działalności i zapewnienie rozwoju lub zabezpieczenie na wypadek ewentualnych strat banku. Poziom funduszy własnych wyznacza stopień stabilności finansowej banku, a tym samym bezpieczeństwa jego działalności i klientów. Ponieważ ustawa Prawo bankowe i regulacje ostrożnościowe wskazują jedynie minimalny poziom współczynnika wypłacalności, kierownictwo banku musi samodzielnie określić poziom funduszy własnych, który zapewni bankowi bezpieczeństwo ekonomiczne. W związku z tym ustawa Prawo bankowe wprowadza pojęcie kapitału wewnętrznego. 1 Za ustanowienie procesu oceny i utrzymywania kapitału wewnętrznego, w tym oszacowywania jego wielkości odpowiedzialny jest bank. Wewnętrzny proces oceny adekwatności kapitału musi brać pod uwagę charakterystykę ryzyka występującego w działalności banku. Dla zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego banki są obowiązane posiadać fundusze własne dostosowane do rozmiaru prowadzonej działalności. 2 Wielkość funduszy własnych i dodatkowych pozycji bilansu banku określonych przez Komisję Nadzoru Bankowego musi być utrzymywana przez bank na poziomie odpowiadającym co najmniej wielkości sumy wymogów kapitałowych lub kapitału wewnętrznego w zależności od tego, która z tych dwóch wielkości jest wyższa. 3 Ustawa Prawo bankowe ustanawia minimalny wymóg, dotyczący wielkości funduszy własnych, zgodnie z którym bank jest obowiązany utrzymywać sumę funduszy własnych na takim poziomie, aby współczynnik wypłacalności wynosił nie mniej niż 8% (przez pierwsze 12 miesięcy działalności nie mniej niż 15% i przez następne 12 miesięcy działalności nie mniej niż 12%). 4 Odpowiednio zasady te stosują się do współczynnika wypłacalności na bazie skonsolidowanej. 5 Wnoszony kapitał założycielski w momencie tworzenia banku, nie może być niższy od równowartości 5 mln euro 6 (z wyłączeniem banków spółdzielczych). Ustawa Prawo bankowe nakłada ograniczenia wielkości wnoszonych wkładów niepieniężnych, które przy tworzeniu banku nie mogą przekroczyć 15% kapitału założycielskiego. Dla banku spółdzielczego zrzeszonego w banku zrzeszającym określone są minimalne wymogi 1 Oszacowana przez bank kwota, niezbędna do pokrycia wszystkich zidentyfikowanych, istotnych rodzajów ryzyka występujących w działalności banku oraz zmian otoczenia gospodarczego, uwzględniająca przewidywany poziom ryzyka - art. 128 ustawy Prawo bankowe. 2 Art. 126 ustawy Prawo bankowe 3 Art. 128 ustawy Prawo bankowe 4 Art. 128 ustawy Prawo bankowe 5 Art.141j ustawy Prawo bankowe 6 Art. 32 ustawy Prawo bankowe 2

4 odnośnie wielkości kapitału. Banki te są obowiązane uzyskać zwiększenie sumy funduszy własnych do poziomu nie niższego niż równowartość 1 mln euro - do dnia 31 grudnia 2007 r., w złotych. 7 Jednocześnie ustawa Prawo bankowe wprowadza jako instrument sprawowania nadzoru przez KNB możliwość zobowiązania banku w określonych przypadkach do zwiększenia funduszy własnych oraz nałożenia na bank dodatkowego wymogu kapitałowego ponad wysokość minimalnych wymogów kapitałowych. Nadzór bankowy oceniając adekwatność kapitału banku bierze pod uwagę, oprócz ostrożnościowych czynników ilościowych, także czynniki jakościowe, takie jak: strategię banku, politykę w zakresie dywidendy/ oprocentowania udziałów członkowskich, proces szacowania i utrzymywania przez bank kapitału wewnętrznego, w tym plan kapitałowy, doświadczenie kierownictwa banku i pracowników na kluczowych stanowiskach oraz jakość zarządzania ryzykiem, poziom ryzyka kredytowego, ryzyka płynności, ryzyka stopy procentowej w portfelu bankowym oraz ryzyka operacyjnego, jakość i stabilność wyniku finansowego. 1. ŹRÓDŁA KAPITAŁU Kapitał może pochodzić ze źródeł zewnętrznych - od akcjonariuszy /udziałowców lub ze źródeł wewnętrznych - może zostać wypracowany przez bank w wyniku dochodowej działalności, która umożliwia akumulację zysku, po opodatkowaniu i wypłacie dywidendy/ oprocentowaniu udziałów członkowskich. Wśród źródeł zewnętrznych można wyróżnić źródła prywatne (osoby fizyczne, przedsiębiorcy, spółki handlowe), publiczne (budżet państwa), quasi-publiczne (jednostki poza budżetowe/ przedsiębiorstwa państwowe) lub inne źródła będące połączeniem wyżej wymienionych. Finansowanie ze źródeł zewnętrznych w bankach komercyjnych najczęściej przyjmuje formę środków wniesionych do funduszy podstawowych banku w postaci kapitału akcyjnego lub instrumentów, które ostatecznie przyjmują formę kapitału akcyjnego, np. obligacje zamienne, które mogą zostać zamienione na akcje w późniejszym terminie na warunkach określonych podczas emisji tych papierów. Finansowanie ze źródeł zewnętrznych odbywa się także przez wniesienie środków na fundusz zapasowy. Sytuacja taka związana jest z realizacją przez banki premii emisyjnej. Formą finansowania zewnętrznego kapitałów w bankach spółdzielczych mogą być również wkłady nie będące udziałami członkowskimi, które członek banku spółdzielczego może wnosić na własność spółdzielni lub do wykorzystania na podstawie innego stosunku prawnego. 8 Inspektorzy powinni sprawdzić, czy ten sposób finansowania jest odpowiednio uregulowany w statucie banku. Zasilenie kapitałem w bankach państwowych następuje poprzez udziały skarbu państwa lub przedsiębiorstw państwowych. 7 Art. 172 ustawy Prawo bankowe 8 Art ustawy Prawo spółdzielcze 3

5 W przypadku banku w formie spółki akcyjnej podstawowe formy pozyskania kapitału obejmują emisję akcji, emisję obligacji zamiennych oraz akumulację zysku poprzez zysk zatrzymany. Akcje dają akcjonariuszom prawo do uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, prawo do udziału w zyskach (dywidendy), prawo poboru nowych akcji. Statut spółki określa wartość nominalną akcji i ich liczbę. Kapitał zakładowy spółki akcyjnej dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej. Akcje banków są akcjami imiennymi z wyjątkiem akcji zdematerializowanych. Zbycie akcji imiennych w okresie roku od daty wpisania banku do rejestru przedsiębiorców, wymaga zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego. W razie wykluczenia akcji banku z obrotu na rynku regulowanym lub zniesienia dematerializacji akcji banku, akcje na okaziciela ulegają zamianie na akcje imienne. Akcje uprzywilejowane dają szczególne uprawnienia. Uprawnienia związane z akcjami uprzywilejowanymi powinny być określone w statucie i powinny być imienne co nie dotyczy akcji niemych. 9 Uprzywilejowanie może dotyczyć prawa głosu, za wyjątkiem spółki publicznej, prawa do dywidendy lub podziału majątku w sytuacji, gdy spółka ulega likwidacji. Przyznanie szczególnych uprawnień może być uzależnione od spełnienia dodatkowych warunków lub świadczeń na rzecz spółki. Przepisy Kodeksu spółek handlowych wprowadzają ograniczenie, zgodnie z którym jednej akcji nie można przyznać więcej niż dwa głosy. Dywidenda odnosząca się do akcji uprzywilejowanych może przewyższać nie więcej niż o połowę dywidendę wypłacaną innym akcjonariuszom. Zysk zatrzymany, tj. zysk do podziału pomniejszony o wypłacone akcjonariuszom dywidendy, jak również kwoty przeznaczone na inne cele (m.in. na nagrody), i fundusz świadczeń socjalnych. Kapitał pozyskany z zewnątrz musi zapewnić inwestorom odpowiednią stopę zwrotu w postaci dywidendy wypłaconej akcjonariuszom oraz odsetek i zwrotu kwoty kapitału dla posiadaczy instrumentów dłużnych /obligacji zamiennych. W przypadku akcji zwykłych wypłata dywidendy jest często uznawana za fakultatywną, ale zawsze powinna być poprzedzona wnikliwą analizą pozycji kapitałowej banku. W przypadku akcji uprzywilejowanych i instrumentów dłużnych, koszty obsługi tych instrumentów wynikają z postanowień odpowiedniej umowy. Nie wywiązanie się przez bank z takiej umowy może spowodować zaniepokojenie inwestorów i podważyć zdolność banku do uzyskania dodatkowego kapitału. W przypadku banków spółdzielczych formy pozyskiwania kapitału obejmują wpłaty udziałów członkowskich, odpisy na udziały członkowskie z podziału nadwyżki bilansowej, wpłaty wpisowego przez członków. Wzajemne obejmowanie przez banki spółdzielcze udziałów nie stanowi naruszenia obowiązujących przepisów prawa. W zależności od skali zjawiska oraz indywidualnych uwarunkowań występujących w poszczególnych bankach, wnoszenie udziałów oraz 9 Art.351 Kodeksu spółek handlowych 4

6 przyjmowanie na członków innych banków spółdzielczych może być jednak związane ze znacznym ryzykiem. Badania pozycji kapitałowej banków spółdzielczych, dokonywane w toku inspekcji powinny uwzględniać ocenę poziomu ryzyka wynikającego z faktu wzajemnego zaangażowania kapitałowego banków spółdzielczych. Podkreślenia wymaga konieczność indywidualnego podejścia do sytuacji banku, uwzględniającego wszelkie, zarówno pozytywne jak i negatywne, uwarunkowania towarzyszące zjawisku wzajemnego członkostwa spółdzielni prowadzących przedsiębiorstwa bankowe. W ramach badania przestrzegania zgodności z prawem decyzji i deklaracji danego banku przystąpienia/wystąpienia do/z innego banku spółdzielczego, inspektorzy nadzoru powinni sprawdzić m.in. czy decyzja o przystąpieniu/wystąpieniu do/z banku spółdzielczego została podjęta z zachowaniem kolejności uprawnień poszczególnych organów banku. Przed złożeniem przez zarząd banku przystępującego deklaracji członkowskiej bezwzględnie wymagana jest wcześniejsza uchwała najwyższego organu spółdzielni o przystąpieniu w roli członka do konkretnego (określonego co do tożsamości) banku spółdzielczego. Złożenie deklaracji członkowskiej oraz przekazanie środków na udziały członkowskie bez upoważnienia najwyższego organu banku spółdzielczego z mocy prawa jest nieważne. W związku z powyższym bank przyjmujący nie może traktować banku przystępującego jako swojego członka, a wniesionych przez niego środków jako wniesionych udziałów, czyli jako części swojego funduszu udziałowego. 2. OCENA ADEKWATNOŚCI KAPITAŁU Prawidłowa ocena adekwatności pozycji kapitałowej banku leży przede wszystkim w interesie samych właścicieli i kierownictwa banku, gdyż zapewnia bezpieczne funkcjonowanie banku. Ze względu na duże zróżnicowanie banków zarówno pod względem profilu ryzyka, jak i sposobu zarządzania, KNB może wymagać od danego banku kapitału większego niż ustawowe minimum, w celu zapewnienia bezpieczeństwa środków pieniężnych gromadzonych na rachunkach bankowych. Niezależnie od prawnie ustalonego minimum, odpowiednia wielkość kapitału dla danego banku wynika z ryzyka poniesienia przezeń niespodziewanych strat. Zgodnie z art. 138a ustawy Prawo bankowe KNB w ramach sprawowania nadzoru może: Zobowiązać bank do zwiększenia funduszy własnych, Nałożyć na bank dodatkowy wymóg kapitałowy ponad wartość wynikającą z wymogów kapitałowych obliczonych zgodnie ze szczegółowymi zasadami określonymi przez KNB, KNB może nałożyć dodatkowy wymóg kapitałowy w sytuacji: negatywnych ustaleń dokonanych w trakcie czynności podejmowanych w ramach nadzoru bankowego, w tym: o odnoszących się do funkcjonowania systemu zarządzania ryzykiem i systemu kontroli wewnętrznej, o monitorowania i mechanizmów kontrolnych dotyczących koncentracji zaangażowań, w tym dużych zaangażowań, stwierdzenia niedostosowania poziomu kapitału do skali ryzyka występującego w działalności banku oraz istotnych nieprawidłowości w zarządzaniu ryzykiem. 5

7 Zgodnie z art.11 ust.1 ustawy Prawo bankowe do decyzji Komisji Nadzoru Bankowego o nałożeniu dodatkowego wymogu kapitałowego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Termin adekwatność kapitału, nie jest równoznaczny z określonymi prawem minimalnymi wymogami dotyczącymi wielkości funduszy własnych i współczynnika wypłacalności, lecz odnosi się do szczególnego profilu ryzyka banku, uwzględniającego otoczenie rynkowe, w którym bank działa. Banki powinny dostosowywać wielkość kapitału do poziomu i rodzaju ryzyka, jakie podejmują, uwzględniając wielkość i strukturę aktywów zagrożonych. Z drugiej strony, na sposób finansowania działalności wpływa, z punktu widzenia efektywności zarządzania i rentowności, koszt kapitału. Optymalna struktura kapitałowa uwzględnia ostrożnościowe normy nadzorcze oraz koszty finansowania działalności kapitałem. Tak więc, przyjęta przez bank polityka dywidendy/ oprocentowania udziałów członkowskich ma istotny wpływ na strukturę kapitału i sposób finansowania działalności; w spółkach publicznych nabiera jeszcze większego znaczenia, ponieważ pełni także funkcję informacyjną wobec inwestorów. Zadaniem nadzoru bankowego jest zbadanie, czy posiadany przez bank kapitał jest adekwatny do wielkości podejmowanego ryzyka i charakteru prowadzonej działalności. Wszelkie rodzaje ryzyka obciążające działalność banku - ryzyko kredytowe, płynności, stopy procentowej, walutowe, czy operacyjne - wpływają na ocenę adekwatności kapitału. W związku z powyższym, dokonując oceny adekwatności kapitałowej należy uwzględnić ocenę wymienionych rodzajów ryzyka, jak również jakość zarządzania ryzykiem. Pełna ocena adekwatności kapitału może nastąpić dopiero po analizie wszystkich czynników ilościowych i jakościowych mających wpływ na kapitał oraz skutków ich bieżącego i potencjalnego oddziaływania na kapitał. Im większe ryzyko podejmuje bank, tym wyższy poziom kapitału powinien utrzymywać. Inspektorzy nadzoru, poza zbadaniem czy bank spełnia minimalne normy ostrożnościowe, muszą dokonać analizy - w oparciu o ocenę czynników jakościowych opisanych w dalszej części rozdziału - czy posiadane przez bank fundusze własne są wystarczające Ustalanie wielkości funduszy własnych Art. 127 ustawy Prawo bankowe oraz uchwała nr 2/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie innych pomniejszeń funduszy podstawowych, ich wysokości, zakresu i warunków pomniejszania o nie funduszy podstawowych banku, innych pozycji bilansu banku zaliczanych do funduszy uzupełniających, ich wysokości, zakresu i warunków ich zaliczania do funduszy uzupełniających banku, pomniejszeń funduszy uzupełniających, ich wysokości, zakresu i warunków pomniejszania o nie funduszy uzupełniających banku; oraz zakresu i sposobu uwzględniania działania banków w holdingach przy określaniu sposobu obliczania funduszy własnych, określają składniki funduszy własnych oraz szczegółowe zasady ustalania funduszy własnych banków. Fundusze własne banku składają się z funduszy podstawowych i funduszy uzupełniających, pomniejszonych o pozycje określone w ustawie Prawo bankowe oraz inne pozycje określone przez KNB. Fundusze podstawowe banku obejmują: 1) fundusze zasadnicze banku, które stanowią: 6

8 - w banku państwowym - fundusz statutowy, fundusz zapasowy i fundusz rezerwowy, - w banku w formie spółki akcyjnej - wpłacony i zarejestrowany kapitał zakładowy oraz kapitał zapasowy i kapitały rezerwowe, z wyłączeniem wszelkich zobowiązań z tytułu akcji uprzywilejowanych, - w banku spółdzielczym - wpłacony fundusz udziałowy oraz fundusz zasobowy i fundusz rezerwowy, - w oddziale banku zagranicznego - fundusze określone w regulaminie oddziału, 2) pozycje dodatkowe funduszy podstawowych, które stanowią: - fundusz ogólnego ryzyka na niezidentyfikowane ryzyko działalności bankowej, - niepodzielony zysk z lat ubiegłych, - zysk w trakcie zatwierdzania oraz zysk netto bieżącego okresu sprawozdawczego, obliczone zgodnie z obowiązującymi zasadami rachunkowości, pomniejszone o wszelkie przewidywane obciążenia i dywidendy, w kwotach nie większych niż kwoty zysku zweryfikowane przez biegłych rewidentów, - inne pozycje bilansu określone przez KNB, 3) pozycje pomniejszające fundusze podstawowe, które stanowią: - akcje własne posiadane przez bank, wycenione według wartości bilansowej, pomniejszone o odpisy spowodowane trwałą utratą ich wartości, - wartości niematerialne i prawne wycenione według wartości bilansowej, - strata z lat ubiegłych, - strata w trakcie zatwierdzania, - strata netto bieżącego okresu, - inne pomniejszenia funduszy podstawowych banku określone przez KNB. Uchwała nr 2/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. określa pozycje bilansu, które pomniejszają fundusze podstawowe. Pomniejszeniami funduszy podstawowych w sytuacji wystąpienia określonych w uchwale przesłanek są: zaangażowania kapitałowe banku w instytucje finansowe, instytucje kredytowe, banki i zakłady ubezpieczeń, brakująca kwota rezerw na ryzyko związane z działalnością banku, kwoty oczekiwanych strat oraz ujemne kwoty wynikające z obliczeń o których mowa w załącznika nr 5 do uchwały nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. 10 (w 10 Uchwała nr 1/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie zakresu i szczegółowych zasad wyznaczania wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka, w tym zakresu i warunków stosowania metod statystycznych oraz zakresu informacji załączanych do wniosków o wydanie zgody na ich stosowanie, zasad i warunków uwzględniania umów przelewu wierzytelności, umów o subpartycypację, umów o kredytowy instrument pochodny oraz innych umów niż umowy przelewu wierzytelności i umowy o subpartycypację, na potrzeby wyznaczania wymogów kapitałowych, warunków, zakresu i sposobu korzystania z ocen, nadawanych przez zewnętrzne instytucje oceny wiarygodności kredytowej oraz agencje kredytów eksportowych, sposobu i szczegółowych zasad obliczania współczynnika wypłacalności banku, zakresu i sposobu uwzględniania działania banków w holdingach w obliczaniu wymogów kapitałowych i współczynnika wypłacalności oraz określenia 7

9 przypadku banku obliczającego kwoty ekspozycji ważonych ryzykiem z wykorzystaniem metody wewnętrznych ratingów), kwota ekspozycji z tytułu pozycji sekurytyzacyjnych, (powyższe pozycje ujmuje się w kwocie równej 50% wartości bilansowej) oraz niezrealizowane straty na instrumentach dłużnych i instrumentach kapitałowych zaklasyfikowanych jako dostępne do sprzedaży, niezrealizowane zyski z tytułu wyceny nieruchomości stanowiących inwestycje, zysk netto z kapitalizacji przyszłych przychodów z aktywów sekurytyzowanych stanowiący wsparcie jakości kredytowej dla pozycji sekurytyzowanych. Najważniejszy składnik funduszy podstawowych, a tym samym funduszy własnych to fundusze zasadnicze. Fundusze zasadnicze są inwestycją właścicieli i są źródłem finansowania działalności banku, które stanowią podstawowe zabezpieczenie przed podejmowanym ryzykiem poprzez absorbowanie straty. Jest to podstawowa funkcja kapitału obok zdobywania zaufania publicznego (zarówno inwestorów jak i klientów) oraz stanowienia źródła wsparcia dla wzrostu aktywów i ochrony depozytów. Fundusze zasadnicze reprezentują fundusze zainwestowane w bank i wraz z zyskiem zatrzymanym, są miarą siły finansowej instytucji. Na wysokość funduszy własnych może wpłynąć emisja obligacji zamiennych 11, jeżeli obligatariusz złoży oświadczenie o zamianie obligacji na akcje. Zysk zatrzymany jest zasadniczym źródłem tworzenia funduszy własnych m.in. funduszu zasobowego, zaliczanego do funduszy podstawowych banku spółdzielczego. Do funduszy podstawowych banków spółdzielczych obok funduszu zasobowego i funduszu rezerwowego zalicza się wpłacony fundusz udziałowy. Fundusz udziałowy jest tworzony m.in. z wpłat udziałów członkowskich, których ilość powinna być określona w deklaracji złożonej w formie pisemnej, a wszelkie zmiany w jej treści, w tym deklarowanie dalszych udziałów, wymagają również tej formy. Można uznać za powiększenie funduszy podstawowych banku wpłatę na fundusz udziałowy jeżeli opłacone dodatkowe udziały zostały zadeklarowane w formie ustnej, o ile złożenie takiej deklaracji ustnej nie budzi wątpliwości. Nie można zaliczyć do funduszu udziałowego, a tym samym do funduszy podstawowych banków spółdzielczych, wpłat dokonywanych przez członków banków spółdzielczych, przewyższających wartość zadeklarowanych udziałów. Wpłaty na fundusz udziałowy w bankach spółdzielczych, przewyższające zadeklarowaną wysokość nie mogą być traktowane jako podwyższenie funduszu udziałowego. Zaliczenie do funduszu udziałowego kwot przewyższających wartość zadeklarowanych udziałów musi mieć swoją podstawę w postaci zaktualizowanych deklaracji członkowskich złożonych w sposób zgodny z art. 16 ustawy Prawo spółdzielcze. W przeciwnym przypadku środki, o których dodatkowych pozycji bilansu banku ujmowanych łącznie z funduszami własnymi w rachunku adekwatności kapitałowej oraz zakresu, sposobu i warunków ich wyznaczania. 11 Banki mogą zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych. Emisja obligacji zamiennych na akcje dozwolona jest jedynie wówczas, gdy statut spółki tak przewiduje. Z emisją obligacji zamiennych wiąże się skutek prawny przydziału akcji i podwyższenia kapitału akcyjnego, gdy obligatariusz złoży pisemne oświadczenie o zamianie obligacji na akcje. Sprawy te reguluje art. 20 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach. O zamierzonej emisji papierów wartościowych bank, zgodnie z art. 89 ustawy Prawo bankowe, informuje Prezesa NBP na 30 dni przed terminem emisji, wskazując warunki i wartość emisji. 8

10 mowa powyżej, winny być traktowane jako zobowiązania banków wobec swoich udziałowców. Fundusze podstawowe banku ustalane dla potrzeb ostrożnościowych powinny być pomniejszane o nakłady na wartości niematerialne i prawne. 12 Ponoszone przez banki nakłady na wartości niematerialne i prawne, w tym związane z zakupem oprogramowania (licencji) i ich rozwojem, do czasu ostatecznego oddania systemów informatycznych do eksploatacji, zalicza się do wartości niematerialnych i prawnych. Wartości niematerialne i prawne powstałe w rezultacie rozpoczętych nakładów poniesionych na prace rozwojowe, stanowiące kategorię wartości niematerialnych i prawnych, są oddawane do użytkowania po zakończeniu prac rozwojowych i podjęciu decyzji o stosowaniu nowej technologii lub spisywane w ciężar kosztów w przypadku zaniechania tych prac bez efektów. Z punktu widzenia rachunku funduszy własnych, w pierwszym przypadku nakłady te, jako składnik wartości niematerialnych i prawnych, pomniejszają w całości fundusze podstawowe banków od momentu poniesienia pierwszych nakładów, poprzez oddanie wartości niematerialnych i prawnych do użytkowania, aż po całkowite ich umorzenie. W drugim przypadku konsekwencją będzie również pomniejszenie wyniku finansowego banku o kwotę spisanych nakładów, co znajdzie odzwierciedlenie w funduszach własnych banku. Drugim elementem funduszy własnych są fundusze uzupełniające. W skład funduszy uzupełniających wchodzą: 1. kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny rzeczowych aktywów trwałych utworzonych na podstawie odrębnych przepisów, 2. pozycje bilansowe, o zaliczeniu których decyduje Komisja Nadzoru Bankowego w drodze uchwały ogólnej lub indywidualnej decyzji. Zgodnie z ustawą Prawo bankowe, Komisja Nadzoru Bankowego wyraża zgodę na zaliczenie do funduszy uzupełniających, pod warunkiem spełnienia określonych w ustawie warunków, następujących pozycji: a. dodatkowej kwoty odpowiedzialności członków banku spółdzielczego, w części określonej przez Komisję Nadzoru Bankowego, b. zobowiązań podporządkowanych, rozumianych jako zobowiązania z tytułu przyjęcia przez bank - w kwocie i na zasadach ustalonych w decyzji Komisji Nadzoru Bankowego, wydanej na wniosek banku, pomniejszanej na koniec każdego roku w ciągu ostatnich 5 lat trwania umowy o 20% tej kwoty - środków pieniężnych spełniających zgodnie z umową łącznie następujące warunki: - środki pieniężne przyjęto na okres co najmniej 5 lat (okres umowy), - środki pieniężne nie mogą być wycofane z banku przed upływem okresu umowy, - środki pieniężne podlegają zwrotowi w ostatniej kolejności w przypadku upadłości banku lub jego likwidacji, 12 art. 127 ust.2 ustawy Prawo bankowe 9

11 - zwrot środków pieniężnych nie jest zabezpieczony przez bank bezpośrednio lub pośrednio, c. funduszy tworzonych ze środków własnych lub obcych, d. zobowiązań z tytułu papierów wartościowych o nieokreślonym terminie wymagalności oraz innych instrumentów o podobnym charakterze, 3. inne pozycje określonych przez KNB w celu bezpiecznego prowadzenia działalności bankowej i prawidłowego zarządzania ryzykiem w banku, 4. pomniejszenia funduszy uzupełniających, określone przez Komisję Nadzoru Bankowego Fundusze uzupełniające i poszczególne składniki funduszy uzupełniających podlegają następującym ograniczeniom: - nie mogą przewyższać funduszy podstawowych, - wielkość dodatkowej kwoty odpowiedzialności członków banku spółdzielczego nie może przekraczać wysokości wpłaconych udziałów 13, - kwota zobowiązań podporządkowanych, zaliczonych do funduszy uzupełniających, nie może przewyższać 50% funduszy podstawowych w banku państwowym, banku w formie spółki akcyjnej oraz w oddziale banku zagranicznego, - suma zobowiązań podporządkowanych zaliczonych do funduszy uzupełniających i dodatkowej kwoty odpowiedzialności członków w banku spółdzielczym, nie może przewyższać połowy funduszy podstawowych banku. Uchwała nr 2/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. określa pozycje bilansu, które po spełnieniu określonych warunków mogą być innymi pozycjami funduszy uzupełniających. Są to: niezrealizowane zyski na instrumentach dłużnych zaklasyfikowanych jako dostępne do sprzedaży, niezrealizowane zyski instrumentów kapitałowych zaklasyfikowanych jako dostępne do sprzedaży, niezrealizowane zyski z tytułu nieruchomości stanowiących inwestycje, (powyższe pozycje ujmuje się do wysokości równej 60% ich kwoty - przed opodatkowaniem podatkiem dochodowym) oraz dodatnie kwoty wynikające z aktualizacji wartości oraz rezerwy ujęte w obliczeniach, o których mowa w załącznika nr 5 do uchwały nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. (w przypadku banków obliczających kwoty ekspozycji ważonych ryzykiem z wykorzystaniem metody wewnętrznych ratingów) do wysokości 0,6% kwot ekspozycji ważonych ryzykiem obliczanych za pomocą tych metod. Uchwała nr 2/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. określa pozycje bilansu, które pomniejszają fundusze uzupełniające. Pomniejszeniami funduszy uzupełniających w sytuacji wystąpienia określonych w uchwale przesłanek są: zaangażowania kapitałowe banku w instytucje finansowe, instytucje kredytowe, banki i zakłady ubezpieczeń, brakująca kwota rezerw na ryzyko związane z działalnością banku, 13 Art. 10 ust.2 ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających 10

12 kwoty oczekiwanych strat oraz ujemne kwoty wynikające z obliczeń o których mowa w załącznika nr 5 do uchwały nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. (w przypadku banku obliczającego kwoty ekspozycji ważonych ryzykiem z wykorzystaniem metody wewnętrznych ratingów), kwota ekspozycji z tytułu pozycji sekurytyzacyjnych. Powyższe pozycje ujmuje się w pomniejszeniach funduszy uzupełniających w kwocie równej 50% wartości bilansowej zaangażowania. Ponadto jeżeli 50% sumy pozycji wymienionych wyżej jest większe od sumy funduszy uzupełniających, różnicę należy odjąć od funduszy podstawowych banku. Zaliczenie do funduszy uzupełniających funduszy tworzonych ze środków własnych lub obcych oraz zobowiązań z tytułu papierów wartościowych o nieokreślonym terminie wymagalności oraz innych instrumentów o podobnym charakterze warunkowane jest spełnieniem następujących wymagań 14 : fundusze tworzone ze środków własnych lub obcych mogą być dowolnie wykorzystywane przez bank na pokrycie niezidentyfikowanego ryzyka, a ich kwota została obliczona zgodnie z obowiązującymi zasadami rachunkowości, ustalona przez zarząd banku i zweryfikowana przez biegłych rewidentów, zobowiązania z tytułu papierów wartościowych o nieokreślonym terminie wymagalności oraz inne instrumenty o podobnym charakterze nie mogą podlegać spłacie z inicjatywy wierzyciela bez uprzedniej zgody Komisji Nadzoru Bankowego. Ponadto umowa musi przyznawać bankowi możliwość odroczenia spłaty odsetek z tytułu tych pozycji, w razie upadłości banku lub jego likwidacji przyjęte środki będą podlegać zwrotowi w ostatniej kolejności, a warunki emisji muszą zapewniać możliwość pokrywania strat kwotą długu wraz z niespłaconymi odsetkami, wynikającymi z tych pozycji. Fundusze własne banku są także decydującym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o przejęciu lub likwidacji banku. Art. 147 ustawy Prawo bankowe nadaje Komisji Nadzoru Bankowego uprawnienie do podjęcia decyzji o przejęciu banku przez inny bank, za zgodą banku przejmującego, o uchyleniu zezwolenia na utworzenie banku i jego likwidacji lub o wystąpieniu do Rady Ministrów o likwidację banku państwowego, gdy po upływie 6 miesięcy od daty zwołania walnego zgromadzenia (na wniosek KNB) strata przekraczać będzie połowę funduszy własnych. Uprawnienie do podjęcia decyzji o likwidacji lub przejęciu banku przez inny bank dotyczy również sytuacji, gdy w dowolnym terminie wystąpiły okoliczności grożące niewypłacalnością banku lub obniżeniem funduszy własnych poniżej minimum wymaganego przy tworzeniu banku, w takim stopniu, że nie były spełnione wymagania obowiązujące przy tworzeniu banku. W przypadku przejęcia, fundusze własne przejętego banku przeznacza się na pokrycie strat tego banku. Wyjątek w tym zakresie stanowi fundusz z aktualizacji wyceny środków trwałych, który nie może być przeznaczony do podziału. 15 Banki, których skala działalności handlowej jest znacząca, mogą wykorzystywać przy ustalaniu przestrzegania normy adekwatności kapitałowej kapitał krótkoterminowy, o którym mowa w Uchwale nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. Kapitał krótkoterminowy jest sumą następujących pozycji w przypadku gdy jest ona dodatnia: zysku rynkowego, narastająco do dnia sprawozdawczego, pomniejszonego o znane obciążenia, 14 Art.127 ust.3 ustawy Prawo bankowe 15 Art. 31 ustawy o rachunkowości 11

13 straty (ze znakiem ujemnym) na wszystkich operacjach zaliczonych do portfela bankowego, narastająco do dnia sprawozdawczego, z wyłączeniem strat z tytułu zmian kursów walutowych i cen towarów, w zakresie w jakim nie została ujęta w funduszach własnych lub pokryta w inny sposób, zobowiązań z tytułu otrzymanych pożyczek podporządkowanych spełniających określone w uchwale warunki, wartości kapitału podmiotów zależnych po spełnieniu warunków określonych w uchwale Współczynnik wypłacalności Współczynnik wypłacalności banku oblicza się w procentach jako pomnożony przez 100 ułamek, którego licznikiem jest wartość funduszy własnych powiększona o kapitał krótkoterminowy, a mianownikiem jest pomnożony przez 12,5 całkowity wymóg kapitałowy. ( FWŁ + K K ) 100 W = W 12,5 K gdzie: W współczynnik wypłacalności, F WŁ - fundusze własne, K K - kapitał krótkoterminowy, W K - całkowity wymóg kapitałowy. Wielkość utrzymywanego przez banki kapitału na ryzyko kredytowe powinna odpowiadać ryzyku rozumianemu jako straty nieoczekiwane. Ryzyko związane z oczekiwanymi stratami powinno być odzwierciedlone w poziomie utrzymywanych rezerw na ryzyko. Powyższe podejście znajduje odzwierciedlenie w konstrukcji formuły do wyliczania wag ryzyka wynika z niej, że wymóg kapitałowy obejmuje jedynie nieoczekiwaną stratę (UL) z tytułu poszczególnych ekspozycji. Zakłada się, że strata oczekiwana (EL) znajduje pokrycie w rezerwach/ odpisach. W związku z tym, banki powinny na bieżąco porównywać wartość EL (będącą iloczynem PD 16 oraz LGD 17 ), z wartością utworzonych rezerw/ dokonanych odpisów. W metodzie AMA (ryzyko operacyjne) bank oblicza wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka operacyjnego z uwzględnieniem zarówno oczekiwanych strat, jak i nieoczekiwanych strat, chyba że potrafi dowieść, iż oczekiwane straty są we właściwy sposób ujęte w jego wewnętrznych zasadach prowadzenia działalności. Zasady obliczania wymogów kapitałowych zostały określone w uchwale nr 1/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. Zgodnie z uchwałą banki są zobowiązane do podziału operacji na portfel handlowy i portfel bankowy. Na podstawie udziału portfela handlowego w całości operacji banku, a także wielkości operacji portfela handlowego określana jest skala działalności handlowej. W przypadku znaczącej skali 16 PD (ang. probability of default) - prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązania określa prawdopodobieństwo nie wywiązania się kredytobiorcy z zapisów umowy. 17 LGD (ang. loss given default) - strata z tytułu niewykonania zobowiązania określa procent ekspozycji kredytowej, jaki kredytodawca spodziewa się stracić w przypadku wystąpienia zdarzenia kredytowego. 12

14 działalności handlowej bank oblicza wymogi kapitałowe z tytułu następujących rodzajów ryzyka: - ryzyka kredytowego, - ryzyka operacyjnego, - ryzyka rynkowego, w tym: - ryzyka walutowego, - ryzyka cen towarów, - ryzyka cen kapitałowych papierów wartościowych, - ryzyka szczególnego cen instrumentów dłużnych, - ryzyka ogólnego stóp procentowych, - ryzyka rozliczenia, dostawy oraz ryzyka kredytowego kontrahenta, - przekroczenia limitu koncentracji zaangażowań i limitu dużych zaangażowań, - przekroczenia progu koncentracji kapitałowej. Banki, których skala działalności handlowej nie jest znacząca, obliczają wymogi kapitałowe z tytułu następujących rodzajów ryzyka: - ryzyka kredytowego, - ryzyka operacyjnego, - ryzyka rynkowego, w tym: - ryzyka walutowego, - ryzyka cen towarów, - przekroczenia limitu koncentracji zaangażowań i limitu dużych zaangażowań, - przekroczenia progu koncentracji kapitałowej. Przy weryfikacji, czy skala działalności handlowej została obliczona poprawnie należy zwrócić m.in. uwagę, czy skala działalności handlowej na dany dzień nie jest wyznaczana w oparciu o cały portfel handlowy, ale w oparciu o te transakcje zaliczone do portfela handlowego, które zostały zawarte w danym dniu. Wdrożenie zapisów CRD/ NUK do przepisów prawa obowiązujących w Polsce wprowadziło zmiany w zakresie sposobów obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka kredytowego oraz nałożyło na banki obowiązek obliczania wymogu z tytułu ryzyka operacyjnego. Możliwość wyboru sposobu obliczania wymogu kapitałowego ma na celu umożliwić dopasowanie wysokości wymogu kapitałowego do profilu ryzyka banku oraz prowadzonej działalności. Wymóg z tytułu ryzyka kredytowego Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka kredytowego można obliczyć wykorzystując metodę standardową (SA) 18 oraz metody wewnętrznych ratingów (IRB 19 ). Metoda standardowa polega na przypisaniu określonych wag ryzyka do zdefiniowanych portfeli aktywów i zobowiązań pozabilansowych. Przyporządkowanie przez bank wag ryzyka określonych w przepisach prawa jest oparte na ocenie ryzyka związanego z danym rodzajem kredytobiorcy przy wykorzystaniu oceny ryzyka kredytowego dokonanej przez agencje ratingowe. Ocena ryzyka kredytobiorcy może być skorygowana po uwzględnieniu instrumentów mogących pomniejszyć ryzyko. Wagi ryzyka używane w metodzie standardowej biorą pod uwagę niezależną ocenę ryzyka kredytowego i przez to 18 SA ang. Standardised Approach. 19 IRB ang. Internal Ratings-Based Approach 13

15 dopasowują wymóg kapitałowy do faktycznego ryzyka ponoszonego przez bank. Banki stosujące metodę standardową mogą przy obliczaniu wymogów kapitałowych uwzględniać techniki redukcji ryzyka kredytowego. Metodę standardową mogą stosować wszystkie banki z wyjątkiem tych, którym zostało udzielone zezwolenie na stosowanie metod zaawansowanych. Banki stosujące metodę wewnętrznych ratingów mogą stosować metodę standardową do ograniczonej liczby swoich portfeli. Banki stosujące do wyliczania wymogu z tytułu ryzyka kredytowego metodę standardową, w celu poprawnego obliczania aktywów i zobowiązań pozabilansowych ważonych ryzykiem, powinny między innymi: ustanowić komórki odpowiedzialne za proces wyliczenia wymogu kapitałowego, określić zasady segmentacji aktywów, pozyskiwać, aktualizować oraz przechowywać oceny ratingowe, określić sposób obliczania wymogu kapitałowego oraz mechanizmy kontroli poprawności jego wyliczenia, określić zależności pomiędzy poszczególnymi ocenami ratingowymi, ustalić metody obliczania ekwiwalentu bilansowego zobowiązań pozabilansowych. Metody ratingów wewnętrznych (IRB) pozwalają na wykorzystanie przez banki własnych, wewnętrznych modeli szacowania ryzyka kredytowego do obliczania wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka kredytowego. Metody ratingów wewnętrznych pozwalają uzyskać bardziej dokładne w porównaniu z metodą standardową - szacunki wymogów kapitałowych. Stosowanie metod ratingów wewnętrznych wymaga spełnienia przez bank określonych, w uchwale nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r., warunków i otrzymania zezwolenia na stosowanie tej metody. Szacunki wymogu kapitałowego dokonywane na podstawie metody ratingów wewnętrznych są oparte na następujących parametrach ryzyka: prawdopodobieństwie niewykonania zobowiązania (PD ang. probability of default); stracie z tytułu niewykonania zobowiązania (LGD ang. loss given default); wartości ekspozycji kredytowej w momencie niewykonania zobowiązania (EAD ang. exposure at default) która określa wielkość ekspozycji wobec kredytobiorcy w momencie wystąpienia zdarzenia kredytowego; terminie zapadalności (M ang. maturity) czasie pozostałym do spłaty ekspozycji kredytowej; oczekiwanej stracie (EL ang. expected loss) która określa stratę na bazie konkretnej transakcji. Są dwie metody wewnętrznych ratingów: podstawowa (Foundation IRB) oraz zaawansowana (Advanced IRB). W przypadku metody podstawowej bank ma oszacowywać prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązania związane z każdym kredytobiorcą, a nadzór bankowy dostarcza parametry LGD, EAD i M. W metodzie 14

16 zaawansowanej bank samodzielnie oblicza wszystkie parametry potrzebne do obliczenia wymogu kapitałowego. Oszacowana strata z tytułu niewykonania zobowiązania (LGD) odzwierciedla zmniejszenie się spodziewanej straty na skutek przyjęcia zabezpieczenia. Banki stosujące do wyliczania wymogu z tytułu ryzyka kredytowego metodę wewnętrznych ratingów powinny określić zasady segmentacji aktywów oraz między innymi, spełnić następujące wymagania: w odniesieniu do parametrów ryzyka zapewnić dokładność i rzetelność oszacowań parametrów ryzyka (PD, LGD, EAD, M), określić zasady wykorzystania danych zewnętrznych, w odniesieniu do wymogów dotyczących systemu ratingowego opracować sformalizowane zasady nadawania ratingu, określić szczegółowe, przejrzyste i spójne zasady oraz kryteria służące zaliczaniu ekspozycji do odpowiednich klas lub puli w ramach systemu ratingowego, zapewnić, aby proces nadawania ratingów był niezależny, określić zasady dokonywania przeglądu nadanych ratingów, określić zasady w zakresie korygowania ocen wynikających z modelu ratingowego wraz ze wskazaniem osób uprawnionych do zatwierdzania takich korekt, zapewnić, że system ratingowy zawiera minimalną liczbę klas, która ogranicza nadmierną koncentrację ekspozycji w ramach poszczególnych klas, zapewnić, że system ratingowy spełnia wymóg dwuwymiarowości (ryzyko kredytobiorcy i transakcji), udokumentować uzasadnienie wyboru wewnętrznych kryteriów ratingowych, w odniesieniu do należności detalicznych zapewnić, że stosowany system ratingowy spełnia wymóg dwuwymiarowości (ryzyko kredytobiorcy i transakcji), określić szczegółowe, przejrzyste i spójne kryteria służące zaliczaniu ekspozycji do odpowiednich klas lub puli w ramach systemu ratingowego, zapewnić, iż system ratingowy zawiera odpowiednią liczbę klas, która ogranicza nadmierną koncentrację ekspozycji w ramach poszczególnych klas lub puli, zapewnić, że proces klasyfikacji należności do poszczególnych klas lub puli zapewnia istotne zróżnicowanie ryzyka, umożliwia grupowanie dostatecznie jednorodnych ekspozycji oraz pozwala na dokładne i spójne szacowanie charakterystyk straty na poziomie klasy lub puli, zapewnić odpowiednią częstotliwość dokonywania aktualizacji i przeglądu nadanych ratingów, gromadzić i przechowywać dane dotyczące wewnętrznych ocen ratingowych. 15

17 W przypadku stosowania więcej niż jednego systemu ratingowego bank powinien określić kryteria przyporządkowania dłużnika lub transakcji do danego systemu ratingowego. Bank stosujący metodę wewnętrznych ratingów powinien posiadać dokumentację stosowanych systemów ratingowych uwzględniającą szczegóły ich funkcjonowania, zmiany systemów oraz udokumentowanie spełnienia minimalnych wymagań przewidzianych dla systemów ratingowych. Dokumentacja powinna również zawierać uzasadnienie wyboru wewnętrznych kryteriów ratingowych wraz z analizami potwierdzającymi, że kryteria i procedury nadawania ratingów zapewniają odpowiednie zróżnicowanie ryzyka. Bank powinien posiadać dokumentację dotyczącą stosowanych modeli statystycznych do klasyfikacji ekspozycji do poszczególnych klas lub puli oraz szacowania parametrów ryzyka. System ratingowy banku powinien być wykorzystywany w codziennej praktyce zarządzania ryzykiem kredytowym. Planując wdrożenie metod wewnętrznych ratingów bank powinien uwzględnić niezbędny okres przeznaczony na test stosowania. Bank powinien dokonywać okresowego przeglądu - zarówno jakościowego, jak i ilościowego - stosowanego systemu ratingowego. Bank powinien dokonywać weryfikacji historycznej parametru PD poprzez porównanie zrealizowanych wartości współczynników niewykonania zobowiązania z prognozowanymi wartościami PD. Metoda standardowa charakteryzuje się mniejszą wrażliwością na ryzyko i większą konserwatywnością, niż metoda wewnętrznych ratingów. Banki mogą preferować stosowanie metody wewnętrznych ratingów ze względu na korzyści wynikające z niższych wymogów kapitałowych, niż w przypadku stosowania metody standardowej. Niemniej, należy zwrócić uwagę na wyższe koszty związane z wprowadzeniem metody wewnętrznych ratingów, co może zniechęcać do jej stosowania instytucje kredytowe o mniejszej skali działalności. Zasady weryfikacji obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka kredytowego omówiono w rozdziale podręcznika inspekcji Jakość aktywów Wymóg z tytułu ryzyka operacyjnego Metody obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego obejmują metodę podstawowego wskaźnika (BIA 20 ), metodę standardową (TSA 21 ), której wariantem jest zastosowanie alternatywnego wskaźnika (ASA 22 ) oraz zaawansowaną metodę pomiaru (AMA 23 ). Metoda podstawowego wskaźnika (BIA) traktuje wynik banku jako miernik wrażliwości banku na ryzyko operacyjne. Wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka operacyjnego jest równy ustalonemu procentowi (oznaczonemu jako alfa = 15%) średniej sumy dodatnich wyników (wyników z tytułu odsetek oraz wyników pozaodsetkowych) za okres trzech lat. Bank zamierzający stosować tę metodę dla celów szacowania wymogu kapitałowego nie 20 BIA ang. Basic Indicato Approach 21 TSA ang. Standardised Approach 22 ASA Aleternative Standardised Approach 23 AMA ang. Advanced Measurement Approach 16

18 musi spełniać dodatkowych wstępnych kryteriów poza podstawowymi standardami zarządzania ryzykiem operacyjnym. W metodzie standardowej (TSA) obliczenia wymogu kapitałowego są oparte na wynikach (wynikach z tytułu odsetek oraz wynikach pozaodsetkowych) dla ośmiu wymienionych niżej linii biznesowych: bankowość inwestycyjna, działalność dealerska, detaliczna działalność brokerska, bankowość komercyjna, bankowość detaliczna, płatności i rozliczenia, usługi pośrednictwa (agencyjne), zarządzanie aktywami. Proces obliczania wymogu kapitałowego obejmuje: przyporządkowanie wyników do poszczególnych linii biznesowych, wyliczenie indywidualnego wymogu kapitałowego dla każdej linii biznesowej poprzez przemnożenie średniego trzyletniego wyniku odsetkowego i pozaodsetkowego (pod warunkiem iż suma narzutów w danym roku jest dodatnia) przez współczynnik przeliczeniowy przyporządkowany do danej linii biznesowej. Łączny wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka operacyjnego stanowi sumę wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka operacyjnego wszystkich wskazanych wyżej linii biznesowych w banku. Banki stosujące metodę standardową są zobowiązane posiadać udokumentowane szczegółowe zasady oraz kryteria podziału prowadzonej działalności na linie biznesowe. Bank, który zamierza stosować metodę standardową, obowiązany jest spełnić minimalne warunki (kryteria jakościowe) dotyczące posiadania zintegrowanego systemu zarządzania ryzykiem operacyjnym, tj.: posiadać udokumentowany system oceny ryzyka operacyjnego oraz zarządzania nim, ściśle powiązany z procesem zarządzania ryzykiem banku; wynik oceny powinien stanowić integralną część procesu monitorowania i kontroli profilu ryzyka operacyjnego banku, ustalić zakres odpowiedzialności osób w ramach tego systemu, identyfikować stopień narażenia banku na ryzyko operacyjne, prowadzić rejestr zdarzeń operacyjnych oraz strat wynikających z ryzyka operacyjnego, dokonywać regularnego i niezależnego przeglądu systemu oceny ryzyka operacyjnego, wdrożyć system raportowania, w ramach którego sporządzane są raporty wewnętrzne na temat ryzyka operacyjnego dla zarządu oraz komórek banku, posiadać procedury podejmowania działań w oparciu o informacje zawarte w raportach zarządczych. Wariantem metody standardowej jest zastosowanie alternatywnego wskaźnika (ASA) dla dwóch linii biznesowych: bankowości detalicznej i bankowości komercyjnej. Dla tych linii biznesowych wskaźnik nie jest oparty na zysku, lecz na wolumenie ekspozycji kredytowych. Podobnie jak w metodzie standardowej, w metodzie ASA łączny wymóg 17

19 kapitałowy oblicza się poprzez sumowanie wymogów kapitałowych dla poszczególnych ośmiu linii biznesowych. Bank może stosować alternatywny wskaźnik pod warunkiem, że spełnia kryteria dla metody standardowej, co najmniej 90% wartości wyniku generowane jest przez bankowość detaliczną i komercyjną, a ekspozycje kredytowe charakteryzują się wysokim prawdopodobieństwem niewykonania zobowiązania (PD), przy czym alternatywny wskaźnik zapewnia lepsze podstawy do oceny ryzyka operacyjnego. Na stosowanie alternatywnego wskaźnika bank musi otrzymać zgodę KNB. Wymóg kapitałowy na ryzyko operacyjne z uwzględnieniem alternatywnego wskaźnika jest wyliczany analogicznie jak dla metody standardowej, za wyjątkiem wymogów kapitałowych na ryzyko operacyjne dla działalności detalicznej i komercyjnej. Dla tych linii biznesowych wymóg kapitałowy nie jest oparty na wyniku. Alternatywny wskaźnik określa się na podstawie średniej z trzech dwunastomiesięcznych okresów wartości kredytów i pożyczek w każdym roku pomnożonej przez wskaźnik 0,035. Zaawansowana metoda pomiaru (AMA) wymogi kapitałowe z tytułu ryzyka operacyjnego są obliczane na podstawie wewnętrznego modelu oceny szacowania ryzyka operacyjnego. Stosowany w banku model musi być odpowiedni w stosunku do rodzaju i zakresu prowadzonej działalności oraz ryzyka z nią związanego. Zaawansowana metoda pomiaru jest najbardziej złożoną i wyrafinowaną a zarazem najtrudniejszą we wdrożeniu, metodą pomiaru ryzyka na potrzeby obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego. Metoda ta jest szczególnie zalecana dla dużych banków oraz banków wyspecjalizowanych, których działalność wiąże się z wysokim ryzykiem operacyjnym. Bank może obliczać wymogi kapitałowe z tytułu ryzyka operacyjnego w oparciu o własne systemy pomiaru ryzyka operacyjnego po uzyskaniu zgody Komisji Nadzoru Bankowego. Aby uzyskać zgodę bank musi spełnić szereg kryteriów kwalifikujących odnoszących się do norm jakościowych dotyczących zarządzania ryzykiem operacyjnym oraz norm ilościowych (dotyczących procesu, wewnętrznych danych, zewnętrznych danych, analizy scenariuszy, czynników otoczenia gospodarczego oraz kontroli wewnętrznej). Banki, które uzyskały taką zgodę nie mogą powrócić do stosowania prostszych metod, z wyjątkiem przypadków, w których mogą udowodnić zasadność takiego działania oraz za zgodą Komisji Nadzoru Bankowego. Zasady weryfikacji obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka operacyjnego omówiono w rozdziale podręcznika inspekcji Ryzyko operacyjne Wymóg z tytułu ryzyka rynkowego Do obliczania wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka rynkowego banki mogą stosować metody mniej zaawansowane jak metodę podstawową/uproszczoną, terminów zapadalności, zaktualizowanego średniego okresu zwrotu, jak również metodę bardziej zaawansowaną - metodę wartości zagrożonej 24. W przypadku ryzyka walutowego banki 24 Metoda wartości zagrożonej - służy do szacowania ryzyka rozumianego jako możliwa do poniesienia przez bank strata wynikająca z utrzymywania pozycji w instrumentach bazowych wskutek zmiany parametrów cenowych. 18

20 mogą stosować także metodę mieszaną 25. Stosowanie metody wartości zagrożonej lub metody mieszanej wymaga uzyskania zezwolenia KNB, wydanego po przedstawieniu przez bank odpowiedniego wniosku 26. W przypadku obliczania przez bank wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka ogólnego stóp procentowych metodą terminów zapadalności istotne jest prawidłowe wyznaczenie pozycji pierwotnych w instrumentach bazowych, poprawne ustalenie rezydualnych terminów zapadalności oraz przypisanie pozycji pierwotnych właściwym przedziałom. W przypadku stosowania przez bank metody zaktualizowanego średniego okresu zwrotu oprócz poprawnego rozłożenia operacji na pozycje pierwotne, istotne jest także sprawdzenie poprawności obliczenia rentowności do wykupu dla pozycji pierwotnych, średnich okresów zwrotu, średnich zaktualizowanych okresów zwrotu. Wskazówki dotyczące podziału wybranych transakcji pozabilansowych na pozycje pierwotne wyznaczane do potrzeb obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka ogólnego stóp procentowych zostały przedstawione w załączniku 1 do niniejszego rozdziału. Banki są zobowiązane do posiadania opinii prawnych dotyczących zawartych umów ramowych 27, w przypadku uwzględniania tych umów przy obliczaniu wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka kredytowego transakcji pozabilansowych i ryzyka kontrahenta transakcji pozabilansowych. Celem opinii ma być potwierdzenie efektów tych umów w odniesieniu do rachunku adekwatności kapitałowej, a więc stwierdzenie skuteczności postanowień umowy ramowej w obszarach prawnych właściwych dla stron zawartej na jej podstawie umowy. Zasadność uwzględnienia w rachunku adekwatności kapitałowej faktu zawarcia z danym kontrahentem umowy ramowej jest przedmiotem badań inspektorów nadzoru w trakcie inspekcji. Należy pamiętać o tym, że współczynnik wypłacalności określa jedynie minimalne wymogi nadzorcze w zakresie funduszy własnych. Od banków oczekuje się, iż będą utrzymywały fundusze własne na poziomie adekwatnym do rozmiaru prowadzonej działalności oraz poziomu i złożoności ryzyka z nią związanego. Banki w ramach procesu szacowania i utrzymywania kapitału wewnętrznego powinny samodzielnie określić kryteria istotności ryzyka oraz zasady dotyczące ewentualnej alokacji kapitału na te ryzyka. W tym sensie od banków, ponoszących wysokie lub nietypowe ryzyko, nie pokryte lub nie w pełni pokryte minimalnymi wymogami kapitałowymi należy oczekiwać, że będą dysponowały kapitałem powyżej wyznaczonego minimum Kapitał wewnętrzny Kapitał wewnętrzny jest określany jako wielkość kapitału, która zabezpiecza wszystkie istotne rodzaje ryzyka, zidentyfikowane w działalności banku, także wynikające ze zmian 25 Metoda mieszana - bank określa zakres zastosowania metody wartości zagrożonej, poprzez wyodrębnienie walutowych pozycji pierwotnych objętych tą metodą. 26 Szczegółowy opis zawartości wniosku omawia Uchwała nr 1/2007 KNB z dnia 13 marca 2007r. 27 Tematyka umów ramowych zawieranych pomiędzy bankami jest przedmiotem dokumentu ISDA Master Agrement wydanego przez Stowarzyszenie ISDA. Dokument opisuje szeroki zakres transakcji, m.in. w zakresie możliwości prawnego egzekwowania umów o wzajemnym saldowaniu. ISDA - Międzynarodowe Stowarzyszenie Dealerów Swapowych (ang. International Swaps & Derivatives Association) jest stowarzyszeniem, w którym reprezentowane są wszystkie największe światowe instytucje finansowe zaangażowane w operacje pozagiełdowymi instrumentami pochodnymi. 19