Rynek finansowy i jego uczestnicy

Transkrypt

1 Elżbieta Aleksandrowska M1,drywydllalowe Studium Doktoranckie Rynek finansowy i jego uczestnicy Rynek finansowy określić można jako ogół transakcji papierami wartościo wymi będącymi instrumentami udziełania kredytów krótko-, średnio- i długoterminowych'. Zadaniem rynku finansowego jest umożliwienie przepływów kapitałów pomiędzy osobami dysponującymi oszczędnościami, a podmiotami potrzebującymi ich na długo- i średnioterminowe cełe inwestycyjne'. Rynek finansowy ze względu na funkcje, jakie pełni w gospodarce, można podzielić na kilka grup, a zazwyczaj na szeroko rozumiane rynki pieniężne oraz rynki kapitałowe. Inny podział przedstawia E. Pietrzyk, zgodnie z którym.. rynek finansowy obejmuje rynek pieniężny (money market), rynek kapitałowy (capital market), rynek kredytowy (credit market) oraz rynek pozabilansowych instrumentów finansowych (offbalance sheetfinancial instruments market)"j. Za umowną granicę pomiędzy rynkiem kapitałowym, a pieniężnym przyjmuje się termin spłaty nie przekraczający jednego roku. Należy jednakże zaznaczyć, że istnieje coraz więcej instrumentów typowych dla rynku pienięż nego z wieloletnimi terminami spłaty'. Rynek pieniężny to część rynku finansowego, na której podmioty dokonują finansowania bieżącej działałności. Jest to rynek papierów wartościowych o krótkich terminach wymagałności, takich jak krótkoterminowe dłużne papiery wartościowe - bony komercyjne, weksle, czeki. Na rynku pieniężnym spotyka się dwa podstawowe typy instrumentów finansowych: instrumenty procentowe oraz krótkoterminowe papiery dyskontowe. Papiery procentowe występujące na rynku pieniężnym różnią się od obli- 'A. Kaźmierczak, Zarys ballkowo.lei we wspd/czesllym kapitalizmie, SGH; Warszawa 1991, S Na czym II/dzie robią pielliądze, T. Biernat, Z. L.bledź, T. Maciejewski, M. Wojewódka, Gielda MW-System, Kraków 1991, s. 58. J E. Pietrzak, Międzynarodowe operacje walutowe. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warsz_wa 1992, s A. Sapaćko, Gielda papierdw warro~eiowyc1l, AWiM MediaBank SA, Warszawa 1993, s I.

2 I Elżbieta Aleksandrowska gacji długo- i średnioterminowych krótszym terminem spłaty. Papiery dyskontowe charakteryzują się całkowitym brakiem wypłat odsetek. Wynagrodzenie ich posiadacza jest równe nadwyżce wartości nominalnej spłaconej przez emitenta ponad pierwotną cenę zakupu'. Istota rynku kredytowego polega na tym, że zawierane są na nim transakcje między bankami handlowymi i innymi instytucjami finansowymi a klientami o różnej wiarygodności finansowej, którzy nie mają dostępu do rynku kapitałowego i pieniężnego. Klientami tymi są głównie małe i średnie przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe'. Rynek pozabilansowych instrumentów finansowych tworzy transakcje finansowe, które nie powodują powstawania rozumianych klasycznie wierzytelności i zobowiązań, a w związku z tym zapisywane są poza bilansem. Dominują tutaj transakcje futures i transakcje opcyjne. Transakcje te służą przede wszystkim ochronie przed ryzykiem wynikającym ze zmienności stóp procentowych oraz zmian kursu akcji, jak również umożliwiają spekulację na tych zmianach'. Transakcje futures nie opiewają na towar fizyczny, lecz na waluty, papiery wartościowe i depozyty bankowe o stałym oprocentowaniu oraz indeksy kursów akcji i inne indeksy ekonomiczne, określane głównie mianem instrumentów finansowych'. Opcja natomiast jest zobowiązaniem kupna określonego pakietu papierów wartościowych lub walut w określonym terminie i po określonej cenie'.. Rynek kapitałowy jest to część rynku finansowego, na której dokonuje się obrotu instrumentami finansowymi (średnio- i długoterminowymi) o charakterze własnościowym i wierzytelnościowym w celach inwestycyjnych. Na rynku kapitałowym spotykają się dwie grupy inwestorów: - inwestorzy realni (wydatkujący zainwestowane pieniądze na różnego rodzaju przedsięwzięcia gospodarcze), - inwestorzy finansowi (dostarczający kapitału, licząc na korzystne w sensie finansowym zainwestowanie swoich pieniędzy). Pomiędzy tymi dwiema grupami występuje instytucja pośrednika finansowego, przez którą nawiązywany jest kontakt i w efekcie zawierane na odpowiednich warunkach umowy pomiędzy inwestorami realnymi oraz inwestorami finansowymi 10. Zależności te przedstawia następujący schemat: Inwestorzy finansowi oszczędności po~yczki Pośrednicy finansowi udzialy, akcje obligacje Inwestorzy realni 5 W. R. Gębieki, Banki i biura maklerskie lia rynku papierów wartościowych, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biala \994, s. \7. 6 E. Pietrzak, op. cit., s , Ibidem, s. \\-\3. 8 Giełdy w gospodarce światowej, praca zbiorowa pod red. W. Januszkiewicza, PWE. Warszawa \99\, s 'A. Sapaćko, op. cit., s M. Wiśniewski, Elementarz gieldowy, Wydawnictwo DWN, Kraków \993, s. 20.

3 Rynek finansowy i jego uczestnicy I Rynek kapitałowy zawężony do obrotu papierami wartościowymi (akcjami i obligacjami) nazywany jest rynkiem papierów wartościowych". Rynek papierów wartościowych jest częścią całego systemu rynkowego. Instrumenty finansowe tego rynku są zbywalnymi papierami wartościowymi emitowanymi przez instytucje publiczne oraz wiarygodne finansowo firmy prywatne. W ramach rynku papierów wartościowych występuje rynek pierwotny i rynek wtórny. Podział ten opiera się na kryterium osoby oferującej papiery wartościowe. Na rynku pierwotnym następuje sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych przez emitenta tym inwestorom, którzy ocenili, że inwestycja w papiery emitenta jest korzystną lokatą oszczędności. Emitent papierów wartościowych decyduje się na ich emisję w celu uzyskania kapitalu potrzebnego do finansowania planowanych przedsięwzięć. Na tym rynku rozróżnia się dwa rodzaje emisji: publiczną i niepubliczną'2. Oferta publiczna występuje wówczas, gdy do proponowania nabycia, nabywania lub przenoszenia praw z emitowanych w serii papierów wartościowych wykorzystuje się środki masowego przekazu, albo gdy proponowane nabycie skierowane jest do więcej niż 300 osób lub nieoznaczonego adresata". Na rynku pierwotnym inwestorzy nabywają papiery wartościowe po stalej cenie emisyjnej, która nie może ulec zmianie aż do końca okresu emisyjnego określonego przez emitenta, przy czym w przypadku emisji akcji okres ten nie może przekroczyć trzech miesięcy. Wtórny rynek charakteryzuje się tym, że nie następuje na nim w sposób bezpośredni zasilenie emitenta papierów wartościowych w kapitał. Ale chociaż na tym rynku emitenci nie zwiększają swoich kapitałów, to ma on dla nich duże znaczenie. Stanowi przede wszystkim źródlo informacji. Kształtowanie się kursu akcji, wahania kursu, struktura akcjonariatu itp. stanowią podstawowe dane w procesie podejmowania ważnych decyzji rozwojowych spółki. Na rynku wtórnym następuje proponowanie sprzedaży praw z emitowanych wcześniej papierów wartościowych lub sprzedaży takich praw przez osoby inne niż emitent 14 Uczestnikami rynku kapitałowego są podmioty zawierające w sposób pośredni lub bezpośredni transakcje na tym rynku. Ze względu na spełniane role można ich podzielić na trzy grupy: emitentów, pośredników, inwestorów. Na rynku kapitałowym istnieją również uczestnicy pełniący funkcje pomocnicze. Celem ich działania jest umoźliwianie sprawnego i bezpiecznego obrotu papierami wartościowymi. Ze względu na pełnione przez nich funkcje wyróżnia się: Giełdę Papierów Wartościowych SA, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA, pośredników (Biura Maklerskie, Banki), Sponsora Emisji, Emitenta, Specjalistę, Bank Rozliczeniowy. Nad funkcjonowaniem rynku kapitałowego w Polsce czuwa Komisja Papierów Wartościowych w Warszawie. "W.R. Gębieki, op. cit., s. 17-1B. 12 J. Socha, op. cil.. s Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. Ustawa z 22 marca 1991 r., Dz.U. z 1994 r., nr SB, poz. 239, nr 71. poz. 313 i nr 121, poz. 591, art J. Socha, op. cil.,s

4 I Eltbieta Aleksandrowska Nie jest ona uczestnikiem obrotu giełdowego. Została stworzona jako centralny organ administracji rządowej w sprawach publicznego obrotu papierami wartościowymi i jest nadzorowana przez Prezesa Rady Ministrów's. Do głównych zadań Komisji należy: - sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi. - inspirowanie. organizowanie i podejmowanie działań zapewniających sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych oraz ochronę inwestorów. - współdziałanie z organami administracji rządowej. Narodowym Bankiem Polskim oraz instytucjami i uczestnikami publicznego obrotu papierami wartościowymi w zakresie stosowania polityki gospodarczej państwa, zapewniającej rozwój rynku papierów wartościowych. - upowszechnianie wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku papierów wartościowych. - podejmowanie innych działań przewidzianych przepisami ustawy.. Prawo o publicznym obrocie papierami wrutościowymi i funduszach powierniczych"'6. W skład Komisji wchodzą: przewodniczący. dwóch jego zastępców oraz czterech członków. Reprezentują oni najbardziej związane z działaniem rynku kapitałowego instytucje: Urząd Antymonopolowy. Ministerstwo Przekształceń Własnościowych. Ministerstwo Finansów. Narodowy Bank Polski. Giełdę Papierów Wartościowych i Samorząd Maklerów". Komisja Papierów Wrutościowych.jako jedyna instytucja, ma prawo dopuszczenia papierów wartościowych do publicznego obrotu. zapewniając inwestorom lokującym papiery wartościowe otrzymanie Wszelkich wymaganych prawem informacji potrzebnych do podejmowania decyzji inwestycyjnych. Najważniejszym uczestnikiem rynku kapitałowego jest Giełda Papierów Wartościowych. na niej bowiem odbywa się wtórny obrót papierami wartościowymi. Wtórny rynek papierów wartościowych jest nieodzownym uzupełnieniem rynku pierwotnego. na którym emitenci proponują emitowane przez siebie papiery wartościowe. Pojęcie giełdy papierów wartościowych zostalo zdefiniowane w regulacjach prawnych jako.. zespół osób. urządzeń i środków technicznych. zorganizowanych w taki sposób. aby przy kojarzeniu ofert sprzedaży i nabycia papierów wartościowych wszyscy uczestnicy rynku papierów wartościowych mieli jednakowy dostęp do informacji rynkowej. w tym samym czasie. przy zachowaniu jednakowych warunków zbywania i nabywania praw"'!. 15 A. Bajer-Kozińskn, Zasady ftmkcjollowania i rachllllkowość biura maklerskiego, Fundacja Rozwoju Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Wroclaw s Prawo o publicznym",\ art. 7 I 1. "I. Socha. op. cit" s Prawo o publicznym... Dz.U nr 35. art. 2. pkt. 6.

5 Inne definicje wskazują na główne cechy giełdy, a mianowicie: - istnienie wewnętrznej organizacji opierającej się na odpowiednich normach prawnych, - oparcie handlu giełdowego na stałych zasadach i zawieranie transakcji bez konieczności okazywania jej podmiotu, - dopuszczenie do handlu giełdowego ściśle określonego kręgu osób (podmiotów), - jednorodność, a następnie zmienność przedmiotu transakcji, czyli papierów wartościowych, - stałe miejsce i czas spotkań osób dopuszczonych do handlu giełdowego. W wydanej pod koniec lat dwudziestych książce S. Woyzbun definiuje giełdę papierów wartościowych jako "regularne w określonym czasie i miejscu odbywające się zebranie osób, które według ściśle oznaczonych norm i zasad zawierają transakcje handlowe, [... l przy czym ceny transakcji podawane są do wiadomości publicznej". S. Szczypiorski określa giełdę jako "stałe, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonemu regulaminowi spotkania osób pragnących zawrzeć transakcje kupna-sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiotem są bądź pieniądze (dewizy), weksle, papiery wartościowe itp. wartości, bądź też towary o pewnych określonych cechach właściwych"l'. Z kolei według J. Zajdy, giełda jest "rynkiem abstrakcyjnym, na którym przedmiotem transakcji są określone typy papierów wartościowych"'o. Prowadzenie giełdy wymaga zezwolenia. Zezwolenie wydaje Prezes Rady Ministrów ma wniosek Komisji Papierów Wartościowych. Statut spółki zamierzającej prowadzić giełdę zawiera: - zasady określania warunków dopnszczenia papierów wartościowych do obrotu na giełdzie, - sposób i tryb rozstrzygania sporów dotyczących przebiegu transakcji giełdowych. Spółka prowadząca giełdę nie może mieć charakteru zarobkowego. Akcjonarinsze nie mają prawa do udziału w zysku rocznym. Przedmiotem przedsiębiorstwa spółki może być wyłącznie prowadzenie giełdy. Akcje w spółce prowadzącej giełdę mogą być wyłącznie imienne oraz mogą je nabywać tylko podmioty prowadzące przedsiębiorstwa maklerskie, Skarb Państwa oraz bankfi. Giełda powinna zapewniać: - koncentrację podaży i popytu na papiery wartościowe dopuszczone do obrotu publicznego w celu kształtowania powszechnego kursu, 19 S. Szczypiorski, J. Zieleniewski, Zasady organiz.acji i techniki handlu zagranicznego, wyd. II, PWE, Warszawa 1963, s Gieldy w gospodarce..., s Prawo papierów wartościowych I Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, stan prawny na dzień 31 sierpnia 1998 r" Lublin 1998, s

6 I Elżbieta Aleksandrowska - bezpieczny i sprawny przebieg transakcji i rozliczeń, - upowszechnianie jednolitych informacji umożliwiających ocenę aktualnej wartości papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu giełdowego". Prace przygotowawcze do uruchomienia giełdy w Polsce, rozpoczęte jesienią ł989 1'., zintensyfikowane zostały w 1990 r. dzięki aktywnemu udziałowi koncepcyjnemu i finansowemu partnerów zagranicznych. Na początku września minister finansów podjął decyzję o przyjęciu oferty francuskiej dotyczącej pomocy w tworzeniu giełdy warszawskiej. O wyborze Francji jako partnera w tym przedsięwzięciu zadecydowały przede wszystkim trzy względy: po pierwsze, przedstawienie przez stronę francuską (koordynator - Towarzystwo Giełd Francuskich) spójnej koncepcji hatmonogramu działań zmierzających do utworzenia giełdy; po drugie, korzystny dla strony polskiej sposób finansowania projektu; po trzecie, zaoferowanie pomocy ze strony ekspertów francuskich w toku prac nad zorganizowaniem giełdy oraz w toku szkołenia pracowników giełdy i maklerów. Wzorcem organizacyjnym dla przyszłej Giełdy Papierów Wartościowych stała się Giełda Papierów Wartościowych w Lyonie, sprawnie działająca mimo relatywnie niskich obrotów i niezbyt wysokiego poziomu płynności finansowej". Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie powstała 22 kwietnia 1991 l'. Jest spółką akcyjną Skarbu Państwa i powstała na mocy ustawy, która nie przesądza, że w Polsce może działać tyłko jedna giełda, okreśła jedynie warunki konieczne do spełnienia w przypadku zakładania giełdy oraz przyjętego systemu obrotu papierami wartościowymi". Pierwsza sesja giełdy warszawskiej odbyła się 16 kwietnia 1991 l'. Organami gieldy są: Walne Zgromadzenie, Rada Giełdy (będąca organem nadzorczym) złożona z 12 osób, Zarząd Giełdy (będący organem wykonawczym), w skład którego wchodzi prezes i dwóch członków. Regułamin giełdy określa w szczególności: - rodzaje transakcji zawieranych na giełdzie, - porządek obrotu papierami wartościowymi na gieldzie, - warunki i tryb notowania, zawieszenia i zaprzestania notowania papierów wartościowych na giełdzie, - dni otwarcia i godziny sesji giełdowych, - prawa i warunki przebywania na gieldzie, - sposób ustalania i ogłaszania kursów, - sposób klasyfikowania papierów wartościowych notowanych na giełdzie, - system informacyjny giełdy, - wysokość stałej opłaty rocznej za korzystanie z urządzeń giełdy, - wysokość opłat transakcyjnych i sposoby ich naliczania, - system ewidencji i rozliczeń transakcji giełdowych. "Prawo o publicznym... rozdz. 6, arl. 54, 1 oraz nrt J Giełdy w gospodarce... S Q9. 14 J. Socha, op. cit.,s. 37.

7 Rynekfinansowy i jego uczestnicy I Podstawowym zadaniem Giełdy Warszawskiej jest koncentracja zleceń kupna i sprzedaży (popytu i podaży) na papiery wartościowe dopuszczone do obrotu giełdowego oraz prawidłowe ustalanie kursów tych papierów i na ich podstawie realizacja zebranych zleceń, a także publikacja ustalonych kursów papierów wartościowych. Powinna ona gwarantować przejrzysty, bezpieczny i sprawny przebieg transakcji i rozliczeń, a także taki sam dostęp do jednolitych informacji, mających wpływ na podejmowanie decyzji inwestycyjnych, dla wszystkich uczestników 2S. Zgodnie z dyrektywami EWG każdy kraj, który chce mieć nowoczesny system obrotu papierami wartościowymi i wejść na rynek kapitałowy, powinien stworzyć własny, centralny system depozytowy papierów wartościowych. Każdy kraj powinien mieć tylko jeden system depozytowy (nawet jeżeli funkcjonuje tam kilka giełd papierów wartościowych). Powstanie w Polsce systemu depozytowego papierów wartościowych według standardów europejskich miało na celu stworzenie niematerialnego mechanizmu cyrkulacji papierów wartościowych na okaziciela, związanej z zawieranymi transakcjami na giełdzie lub innymi operacjami na papierach wartościowych między uczestnikami rynku kapitałowego'. Podobnie jak w przypadku Giełdy Papierów Wartościowych Polska, tworząc centralny depozyt, skorzystała z pomocy specjalistów francuskich. Obecnie rolę centralnego depozytu w Polsce spełnia Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA jest instytucją powołaną do realizacji zadań związanych z rozliczeniami w papierach wartościowych tam złożonych. W pierwszych latach działalności Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych był częścią Giełdy Warszawskiej. Na mocy znowelizowanej ustawy "Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych" zostal on wyodrębniony z Giełdy jako spółka nie mająca charakteru zarobkowego'7. ZaŁożycielami spółki są: Skarb Państwa (w imieniu którego działa minister przekształceń własnościowych) oraz Giełda Papierów Wartościowych 28 Do statutowych zadań spółki należy: - przechowywanie i rejestracja papierów wartościowych, - prowadzenie kont depozytowych, - rozliczanie transakcji, - obsługa i reałizacja zobowiązali emitentów wobec podmiotów praw z papierów wartościowych, - sprawowanie nadzoru nad zgodnością wielkości emisji z ilością papierów wartościowych w obiegu, "A. Bajer-Kozińskn, op. cit., s Ibidem, s Ewidencja paplerdw wartojciowych, M. Kokoszka, T. Kownlewski, W. Krzywina, M.L. Sobkiewlcz, D. Zieniuk, Centrum Edukacji l Rozwoju Biznesu, Warszawa 1995, s Statut Spólki Akcyjnej Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, Warszawa 1995, l i 2.

8 I Elżbieta Aleksandrowska - tworzenie i wykorzystanie funduszu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej z tytułu zawartych transakcji. - wykonywanie innych zadań związanych z obrotem papierami wartościowymi i innymi instrumentami finansowymj29. Władzami spółki są: Walne Zgromadzenie. Rada Nadzorcza zwana Radą Depozytu. Zarząd zwany Zarządem Depozytu JO Główną funkcją KDPW SA jest usprawnianie obrotu i zmniejszenie stopnia ryzyka związanego z obrotem papierami wartościowymi. Krajowy Depozyt zgodnie z ustawą sprawuje również kontrolę nad akcjami wszystkich emitentów w obrocie publicznym 3l Wszystkie papiery wartościowe będące w obrocie giełdowym muszą być zdeponowane w KDPW SA. a wszyscy członkowie giełdy muszą posiadać tam swoje globałne konta depozytowe. Depozyt nie posiada natomiast informacji o indywidualnych kontach biur maklerskich. Kolejnym uczestnikiem rynku papierów wartościowych jest emitent. Emitentem papierów wartościowych jest "wystawiający papier wartościowy we własnym imieniu"". czyli podmiot wprowadzający na rynek papiery wartościowe. aby zgromadzić kapitał na określony cel. Żeby móc wprowadzić własne papiery wartościowe do obrotu publicznego emitent musi uzyskać zgodę Komisji Papierów Wartościowych. Wyjątek stanowi Skarb Państwa oraz Narodowy Bank Polski. które to instytucje zobowiązane są jedynie zawiadomić Komisję. Kolejnym warunkiem jest złożenie co najmniej 75% papierów wartościowych danej emisji do depozytu w wybranym banku łub innej instytucji do tego powalanej". O dopuszczeniu do obrotu giełdowego decyduje Rada Giełdy po przedłożeniu wniosku przez Zarząd Giełdy. W celu uzyskania zgody na wprowadzenie papierów wartościowych do publicznego obrotu emitent lub wprowadzający papiery wartościowe do publicznego obrotu składa do Komisji wniosek zawierający: - określenie nazwy (firmy) i siedziby emitenta. - podstawowe informacje o wprowadzonych do publicznego obrotu papierach wartościowych. a w szczególności określenie ich rodzaju. wartości nominalnej. liczby oraz przewidywanej daty sprzedaży. - oznaczenie podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo maklerskie. oferującego w obrocie papiery wartościowe. będące przedmiotem wniosku. Do wniosku należy dołączyć prospekt emisyjny, odpis statutu, uchwałę lub oświadczenie o emisji'4. Prospekt emisyjny stanowi bardzo ważne zródło informacji o emitencie. Składa się on z dziewięciu części i są to: wstęp. dane o emi- 29 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 1995 r. w sprawie zasad dziajania Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA. Dz.U. nr 56. poz l. 30 SlatuL J. Socha. op. cit., Prawo o publicznym obrocie... poz. II, art. 2, pkt. 2. "/bidem. poz. 11. art orllz art /bidem, rozdz, 5.

9 Rynek finansowy i jego liczestnicy I sji, dane o emitencie, dane o osobach zarządzających, dane o działalności emitenta, informacje o perspektywach rozwoju, informacje finansowe, informacje dodatkowe, załączniki. Sporządzający prospekt emisyjny zobowiązany jest pod karą więzienia zamieścić dane prawdziwe i pełne, przedstawiające w rzetełny sposób kondycje spółki oraz istniejące czynniki ryzyka J5. Aby wprowadzić własne papiery wartościowe do obrotu na giełdzie emitent jest zobowiązany zdeponować je w Krajowym Depozycie w postaci odcinka zbiorczego. Odcinek zbiorczy reprezentuje papiery wartościowe danej emisji dające takie same prawa ich wlaścicielom 36 Emitent lub wprowadzający papiery wartościowe do obrotu publicznego zobowiązany jest ponadto złożyć do Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA następujące dokumenty: - list księgowy, - odpis zgody Komisji Papierów Wartościowych na dopuszczenie papierów wartościowych do obrotu publicznego, chyba że znajdują się one w obrocie publicznym z mocy prawa, - dokument urzędowy stwierdzający zarejestrowanie spółki lub nowej emisji, - prospekt emisyjny w pięciu egzemplarzach, - odpis dokumentu stanowiącego podstawę prawną danej emisji papierów wartościowych, - wniosek o zawarcie umowy o uczestnictwo, w przypadku kiedy składający wniosek nie jest uczestnikiem Depozytu". Biura maklerskie, stanowiące instytucjonalną formę działalności maklerskiej, należą do głównych podmiotów rynku kapitałowego, zwłaszcza wtórnego rynku papierów wartościowych. Ustawa "Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych" określa, że publiczny obrót papierami wartościowymi może odbywać się wyłącznie za pośrednictwem biur maklerskich i banków. Podstawową rołą tych biur jest pośrednictwo w obrocie papierami wartościowymi oraz zapewnienie bezpieczeństwa i płynności tego obrotu. Podmiotem prowadzącym przedsiębiorstwo maklerskie może być każda osoba prawna (krajowa lub zagraniczna) oraz jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej. Prowadzenie przedsiębiorstwa maklerskiego wymaga zezwolenia Komisji Papierów Wartościowych. Wniosek o udzielenie zezwolenia powinien zawierać: - określenie nazwy lub firmy i siedziby, - podstawowe dane o osobach, które odpowiadają za uruchomienie i będą kierować działałnością będącą przedmiotem zezwolenia, - wskazanie wspólników, proporcji ich uczestnictwa w kapitale zakładowym spółki, jeżeli biuro będzie prowadzone przez spółkę, 35 A. BajerwKozińskil, op. cit., s " Regulamin Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, stan prawny na dzień 29 stycznia 1998 r., KDPW SA, Warszawa 1998, Szczególowe zasady dzialania Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, st.n pmwny na dzień 20 stycznia 1998 r., lo, pkt. 1-2.

10 I Elżbieta Aleksalld/'owska - określenie ewentualnego stosunku zależności lub dominacji wobec innych podmiotów, - wnioskowany zakres zezwolenia, - wysokość środków własnych i kredytów przeznaczonych na uruchomienie dzialalności będącej przedmiotem zezwolenia, - oświadczenie o niekaralności za przestępstwa przeciwko mieniu, dokumentom, za przestępstwa gospodarcze, za fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych oraz za przestępstwa skarbowe osób kierujących biurem, - informacje o planowanej organizacji biura, a w szczególności o posiadanych warunkach lokalowych i urządzeń telekomunikacyjnych, - listę maklerów lub doradców w zakresie obrotu papierami wartościowymi, - informacje o poprzednio prowadzonej działałności gospodarczej i przy~ czynach zaprzestania tej działalności, - ostatni bilans w przypadku, gdy podmiot ubiegający się o zezwolenie w chwili skladania wniosku prowadzi działalność w innej dziedzinie (nie dotyczy to tylko banków)". -listę specjalistów ewidencji papierów wartościowych. Na każdym biurze maklerskim ciąży obowiązek zatrudnienia określonej liczby maklerów. Osoby z prawem wykonywania zawodu maklera muszą mieć licencję wydaną przez Komisję Papierów Wartościowych 39 Na listę maklerów lub doradców może być wpisana osoba fizyczna, która: - posiada pelną zdolność do czynności prawnych, - korzysta z pełni praw publicznych, - nie była karana za przestępstwa przeciwko mieniu, przeciwko dokumentom, przestępstwa gospodarcze, za fałszowanie pieniędzy, papierów wartościowych, znaków urzędowych oraz za przestępstwa skarbowe, - zdała egzamin przed Komisją Egzaminacyjną dla Maklerów Papierów Wartościowych lub Doradców w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi (art. 14). Makler przy wykonywaniu czynności maklerskich obowiązany jest dzialać zgodnie z przepisami prawa i zasadami uczciwego obrotu, mając w szczególności na względzie słuszne interesy zleceniodawców. Maklera obowiązuje tajemnica zawodowa, obejmująca wszelkie informacje, jakie uzyskał w związku z wykonywaniem czynności maklerskich. Wymogi te odnoszą się również do doradców w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi'". Zgodnie z uchwałą Zarządu KDPW SA z dnia 15 grudnia 1995 l'. na każdym biurze maklerskim ciąży również obowiązek zatrudniania określonej liczby specjalistów ewidencji papierów wartościowych. Zarząd KDPW SA "J. Socha, op. cit., s Ibidem, s , Prawo papierów..., s

11 Rynek finalisowy i jego uczeslllicy I uznał, że wprowadzenie zasady sprawdzania kwalifikacji osób zajmujących się ewidencjonowaniem papierów wartościowych posłuży interesom wszystkich, zwiększając bezpieczeństwo zdematerializowanego systemu "przechowywania" papierów wartościowych. O tytuł kwalifikacyjny "specjalista ewidencji papierów wartościowych" mogą ubiegać się osoby odpowiedzialne za dokonywanie czynności związanych z ewidencjonowaniem praw z papierów wartościowych u uczestników KDPW SA będących instytucjami finansowymi. Tytuł kwalifikacyjny nadaje się osobom, które zdały egzamin pisemny przed Komisją Egzaminacyjną powołaną przez Zarząd Depozytu". Szczególną rolę odgrywa biuro maklerskie na rynku pierwotnym. Oferowanie papierów wartościowych na rynku pierwotnym oznacza, że biuro maklerskie lub grupa biur maklerskich udostępnia emitentowi sieć swoich oddziałów w celu szybszego i skuteczniejszego sprzedania emisji. Gdy biuro maklerskie nie bierze na siebie ekonomicznej odpowiedzialności za sprzedaż papierów wartościowych w ofercie pierwotnej, jego rola jest pasywna. Zupełnie inną rolę odgrywa biuro maklerskie na rynku pierwotnym, gdy aktywnie uczestniczy w sprzedaży papierów wartościowych. W takiej sytuacji oprócz udostępnienia swoich oddziałów, tak jak przy oferowaniu, podejmuje ono także ryzyko ekonomiczne związane ze skutecznym ulokowaniem emisji na rynku. Staje się gwarantem emisji. W przypadku większych lub bardziej ryzykownych emisji, w celu rozłożenia ryzyka, może on utworzyć konsorcjum emisyjne składające się z kilku biur maklerskich. Gwarancja emisji polega na nabywaniu przez konsorcjum całej emisji papierów wartościowych, a następnie odsprzedawaniu jej inwestorom. W związku z tym aktywna rola biura maklerskiego spełniającego rolę gwaranta emisyjnego, obejmuje również aktywne uczestnictwo w określaniu ceny emisyjnej akcji spółki. Od jej wysokości zależy, czy gwarantowanie emisji będzie dla biura maklerskiego przedsięwzięciem zyskownym. Gwarant odpowiada swoją pozycją na rynku za odpowiednie oszacowanie ceny emisyjnej". Ustawa z 22 marca 1991 r., regulująca zasady funkcjonowania rynku kapitałowego w Polsce, obejmuje również wyspecjalizowane instytucje tego rynku, czyli fundusze powiernicze. Inwestor, szczególnie drobny, na rynku kapitałowym napotyka dwie podstawowe bariery utrudniające, a często nawet uniemożliwiające korzystne lokowanie pieniędzy w papiery wartościowe. Są to: brak doświadczenia i wiedzy narynku kapitalowym oraz niedobór środków finansowych, wynikający z ograniczenia budżetowego i uniemożliwiający inwestowanie w różne papiery wartościowe w celu zabezpieczenia się przed ewentualnymi zbyt wysokimi stratami". Fundusz powierniczy stanowi wyodrębnioną finansowo wspólną masę majątkową uczestników o zmiennej wartości i stałym przeznaczeniu gospo- " System Depozytowo-Rozliczeniowy, Pismo Krajowego Depozytu Papierów Wn.tościowych SA, sierpień 1996, s "1. Socha, op. cli., s "Ibit/em, s

12 I Elżbieta Aleksandrowska darczym, zarządzaną przez towarzystwo funduszy powierniczych. W szczególności fundusz taki służy do zbiorowego lokowania środków pieniężnych w papiery wartościowe". W ustawie określono, że fundusz powierniczy może być zarządzany jedynie przez spółkę akcyjną, zwaną Towarzystwem Funduszy Powierniczych, z kapitałem akcyjnym nie mniejszym niż czterokrotność minimalnego kapitału przewidzianego przez kodeks handlowy dla spółki akcyjnej, pokryty w całości wkładami pieniężnymi 45 Towarzystwo Funduszy Powierniczych działa w formie spółek akcyjnych, nad którymi nadzór sprawuje Komisja Papierów Wartościowych. Ustawa narzuca jeszcze wiele dodatkowych ograniczeń, które mają na celu zmniejszenie ryzyka inwestowania w papiery wartościowe za pośrednictwem funduszy powierniczych. W ustawie znajdują się także zapisy, które w istotny sposób wpływają na strukturę portfela papierów wartościowych tworzących fundusz powierniczy. Zgodnie z nimi, nie więcej niż 5% wartości środków funduszu może być lokowane w papierach wartościowych jednego emitenta. Co najmniej 90% wartości środków funduszu powinno być lokowane w papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu. W przypadku gdy środki funduszu są lokowane w różnego rodzaju papierach wartościowych tego samego emitenta, łączna wartość papierów tego emitenta nie może przekraczać 10% wartości środków funduszu". Fundusze powiernicze nie mają osobowości prawnej. Pieniądze inwestorów przyjmowane są zatem na podstawie umowy cywilnoprawnej, która upoważnia Towarzystwo do podejmowania decyzji inwestycyjnych. W zamian za przekazane pieniądze inwestor otrzymuje jednostki uczestnictwa opiewające na jednakową w określonym dniu sumę pienięd zy47. Kapitał akcyjny funduszy powinien być pokryty w całości wkładami pieniężnymi. Minimalną wielkość kapitału funduszu powierniczego określa Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych. Fundusz nie może udzielać pożyczek ani kredytów, jak również poręczeń i gwarancji. Fundusz powierniczy nie może też na własny rachunek i w imieniu własnym nabywać akcji lub udziałów w innych spółkach w iłości powodującej powstanie stosunku jego dominacji". Pierwszym polskim funduszem jest "Pioneer Pierwszy Polski Fundusz Powierniczy", zarządzany przez "Pioneer Pierwsze Polskie Towarzystwo Funduszy Powierniczych, Spółka Akcyjna". Powstał on w lipcu 1992 r., a bankiem powiernikiem oraz prowadzącym dystrybucję i umarzanie jednostek uczestnictwa funduszu jest Bank Polska Kasa Opieki SA Prawo papier6w..., s. 60., J. Socha, op. cit., s Prawo papierów..., s J. Socha, op. cit., s Prawo papierów.. " s J. Socha. op. cit.. s

13 Rynek finansowy i jego uczestnicy I Kolejnym uczestnikiem rynku kapitalowego jest sponsor emisji. Sponsorem emisji jest instytucja finansowa zajmująca się na zlecenie rozprowadzaniem na rynku papierów wartościowych przez organizację pierwszejpublicznej sprzedaży lub zebranie kapitału, w wypadku nowych emisji. Sponsor prowadzi księgę wszystkich tych, którzy nabyli akcje w obrocie publicznym, czyli rejestr akcjonariuszy'o. W wypadku gdy klient zamierza zdeponować papiery wartościowe na rachunku papierów wartościowych, nabyte w obrocie pierwotnym lub w pierwszej ofercie publicznej, sponsor emisji papiel'ów wartościowych oraz uczestnik prowadzący rachunki papierów wartościowych dla klientów dokonują czynności mające na celu przeniesienie papierów wartościowych z konta depozytowego prowadzonego przez KDPW SA dla sponsora emisji na konto depozytowe prowadzone przez KDPW SA dla uczestnika. Czynności te polegają w szczególności na potwierdzeniu zgodności świadectwa depozytowego wystawionego przez podmiot biorący udział w oferowaniu papierów wartościowych w publicznym obrocie z treścią rejestru właścicieli papierów wartościowych prowadzonych przez sponsora emisji. Sponsor emisji wystawia następnie polecenie przelewu i przesyła je do KDPW SA w celu dokonania przelewu papierów wartościowych z konta sponsora emisji na konto uczestnika'l. Rola sponsora kończy się z chwilą potwierdzenia wszystkich akcji. Wszystkie akcje, które znajdują się na koncie sponsora emisji, nazywane są martwą emisją, ponieważ akcje te nie biorą czynnego udziału w obrocie giełdowym. Specjaliści pełnią rolę instytucji centralizującej obrót papierami wartościowymi. Dla każdego papieru wartościowego jest wyznaczony przez emitenta i zatwierdzony przez Giełdę jeden specjalista, ale dane biuro maklerskie może być specjalistą kilku papierów wartościowych. Cały obrót danym papierem na giełdzie odbywa się za pośrednictwem specjalisty, który musi posiadać swoje konto w Krajowym Depozycie". Każdy specjalista jest zobowiązany do realizacji następujących zadań: - ustalenia kursu dnia dla danego papieru wartościowego, - zapewnienia płynności obrotów, poprzez alokację, redukcję bądź interwencję, - zawieranie transakcji i ich udokumentowanie w formie kart umów'). KDPW SA rozlicza transakcje na podstawie otrzymanych za pośrednictwem Giełdy i wystawionych przez specjalistę kart umów. Stanowią one dowód zawarcia transakcji. Każda karta umowy musi być potwierdzona przez strony transakcji. Karta umowy powinna zawierać: - datę zawarcia transakcji oraz datę rozliczenia transakcji, - nazwę i kod papierów wartościowych będących przedmiotem transakcji, 50 A. Bnjer-Kozińska, op. cit.. s. II. SI Regulamin..., A. Bnjer-Kozińska. op. cit., s Ewidellcja papierów... s. 15.

14 I Elżbieta Aleksandrowska - wartość transakcji i liczbę papierów wartościowych będących przedmiotem transakcji, - kody uczestników oraz pozostałe elementu numeru konta, z którego ma nastąpić świadczenie oraz konta, na które powinno wpłynąć świadczenie w związku z rozliczeniem w papierach wartościowych, - numer i rodzaj zlecenia maklerskiego, - numer operacji rozliczeniowej, - kod waluty, w jakiej wyraża się wartość transakcji, - kod typu operacji. Bank Rozliczeniowy prowadzi rozliczenia pieniężne pomiędzy wszystkimi uczestnikami rynku wynikające z zawieranych transakcji papierami wartościowymi. Pierwszym bankiem rozliczeniowym był Narodowy Bank Polski, a obecnie funkcję tę pełni Bank Śląski 54 Jedną z funkcji banku rozliczeniowego jest udzielanie kredytu automatycznego, w przypadku kiedy jakieś biuro lub inny uczestnik nie posiada zabezpieczenia (w postaci finansowej) i dochodzi do zawieszenia transakcji na giełdzie. Podstawowe zasady udzielania kredytu automatycznego uczestnikom przez bank rozliczeniowy określa umowa zawarta między KDPW SA, a bankiem rozliczeniowym. Kredyt automatyczny może być wykorzystany wyłącznie w celu spełnienia przez uczestnika świadczel\ wynikających z zawartych transakcji". Literatura Bajer-Kozińska A., Zasady funkcjonowania i rachunkowość biura maklerskiego, Fundacja Rozwoju Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław Ewidencja papierów wartościowych, M. Kokoszka, T. Kowalewski, W. Krzywina, M.L. Sobkiewicz, D. Zieniuk, Centrum Edukacji i Rozwoju BizneslI, Warszawa Gębicki W.R., Banki i Biura maklerskie na rynku papier6w wartościowych, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała Giełdy w gospodarce światowej. praca zbiorowa pod red. W. Januszkiewicza, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Hull L, Kontrakty terminowe i opcje. Wprowadzenie, WIG-Press, Warszawa Jajuga K., Jajuga T., Jak inwestować w papiery wartościowe, PWN, Warszawa Kaźmierczak A., Zarys bankowości we współczesnym kapitalizmie, SGH, Warszawa Na czym ludzie robią pieniądze, T. Biernat, Z. Lebiedź, T. Maciejewski, M. Wojewódka, Giełda MW-System, Kraków Pietrzak B., Międzynarodowe operacje walutowe, Biblioteka Menadżera i Bankowca, Warszawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych,'ustawa z dnia 22 marca Prawo papierów wartościowych, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, stan prawny na dzień 31 sierpnia 1997,Lublin S4 A. Bajer-Kozińska, op. cit., s. 12. ss Regulamin".. op. cit.. 20.

15 Rynekfinansowy i jego uczestnicy I Regulamin Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, stan prawny na dzień 29 stycznia 1998, KDPW SA, Warszawa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 1995 r. w sprawie zasad działania Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, Dz.U., nr 56. Sapaćko A., Giełda papier6w wartościowych, AWiM MediaBank SA, Warszawa Sobolewski L., System Krajowego Depozytu Papier6w Wartościowych. Zagadnienia prawne, Bankowa Spólka Prawnicza, Warszawa Socha J., Zrozumieć giełdę, Wydawnictwo Olimpus, Warszawa Statut Spólki Akcyjnej Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, Warszawa System Depozytowo-Rozliczeniowy, Pismo Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, Warszawa Szczególowe zasady działania Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych SA, stan prawny na dzień 29 stycznia 1998 r" KDPW SA, Warszawa Szulecka A., Organizacja Gieldy Papier6w Wartościowych, Gielda Papierów Wartościowych, Warszawa Szczypiorski S., Zieleniewski J., Zasady organizacji i techniki handlu zagranicznego, wyd. II, PWE, Warszawa Wiśniewski, Elementarz gieldowy, Wydawnictwo DWN, Kraków Flnanclal Market and Its Partlclpants The system transformation that has been taking place for many years particularly in the sphere of the economy has brought about a dynamie development of the financial market and the establishment of institutions that are typieał for the market-oriented economy. An active application of oli the possibilities creoted by those institutions requires the accumulation of knowledge both conceming their functioning and the principles which they adopt in their mutual relations. The paper deals with these issues. The authar characterizes the fin_ncial market and Ihe inslitlltions that operate on this market and have.an active contribution to its establishment. The first part of the article de ais with the essence of the financial market and iłs segments with a particular auention given io ca)lital market. The next part takes up the issues pertaining to the operalian and fu,nctioning of the participants of the financial market. The main participant of the market - without whose presence it would be impossible to imagine the existence of capital market - is the Stock Exchange, to which a lot attenlion has been devoted in Ihe article. In the paper the author also explains the principles of the operntion of the Nalional Shareholders' Registralion Office, Stockbroker's Offices, TrusI Punds, SeUlement, Issuer, Underwriter and Specialist Bank. The aim of the paper is Ihe determination of the place and importance of financial institutions in Poland and tasks they are assigned. The author also presents regulalions goveming Ihe issuing of secudlies and their turnover.