Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu

Transkrypt

1 Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej? Janina Filek Kraków 2006 Kampania edukacyjna Moje konsumenckie ABC jest wspó finansowana z funduszy Unii Europejskiej i Urz du Ochrony Konkurencji i Konsumentów

2 Copyright by Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Warszawa marzec 2006 Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Plac Powstaƒców Warszawy 1, Warszawa tel.: (022) Opracowanie: Janina Filek Ma opolska Szko a Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie ul. Szewska 20/3, Kraków tel.: (012) Przygotowanie do druku: ampress Wykonanie: Gryf Warszawa Sp. z o.o. ul. P ochociƒska 19, Warszawa ISBN

3 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?3 Wprowadzenie Studencie, jeêli jesteê studentem kierunku ekonomicznego i zaliczy eê kurs mikro i makroekonomii, to zapewne wiesz, co to jest wolny rynek, jak dzia a mechanizm niewidzialnej r ki oraz, e nasz obiad zawdzi czamy egoizmowi piwowara, rzeênika i piekarza, a nie ich altruizmowi. JeÊli dodatkowo pozna eê histori myêli ekonomicznej wiesz te, jakie teorie g osili tak wielcy ekonomiêci jak: Adam Smith i Dawid Ricardo, Jon M. Keynes, Ludwig von Mises, Friedrich A. Hayek czy Milton Friedman. JeÊli zaê znasz histori gospodarczà, wiesz tak e, jak w ostatnich 200 latach nast powa w Europie i Stanach Zjednoczonych rozwój gospodarczy i na czym polega a akumulacja kapita u. Posiadajàc ca à t wiedz, rozumiesz zale noêci pomi dzy cenà, poda à i popytem oraz ca y szereg innych bardzo wa nych praw ekonomicznych. Gdy t wiedz posiad eê, mo na o Tobie powiedzieç, e znasz teori ekonomii ca kiem nieêle. Jako przysz y przedsi biorca wiesz te prawdopodobnie du o o wspó czesnej gospodarce i jej problemach, a tak e o zjawisku nazywanym globalizacjà. JeÊli podczas studiowania wystarcza o ci czasu na Êledzenie prasy dotyczàcej polskiej gospodarki oraz zapoznanie si z politykà rzàdu gospodarki, niewàtpliwie wiesz te, jaki jest stan oraz jakie sà jej najpowa niejsze problemy. Je eli ju pracowa eê lub odby eê praktyk w jakiejê firmie, wiesz te nieco na temat tego, jak prowadzi si dzia alnoêç gospodarczà w Polsce, a jeêli pracowa eê, lub mia eê praktyk za granicà, potrafisz dodatkowo porównaç sposób dzia ania polskich firm i zagranicznych. A zatem sporo ju wiesz. Czy wiesz jednak, co to jest Corporate Social Responsibility (Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu)? Czy spotka eê si podczas studiów z tym poj ciem i czy wiesz, co kryje si za tà ideà? Czy wiesz, kiedy i jak ta idea powsta a? Jak jest wdra ana w Europie i w Polsce? JeÊli nie znasz wszystkich odpowiedzi na te pytania, to ten mini podr cznik jest napisany specjalnie dla Ciebie.

4 4Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Co to jest CSR? PowinieneÊ wiedzieç, e nie istnieje jedna uniwersalna definicja idei okreêlanej jako Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu (Social Corporate Responsibility w skrócie CSR). Najcz Êciej opisuje si jà jako koncepcj, wedle której: przedsi biorstwa dobrowolnie uwzgl dniajà aspekty spo eczne i ekologiczne w swoich dzia aniach handlowych oraz w kontaktach ze swoimi interesariuszami [Green Paper *1 ] W praktyce oznacza to, e przedsi biorstwo opracowujàc strategi dobrowolnie w àcza interesy spo eczne i ochron Êrodowiska do celów przez siebie realizowanych, a tak e Êwiadomie buduje swoje relacje z ró nymi grupami interesariuszy (stakeholders). Czy wiesz jednak, kto to sà interesariusze? Interesariusze to grupy ywotnie zainteresowane dzia alnoêcià firmy. W dokumencie zatytu owanym Zasady Okràg ego Sto u z Caux do interesariuszy nale à: klienci, pracownicy, w aêciciele/inwestorzy, dostawcy, konkurenci, wspólnoty lokalne [Principles for Business. The Caux Round Table, 1994]. Inni do tej grupy dodajà tak e agendy rzàdowe, grupy biznesowe, sprzedawców, a nawet media i opini publicznà jako otoczenie dalsze firmy. Bycie spo ecznie odpowiedzialnym oznacza nie tylko spe nianie oczekiwaƒ prawnych, ale równie wychodzenie ponad to i wi ksze inwestowanie w zasoby ludzkie, Êrodowisko i relacje z interesariuszami W koncepcji spo ecznej odpowiedzialnoêci biznesu akcent zostaje po o ony zatem nie na spe nianiu przez przedsi biorstwo wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale na zwi kszaniu inwestycji w zasoby ludzkie, w ochron Êrodowiska i dobre relacje z otoczeniem firmy, czyli na dobrowolne zaanga owanie si w kszta towanie otoczenia wewn trznego i zewn trznego firmy. Spo eczna odpowiedzialnoêç zaczyna si tam, gdzie koƒczy si zasi g oddzia- ywania prawa [Davis K., 1973]. Dzia ania realizujàce CSR mo na podzieliç na: wewn trzne podejmowane wewnàtrz firmy, w stosunku do wewn trznych interesariuszy oraz zewn trzne podejmowane przez firm na zewnàtrz, w stosunku do zewn trznych interesariuszy. Dzia ania zewn trzne dodatkowo nale y podzieliç na dzia ania w obr bie otoczenia bli szego i otoczenia dalszego. Oba przedstawione wy ej podzia y pokrywajà si z podzia em na trzy grupy interesariuszy. Grup pierwszà stanowià wszyscy, którzy wspó tworzà przedsi biorstwo swà pracà, wiedzà i kompetencjami, swymi kapita ami, ci wszyscy, którzy mieszczà si w obr bie przedsi biorstwa jako jego pracownicy, kadra kierownicza, w aêciciele. Drugà grup stanowià wszyscy, którzy stykajà si z ró nymi przejawami dzia alnoêci przedsi biorstwa w bezpoêrednim zwiàzku z tà w aênie dzia alnoêcià. W grupie tej znajdujà si przede wszystkim klienci, ale ponadto dostawcy, kooperanci i wreszcie konkurenci. Trzecià grup stanowià ró nego rodzaju wspólnoty (communities), od wspólnoty lokalnej poprzez region a po wspólnot paƒstwowà czy nawet globalnà [Por bski C, 1997]. Dzia ania wewn trzne przyk adowo mogà polegaç na: humanizacji pracy, stworzeniu bezpiecznych warunków pracy, ustaleniu godziwych wynagrodzeƒ dla pracowników, zabezpieczeniu odpowiednich Êwiadczeƒ socjalnych, zwi kszeniu satysfakcji pracowników z pracy, stworzeniu mo liwoêci kszta cenia dla pracowników. Natomiast dzia ania zewn trzne mogà polegaç na: zaspakajaniu rzeczywistych potrzeb klientów, zagwarantowaniu wysokiej jakoêci dóbr i us ug, przestrzeganiu uczciwych zasad wymiany, dba oêci o spo eczny interes lokalny lub na kszta towaniu standardów bran owych, a nawet kszta towaniu polityki paƒstwa w przestrzeni spo eczno-gospodarczej. W opinii zwolenników idei CSR odpowiedzialnoêç spo eczna biznesu to nowa d ugofalowa strategia zarzàdzania firmà, która poprzez prowadzenie dialogu spo ecznego, g ównie na poziomie lokalnym, przyczynia si do wzrostu konkurencyjnoêci przedsi biorstwa. Odpowiedzialne prowadzenie biznesu sta o si w krajach rozwini tych jeszcze jednym (obok technologii i organizacji) sposobem na budowanie przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Jednà z zalet tej metody jest jej du a zgodnoêç z ideà zrównowa onego rozwoju ekonomicznego. *1 Zob. Green Paper. Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, Commission of the European Communities, Brussels, 18 lipca 2001 (wersja polska zob. Zielona Ksi ga dotyczàca CSR (streszczenie), w: B. Rok (red.) Wi cej ni zysk, czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001, s ).

5 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?5 Spo ecznà odpowiedzialnoêç biznesu nale y ujmowaç jako proces stopniowego doskonalenia, w ramach którego przedsi biorstwo stara si coraz lepiej zarzàdzaç swoimi relacjami z interesariuszami, w ostatnich latach majàcymi coraz wi kszy wp yw na sukces przedsi biorstwa. Traktujàc CSR jako proces stopniowego doskonalenia nale y opartà na niej strategi traktowaç jako inwestycj, a nie wy àcznie jako koszt ponoszony przez przedsi biorstwo. Realizacja koncepcji CSR le y po stronie biznesu. Ale jednak przyczynia si do tworzenia wartoêci spo ecznej, oddzia ywuje w kierunku zrównowa onego rozwoju. Dlatego powinna byç w kr gu zainteresowania w adz publicznych jako promocja pozytywnych praktyk kreowanych przez przedsi biorstwa na rzecz Êrodowiska i spo eczeƒstwa. Bez wsparcia i promocji CSR ze strony agend paƒstwowych idea ta nie b dzie mog a zostaç w pe ni zrealizowana. W jednym z najnowszych opracowaƒ Banku Âwiatowego pojawia si definicja z pozoru podobna do wczeêniej zacytowanych, jednak e w swej treêci zmierzajàca znacznie dalej w kierunku zobowiàzaƒ spo ecznych przedsi biorstwa. Wed ug twórców raportu spo eczna odpowiedzialnoêç: jest zobowiàzaniem biznesu do przyczyniania si do zrównowa onego rozwoju przy wspó pracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych spo ecznoêci oraz ca ego spo eczeƒstwa, zmierzajàcej do poprawy jakoêci ycia, co s u y zarówno biznesowi, jak i rozwojowi spo ecznemu [What Does Business Think abut Corporate Social Responisiblity? Part II, 2005].

6 6Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Skàd si wzi a koncepcja CSR? Dobrze by oby, gdybyê wiedzia, skàd wzi a si idea CSR, poniewa wiedza o jej pochodzeniu pozwala nie tylko lepiej zrozumieç jej istot, ale tak e uniknàç najcz Êciej spotykanych b dów zwiàzanych z jej rozumieniem. Pierwszy to b àd lekcewa enia nie docenia si jej znaczenia, uznajàc jà za okresowà mod. Drugi to b àd przeceniania, polegajàcy na naiwnym wyobra eniu, e jej wdro enie rozwià e wi kszoêç problemów spo ecznych. Trzeci to b àd mylnego uto samiania jej z public relations, a nierzadko ze zwyk ym czyszczeniem wizerunku firmy. PowinieneÊ zatem wiedzieç, e idea ta ma wiele korzeni. Na uwag zas ugujà niewàtpliwie trzy êród a stanowiàce jej fundament. Sà to: filozoficzna idea odpowiedzialnoêci, pog biona ideà dialogu, rozwój etyki biznesu, rozprzestrzenianie si demokracji. Filozoficzny rodowód CSR Dobrze jest wiedzieç, e u êróde CSR le y filozoficzna idea odpowiedzialnoêci, która zrodzi a si na poczàtku XX wieku. Jednak e jej pe niejsze zrozumienie oraz upowszechnienie mia o miejsce w po owie XX wieku. Kluczowym momentem w rozwoju tej idei by o odkrycie przez filozofów egzystencji zwiàzku pomi dzy wolnoêcià i odpowiedzialnoêcià. Odkryli oni bowiem, e nie ma odpowiedzialnoêci bez wolnoêci, ale tak e, e nie ma wolnoêci bez odpowiedzialnoêci. Przyznanie cz owiekowi wolnoêci pociàgn o za sobà uznanie go za istot odpowiedzialnà (odpowiedzialnà za wszystkie dzia ania podejmowane w sposób swobodny). OdpowiedzialnoÊç okaza a si zatem logicznà konsekwencjà przypisanej cz owiekowi wolnoêci. Przenoszàc te za o enia w realia Êwiata gospodarczego mo na powiedzieç, e o ile firmy korzystajà w przestrzeni gospodarczej ze swobody wyboru, o tyle musimy uznaç ich odpowiedzialnoêç za konsekwencje podj tych przez ich przedstawicieli decyzji. PowinieneÊ te wiedzieç, e istotnym elementem filozoficznych korzeni CSR, choç znacznie s abiej uêwiadamianym, poniewa nie rzucajàcym si tak w oczy (jak idea odpowiedzialnoêci), jest idea dialogu. Filozofia dialogu powsta a na poczàtku XX wieku. Ale dopiero w jego drugiej po owie zacz to uêwiadamiaç sobie wszystkie konsekwencje zauwa enia drugiego cz owieka i wyeksponowania roli dialogu w kszta towaniu si tego, co socjologowie nazywajà tkankà spo ecznà. Zwiàzek pomi dzy odpowiedzià udzielanà drugiemu cz owiekowi a odpowiedzialnoêcià jest zauwa alny nawet na poziomie j zykowym. Narodziny etyki biznesu Chocia niektórzy badacze poczàtków etyki biznesu doszukujà si ju w greckiej myêli spo eczno-ekonomicznej lub w tekstach religijnych (przypowieêç o uchu igielnym) [Berger P. L, (red.) 1994], powinieneê wiedzieç, e jest to swoistego rodzaju nieporozumienie. To, co na pewno mo na odnaleêç w tych êród ach, to silne zainteresowanie etykà. Tak Grecy, jak i twórcy chrze- Êcijaƒstwa doskonale rozumieli, jak wa na jest etyka w yciu ka dego cz owieka. Jak zapewne wiesz, wàtki etyczne odnoszàce si do gospodarowania mo na odnaleêç tak e w Êredniowieczu. Jednak e i tutaj nie ma sensu mówiç o etyce biznesu, chocia pog bionà krytyk lichwy mo na znaleêç np. w tekstach Êw. Tomasza.

7 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?7 Kwestie etyczno-gospodarcze by y bliskie tak e twórcom ekonomii, a szczególnie Adamowi Smithowi. Ale i w wypadku autorów z tego kr gu nie mo na mówiç o etyce biznesu i to z dwóch powodów. Po pierwsze Smith wàtki etyczne tak mocno eksponowane w Teorii uczuç moralnych ograniczy w Bogactwie narodów do idei zaufania. Po drugie myêliciele ci, nie tylko, e nie prowadzili refleksji nad rolà etyki w Êwiecie gospodarczym, ale Êwiadomie od etyki abstrahowali, jako od czynnika ma o istotnego dla efektywnoêci dzia aƒ gospodarczych. Ponadto praktyka gospodarcza tamtego okresu, jak i nast pnych stuleci, a tak e dalszy rozwój dziewi tnastowiecznej teorii ekonomii pog bi y ten brak zainteresowania kwestiami etycznymi dotyczàcymi dzia- alnoêci gospodarczej. PowinieneÊ wiedzieç, e dopiero na poczàtku XX wieku ów brak elementów etycznych w przestrzeni gospodarczej zosta dostrze ony. Najpierw dostrze ono go w przestrzeni praktycznej. W efekcie tego w latach trzydziestych XX wieku pojawi a si nowa refleksja, przybierajàca z czasem postaç nowej dyscypliny, zwanej obecnie etykà biznesu. Rozwój tej dyscypliny zaowocowa nie tylko konkretnymi zmianami w praktyce gospodarczej, ale tak e zmianà podejêcia cz Êci teoretyków ekonomii do problematyki spo eczno-gospodarczej. Coraz cz Êciej zacz to mówiç o heterodoksyjnej ekonomii zainteresowanej kwestiami spo- ecznymi, a pozostajàcej w pewnej opozycji do ekonomii g ównego nurtu, doêç d ugo zamkni tego na kwestie etyczne. Uzupe nieniem nowego podejêcia ekonomistów do roli etyki w przestrzeni gospodarczej jest tak e coraz cz Êciej wspominana w ostatnim okresie koncepcja ekonomii spo ecznej. Warto, abyê wiedzia, e wi kszoêç specjalistów za moment narodzin etyki biznesu uznaje og oszenie encykliki Rerum Novarum Leona XIII w 1891 roku, choç inni za ten moment uznajà wydanie w 1926 r. w Stanach Zjednoczonych pierwszej ksià ki z zakresu tej dyscypliny, zatytu owanej The Fundamentals of Business Ethics, a jeszcze inni poczàtków etyki biznesu upatrujà w rozwa aniach i dyskusjach z lat szeêçdziesiàtych XX wieku. Dobrze pami taç, e czynnikiem przyêpieszajàcym oraz wzmacniajàcym rozwój etyki biznesu by rozwijajàcy si w latach szeêçdziesiàtych ruch ekologiczny, ale i tak e idea zrównowa onego rozwoju. Istotna uwaga: Etyka biznesu jest jednym z fundamentów CSR, bez którego idea ta by nie powsta a, jednak e nie nale y ich uto samiaç. Etyka biznesu jest pierwszym krokiem na drodze do realizacji CSR. Rozprzestrzenianie si demokracji Pewnie wiesz z historii, e idea demokracji, znana ju greckim filozofom i politykom, na wiele wieków zosta a zapomniana. Ponownie zosta a przywo ana przez Rewolucj Francuskà, a dopiero w poprzednim stuleciu zacz a Êwi ciç swe triumfy. Wiek XX to niewàtpliwie wiek najwi kszego rozwoju tej idei. Wraz z rozwojem demokracji zmieni y si nie tylko uprawnienia obywatela oraz jego oczekiwania wobec instytucji publicznych, ale tak e obowiàzujàcy model traktowania obywatela przez innych obywateli i instytucje ycia spo ecznego, w tym tak e przez przedsi biorstwa. W efekcie rozpowszechnienia si idei demokracji ufundowanej na idei wolnoêci, równoêci i braterstwa, pojawi si nowy model relacji spo ecznej, gwarantujàcy ka dej jednostce szacunek, a ze strony paƒstwa pewien minimalny poziom zabezpieczenia socjalnego. W tej sytuacji Êwiat gospodarki nie móg pozostaç niezmieniony, poniewa elementy demokracji zbyt mocno zacz y przenikaç tak e do niego. Powszechna dziê krytyka zjawiska mobbingu wydaje si tego dobrym przyk adem. Nie mo na ju dzisiaj nie zauwa yç, e idea CSR w jakimê istotnym aspekcie jest wynikiem rozpowszechnienia si demokratycznego modelu relacji spo ecznych. Istotna uwaga: Gdyby zatem powróciç do podtytu u tego mini podr cznika: Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?, to na podstawie historii narodzin tej idei mo na z ca ym przekonaniem powiedzieç, e nie jest to tylko moda. Nie mo na traktowaç CSR wy àcznie jako chwilowej mody, poniewa, po pierwsze, idea etycznego biznesu i nadbudowana nad nià koncepcja CSR sta y si ju istotnym elementem najnowszej historii gospodarowania. Podstawowe jej zr by zosta y wdro one w krajach rozwini tych przez niema- à ju grup przedsi biorstw. Po drugie, jej pojawienie okaza o si logicznà konsekwencjà przyj tych przez wczeêniejszych myêlicieli rozstrzygni ç dotyczàcych rzeczywistoêci spo eczno-gospodarczej. Nale y jednak dodaç, e poczàtkowo CSR pojawi a si w Stanach Zjednoczonych jako bardziej zaawansowany poziom wdra ania zasad etyki biznesu, ale ju jej dalszy rozwój nastàpi w Europie. Tutaj idea ta znalaz a w aêciwe warunki dla dalszego rozwoju.

8 8Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Etapy, rodzaje i poziomy odpowiedzialnoêci JeÊli masz zrozumieç id CSR, powinieneê poznaç istotne dla tej idei poj cia i rozró nienia. Z perspektywy filozoficznej nale y odró niç odpowiedzialnoêç negatywnà (restrykcyjnà), zwróconà zasadniczo w przesz oêç i majàcà na uwadze jakieê spowodowane z o oraz odpowiedzialnoêç pozytywnà, zwróconà zasadniczo w przysz oêç i majàcà na uwadze jakieê zale ne od podmiotu dzia ajàcego dobro. Ponadto nale y wyró niç trzy etapy prowadzàce do pe nej odpowiedzialnoêci. Sà nimi: (1) uêwiadomienie sobie swojej odpowiedzialnoêci, (2) poczuwanie si do niej, (3) podejmowanie jej. Analizujàc natomiast motywy podejmowanej przez przedsi biorców odpowiedzialnoêci nale y odró niç trzy poziomy odpowiedzialnoêci (1) narzuconà, do której przedsi biorcy poczuwajà si wy àcznie ze wzgl du na obowiàzujàce prawo, (2) wymuszonà, do której przedsi biorcy si poczuwajà ze wzgl du na bardzo silnà presj wywieranà przez konsumentów, obywateli bàdê liczne organizacje, (3) dobrowolnà, którà przedsi biorcy Êwiadomie i dobrowolnie przyjmujà na siebie, b dàc Êwiadomymi swej roli spo ecznej. Gdyby wykorzystaç te klasyfikacje oraz ró ne rozumienia CSR, mo na by pokusiç si o wyodr bnienie 6 etapów rozwoju idei odpowiedzialnoêci w przestrzeni gospodarczej, zarówno w sensie jej rozumienia, jak i wdra ania. Tabela 1. Etapy budowania spo ecznej odpowiedzialnoêci przedsi biorców Etapy budowania spo ecznej odpowiedzialnoêci przedsi biorców Etap wst pny (przed-prawny i przed-etyczny) Etap pierwszy (prawny) przestrzeganie obowiàzujàcego prawa Etap drugi (etyczny) uczciwe post powanie, oparte na powszechnym przestrzeganiu prawa z nale ytym uwzgl dnieniem praw klientów i pracowników Etap trzeci (poczàtki CSR) kszta towanie w aêciwych relacji z wszystkimi grupami interesariuszy oraz próby równowa enia ich sprzecznych interesów Etap czwarty (rozwini ta CSR) zaanga owanie spo eczne, polegajàce na kszta towaniu relacji spo ecznych, dba oêç o zrównowa ony rozwój Etap piàty (zaawansowana CSR) zobowiàzanie zmierzajàce do poprawy jakoêci ycia wszystkich cz onków spo ecznoêci Rodzaje odpowiedzialnoêci unikanie odpowiedzialnoêci prawnej OdpowiedzialnoÊç negatywna (restrykcyjna) (za to, co ju si sta o lub mo e si staç) OdpowiedzialnoÊç negatywna (restrykcyjna) (za to, co si sta o lub mo e si staç) OdpowiedzialnoÊç mieszana odpowiedzialnoêç restrykcyjna, z elementami odpowiedzialnoêci pozytywnej OdpowiedzialnoÊç pozytywna majàca na uwadze zale ne od dzia ajàcej firmy dobro OdpowiedzialnoÊç pozytywna majàca na uwadze zale ne od dzia ajàcej firmy dobro Poziomy odpowiedzialnoêci brak ÊwiadomoÊci jakiejkolwiek odpowiedzialnoêci OdpowiedzialnoÊç narzucona przez prawo przedsi biorca uêwiadamia sobie obowiàzywanie odpowiedzialnoêci za dzia ania niezgodne z prawem OdpowiedzialnoÊç narzucona przez prawo przedsi biorca poczuwa si do odpowiedzialnoêci prawnej OdpowiedzialnoÊç wymuszona przez spo eczeƒstwo przedsi biorca poczuwa si do realizowania tych oczekiwaƒ pracowników i konsumentów, które majà prawne zabezpieczenie, ale te uwzgl dnia te oczekiwania, które majà silne poparcie spo eczne oczekiwania oczekiwaƒ OdpowiedzialnoÊç Êwiadoma przedsi biorca Êwiadomie w àcza niektóre cele spo eczne do swej dzia alnoêci OdpowiedzialnoÊç dobrowolna przedsi biorca Êwiadomie i dobrowolnie podejmuje odpowiedzialnoêç spo ecznà, przyczyniajàc si do poprawy jakoêci ycia èród o: w asne

9 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?9 Jakie sà najcz Êciej stawiane zarzuty przeciw CSR? AbyÊ by lepiej przygotowany do dyskusji na temat: czym jest CSR?, powinieneê zapoznaç si i przemyêleç zarzuty stawiane tej idei przez zagorza ych przeciwników oraz kontrargumenty przedstawiane przez zwolenników. Zarzut: Koronnym argumentem przeciwników CSR jest argument, który w potocznym brzmieniu przyjmuje nast pujàcà postaç: w aêciwym biznesem biznesu jest biznes. Stwierdzenie to jest pochodnà stanowiska wielu ekonomistów i mened erów, którzy uwa ajà, e jedynym celem dzia alnoêci przedsi biorstwa jest zysk [Friedman M., 1965]. A skoro to zysk jest podstawowym i jedynym celem dzia alnoêci gospodarczej, to mened er nie powinien zajmowaç si niczym innym, jak jego maksymalizowaniem. Ka dy inny cel dzia alnoêci firmy, jak np.: dbanie o dobro spo eczne czy interes wspólnoty lokalnej jest sprzeczny z istotà jej funkcjonowania, a jako sprzeczny niszczy mechanizm wolnorynkowy. Kontrargument: Zwolennicy CSR w odpowiedzi na ten argument wykazujà, i jest on intelektualnym bublem. Przy naj yczliwszej interpretacji potocznej wersji nale y stwierdziç, i jest on trywialnà tautologià, takà jak np. zdanie opakowanie opakowania jest opakowaniem. Pr dzej jednak ni tautologià jest on zwyk ym b dem logicznym, ekwiwokacjà, zawiera bowiem w sobie jedno poj cie w trzech ró nych znaczeniach. JeÊli znaczenia te wyinterpretowaç, zdanie to wyglàda oby nast pujàco: W a- Êciwym celem biznesu jest osiàganie zysku. I jest to Êwi ta prawda. I nikt temu nie chce przeczyç. Jednak e tez t formu uje si, by odeprzeç rzekomà tez CSR, i w aêciwym celem biznesu jest spo eczna odpowiedzialnoêç. Tymczasem zgo a nie jest twierdzeniem teorii CSR, i odpowiedzialnoêç ma byç celem biznesu, odpowiedzialnoêç w ogóle nie mo- e byç celem. Aparat poj ciowy przeciwników CSR jest cz sto zbyt ubogi, by móc dyskutowaç kwesti odpowiedzialnoêci. Nie zauwa ajà oni istotowej ró nicy mi dzy celem i zasadà, w konsekwencji mieszajà je ze sobà. Celem jazdy samochodem jest przemieszczenie si, a niekiedy sama przyjemnoêç jechania. Powiedzenie wyruszajàcemu w drog do Pcimia, e to nie jest godny cel, e jego celem powinny byç zasady ruchu drogowego jest w aênie tà ÊmiesznoÊcià, na którà nara a si ktoê, kto nie odró nia celów od zasad. JeÊli nieodpowiedzialnego kierowc namawiaç b dziemy do przestrzegania zasad, a on nam odpowie, e jego celem nie jest przestrzeganie zasad, lecz jak najszybsze dotarcie do Rygi, to trudno doprawdy go powa nie traktowaç. Zasady nie sà celem. Zasady sprawiajà, e osiàganie celu w Êrodowisku spo ecznym staje si mo liwe. Cel nie mo e zawieszaç zasad [Filek J., 2005]. Zysk jest jak zdrowie. Potrzebujesz go, im wi cej tym lepiej. Lecz zdrowie nie jest celem, dla którego istniejesz [Sójka J., 1995]. Zarzut: Z poprzednim zarzutem zwiàzany jest kolejny, majàcy charakter argumentu ideologicznego. Skoro idea CSR jest sprzeczna z istotà funkcjonowania przedsi biorstwa i os abia najsubtelniejszy mechanizm gospodarki kapitalistycznej, jakim jest mechanizm niewidzialnej r ki, to z tego wynika prosty wniosek dla przeciwników CSR, e ci, którzy propagujà jej zasady, sà przeciwnikami gospodarki kapitalistycznej. Niektórzy spoêród przeciwników CSR posuwajà si w swoich wnioskach jeszcze dalej, sàdzàc, e z ca à pewnoêcià, jako krytycy kapitalizmu, sà oni zwolennikami gospodarki socjalistycznej. Kontrargument: JeÊli przyjàç za Hansem Jonasem, e zmieniajàca si rzeczywistoêç spo eczna wymaga w aêciwej sobie etyki, nale y uznaç, e ka da epoka musi odkryç w aêciwy dla siebie etyczny sposób rozstrzygania swych podstawowych problemów [Jonas H., 1995]. Wydaje si, e idea CSR spe nia t rol jako najbardziej adekwatna do problemów, z jakimi boryka si cz owiek wspó czesny w przestrzeni spo eczno-gospodarczej, poniewa bardziej pasuje ona do wymagaƒ wspó czesnoêci ni obowiàzujàce do tej pory zasady etyczne. Idea ta nie ma nic wspólnego z przedk adaniem gospodarki socjalistycznej nad kapitalistycznà. Przymiotnik spo eczna w nazwie tej idei nie oznacza tego samego, co przymiotnik spo eczny w ideologii socjalistycznej. Przymiotnik spo eczna nie jest has em ideologicznym, odnosi si bowiem wy àcznie do fenomenu odpowiedzialnoêci. Ponadto poj cie spo ecznej odpowiedzialnoêci biznesu okaza o si bardziej przystawalne do idei demokracji i ducha wolnego rynku ni poj cia obowiàzku czy zaufania, u ywane do tej pory do oceny dzia aƒ w przestrzeni gospodarczej. Obowiàzek zbyt mocno wiàza si ze swoistego rodzaju nakazem lub przymusem, zaê poj cie zaufania zbyt jednostronnie nakreêla o charakter relacji pomi dzy przedsi biorcà a klientem, stawiajàc wymagania g ównie przed klientem to on mia ufaç przy jednoczesnym braku zobowiàzaƒ po stronie podmiotu gospodarczego, majàcego to zaufanie uwiarygodniç [zob. Filek J., Sosenko K., 2003]. Zarzut: Wielu mened erów odrzuca zasady CSR, poniewa wprowadzenie tych zasad jest wed ug nich zbyt kosztowne i to nie tylko przy wprowadzaniu, ale przede wszystkim podczas realizacji polityki CSR, wymagajàcej od firmy respektowania celów spo ecznych. JeÊli realizacja CSR jest dzia aniem kosztownym, to nie tylko przeczy obowiàzujàcej w gospodarce zasadzie o minimalizowaniu kosztów, ale tak e utrudnia konkurowanie z innymi firmami, nie podejmujàcymi takich dzia aƒ.

10 10Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Niektórzy spoêród przeciwników CSR przekonujà tak e, i ogranicza ona rozwój gospodarczy w krajach s abo rozwini tych. Oczekiwania co do zastosowania w tych krajach takich samych standardów w kwestii: zatrudnienia (np. sprzeciw wobec zatrudniania dzieci), ochrony Êrodowiska, czy wysokiej jakoêci produktów, powodujà niepotrzebne zwi kszenie kosztów dzia alnoêci firmy. W ostatecznym efekcie mo e doprowadziç do wycofania si firmy z tego kraju ze szkodà dla niego. Ponadto jak zauwa- ajà CSR s u y os abianiu konkurencji, jej zwolennicy bowiem du o cz Êciej domagajà si od paƒstwa przepisów ograniczajàcych konkurencj ni jà wzmacniajàcych. Kontrargument: Zwolennicy idei CSR zwracajà zaê uwag, i od jakiegoê czasu du e firmy europejskie i amerykaƒskie obok konkurowania poziomem technologicznym oraz kulturà organizacyjnà, zacz y tak e konkurowaç zwiàzanà z kulturà organizacyjnà postawà etyczno-spo ecznà. A zatem praktyka pokazuje to, czego nie chcà zauwa yç przeciwnicy CSR, e etyka i spo eczne podejêcie ju przynoszà korzyêci oraz, e sta y si ju one jednym z elementów konkurencji i jako takie nie tylko nie niszczà mechanizmu rynkowego, ale raczej go wzmacniajà. Nie jest odkryciem, e ka da inwestycja wymaga ponoszenia dodatkowych nak adów. JeÊli postawa etyczno-spo eczna firmy ma jej przynieêç konkretnà przewag to podobnie jak uzyskiwanie przewagi technologicznej czy organizacyjnej musi pociàgaç za sobà pewne koszty w postaci nak adów inwestycyjnych. Nikt nie oczekuje od firmy, aby zyska a przewag technologicznà bez nak adów finansowych na badania. Nie mo na zatem oczekiwaç, aby firma przyciàgn a do siebie wi kszà iloêç klientów zorientowanych spo ecznie bez podj cia konkretnych dzia aƒ na rzecz wspólnoty lokalnej lub Êrodowiska naturalnego. Co do argumentu dotyczàcego problemu krajów s abo-rozwini tych zarzut wydaje si o tyle wadliwy, o ile wspiera si na braku respektowania zasad demokracji. Dzia ania gospodarcze mia yby w tych krajach opieraç si na amaniu praw cz owieka i obywatela tylko dlatego, i przynoszà ekonomicznà korzyêç du ym koncernom. Dokumentem wskazujàcym na wadliwoêç za o eƒ kryjàcych si za tym zarzutem jest dokument zwany Global Compact, przyj ty i rozpowszechniany przez ONZ. Zarzut: Zwolennicy CSR wskazujà na moralnà stron odpowiedzialnoêci, dlatego te àczà CSR ze zobowiàzaniami moralnymi. Jednak e dla wielu ekonomistów oraz mened erów przedsi biorstwo nie mo e mieç adnych zobowiàzaƒ moralnych, poniewa nie jest podmiotem moralnym [Simon H., 1965). BehawioryÊci uwa ajà ponadto, e dzia anie cz owieka w ramach organizacji determinuje go w sposób wykluczajàcy odpowiedzialnoêç moralnà, a przedsi biorstwo tym si ró ni od cz owieka, e nie posiada sumienia. Jako nie posiadajàce sumienia nie mo e byç zatem odpowiedzialne moralnie. Kontrargument: Bez idei odpowiedzialnoêci nie jest dzisiaj mo liwa próba ontologicznego opisania przedsi biorstwa. Je eli chcemy zrozumieç, czym jest przedsi biorstwo oraz jakie jest jego miejsce nie tylko w wàsko zakrojonej przestrzeni gospodarczej, ale w znacznie szerzej rozumianej przestrzeni spo ecznej, to nie mo emy zapominaç, e jest ono w ca oêci dzie em cz owieka. Podobnie zresztà jak regu y gry rynkowej czy zapisy prawne, okreêlajàce dzia anie wolnego rynku. Gdyby tak nie by o, zwyk ym nadu yciem okaza oby si nazywanie tego rynku wolnym. Firma nie posiada oczywiêcie sumienia, ale firma to przede wszystkim zespó ludzi posiadajàcych sumienie. W dzia alnoêci gospodarczej decyzje gospodarcze mo na przedstawiç jako funkcje bezosobowych procesów, w których ka da decyzja jest wypadkowà wielu innych decyzji, a indywidualna decyzja pracownika jest zaledwie czàstkà w ogromnym zbiorze czynników wp ywajàcych na decyzj firmy. Decyzja firmy ulega rozproszeniu pomi dzy tak wielkà liczbà ró nych podmiotów, e nie sposób mówiç o odpowiedzialnoêci za jej podj cie. Kontrargument: Zwolennicy CSR zwracajà uwag na to, i biznes jest siecià bezpoêrednich i poêrednich relacji mi dzyludzkich. Dzisiaj dla wielu jest ju oczywiste, i podstawowà zasadà ludzkiego dzia ania jest zasada odpowiedzialnoêci. Zaakceptowanie idei odpowiedzialnoêci jednostkowej bez zaakceptowania odpowiedzialnoêci firmy prowadzi do zwolnienia osób z odpowiedzialnoêci, o ile dzia ajà wspólnie pod szyldem jednej firmy. Jako jednostki prywatne powinny byç odpowiedzialne, jako cz onkowie firmy nie muszà. Pi trzenie wàtpliwoêci co do odpowiedzialnoêci firmy i traktowanie tej odpowiedzialnoêci co najwy ej jako sumy odpowiedzialnoêci jednostek tworzàcych t zbiorowoêç nie pozwalajà dotrzeç do idei odpowiedzialnoêci zbiorowej, rozumianej jako nadwy ka odpowiedzialnoêci ponad prostà sum odpowiedzialnoêci jednostkowych zatrudnionych tam pracowników. Zarzut: CSR jest zagro eniem dla wolnoêci przedsi biorców. Kontrargument: Nale y zauwa yç, e dzi ki zasadzie odpowiedzialnoêci dzia anie mo e dopiero staç si w pe ni wolne. Je- Êli dzia anie jest ÊciÊle determinowane przez po àdany cel, np. maksymalizowanie zysku, nie jest dzia aniem wolnym. Dopiero kiedy, ze wzgl du na zasady, jesteêmy w stanie zawiesiç determinujàcà moc po àdanego celu, dzia anie nasze nabiera cech wolnoêci. Biznes bez zasad, Êlepo pràcy do swego celu, jest niewolà po àdania. Biznes bez zasad, a szczególnie bez zasady odpowiedzialnoêci, na d u szà met nie b dzie si móg ostaç, zniszczy by siebie i Êwiat. OdpowiedzialnoÊç za Êwiat jest konsekwencjà odkrycia przez filozofów zale noêci pomi dzy istnieniem Êwiata ludzkiego i przyrodniczego, zapisanà w formule: tak jak cz owiek pozostaje zale ny od Êwiata, tak i Êwiat pozostaje zale ny od cz owieka. Nie sposób nie przypisaç przedsi biorcom odpowiedzialnoêci za Êrodowisko naturalne, które przecie wykorzystujà w najszerszym zakresie.

11 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?11 Skoro filozofowie odkryli nierozerwalnà bliskoêç wolnoêci i odpowiedzialnoêci, najwy szy czas, aby tak e jedni z g ównych twórców zmieniajàcej si rzeczywistoêci, jakimi sà przedsi biorcy, zrozumieli konsekwencje tego odkrycia: bez wolnoêci nie ma odpowiedzialnoêci, ale tak e bez odpowiedzialnoêci nie ma wolnoêci. JeÊli przedsi biorcy korzystajà z wolnoêci gospodarczej to muszà pami taç, e ponoszà pe nà odpowiedzialnoêç za dzia anie podejmowane przez ich przedsi biorstwa. Zarzut: Firmy majàce realizowaç zasady CSR powinny nie tylko pomna aç zysk, ale tak e dbaç o sprawiedliwoêç spo ecznà i o Êrodowisko. Skoro niemo liwe jest stworzenie miary dla sprawiedliwoêci ani odpowiedniej miary dla dba oêci o Êrodowisko, to nie da si zmierzyç wzrostu w obu dziedzinach, a wi c niemo liwe jest porównywanie w tych obszarach, a tym samym konkurowanie. Niemo liwoêç zaê konkurowania dyskwalifikuje ide CSR [Crook C., 2005]. Wed ug przeciwników CSR jedynie zysk jest miarà wartoêci firmy, nie jest nià i nigdy nie b dzie dobra reputacja, ani znak firmowy, ani znak jakoêci, a na pewno ju nie b dzie nià dba oêç o spo ecznoêç lokalnà. Kontrargument: Raporty spo eczne w pewnym sensie obalajà ten argument. Daje si bowiem w nich przedstawiç i zmierzyç podj te przez firmy dzia ania pro-spo eczne. Ponadto dobra reputacja staje si jednà z wa niejszych wartoêci, o czym wiedzà najlepiej ci mened erowie, których firma straci a t reputacj. Argument: Mechanizm niewidzialnej r ki ufundowany jest na egoizmie (s ynny cytat ze Smitha o piekarzu, piwowarze i rzeêniku), podczas kiedy spo eczna odpowiedzialnoêç steruje w kierunku postawy altruizmu. A przecie jak pokaza to B. Mandeville w s ynnej Bajce o pszczo ach altruizm, jak i ca a etyczna postawa zosta y definitywnie skompromitowane. Wed ug przeciwników CSR niektóre decyzje gospodarcze mogà wprawdzie prowadziç do krzywdy indywidualnej czy grupowej lub innego rodzaju z a moralnego, jednak e sàdzà oni, i i tak b dà one korzystniejsze, ni gdyby przy podejmowaniu tych decyzji nie kierowaç si zasadami ekonomicznymi w ogóle. Praktyka pokazuje bowiem wed ug nich e racjonalne na d u szà met dzia- ania ekonomiczne najskuteczniej minimalizujà rozmiary krzywdy spo ecznej. Kontrargument: Zasada CSR nie odwo uje si do altruizmu, ale do racjonalnego dzia ania. Zadowolony z wysokiej jako- Êci zakupionego towaru klient cz Êciej si gnie po kolejny produkt tej w aênie firmy. Zadowolony z dzia aƒ pro-spo ecznych firmy obywatel cz Êciej si gnie po produkt tej firmy, wiedzàc, e wzmacniajàc jà swym wyborem zakupu wzmacnia te jej sk onnoêç do dalszych dzia aƒ pro-spo ecznych. Zarzut: Mened er zarzàdzajàcy przedsi biorstwem powinien reprezentowaç interesy w aêciciela. Po to zosta zatrudniony, aby pomna a zyski, a nie po to, aby zajmowa si czymê, co go od tego zadania odciàga (np. ochronà Êrodowiska, czy dobrem wspólnoty lokalnej). Jego zadanie polega zatem na maksymalizowaniu d ugookresowej wartoêci dla w aêciciela, w imieniu którego dzia a [Stenberg E., 1998]. OdpowiedzialnoÊç mened era polega wi c na dzia aniu zgodnym z w aêcicielskim interesem, a nie na dba oêci o interes innych podmiotów spo ecznych. Odpowiedzialne dzia anie agenta reprezentujàcego interesy w aêcicielskie wynika zresztà z prawnego charakteru umowy zawartej mi dzy w aêcicielem, a reprezentujàcym go mened erem. Skoro mened erowie zostali zakupieni na rynku do wykonania zadania, polegajàcego na generowaniu zysku firmy, to powinni swojà obywatelskoêç pozostawiç za drzwiami tej firmy. Ponadto mened erowie, jak dalej twierdzà przeciwnicy CSR, nie powinni zajmowaç si publicznym dobrem, nie sà bowiem w tej sprawie kompetentni, brakuje im na to demokratycznego mandatu, a ich zwyk a praca nie powinna pozostawiç im czasu nawet na myêlenie o tym [Crook C., 2005]. Niektórzy w krytyce CSR idà nawet tak daleko, i starajà si wykazaç, e dobry, czyli skuteczny mened er nie b dzie si zajmowa innymi sprawami ni zysk. Tylko ma o zdolny mened er, nie majàc sukcesów ekonomicznych, si gnie z ochotà po medialne sukcesy, podejmujàc np. dzia ania charytatywne w imieniu firmy. Wedle tej interpretacji wielu pró nych dyrektorów generalnych podejmuje dzia ania z zakresu CSR po to by zwróciç na siebie uwag, a zatem ich decyzje majà na celu wy àcznie wyró nienie si poprzez znalezienie si w centrum zainteresowania mediów. Kontrargument: Przy dzisiejszej wizji spo eczeƒstwa trudno zwolniç mened era z bycia obywatelem i cz owiekiem. Âwiat nie jest folwarkiem przedsi biorcy, na którym mo e on robiç wszystko, co mu si podoba. Mened er obok reprezentowania interesów w aêcicielskich powinien pami taç o swych powinnoêciach obywatelskich oraz powinnoêciach wynikajàcych z faktu bycia cz owiekiem. adna firma nie dzia a na bezludnej wyspie, zatem mened er zarzàdzajàcy nià nie mo e zapominaç, e dzia ania przez niego podj te w imieniu firmy niosà ze sobà pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Argument ten traci cz Êç swojej si y, jeêli dzia ania Êwiadczàce o podj ciu spo ecznej odpowiedzialnoêci firmy podejmuje sam jej w aêciciel. Ponadto ka dy obywatel jest w jakimê zakresie kompetentny do zajmowania si publicznym dobrem i ka dy jako cz onek spo eczeƒstwa ma do tego mandat.

12 12Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Zarzut: Idee CSR sà niemo liwe do realizacji w praktyce. Przyk adem zastosowania tego argumentu jest wypowiedê: Nie wierz, e do akumulacji kapita u mo e dojêç na drodze jak to nazywajà Amerykanie moral economy. Moral economy jest luksusem, na który mo e sobie pozwoliç kraj, który dokona akumulacji kapita u i staç go na uczciwoêç [Giordano Ch., 1994]. Kontrargument: Praktyka pokazuje jednak coê innego. SpoÊród firm europejskich coraz wi ksza liczba wpisuje dzia ania pro- -spo eczne, np. na rzecz spo ecznoêci lokalnej na list swoich podstawowych celów i nie powoduje to ich bankructwa, co wi cej w wielu wypadkach staje si dodatkowym czynnikiem sukcesu. Zarzut: CSR pe ni rol taniej reklamy, jest bowiem zwyk ym public relations, a nierzadko nawet zwyk ym fa szerstwem. Dzia- alnoêç taka to jak sugerujà krytycy dzia ania powierzchowne lub zabieg kosmetyczny na wizerunku firmy, cz sto zwyk e mydlenie oczu [Crook C., 2005]. Wedle sceptyków dobre uczynki firmy nie sà ani dobre, ani dobrowolne, sà jedynie koniecznymi posuni ciami, których celem jest odbudowa lub podtrzymanie reputacji firmy. A jeêli nie sà ani dobre, ani dobrowolne, to idea CSR upada. Kontrargument: Z tego, e jedna firma wprowadza k amliwà reklam, nie wynika, e wszystkie inne stosujà ten zabieg. Analogicznie, z faktu, e niektóre firmy nadu ywajà has a CSR dla najprymitywniejszego czyszczenia wizerunku, nie wynika, i wszystkie tak robià i e idea jest oszustwem. JeÊli przedsi biorstwo post puje uczciwie, nie ma powodu, aby nie informowa o tym klientów. Zarzut: Spór budzà nast pujàce kwestie: jak daleko standaryzacja wymogów powinna si posunàç i jakie narz dzia oraz procesy powinny byç zapewnione w ramach CSR oraz czy, jeêli standardy zostanà przyj te, to czy zostanà powa nie potraktowane? JeÊli z definicji CSR oznacza wype nienie wi kszej liczby zobowiàzaƒ, ni przewiduje prawo, to jaka jest mo liwoêç stworzenia regulacji CSR? [Welzien-Hoivik, von H., 2003]. Kontrargument: Problem (dotyczàcy wewn trznej sprzecznoêci pomi dzy dobrowolnoêcià i zwiàzanà z nià zasadà samoregulacji, a tendencjà do standaryzowania), przed jakim stajà zwolennicy CSR chcàcy t id wprowadziç w praktyce, s u y przeciwnikom idei jako dowód na jej wewn trznà s aboêç i niespójnoêç. Jednak e przedstawiona tu krytyka nie do koƒca jest s uszna. Czy z faktu, e w prawie europejskim obowiàzuje zakaz zabijania cz owieka, wynika, e ten zakaz ogranicza wolnoêç obywatela? Wr cz odwrotnie, w aênie zakaz ten zwi ksza w praktyce jego wolnoêç. Wprowadzenie niektórych regulacji (na bazie przyj tych przez paƒstwa europejskie standaryzacji) wspomo e lepsze funkcjonowanie europejskiej gospodarki. Istotna uwaga: Etyka jest wa nym fundamentem ycia spo ecznego, bez etyki nie mo e funkcjonowaç adne spo eczeƒstwo. Jak pokazuje historia ludzkoêci, upadek moralnoêci spo eczeƒstwa prowadzi najcz Êciej do upadku instytucji tworzàcych struktur tego spo eczeƒstwa, czyli w praktyce do upadku paƒstwowoêci. JeÊli etyka jest tak istotnym fundamentem ycia spo ecznego, to jest ona tak- e i byç musi istotnym elementem ycia gospodarczego, stanowiàcego jeden z wa niejszych obszarów aktywnoêci spo ecznej. Idea CSR stara si na sta- e wprowadziç elementy etyki do dzia alnoêci gospodarczej. Poniewa odpowiedzialnoêç za Êwiat z perspektywy jednostki wydaje si niemo liwa, przekracza bowiem kompetencje i mo liwoêci pojedynczje osoby, odpowiedzialnoêç ta musi spoczywaç na podmiotach grupowych. Przyj cie odpowiedzialnoêci za Êwiat staje si mo liwe dopiero w perspektywie wspólnoty jako jej wspólne zadanie, czyli jako wspó odpowiedzialnoêç. Idea CSR jest krokiem w kierunku wspó odpowiedzialnoêci cz owieka za jego Êwiat, zarówno za natur, jak i Êwiat spo eczny.

13 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?13 Co daje CSR? Pytani o korzyêci wyp ywajàce z wdro enia zasad CSR przedsi biorcy wskazujà na korzyêci wewn trzne oraz zewn trzne. WÊród korzyêci wewn trznych zazwyczaj wymieniajà stabilnoêç przedsi wzi cia, korzyêci konkurencyjne, podniesienie poziomu kultury organizacyjnej, pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników, wzrost motywacji mened erów i pracowników, doskonalenie jakoêci zarzàdzania, zwi kszenie produktywnoêci, zwi kszenie sprzeda y, lepsze przestrzeganie przepisów prawa, zmniejszenie kosztów, atwiejszy dost p do kapita u. JeÊli chodzi o korzyêci zewn trzne, zazwyczaj zwracajà uwag na: popraw wizerunku i reputacji, zwi kszenie lojalnoêci klientów, ochron Êrodowiska, wi kszà szans na powodzenie firmy, atwiejszy dost p do mediów i upublicznienie dzia aƒ, lepsze warunki prowadzenia biznesu, wp yw na kszta towanie polityki paƒstwa, zrównowa ony rozwój kraju lub regionu, promowanie zasad rozwiàzywania konfliktów spo ecznych *2. Czy istniejà zagro enia zwiàzane z wprowadzaniem zasad CSR? Pierwszym zagro eniem wydaje si mitologizowanie tej idei. Polega ono na przekonaniu, e jest ona rozwiàzaniem dobrym na wszystko, czyli na przekonaniu, e jej wdro enie rozwià e wszystkie problemy spo eczno-gospodarcze. Idea CSR nie jest i nie mo e byç lekiem na ca e z o tego Êwiata. Drugim zagro eniem jest jej wprowadzanie na si, bez uwzgl dnienia poziomu ÊwiadomoÊci przedsi biorców oraz sytuacji gospodarczej. Zasady tej idei mogà byç wdra ane jedynie jako Êwiadome decyzje w aêcicieli firm lub zarzàdzajàcych nimi. Kolejnym zagro eniem jest jej absolutyzacja. Majàc na uwadze dialektyk spo ecznego rozwoju nale y unikaç jakiejkolwiek absolutyzacji tej idei. Mimo e obecnie wydaje si ona nowà i obiecujàcà antytezà wobec obowiàzujàcych wczeêniej zasad gospodarowania zamkni tych na wartoêci etyczne, nie oznacza to, i jako swoistego rodzaju spo eczna instytucja b dzie wieczna. Nie mo na wykluczyç, e kiedy stanie si ona powszechnym standardem, to i wobec niej pojawi si kolejna antyteza, czyli nowy, lepszy, bardziej pasujàcy do zmieniajàcej si rzeczywistoêci sposób prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej. Rozwój spo- eczny ma to do siebie, i tworzy nieustannie nowe formy relacji i komunikacji spo ecznej. Istotny wniosek: Nadmierne mitologizowanie, narzucanie oraz tendencja do absolutyzowania idei CSR sà dla niej tak samo niebezpieczne jak uparte jej zwalczanie czy traktowanie jak chwilowej mody. Prowadzà do jej trywializacji lub wy àcznie instrumentalnego traktowania. *2 Zob. Mened erowie 500, 2003 i What Does Business Think about Corporate Social Responisbility. Part II A Comparison of Attitudes and Practices in Hungary, Poland and Slovakia, 2005.

14 14Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Jaki jest stan zaawansowania we wdra aniu CSR w Polsce? Jeszcze do niedawna mówienie w Polsce o spo ecznej odpowiedzialnoêci biznesu spotyka o si z ca kowitym niezrozumieniem. Najcz Êciej uznawane by o za (1) ideologicznà prób podwa enia kapitalizmu albo za (2) przejaw nieznajomoêci podstaw systemu wolnorynkowego, a czasami za (3) swoistego rodzaju naiwnoêç lub jakieê dziwactwo. Skoro twórcy transformujàcej si gospodarki nie zwracali na nià uwagi, tym bardziej polscy przedsi biorcy nie uwa ali jej za istotnà. W pierwszym wypadku by o to spowodowane u yciem przymiotnika spo eczna. W poprzedniej formacji przymiotnik spo eczny odmieniany by przez wszystkie przypadki i stanowi jakby klucz do rozwiàzania ka dego problemu. W ramach czynu spo ecznego nale a o zwi kszyç wydajnoêç pracy, dlatego bohaterem spo ecznym by przodownik pracy. Handlarz, badylarz, a nawet przedsi biorca uznawani byli natomiast za element antyspo eczny. Z tego te powodu na wszystko, co wiàza o si z ideà spo ecznà, reagowano w Polsce z bardzo du à niech cià. Uznanie propagowania zasad CSR za przejaw nieznajomoêci praw ekonomicznych wiàza o si z gwa townà przemianà transformacyjnà, jakà w Polsce rozpocz to na poczàtku lat dziewi çdziesiàtych. Na model wzorcowy dla polskiej gospodarki wybrano gospodark amerykaƒskà, zdecydowanie bardziej ni europejska opartà na indywidualizmie metodologicznym, czyli mówiàc j zykiem codziennoêci, koncentrujàcà si na indywidualnym przedsi biorcy jako g ównym czynniku rozwoju gospodarczego. A jeêli tak, to uznano, e dla dobrego funkcjonowania gospodarki nie ma potrzeby odwo ywaç si do idei dobra spo ecznego, ale wystarczy odwo ywaç si do egoizmu przedsi biorcy i jego ch ci zysku. Ponadto rola paƒstwa zosta a zdecydowanie ograniczona do roli stra nika funkcjonowania zasad wolnego rynku, wymiar spo- eczny dzia alnoêci gospodarczej nie sta si w tym okresie kwestià istotnà. A powo ywanie si na ide spo ecznej odpowiedzialnoêci uto samiane by o raczej z brakiem wiedzy o zasadach dobrze dzia ajàcej gospodarki. Uznanie propagowania zasad CSR za swoistego rodzaju naiwnoêç lub jakieê dziwactwo spowodowane by o natomiast przekonaniem o niemo noêci wprowadzenia zasad etycznych do dzia alnoêci gospodarczej. Mówienie w pierwszych latach transformacji o etyce biznesu (notabene b dàcej kalkà amerykaƒskiej Business Ethics) spotyka o si g ównie ze strony przedsi biorców z nieukrywanym wybuchem Êmiechu bàdê pytaniem: czy coê takiego jest mo liwe?, albo ze wzruszeniem ramion, majàcym oznaczaç co najmniej lekcewa enie. Choç przyj liêmy amerykaƒski model gospodarki (raczej z podr czników do ekonomii ni praktycznych rozwiàzaƒ), przej liêmy go bez istotnej dla tamtej gospodarki infrastruktury prawnej oraz istotnego dla rozwoju tamtego spo eczeƒstwa silnie rozwini tego sektora organizacji pozarzàdowych. W amerykaƒskim modelu gospodarki nie po o ono wprawdzie akcentu na etyk, w jej europejskim rozumieniu, ale zabezpieczono jej obecnoêç poprzez bardzo rygorystyczne przestrzeganie prawa. W modelu tym nie wiàzano tak e gospodarki z realizacjà dobra spo ecznego, poniewa te cele realizowane by y poprzez ca à rzesz organizacji pozarzàdowych, nawiasem mówiàc wspieranych w aênie przez gospodark. Polska przej a model amerykaƒskiej gospodarki bez obu tych elementów, w efekcie czego przy niskiej zdolnoêci Polaków do przestrzegania prawa oraz przy bardzo s abo rozwini tym sektorze organizacji pozarzàdowych otrzymaliêmy model gospodarki nadmiernie swobodnej, eby nie powiedzieç samowolnej oraz gospodarki nie wspierajàcej harmonijnego rozwoju spo ecznego, stàd te zdziwienie m odych sta em przedsi biorców polskich na poczàtku transformacji, co to takiego ta etyka biznesu i co to takiego cele spo eczne firmy. Ten pierwszy okres zadziwienia, odrzucenia, niezrozumienia idei CSR mamy chyba ju za sobà, a to g ównie ze wzgl du na wej- Êcie naszego kraju do UE i powiàzanie naszej gospodarki z gospodarkami innych cz onków. UE bardzo energicznie propaguje zasady CSR, stwarzajàc odpowiednie warunki dla firm europejskich, by podj y wyzwanie przyj cia na siebie, obok celów ekonomicznych równie celów spo ecznych. Komisja Europejska dostrzeg a znaczenie koncepcji CSR dla budowania spo ecznego kapita u, widzàc w niej jedno z narz dzi realizacji celów zdefiniowanych w Strategii Lizboƒskiej. Wedle tego podejêcia odpowiedzialny biznes to ca oêciowa koncepcja zarzàdzania, to podejêcie strategiczne i d ugofalowe, prowadzàce do osiàgni cia trwa ego zysku, a jednoczeênie oparte na zasadach dialogu spo ecznego i poszukiwaniu rozwiàzaƒ korzystnych dla wszystkich stron. ObecnoÊç w UE obliguje nas do przyj cia europejskiego modelu gospodarki, oczywiêcie przy uwzgl dnieniu specyfiki naszej gospodarki oraz naszej odmiennoêci kulturowej. Wykorzystujàc informacje dotyczàce etapów budowania spo ecznej odpowiedzialnoêci (zawarte w tabeli ze str. 8), mo na stwierdziç, i cz Êç polskich przedsi biorców osiàgn o poziom drugi, czyli za podstawowy standard uzna o uczciwe post powanie, oparte na powszechnym przestrzeganiu prawa, z nale ytym uwzgl dnieniem praw klientów i pracowników. Jednak e spora liczba polskich przedsi biorców nie reprezentuje nawet pierwszego poziomu, poniewa regularnie nie przestrzega obo

15 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?15 wiàzujàcego w naszym kraju prawa. Bez spe nienia tego fundamentalnego warunku nie da si wdra aç zasad CSR. Zatem wszystkie dzia ania, zarówno te podejmowane przez paƒstwo, jak organizacje popularyzujàce id CSR, powinny byç nastawione na podniesienie poziomu respektowania w naszym kraju prawa. Jednak e koniecznoêç przestrzegania prawa muszà zrozumieç i zaakceptowaç wszyscy przedsi biorcy.

16 16Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Co trzeba zrobiç, aby w Polsce mo liwe by o wdro enie zasad CSR na poziomie europejskim? JeÊli uwa nie przeczyta eê wczeêniejsze rozwa ania, powinieneê ju wiedzieç, e do pe nej realizacji idei CSR wiedzie daleka i trudna droga. Istotnym w trakcje jej upowszechniania oraz wdra ania jest uzyskanie ÊwiadomoÊci, i jest ona zjawiskiem spo- ecznym, a zatem dotyczà jej wszelkie zasady i regu y obowiàzujàce w Êwiecie zjawisk spo ecznych. Po pierwsze, nie da si jej narzuciç przedsi biorcom jako zespo u obowiàzujàcych zasad. Po drugie, wymaga ona czasu spo ecznego, tzn. musi najpierw upowszechniç si wiedza na jej temat, a nast pnie, jeêli oka- e si przydatna/korzystna spo ecznie mo e zostaç zaakceptowana, aby w koƒcu zostaç wdro onà. Po trzecie, niektóre zjawiska spo eczne jej sprzyjajà, podczas kiedy inne wp ywajà na nià destrukcyjnie. Dobrze by oby, abyê zapami ta, e zjawiskami wp ywajàcymi destrukcyjnie na mo liwoêç wdro enia w Polsce europejskich standardów CSR sà wzrastajàca korupcja oraz ogromne bezrobocie. Zjawisko korupcji uniemo liwia ca kowicie wdra anie zasad CSR, poniewa os abia pozycje firm etycznych i pro-spo ecznych. Bez znacznego ograniczenia korupcji upowszechnianie idei CSR oraz podejmowanie wysi ku jej wdra ania b dzie bezowocne. Szansa na zwyci stwo w walce z korupcjà b dzie tym wi ksza, im wi cej m odych ludzi przy àczy si do tej walki, zatem Twój udzia w niej jest tak e istotny. Drugim zjawiskiem utrudniajàcym wprowadzenie zasad CSR jest bezrobocie. Tak du e bezrobocie uniemo liwia nawiàzanie w aêciwych relacji pomi dzy pracodawcà a g ównym interesariuszem, jakim jest pracownik. Dlatego te nale y podjàç spo eczny wysi ek zmniejszenia bezrobocia. Dodatkowym utrudnieniem blokujàcym upowszechnienie oraz wdro enie zasad CSR w Polsce jest z e prawo, czyli nieprecyzyjne, zbyt cz sto si zmieniajàce. Dobre prawo stworzy oby wi kszà motywacj dla obywateli do zgodnego z normami prawnymi post powania, a tym samym stanowi oby bardziej stabilny fundament dla wprowadzania i wdra ania zasad CSR. Lepsze prawo umo liwi oby tak e sprawniejsze wdra anie europejskich standardów CSR do polskiej gospodarki, dlatego nale y podjàç wszechstronne dzia ania na rzecz poprawy jakoêci przyjmowanego prawa, a w Êlad za tym na rzecz upowszechniania wiedzy o koniecznoêci jego przestrzegania. Szansa na upowszechnienie wiedzy o tej koniecznoêci b dzie tym wi ksza, im wi cej m odych ludzi zacznie przestrzegaç obowiàzujàce prawo, zatem Twój udzia w kszta towaniu paƒstwa praworzàdnego jest tak e istotny.

17 Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?17 Trzecim warunkiem, cz Êciowo ju spe nionym, jest rozwini ta demokracja. Tylko spe nienie wymienionych warunków umo liwi upowszechnienie w Polsce idei CSR oraz wdro enie jej podstawowych zasad. Przy àcz si do tych, którzy chcà, aby te warunki w Polsce zosta y spe nione. Przechodzàc do kwestii upowszechnienia oraz realizacji idei CSR w Polsce, nale y obok uwzgl dnienia powy szych zaleceƒ, zwróciç uwag tak e na specyficznie polskie uwarunkowania. Podejmujàc jakiekolwiek dzia ania na rzecz wdra ania CSR pami taç nale y o polskiej mentalnoêci i w miar mo liwoêci dzia aç na rzecz jej przemiany. Dlatego te z ca à stanowczoêcià oraz przebieg oêcià dydaktycznà trzeba walczyç z rozpowszechnionymi w Polsce stereotypami na temat zasad obowiàzujàcych w przestrzeni gospodarczej oraz w sferze moralnej. Ty te jako wykszta cony obywatel mo esz i powinieneê, z nimi walczyç. Przy wdra aniu zasad CSR w polskiej gospodarce trzeba tak e liczyç si z powa nymi trudnoêciami, wynikajàcymi ze stosunkowo du ej w porównaniu z przedstawicielami innych spo eczeƒstw sk onnoêci Polaków do relatywizowania wartoêci oraz subiektywnego ich ustalania i hierarchizowania. Aby os abiç negatywnà si tego czynnika, nale y wprowadziç zaj cia z etyki do powszechnej edukacji. Staraj si zatem promowaç etyk i jej edukacj. Skoro dostrzeganie aspektu etycznego w dzia alnoêci gospodarczej jak wykazujà badania jest w jakiejê mierze pochodnà wiedzy i wykszta cenia ca ego spo eczeƒstwa, wyraênym staje si kolejny kierunek dzia aƒ, polegajàcy na permanentnej edukacji spo- eczeƒstwa, niezale nie od ich wieku. Staraj si zatem przez ca e ycie poszerzaç swà wiedz, a jeêli zostaniesz przedsi biorcà, pami taj o szkoleniu swoich pracowników. Jednym ze szczegó owych celów tej edukacji powinno byç permanentne edukowanie konsumentów. Na przyk adzie krajów rozwini tych widaç wyraênie, e Êwiadomy konsument oraz silny ruch konsumencki sà jednym z istotniejszych czynników sprzyjajàcych kszta towaniu bardziej odpowiedzialnej postawy przedsi biorcy. Nale y zatem odpowiednio kszta towaç oraz podnosiç ÊwiadomoÊç konsumenckà, a tak e wzmacniaç ruch konsumencki. Jak si doêç powszechnie sàdzi, ka de przedsi biorstwo funkcjonuje tak êle, jak tylko mo e, a zmienia si g ównie pod presjà spo ecznà. Tylko Êwiadomy swoich praw konsument i Êwiadomy obywatel stworzà w aêciwà presj, stanowiàcà odpowiednià przeciwwag dla samowoli przedsi biorców oraz ich niespo ecznych zachowaƒ. Zostaƒ zatem Êwiadomym konsumentem. Ci ar kszta towania postaw przedsi biorców nie mo e jednak spoczywaç wy àcznie na samych przedsi biorcach, konsumentach i obywatelach. G ówny ci ar spo ecznoêci powinien spoczywaç na instytucjach paƒstwowych, przy wymiernym wspó udziale ca- ego spo eczeƒstwa oraz Êrodowisk biznesowych. Wspieraj zatem w przysz oêci dzia ania instytucji paƒstwowych, majàce na celu wdra anie zasad CSR. Podsumowujàc, g ówne kierunki dzia aƒ na rzecz wdro enia w naszym kraju zasad CSR to: wyeliminowanie wielu barier utrudniajàcych wprowadzanie CSR w Polsce, takich jak: korupcja, przyzwolenie na drobne oszustwa, wysoki poziom bezrobocia, biurokracja doskonalenie prawa i budowanie spo eczeƒstwa praworzàdnego, zmiany w prawie dostosowane do potrzeb rozwijajàcej si gospodarki, uwzgl dniajàce europejskie standardy CSR, edukacja: ekonomiczna, spo eczna, konsumencka, dotyczàce prawa oraz CSR, stworzenie zach t dla polskich przedsi biorców, sprzyjajàcych wdra aniu zasad CSR, sta a prezentacja dobrych przyk adów zastosowania CSR wraz z kampanià medialnà na temat korzyêci ekonomicznych i spo ecznych stàd wynikajàcych, w àczanie do dzia aƒ na rzecz CSR organizacji pozarzàdowych rozwój demokracji uczestniczàcej.

18 18Spo eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu Apel Studencie! JeÊli polska gospodarka ma byç konkurencyjnà wobec innych gospodarek europejskich, Ty jako przysz y pracownik, a nast pnie przysz y przedsi biorca powinieneê uczyniç wszystko, aby przestrzeganie prawa w naszym kraju sta o si standardem. JeÊli Ci si to uda, powinieneê w swojej firmie podjàç takie dzia ania etyczne, które Tobie i Twoim pracownikom dadzà zadowolenie i satysfakcj z dobrze wykonywanej pracy. JeÊli osiàgniesz ten poziom i Twoja firma b dzie si stale rozwija a, powinieneê zastanowiç si nad wdro eniem zasad CSR w swojej firmie. Ich wdro enie pozwoli Ci nie tylko staç si Êwiadomym obywatelem, ale w pe ni wykorzystaç mo liwoêci, jakie posiadajà przedsi biorcy w kszta towaniu relacji spo ecznych i budowie nowego spo eczeƒstwa. Spo eczna odpowiedzialnoêç jest wyzwaniem dla nas wszystkich, dla Ciebie, dla mnie, dla ka dego obywatela, poniewa niezale nie od obszaru naszej odpowiedzialnoêci, naszego wieku i poziomu odpowiedzialnoêci wszyscy powinniêmy w naszym post powaniu kierowaç si spo ecznà odpowiedzialnoêcià.

19 Literatura wykorzystana (cytowana): Berger P. L., (red) 1994, Etyka kapitalizmu, Kraków. Crook C., 2005, The Good Company. A Sceptical Look at Corporate Social Resonsibility, The Economist. Davis K., 1973 The case against business assumption of social responsibilities, Academy of Management Journal, Vol. 16. Filek J., Sosenko K., 2003, From Trust to Responsibility in the Word of Finance, Observatoire de la Finance, nr Filek J., 2005, JeÊli biznesem biznesu jest biznes, Tygodnik Powszechny, nr 17. Friedman M., 1970, The Social Responisbility of Business Is to Increase its Profits, New York Times Magazine. Giordano C., 1994, Nie chcia bym byç premierem w Polsce, Rzeczypospolita, nr 46. Jonas H., 1996, Zasada odpowiedzialnoêci, Kraków. Knight, P. H., 2000, A Forum for Improving Globalisation, Financial Times, 1 August. Leon XIII, Encyklika o kwestii robotniczej (Rerum Novarum), Znak, nr Luijk van H., 1992, A Vision of Business in Europe, w: red. Mahoney J., Vallance E, Business Ethics in New Europe, Dordrecht. Por bski C., 1997, Czy etyka si op aca?, Kraków. Simon H., 1965, Administrative Behaviour, New York. Smith A., 1954, Badania nad naturà i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa. Smith A., 1989, Teoria uczuç moralnych, Warszawa. Sójka J., 1995, O nauczaniu etyki, Prakseologia, nr 1-2. Stenberg E., 1998, Czysty biznes. Etyka biznesu w dzia aniu, Warszawa. Welzien-Hoivik, von H., 2003, Spo eczna odpowiedzialnoêç korporacji wyzwanie stojàce przed uniwersalnymi standardami korporacyjnej uczciwoêci, w: red. W. Gasparski, Europejskie standardy etyki i spo ecznej odpowiedzialnoêci biznesu, Warszawa. Wi cej ni zysk czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, 2001, red. Rok B., Warszawa. Dokumenty: European Governance a White Paper. Corporate Social Responsibility: A Business Contribution to Sustainable Development. Green Paper on European Union Consumer Protection. Green Paper on Corporate Social Responsibility. Principles for Business. The Caux Round Table, The Global Compact, Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej?19 Dla zainteresowanych problematykà CSR: Chappell T., 1998, Dusza biznesu. O umiej tnoêci àczenia korzyêci w asnej z dobrem ogólnym, Warszawa. Filek J., 2004, Firma jako podmiot odpowiedzialnoêci spo eczno-moralnej. Zarys problemu, w: Annales. Etyka w yciu gospodarczym, Salezjaƒska Wy sza Szko a Ekonomii i Zarzàdzania, ódê. Grzegorzewska-Ramocka, E., 2005, Koncepcja spo ecznej odpowiedzialnoêci przedsi biorstwa w marketingu strategicznym, Wydawnictwo Politechniki Âwi tokrzyskiej, Kielce. Kopyciƒska D., 2001, Koncepcja spo ecznej odpowiedzialnoêci firmy poezja teorii i proza ycia, w: Etyka biznesu w dzia aniu. DoÊwiadczenia i perspektywy, red. W. Gasparski, J. Dietl, PWN, Warszawa. Lewicka-Strza ecka A., 1999, Etyczne standardy firm i pracowników, Warszawa. Badania i Raporty: Przestrzeganie praw pracowniczych i szara strefa w zatrudnianiu, Badanie CBOS, S/3/2005. Badanie sonda owe. Nadu ycia gospodarcze w polskich firmach, 2003, Deloitte, Rzeczpospolita. Mened erowie 500 i odpowiedzialny biznes: wiedza postawy praktyka, Raport Forum Odpowiedzialnego Biznesu opracowany we wspó pracy z Bankiem Âwiatowym i Akademià Rozwoju Filantropii, Warszawa OdpowiedzialnoÊç spo eczna i etyka biznesu w yciu gospodarczym. Wst pny Raport z badaƒ, Zespó Badawczy Etyki ycia Gospodarczego IFiS PAN we wspó pracy z CEB IFiS PAN i WSPiZ im. L. Koêmiƒskiego, Warszawa Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2002 roku. 100 dobrych przyk adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2003 roku. 100 dobrych przyk adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2004 roku. 100 dobrych przyk adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa What Does Business Think about Corporate Social Responisbility. Part II A Comparison of Attitudes and Practices in Hungary, Poland and Slovakia, Raport Banku Âwiatowego 2005.

20