SLI SPECYFICZNE ZABURZENIE JĘZYKOWE

Transkrypt

1 SLI SPECYFICZNE ZABURZENIE JĘZYKOWE DIAGNOZA, PROGNOZA, INTERWENCJA KONFERENCJA MIĘDZYNARODOWA WARSZAWA, 5 8 LIPCA 202

2 Wydawca: Instytut Badań Edukacyjnych ul. Górczewska Warszawa tel. (22) Copyright by: Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa, czerwiec 202 Folder opracowany w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfi nansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych. 2

3 Wstęp Konferencja w całości poświęcona jest specyfi cznemu zaburzeniu językowemu (SLI), które przejawia się wybiórczym upośledzeniem funkcji językowych przy braku innych defi cytów. Według badań naukowych SLI występuje u 7,4% dzieci, co oznacza, że średnio w każdej klasie czy grupie przedszkolnej jest jedno lub dwoje dzieci z SLI. Zaburzenie to ma poważne konsekwencje dla rozwoju dziecka, jego edukacji i całego dalszego życia, stwarzając liczne trudności, w tym ryzyko wykluczenia społecznego. Dlatego ważne jest, by nauczyciele, psycholodzy i logopedzi mieli dostęp do najnowszej wiedzy na temat SLI. Grono polskich uczonych, psychologów i logopedów, reprezentujących wiodące polskie uczelnie oraz kilka towarzystw naukowych, postanowiło zwołać międzynarodową konferencję naukową na ten temat, zaprosić uczonych z przodujących ośrodków w Europie, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, by wspólnie zastanowić się, jak pomóc polskim dzieciom z SLI. Chcemy ustalić, co trzeba zrobić, aby były one w porę rzetelnie diagnozowane, otrzymywały adekwatną pomoc terapeutyczną oraz by system szkolnictwa w Polsce miał narzędzia uwzględniające ich specjalne potrzeby edukacyjne. Szukając wsparcia dla tej inicjatywy, spotkaliśmy się z pomocą ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej. To ono skierowało nas do Instytutu Badań Edukacyjnych, gdzie otworzyły się realne możliwości realizacji projektu. Spotkaliśmy się także z zainteresowaniem i przychylnością ze strony Małżonki Prezydenta RP Pani Anny Komorowskiej, która objęła patronatem naszą konferencję składamy Jej za to serdeczne podziękowanie. Dzięki wsparciu płynącemu z różnych stron, mamy poczucie, że oto otwieramy nowy rozdział, który zbliży nas do systemowego rozwiązania problemu dzieci z SLI w Polsce. Jesteśmy wdzięczni doborowemu gronu naszych wykładowców, specjalistów z całego świata, którzy pozytywnie odpowiedzieli na nasze zaproszenie. Ich wykłady będą stanowić przygotowanie do sobotniej dyskusji plenarnej na temat możliwych do wprowadzenia w Polsce rozwiązań. Konferencję zorganizował Instytut Badań Edukacyjny w porozumieniu z Ministerstwem Edukacji Narodowej oraz w partnerstwie z gronem jej pierwotnych inicjatorów, które tworzy radę programową. W ślad za konferencją w ramach Zespołu Wczesnej Edukacji Instytut uruchamia badania zmierzające do opracowania testów językowych dla polskich dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, co umożliwi diagnozowanie u nich SLI. Będziemy również badali możliwość udzielenia dzieciom z SLI 3

4 lub zagrożonych tym zaburzeniem skutecznej pomocy jeszcze przed rozpoczęciem nauki szkolnej poprzez odpowiednie szkolenie nauczycieli przedszkoli. Zajmiemy się także opracowywaniem koncepcji systemu niezbędnych przystosowań naszych placówek edukacyjnych i poradnictwa specjalistycznego do specjalnych potrzeb tych dzieci. Powinno to także objąć szkolnictwo wyższe i programy studiów przygotowujących wykwalifi kowane kadry specjalistów. Zwracamy się z podziękowaniem do polskich praktyków: logopedów, psychologów, pedagogów, lekarzy, za ogromne zainteresowanie, z jakim spotkała się nasza konferencja. Świadczy ono o gotowości tych środowisk do podjęcia nowych wyzwań. Ufamy, że wspólnie z placówkami akademickimi, a także z władzami samorządowymi wypracujemy odpowiednie narzędzia i procedury pozwalające jeśli nie na rozwiązanie problemu dzieci z SLI to na stworzenie im lepszych szans rozwoju. Apelujemy do rodziców i szerokiej opinii publicznej o przyłączenie się do tej inicjatywy: pomóżmy dzieciom z SLI! Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Prof. dr hab. Magdalena Smoczyńska 4

5 Program konferencji Moderatorzy: MARIA CYWIŃSKA i MICHAŁ B. PARADOWSKI Czwartek, 5 lipca rejestracja uczestników otwarcie konferencji: KRYSTYNA SZUMILAS, Minister Edukacji Narodowej wykład: J. BRUCE TOMBLIN (University of Iowa, USA), What is Specifi c Language Impairment and why should we be concerned about it? [Co to jest specyfi czne zaburzenie językowe i dlaczego powinniśmy się nim przejmować?] przerwa na lunch wykład: JAMES LAW (University of Newcastle, UK), The child with speech, language and communication needs in the UK: the emerging evidence base and its implications for policy [Dziecko ze specjalnymi potrzebami językowymi i komunikacyjnymi w Wielkiej Brytanii: powstająca baza danych naukowych i implikacje dla tworzenia systemu pomocy] przerwa kawowa wykład: CATHERINE E. SNOW (Harvard University, USA), Preventing language poverty and supporting language & literacy development in children [Zapobieganie ubóstwu językowemu i wspomaganie rozwoju językowego oraz nauki czytania i pisania u dzieci] wykład: LAURENCE B. LEONARD (Purdue University, USA), Specifi c Language Impairment across languages VIDEOCONFERENCE [Specyficzne zaburzenie językowe w różnych językach WIDEOKONFERENCJA] Piątek, 6 lipca wykład: LESLIE A. RESCORLA (Bryn Mawr College, USA), Late talkers: identifi cation, characteristics and outcomes [Dzieci późno mówiące: ich identyfi kacja, charakterystyka i dalsze losy] 5

6 wykład: MAGDALENA SMOCZYŃSKA (Jagellonian University & Educational Research Institute, Poland), Late Language Emergence, SLI and Dyslexia in Polish speaking children: A follow-up study [Opóźniony rozwój mowy, SLI i dysleksja u dzieci polskich: Badania podłużne typu follow-up] wykład: PATRICIA A. EADIE i SHEENA REILLY (University of Melbourne & Murdoch Children s Research Institute, Australia), Prevalence, pathways, and co-morbidities of Late Talking and Language Impairment in a community cohort (2 7 years) [Częstość występowania, trajektorie rozwojowe i współzachorowalność opóźnionego rozwoju mowy i zaburzenia językowego w grupie reprezentującej populację ogólną (od 2 do 7 lat)] przerwa kawowa wykład: STEPHANIE ORLOSKI (Speech and Language Therapist, Warsaw, Poland), Differentiating profi les of latetalking children and children with autism [Różnicowanie profi li dzieci z opóźnionym rozwojem mowy i dzieci z autyzmem] wykład: ELŻBIETA SZELĄG (Nencki Institute of Experimental Biology, Warsaw, Poland), The application of training in temporal information processing in children with SLI [Zastosowanie treningu w czasowym przetwarzaniu informacji u dzieci z SLI] wykład: ELIN THORDARDOTTIR (McGill University, Canada), Specifi c Language Impairment in Icelandic, English, French and in bilingual children: Differences and similarities [Specyfi czne zaburzenie językowe w językach: islandzkim, angielskim, francuskim oraz u dzieci dwujęzycznych podobieństwa i różnice] przerwa na lunch wykład: ESTHER DROMI (Tel Aviv University, Israel), A developmental model for the evaluation of communication, language and speech disorders in very young children [Model rozwojowy oceny zaburzeń w komunikacji, zaburzeń językowych i zaburzeń fonologicznych u najmłodszych dzieci] 6

7 wykład: MARILYN NIPPOLD (University of Oregon, USA), Reading comprehension and syntactic defi cits in children with SLI. Implications for the classroom [Rozumienie tekstu czytanego a defi cyty składniowe u dzieci z SLI: implikacje dla szkoły] przerwa kawowa sesja plakatowa wykład: DOROTHY BISHOP (Oxford University, UK), How language impairment affects literacy? WEBINAR [Jak zaburzenie językowe wpływa na opanowywanie umiejętności czytania i pisania? WEBINAR] Sobota, 7 lipca wykład: MONIKA PAWŁOWSKA (University of North Dakota, USA), What s in a language test? An overview of diagnostic language tests and measures [Co jest w teście językowym? Przegląd testów i innych językowych narzędzi diagnostycznych] wykład: NAN BERNSTEIN RATNER (University of Maryland, USA), Phonological and fl uency characteristics of children with SLI [Charakterystyka cech fonologicznych i cech płynności mowy u dzieci z SLI] przerwa kawowa wykład: PHILIP DALE (University of New Mexico, USA), What twin studies can tell us about why preschool language abilities predict later reading [Co badania nad bliźniętami mogą nam powiedzieć o związku między kompetencjami językowymi dzieci przedszkolnych a ich późniejszą umiejętnością czytania] wykład: SHULA CHIAT & PENNY J. ROY (City University, London, UK), The impact of socioeconomic disadvantage on young children s language [Wpływ niekorzystnych warunków społeczno-ekonomicznych na rozwój językowy dzieci] przerwa na lunch wykład: LAURENT DANON-BOILEAU (Université Paris Descartes, France), How can we help a child acquire his/her mother tongue? [Jak można pomóc dziecku w przyswojeniu języka ojczystego?] 7

8 dyskusja panelowa: JAK POMÓC DZIECIOM Z SLI W POLSCE? część. Diagnoza SLI, identyfi kacja dzieci z grupy ryzyka dyskusja panelowa: JAK POMÓC DZIECIOM Z SLI W POLSCE? część 2. Terapia SLI, wczesna interwencja przerwa kawowa dyskusja panelowa: JAK POMÓC DZIECIOM Z SLI W POLSCE? część 3. Dzieci z SLI w przedszkolu i szkole dyskusja panelowa: JAK POMÓC DZIECIOM Z SLI W POLSCE? Podsumowanie: Rozwiązania systemowe. Zamknięcie konferencji Niedziela, 8 lipca 202 warsztaty: JANICE GREENBERG (Hanen Centre, Toronto, Kanada), prezentacja programów Hanenowskich ze szczególnym uwzględnieniem programu dla nauczycieli i opiekunów małych dzieci Lubimy uczyć się mówić (Learning Language and Loving it) warsztaty Hanenowskie, część przerwa kawowa warsztaty Hanenowskie, część przerwa na lunch warsztaty Hanenowskie, część 3 8

9 Rada programowa dr Marta Białecka-Pikul prof. dr hab. Marta Bogdanowicz prof. dr hab. Barbara Bokus prof. dr hab. Anna Brzezińska dr Ewa Czaplewska prof. dr hab. Stanisław Dubisz prof. dr hab. Stanisław Grabias dr Ewa Haman dr Dorota Kiebzak-Mandera prof. dr hab. Maria Kielar-Turska prof. dr hab. Grażyna Krasowicz-Kupis prof. dr hab. Ida Kurcz prof. dr hab. Piotra Łobacz prof. dr hab. Edward Łuczyński prof. dr hab. Agnieszka Maryniak prof. dr hab. Stanisław Milewski prof. dr hab. Józef Porayski-Pomsta doc. dr Maria Przybysz-Piwko prof. dr hab. Magdalena Smoczyńska prof. dr hab. Elżbieta Szeląg dr Zofi a Wodniecka prof. dr hab. Tomasz Woźniak Komitet Organizacyjny Magdalena Smoczyńska przewodnicząca Ewa Haman Renata Olech Aneta Ganeczko 9

10 Prelegenci Prof. DOROTHY BISHOP profesor neuropsychologii rozwojowej w Department of Experimental Psychology, Oxford University, Oxford, Wielka Brytania. Bada neurologiczne i genetyczne podłoże SLI oraz związek między SLI a dysleksją; autorka wielu narzędzi do diagnozy rozwoju językowego (np.test of Reception of Grammar TROG-2). Prof. SHULA CHIAT psycholingwistka, professor w Language & Communication Science Division, City University London, Londyn, Wielka Brytania; specjalizuje się we wczesnej diagnozie zaburzeń językowych. Współautorka narzędzi diagnostycznych do oceny rozwoju językowego (np. The Preschool Repetition Test). Prof. PHILIP DALE psycholog, profesor i kierownik Department of Speech & Hearing Sciences, University of New Mexico, Albuquerque, USA; współautor kwestionariusza rodzicielskiego MacArthur-Bates oraz licznych badań eksperymentalnych dotyczących rozwoju językowego, zaburzeń mowy, interwencji, w tym przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii badań bliźniąt nad wpływem czynników genetycznych i środowiskowych. Prof. LAURENT DANON-BOILEAU profesor językoznawstwa i psycholingwistyki w Département des Sciences de Langage, Université Paris Descartes oraz pracownik naukowy w Centre National de la Recherche Scientifi que, Paryż, Francja. Jest również psychoterapeutą-psychoanalitykiem, prowadzi terapię dzieci z zaburzeniami mowy i dzieci ze spektrum autyzmu; autor książek o dzieciach, które nie mówią (The Silent Child O.U.P, 200, Children without speech O.U.P, 2005) Prof. ESTHER DROMI School of Education, Tel Aviv University, Izrael. Profesor Dromi specjalizuje się we wczesnej komunikacji, w rozwoju języka i mowy oraz w zaburzeniach rozwoju językowego u dzieci. Publikacje profesor Dromi dotyczą dzieci z różnymi zaburzeniami rozwojowymi (SLI, głuchotą, zaburzeniami ze spektrum autyzmu) Profesor Dromi pracuje w ujęciu teoretycznym psychologii rozwojowej, dlatego też podkreśla potrzebę uwzględniania sytuacji dziecka wraz z jego rodziną oraz indywidualnych programów interwencji, które mogą być stosowane w przychodniach i w środowisku szkolnym. 0

11 Dr PATRICIA EADIe logopeda, starszy wykładowca na Wydziale Audiologii i Logopedii Uniwersytetu w Melbourne. Jej praca badawcza dotyczy wczesnego wykrywania zaburzeń językowych u dzieci, dróg ich przeradzania się w SLI, a także zagadnień związanych z pomiarem poziomu kompetencji językowych i jego rzetelnością. Dr Eadie jest jednym z współwykonawców longitudinalnego projektu Early Language in Victoria Study (ELVS), kierowanego przez Prof. Sheenę Reilly śledzącego pojawianie się zaburzeń językowych oraz zaburzeń czytania i pisania w kohorcie dzieci z prowincji Victoria reprezentującej ogólną populację australijską. Dr Eadie, przedstawiając dane z badań ELVS obejmujące okres od urodzenia do lat siedmiu, będzie reprezentować cały zespół badawczy, do którego prócz wymienionych już osób należą: Edith Bavin, Lesley Bretherton, John Carlin, Anne Castles, Patricia Eadie, Margot Prior, oraz Melissa Wake. JANICE GREENBERG B.Sc., D.S.P., logopeda i dyrektor Early Childhood Education Services w Hanen Centre. Współautorka programu Learning Language & Loving It (Weitzman i Greenberg, 2002) oraz ABC and Beyond: Building Emergent Literacy in Early Childhood Settings (Weitzman i Greenberg, 200). Posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu programów Hanen, szkoli nauczycieli oraz logopedów na całym świecie. Współpracowała również przy badaniach dotyczących rezultatów programów Hanen. Prof. JAMES LAW językoznawca i logopeda; profesor językoznawstwa w School of Education, Communication and Language Sciences, University of Newcastle. Newcastle-upon-Tyne, Great Britain główny autor Przeglądu Cochrane: Interventions for children with speech and language delay or disorder, współautor licznych artykułów analizujących dane z długofalowych badań epidemiologicznych dotyczących wczesnych zaburzeń mowy, obecnie członek zespołu opracowującego strategię polityki społecznej w zakresie diagnozy i interwencji w zaburzeniach rozwoju mowy i komunikacji. Prof. LAURENCE B. LEONARD profesor logopedii, Department of Speech, Language & Hearing Sciences, Purdue University, West Lafayette, Indiana, USA; autor książki Children with Specifi c Language Impairment (998), przetłumaczonej na język polski i wydanej przez Gdańkie Wydawnictwo Psychologiczne: Specyfi czne zaburzenie rozwoju językowego (2006); prowadzi liczne badania eksperymentalne, zajmuje się w szczególności zaburzeniami gramatyki w SLI.

12 Prof. MARILYN NIPPOLD logopeda, profesor nauk o komunikacji i zaburzeniach komunikacji na University of Oregon (USA), gdzie specjalizuje się w badaniach nad późniejszymi etapami rozwoju językowego oraz nad opanowywaniem umiejętności czytania i pisania, a także nad zaburzeniami językowymi i jąkaniem. Profesor Nippold opublikowała 5 książek oraz ponad 00 artykułów naukowych i rozdziałów prac zbiorowych. Jest również członkinią amerykańskiego stowarzyszenia logopedów ASHA (American Speech-Language-Hearing Association). Obecnie jest redaktorem naczelnym czasopisma fachowego dla logopedów szkolnych Language, Speech, and Hearing Services in Schools. STEPHANIE ORLOSKI logopeda, ukończyła studia w University of Maryland, pracowała naukowo w Yale Child Study Center w zespole zajmującym się autyzmem oraz jako logopeda-praktyk w stanie Maryland. Prowadziła superwizję kliniczną w stanie Maryland i Virginia. Obecnie mieszka w Warszawie, prowadzi terapię i konsultacje szkolne dla dzieci anglojęzycznych ze spektrum autyzmu, dysleksją i zaburzeniem rozwoju językowego. Prof. MONIKA PAWŁOWSKA lingwistka, adiunkt na Wydziale Nauk o Komunikowaniu i Zaburzeniach w Komunikowaniu (Department of Communication Sciences & Disorders), University of North Dakota, Grand Forks, North Dakota, USA; absolwentka fi lologii angielskiej na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, po doktoracie pracowała w Department of Speech, Language and Hearing Science na Purdue University; jej zainteresowania badawcze obejmują rozwój języka u dzieci rozwijających się typowo oraz u dzieci z zaburzeniami rozwoju języka. Prof. NAN BERNSTEIN RATNER profesor logopedii, kierownik Department of Hearing & Speech Sciences, University of Maryland, College Park, Maryland, USA; wybitna specjalistka w zakresie płynności mowy (jąkania), wspólnie z Jean Berko Gleason, która była jej mentorką, jest autorką Psycholinguistics (podręcznika przetłumaczonego i wydanego w Polsce przez Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne w 2000 r. pt. Psycholingwistyka ) oraz The Development of Language (ósme wydanie). Prof. LESLIE A. RESCORLA profesor psychologii, kieruje Child Study Institute, Bryn Mawr College, Bryn Mawr, Pennsylvania, USA; autorka wieloletniego programu badawczego śledzącego dalsze losy dzieci późno mówiących aż do dorosłości, autorka kwestionariusza rodzicielskiego LDS (Language Development Survey). 2

13 Prof. PENNY J. ROY psycholingwistka rozwojowa, professor w Language & Communication Science Division, City University London, Londyn, Wielka Brytania; specjalizuje się w badaniach nad zaburzeniami językowymi, wczesną deprywacją językową i wpływem statusu społeczno-ekonomicznego na rozwój językowy. Współautorka narzędzi diagnostycznych do oceny rozwoju językowego (np. The Preschool Repetition Test). Prof. MAGDALENA SMOCZYŃSKA psycholingwistka, profesor w Instutucie Badań Edukacyjnych; wieloletni pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autorka prac naukowych na temat rozwoju językowego dzieci polskojęzycznych oraz polskiej adaptacji McArthur-Bates Communicative Development Inventories, narzędzia do oceny wczesnego rozwoju językowego. Prowadzi badania nad rozwojem dzieci późno mówiących (late talkers), i opracowuje narzędzia do diagnozy SLI w języku polskim. Prof. CATHERINE E. SNOW profesor w katedrze im. Patricii Albjerg Graham w Graduate School of Education, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, USA; psycholingwistka, wybitna badaczka rozwoju językowego dzieci oraz rozwoju umiejętności czytania i pisania, skupiająca się na dzieciach ze środowiska wysokiego ryzyka społecznego i edukacyjnego, autorka prac na temat mowy dorosłych skierowanej do dziecka, czytania książek razem z dzieckiem, rozwoju narracji, rozwoju umiejętności dyskusji w klasie, cech dobrej edukacji wczesnoszkolnej oraz na temat związku umiejętności językowych z rozumieniem czytania. Wraz z Brianem MacWhinneyem jest współtwórczynią międzynarodowego systemu CHILDES. Prof. ELŻBIETA SZELĄG neuropsycholog, kierownik Pracowni Neuropsychologii Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN oraz kierownik Katedry Neurorehabilitacji w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, prowadzi badania kliniczne i eksperymentalne nad neuropsychologicznym podłożem funkcjonowania człowieka w normie i patologii ze szczególnym ukierunkowaniem na zagadnienia neurorehabilitacji. Prowadziła także działalność praktyczną w zakresie terapii zaburzeń mowy w zagranicznych i krajowych klinikach i poradniach specjalistycznych. Od 200 r. wiceprzewodnicząca międzynarodowego programu COST TIMELY (6. Program Ramowy Unii Europejskiej). 3

14 Prof. ELIN THORDARDOTTIR logopeda, profesor w School of Communication Science & Disorders, McGill University, Montreal, Kanada; specjalizuje się w badaniu zaburzeń językowych u dzieci francusko-, angielskoi islandzkojęzycznych. Autorka nowych metod diagnostycznych i programów interwencyjnych. Prof. BRUCE J. TOMBLIN profesor logopedii, kieruje Child Language Research Centre, Iowa University, Iowa City, Iowa, USA; wraz ze swym zespołem przeprowadził badania epidemiologiczne nad SLI, w wyniku których częstość występowania SLI (zachorowalność) wśród dzieci pięcioletnich została ustalona jako 7,4%; prowadził też długofalowe badania podłużne nad dalszymi losami edukacyjnymi i życiowymi dzieci z SLI; koordynuje badania nad SLI prowadzone w kilku ośrodkach na amerykańskim Środkowym Wschodzie. 4

15 Streszczenia wykładów Czwartek, 5 lipca 202 J. BRUCE TOMBLIN (University of Iowa, USA), What is Specific Language Impairment and why should we be concerned about it? The acquisition of spoken language for most children occurs without effort or instruction from caregivers. However, some children fi nd language acquisition to be challenging for a variety of reasons, such as: language deprivation, hearing loss or severe intellectual disability. Some children face diffi culties in language development without these challenges. These children are now described as having specifi c language impairment (SLI). This presentation will provide an overview of the prevalence, epidemiological and developmental features of SLI and the evolving diagnostic issues surrounding SLI. I will argue that many of these diagnostic issues require that we consider the outcomes associated with poor language. Within this perspective a diagnosis of SLI is intended to express concern regarding the child s future. I will use data from a ten-year longitudinal study, to show that language skills during the school years are highly predictable and that individual differences are very stable. I will also present descriptions of relationships between early language and later academic, social and personal outcomes through childhood and early adulthood that can be used to construct guidelines for determining the level of early risk due to poor language. J. BRUCE TOMBLIN (University of Iowa, Stany Zjednoczone), Co to jest specyficzne zaburzenie językowe i dlaczego powinniśmy się nim przejmować? Większość dzieci uczy się mówić bez wysiłku i bez konieczności nauczania przez opiekunów. Są jednak dzieci, którym przyswajanie języka sprawia trudność z różnych powodów, np. przez deprywację językową, utratę słuchu lub poważną niepełnosprawność intelektualną. Są natomiast i takie dzieci, u których występują trudności w rozwoju językowym, ale nie mają one związku z żadnym z wymienionych problemów. Trudności te określa się mianem specyfi cznego zaburzenia językowego (SLI). W prezentacji omówione zostaną: częstość występowania SLI, jego charakterystyka epidemiologiczna i rozwojowa, a także zmieniające się poglądy w kwestii diagnostyki tego zaburzenia. Przedstawię argumenty przemawiające za tym, że przy rozpatrywaniu kwestii diagnostycznych należy brać pod uwagę to, co wiadomo o dalszych losach dzieci z SLI. Z tej perspektywy diagnoza SLI ma na celu troskę o przyszłość dziecka. Zaprezentuję wyniki dziesięcioletniego 5

16 badania podłużnego, które pokazują, że umiejętności językowe dzieci w wieku szkolnym są w wysokim stopniu przewidywalne, a różnice indywidualne w tym zakresie cechuje duża stabilność. Opiszę również zależności między wczesnymi umiejętnościami językowymi a późniejszymi osiągnięciami szkolnymi, społecznymi i osobistymi, poczynając od dzieciństwa aż do wczesnej dorosłości. Zależności te mogą być wykorzystywane do stworzenia zaleceń co do orzekania o poziomie wczesnego ryzyka wywołanego słabo rozwiniętymi umiejętnościami językowymi. JAMES LAW (University of Newcastle, UK), The child with speech, language and communication needs in the UK: the emerging evidence base and its implications for policy Over the past ten years there has been a growing interest in children with speech, language and communication needs (SLCN) and the services that are available to meet those needs. The term SLCN covers children identifi ed as having specifi c language impairment but is not restricted to this group. Of particular importance is the British government report known as the Bercow Review of services to children with SLCN. The talk will begin by outlining the recommendations of this review and the initiatives that followed it including The Better Communication Research Programme a.5m programme designed to address some of the issues coming out of the Bercow. I will then go on to outline the key messages coming out of the research programme which was fi nished in March 202. The programme included fi ve specifi c projects: best evidence for the effectiveness of interventions, an analysis of national datasets, cost effectiveness, a prospective study comparing the experiences and outcomes of children with autism and specifi c language diffi culties and fi nally a study of the outcomes which are most important to the parents of children with SLCN and the children themselves. JAMES LAW (University of Newcastle, Wielka Brytania), Dziecko ze specjalnymi potrzebami językowymi i komunikacyjnymi w Wielkiej Brytanii: powstająca baza danych naukowych i implikacje dla tworzenia systemu pomocy Od dziesięciu lat wzrasta zainteresowanie dziećmi ze specjalnymi potrzebami językowymi i komunikacyjnymi (Speech, Language and Communication Needs SLCN) oraz formami pomocy, które mogą na te potrzeby odpowiedzieć. Termin SLCN obejmuje dzieci ze zdiagnozowanym specyfi cznym zaburzeniem językowym, ale nie ogranicza się do tej grupy. Szczególnie ważny dla tego zagadnienia jest raport rządowy dotyczący form pomocy ukierunkowanych na terapię dzieci z SLCN, znany jako raport Bercowa. Wykład rozpocznie się od przedstawienia opisanych tam zaleceń 6

17 oraz wprowadzonych inicjatyw, w tym wart półtora miliona funtów brytyjskich Program badań nad lepszą komunikacją (The Better Communication Research Programme), stworzony w odpowiedzi na niektóre problemy wskazane w raporcie Bercowa. Następnie przedstawię główne wnioski wynikające z zakończonego w marcu 202 programu badawczego, który obejmował pięć odrębnych projektów: dowody efektywności interwencji, analizę ogólnokrajowych zestawów danych, analizę opłacalności interwencji, badania prospektywne porównujące doświadczenia i dalsze losy dzieci z autyzmem i ze specyfi cznymi trudnościami językowymi oraz, jako ostatnie, badania dalszych losów dzieci z zaburzeniami językowymi, których wyniki mają największe znaczenie dla rodziców i dla samych tych dzieci. CATHERINE E. SNOW (Harvard University, USA), Preventing language poverty and supporting language & literacy development in children There is enormous variability among normally developing children in their vocabulary sizes. This variability can to a large extent be explained by their access in the fi rst four years of life to language rich experiences opportunities to discuss topics of interest, to hear their own simple utterances responded to and elaborated, to discuss books read aloud, and to engage in narratives, explanations, and discussions. Children in language-rich environments learn more, and thus have richer linguistic and conceptual resources at their disposal for acquiring literacy and acquiring knowledge about abstract and academic topics. Children with language disorders in particular need richer-than-average language environments, as extra meaning-rich scaffolding for accessing morphological and syntactic structures. CATHERINE E. SNOW (Harvard University, Stany Zjednoczone), Zapobieganie ubóstwu językowemu i wspomaganie rozwoju językowego oraz nauki czytania i pisania u dzieci Wśród dzieci rozwijających się typowo istnieje ogromne zróżnicowanie w zakresie zasobu słownictwa. W dużym stopniu można to wytłumaczyć zróżnicowaniem dostępu dziecka w ciągu pierwszych czterech lat jego życia do bogatych językowo doświadczeń do tego, czy ma ono okazje do prowadzenia rozmów na interesujące je tematy, do słuchania, jak dorośli odpowiadają na jego proste wypowiedzi i je rozwijają, do opowiadania o czytanych mu na głos książkach, do uczestniczenia w tworzeniu narracji, w wyjaśnianiu różnych zjawisk i dyskusjach. Dzieci ze środowisk bogatych językowo więcej się uczą, w związku z tym mają one bogatsze zasoby językowe i pojęciowe, potrzebne do nabywania umiejętności czytania i pisania, a także do zdobywania wiedzy na tematy abstrakcyjne i szkolne. Dzieci z zaburzeniami języka szczególnie potrzebują bogatszego niż 7

18 przeciętne środowiska językowego, by stworzyć rusztowanie znaczeniowe, ułatwiające im opanowanie struktur morfologicznych i składniowych. LAURENCE B. LEONARD (Purdue University, USA), Specific Language Impairment across languages In every language studied, children with specifi c language impairment (SLI) perform below the level of both typically developing same-age peers and younger typically developing children matched on some language measure such as mean length of utterance, vocabulary size, or language test score. However, the particular details of language that cause such extraordinary diffi culty for these children are not the same from language to language. There is dramatic cross-linguistic variation. In this presentation, the most salient symptoms of SLI in a wide variety of languages will be reviewed. Differences across major language groups (e.g., verb-second languages, null-subject languages, tone languages) will be discussed as well as differences between languages within major groups (e.g., German vs Swedish vs English). The alternative explanations of grammatical deficits in SLI will be evaluated in light of the cross-linguistic differences. Although no explanation is yet able to accommodate all of the profi les of grammatical diffi culty seen across languages, two principles will be singled out that may have some utility across languages and that can be incorporated into language treatment activities. These principles are the strengthening of structural ties in complex sentences, and increasing the diversity of lexical items used with infl ections. LAURENCE B. LEONARD (Purdue University, Stany Zjednoczone), Specyficzne zaburzenie językowe w różnych językach W każdym z badanych języków dzieci ze specyfi cznym zaburzeniem językowym (SLI) osiągają niższe wyniki niż typowo rozwijające się dzieci w tym samym wieku, jak również niż dzieci młodsze zrównoważone pod względem miar takich jak: średnia długość wypowiedzi, zasób słownictwa czy też wyniki testów językowych. Jednak konkretne elementy językowe, które sprawiają dzieciom szczególne trudności, nie są takie same we wszystkich językach. Obserwuje się tu ogromne zróżnicowanie pomiędzy językami. W wykładzie zostaną przedstawione najbardziej wyraziste symptomy SLI w kilku różnych językach. Zostaną omówione różnice pomiędzy głównymi grupami typologicznymi (np. miedzy językami pozycyjnymi stawiającymi czasownik na drugim miejscu w zdaniu, językami dopuszczającymi elipsę podmiotu, czy też językami tonalnymi), jak również różnice w obrębie poszczególnych grup językowych (np. niemiecki vs szwedzki vs angielski). Alternatywne wyjaśnienia defi cytów gramatycznych w SLI zostaną poddane ocenie w świetle różnic międzyjęzykowych. Mimo że żadna z występujących 8

19 teorii nie wyjaśnia wszystkich profi li trudności gramatycznych, które obserwuje się w różnych językach, zostaną podane dwie zasady, które mogą być przydatne w różnych językach i które można zastosować przy tworzeniu zajęć terapeutycznych. Te zasady to wzmacnianie związków strukturalnych w obrębie zdań złożonych i zwiększanie różnorodności elementów leksykalnych podlegających fl eksji. Piątek, 6 lipca 202 LESLIE A. RESCORLA (Bryn Mawr College, USA), Late talkers: identification, characteristics and outcomes Expressive language delay is one of the most common reasons that young children are referred for evaluation. When children age 8 to 36 months are slow to talk in the absence of any other condition presumed to be primary (such as intellectual disability, autism spectrum, or hearing impairment), they are usually referred to as late talkers. Some late talkers have a combined receptive/expressive delay and others have an expressive delay only. Outcomes vary among late talkers, but children with combined receptive/ expressive delay tend to have poorer outcomes than children with expressive delay only. Most children with only an expressive delay catch up to normative standards, but they have somewhat weaker language skills through adolescence than peers from the same backgrounds with typical language histories. This talk will address three major topics: (a) what are the best assessment procedures for identifying late talkers from 8 to 36 months; (b) what are the characteristics of late talkers; and (c) what are the outcomes of late talkers in the preschool, school age, and adolescent periods. LESLIE A. RESCORLA (Bryn Mawr College, Stany Zjednoczone), Dzieci późno mówiące: ich identyfikacja, charakterystyka i dalsze losy Opóźnienie rozwoju językowego w zakresie mowy czynnej jest jednym z najczęstszych powodów, dla których małe dzieci kierowane są na konsultacje. Dzieci w wieku od 8. do 36. miesięcy, które późno zaczynają mówić przy braku innych zaburzeń uważanych za pierwotne przyczyny opóźnienia (takich jak niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia ze spektrum autyzmu lub defi cyt słuchowy) są zazwyczaj diagnozowane jako dzieci późno mówiące (late talkers). Niektóre dzieci późno mówiące wykazują zarówno opóźnienie mowy czynnej, jak i biernej, a niektóre tylko mowy czynnej. Dalsze losy dzieci późno mówiących są zróżnicowane, ale dzieci z łącznym opóźnieniem mowy czynnej i biernej osiągają zazwyczaj gorsze wyniki niż te, które mają jedynie opóźnienie mowy czynnej. Większość dzieci z opóźnieniem mowy czynnej jest w stanie nadrobić opóźnienia i sprostać 9

20 normom, ale w adolescencji mają niższe umiejętności językowe niż ich rówieśnicy z tego samego środowiska, u których rozwój językowy przebiegał typowo. W wykładzie poruszone zostaną trzy główne tematy: (a) jakie są najlepsze procedury diagnostyczne do identyfi kacji dzieci późno mówiących w wieku od 8 do 36 miesięcy, (b) jakie są cechy charakterystyczne dzieci późno mówiących (c) jak przedstawiają się dalsze losy dzieci późno mówiących w wieku przedszkolnym, szkolnym i w okresie adolescencji. MAGDALENA SMOCZYŃSKA (Jagellonian University & Educational Research Institute, Poland), Late Language Emergence, SLI and dyslexia in Polish speaking children: A follow-up study The outcomes of 42 Polish-speaking late talkers are reported up to the age of 0. At the age of 2;0 the screening was performed in which the Polish version of MacArthur-Bates CDI Words & Sentences was used to assess the productive vocabulary of each child. Children below the 2th percentile formed the clinical group of late talkers (LT) and a control group of children representing the good norm (between 25th and 75th percentile) was matched. Each group consisted of 42 children, who were further seen at the Jagellonian University Child Language Lab at the ages of 2;6, 3;6, 5;6, 8;0, 8;6. Recently the last follow-up session took place at the age of 0;0. A tentative diagnosis of SLI was performed at the age of 5;6. It was tentative, because there are no standardized language tests in Poland. The children were given fi ve experimental language tasks, such as nonword repetition, sentence repetition, sentence modelling, sentence comprehension and an infl ection task. One third of the group failed 4 to 5 out of 5 tasks, by solving them at a level of at least.25 SD lower than the average performance of the control group. These children were assumed to have SLI. Another third was composed by those who haven t failed any of the tasks or have failed just one of them. They were considered to be those who have recovered from their original language delay (late bloomers). The remaining third of the original late talkers was formed by those who have failed 2 or 3 tasks. They were labeled undetermined group. This result alone, showing that children who undoubtedly recover from language delay are a minority (ca. 30%), points at the necessity of providing late talking children with appropriate therapy and stimulation right at the preschool period. Subsequent experimental sessions included many tasks related to literacy in addition to the language tasks. As far as the language tasks are concerned, further development has shown that children in the undetermined group continued to demonstrate language problems, and sometimes manifested more severe language defi cits than those that could be seen at the age of 5;6. However, contrary to expectations, in the early school years (sessions at 8;0 20